HET GRONINGSE LIFE SCIENCES CLUSTER. in Opgesteld door Nonagon Knowledge Transfer

HET GRONINGSE LIFE SCIENCES CLUSTER in 2004

Opgesteld door Nonagon Knowledge Transfer

Adviesbureau voor innovatietrajecten & subsidieaanvragen Gespecialiseerd in de life sciences, chemie en nanotechnologie Dr. Monique A. Schoondorp, september 2004 www.nonagon.nl

HET GRONINGSE LIFE SCIENCES CLUSTER in 2004 MOTIVATIE VOOR DIT RAPPORT Het Noorden van Nederland en met name de provincie Groningen en het Samenwerkingsverband Noord Nederland heeft de wens haar inspanningen op het gebied van innovatie stimulering te verhogen. Het thema innovatie staat volop in de belangstelling en het streven om te komen tot een versterkte inzet vanuit de noordelijke regioprogramma’s op innovatiestimulering wordt dan ook vanuit verschillende partijen en invalshoeken onderschreven. De provincie Groningen is bezig met het opstellen van de “Beleids- en activiteitenagenda Economische Speerpunten 2004 - 2007” en SNN stelt op dit moment een “Plan de Campagne Innovatie; Ideeën voor nu en de toekomst” op. Aangezien de life sciences sector een innovatieve sector in Noord Nederland is, heeft de Provincie Groningen Nonagon knowledge transfer gevraagd de huidige situatie van de life sciences sector in Groningen te inventariseren en te analyseren ten behoeve van haar genoemde Plan de Campagne Innovatie. Hieronder volgt de gevraagde analyse van het aanwezige life sciences cluster in Groningen, gebaseerd op beschikbare informatie en enkele gesprekken met spelers in dit veld.

WERKWIJZE De werkwijze is vastgesteld in overleg met de opdrachtgever, de Provincie Groningen. De inventarisatie en analyse van het Groningse life sciences cluster is uitgevoerd op basis van openbare informatie zoals de rapporten vermeld in de literatuurlijst, internet sites en aanwezige kennis bij Nonagon knowledge transfer over de life sciences sector in Nederland in het algemeen en die van Groningen in het bijzonder. Een concept rapport is voorgelegd aan gezichtsbepalende spelers van het Groningse life sciences cluster en hun commentaar is verwerkt in de definitieve versie.

HET GRONINGSE

LIFE SCIENCES CLUSTER

in 2004

Nonagon knowledge transfer - www.nonagon.nl

pagina 2 van 34

INDELING VAN DIT RAPPORT

1

HET DEFINIËREN VAN DE LIFE SCIENCES SECTOR

4

2

DE IMPACT VAN DE SECTOR

6

3

OVERZICHT VAN DE GRONINGSE LIFE SCIENCES SECTOR

8

DE DEDICATED LIFE SCIENCES BEDRIJVEN DE DIVERSIFIED LIFE SCIENCES BEDRIJVEN DE “VOLGENDE” LIFE SCIENCES BEDRIJVEN

8 11 13

DE SITUATIE IN GRONINGEN BEKEKEN IN NATIONAAL PERSPECTIEF

14

DE STATISTISCHE GEGEVENS VAN EEN KWANTITATIEVE VERGELIJKING NAAR EEN KWALITATIEVE VERGELIJKING

14 15

DE BESCHIKBARE KENNIS, KANSEN, PROBLEMEN EN KNELPUNTEN

23

DE BESCHIKBARE KENNIS KANSEN PROBLEMEN EN KNELPUNTEN

23 26 27

6

TOT SLOT, ALGEMENE CONCLUSIES

28

7

LITERATUUR EN REFERENTIES

30

4

5

BIJLAGE ADRESSENLIJST LIFE SCIENCES BEDRIJVEN GRONINGEN

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 3 van 34

1

HET DEFINIËREN VAN DE LIFE SCIENCES SECTOR

De Nederlandse overheid hanteert voor het begrip life sciences de volgende omschrijving: Life sciences is een dynamisch wetenschaps- en technologiegebied dat een zich voortdurend vernieuwende gereedschapskist van technieken en processen bevat om vormen van biologisch leven te analyseren, te gebruiken voor de ontwikkeling van betere producten en productieprocessen in veel toepassingsgebieden. In dit rapport nemen we deze beschrijving over en specificeren we de life sciences sector op gelijke wijze zoals Biopartner dat in haar rapport “The Netherlands Life Sciences, sector Report 2004, Moving Forward (1) gedaan heeft. Biopartner volgt in deze het TNO rapport uit 2002 over de Life Sciences in Nederland (2), die op haar beurt de internationale afbakening volgt, zoals de OECD (Organisation for voor Economic Co-operation and Development) die voor de life sciences geïntroduceerd heeft. De sector bestaat uit: “Dedicated” life sciences bedrijven Dit zijn kennisintensieve, gespecialiseerde bedrijven die actief zijn in Research en Development (R&D) en die de kennis toepassen in processen, producten en/of diensten. “Diversified” life sciences bedrijven Dit zijn bedrijven die, door de opkomst van life sciences kennis en technologie dit in hun bestaande R&D- en productieactiviteiten zijn gaan integreren. Dit zijn met name grote bedrijven die op diverse terreinen actief zijn. “Volgende” life sciences bedrijven Dit zijn bedrijven die zelf geen life sciences R&D activiteiten uitvoeren maar in hun bedrijfsactiviteiten wel gebruik maken van elders ontwikkelde life sciences kennis Wetenschaps- en technologiegebieden De life sciences sector is sterk technologisch gericht en maakt in hoge mate gebruik van de ontwikkelingen die plaatsvinden in de wetenschaps- en technologiegebieden die in figuur 1 weergegeven zijn. Alle disciplines tezamen noemen we het life sciences kennisgebied waar de biotechnologie een centrale rol speelt.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 4 van 34

Figuur 1

Life sciences kennisgebied

Genetica

Microbiologie

Milieukunde

Levensmiddelen technologie

Farmacie Biotechnologie

Immunologie Chemie

Medische w etenschappen

Materiaal kunde N anotechnologie

Informatica

De kern van de life sciences is de biotechnologie, het technologie gebied dat gebruik maakt van kennis over biologische principes en met name die van micro-organismen en deze toepast in diverse processen. Door gebruik te maken van kennis uit andere, aanverwante gebieden en door het beantwoorden van vragen uit medische gebieden zijn de life sciences gegroeid. Dit is niet een statisch kennisgebied maar het breidt zich steeds uit. Met name de materiaalkunde, nanotechnologie en informatica hebben recent hun intrede gedaan in de life sciences en daarmee ontstaan er nieuwe mogelijkheden.

Toepassingen van de life sciences De ontwikkelde producten, processen en diensten in de dedicated life sciences bedrijven worden toegepast in de:

-

Farmaceutische industrie met name bij de productie van nieuwe medicijnen, diagnostica, toedieningsmethoden (drugdelivery) en vaccins, zowel voor humane als voor dierlijke toepassing.

-

Levensmiddelen industrie en agro sector vaak aangeduid als “Agrofood” Dit betreffen producten voor de zuivelindustrie, bakkerijen, bierbrouwerijen, wijn- en destilleerbedrijven en ook zaadveredelaars.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 5 van 34

-

Milieusector Bedrijven die actief zijn bij het reduceren van bodem-, water- en luchtverontreiniging maken gebruik van concepten uit de life sciences.

-

Apparaten en instrumenten fabricage sector Dit zijn bedrijven die zich specifiek richten op de ontwikkeling van apparaten en instrumenten voor de life sciences sector.

Samenvattend: in dit rapport wordt met de life sciences sector de dedicated life sciences bedrijven bedoeld en met het life sciences kennisgebied alle disciplines die nodig zijn voor de ontwikkeling van dedicated life sciences bedrijven. Het life sciences cluster omvat de life sciences sector, de organisaties actief in het life sciences kennisgebied en intermediaren en netwerken die zich op de sector en het kennisgebied richten.

2

DE IMPACT VAN DE SECTOR

De ontwikkeling van de life sciences wordt gezien als essentiële factor voor de overgang naar een meer duurzame economie en naar kwaliteitsverbetering van bestaande producten. Het duidelijkst is deze behoefte in de chemiesector waar gezocht wordt naar een meer duurzame productie van grondstoffen met minimale hoeveelheid afval en laag energieverbruik. In de farmaceutische industrie wordt veel verwacht van de life sciences om zo specifieke medicijnen te ontwikkelen met nauwelijks of geen bijwerkingen. Om deze reden is het dan ook niet verwonderlijk dat de life sciences wereldwijd belangrijke politieke en inhoudelijk impulsen krijgt( 3, 4, 5) De life sciences sector is echter niet de sector met grote werkgelegenheid of grote winsten. Sterker nog, het totaal resultaat van de Nederlandse dedicated life sciences sector is negatief ( in 2003 – 77 miljoen euro). Dit betreft het totaal resultaat van de bedrijven die in het BioPartner rapport (1) tot de dedicated life sciences gerekend worden. Op het moment dat de resultaten van de diversified life sciences bedrijven meegeteld worden komt het resultaat in de zwarte cijfers maar is er geen eenduidige wijze meer waarmee bepaald wordt welke resultaten meegeteld worden en welke niet. Financiële cijfers over life sciences concentreren zich dan ook op grootte van de investeringen die gedaan worden in R&D, het aantal bedrijven en de gerealiseerde omzet van de dedicated life sciences bedrijven. Wel zijn de toekomstverwachtingen hoog gespannen en wordt er een enorme groei verwacht van deze sector.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 6 van 34

Scenario’s van de farmaceutische industrie De farmaceutische industrie is een van de meest innoverende industrietakken van dit moment en de farmaceutische industrie bedient een groeiende markt. Met een redelijke zekerheid kan voorspeld worden dat dit de komende decennia het geval blijft vanwege het toenemend aantal ouderen in de westerse wereld en een nog steeds groeiende wereldbevolking. De omzet van de farmaceutische industrie bedraagt wereldwijd in de orde van grootte van 550 miljard euro per jaar en de vaccinmarkt komt daar nog bij met ongeveer 8 miljard euro in 2003. Het aandeel van de “ bio gerelateerde” producten bedroeg in 2000 5% en is in 4 jaar naar ongeveer 10% gegroeid. De verwachting is dat dit percentage snel blijft groeien en dat in 2010 30% van alle farmaceutische producten “bio” gerelateerd is. Deze voorspellingen resulteren in een omvang van de markt voor farmaceutische producten gebaseerd op bio- en aanverwante technologieën van 180 tot 300 miljard euro per jaar na 2010. Het Noorden heeft geen grote farmaceutische industrie binnen haar grenzen, maar beschikt wel over toeleveringsindustrie aan de grote farmaceutische bedrijven. De jaarlijkse markt voor uitbesteding van R&D, technologie ontwikkeling en testen door de farmaceutische industrie bedraagt 33 miljard euro per jaar en dit is een markt die de laatste jaren een groei heeft laten zien van ongeveer 10% per jaar. Dit is met name de markt waar Nederland en specifiek Noord Nederland zich op richt. Chemie sector In de farmaceutische industrie is de overgang naar “bio gebaseerde” producten een feit. De chemiesector laat ook een verschuiving in die richting zien. De voorspellingen kennen iets meer variatie, maar verwachten allemaal een groei van het aandeel “ bio-gebaseerde” producten. De huidige chemiemarkt bedraagt in de orde van grootte van 250 miljard euro per jaar en kent een percentage van 2 tot 5 % bio gerelateerde producten. De voorspellingen over het aandeel biogerelateerde producten variëren van 10 tot 40% in 2020. Om deze overgang te bewerkstelligen is veel innovatieve technologie nodig en dit biedt ruimte aan kleine ondernemingen, die in eerste instantie in niche markten zullen opereren.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 7 van 34

Figuur 2

Het verloop van de groei van “dedicated” life sciences bedrijven

Productgericht bedrijf (bedrijfsresultaat)

Services gericht bedrijf 0 lijn

Inkomsten uit services Start kapitaal Inkomsten uit producten Financieringsrond e start

2

4

6

8

10

( tijd in jaren)

Typisch verloop van een succesvol “dedicated life” sciences bedrijf Als illustratie is in figuur 2 het typische verloop geschetst van een succesvol “dedicated” life sciences bedrijf, dat zich richt op maken van eigen producten, bijvoorbeeld diagnostica en van een bedrijf dat als businessmodel het verlenen van services of contractonderzoek heeft. De curven in de figuur laten zien dat het “breakeven point” over het algemeen na 3 tot 8 jaar wordt bereikt. In figuur 2 staat het verloop geschetst van bedrijven die naar 10 jaar als succesvol kunnen worden beschouwd. In de life sciences sector haalt een behoorlijk aantal bedrijven “het break even point” niet, maar wordt voordien overgenomen, verkocht of gaat failliet.

3

OVERZICHT VAN DE GRONINGSE LIFE SCIENCES SECTOR

De dedicated life sciences bedrijven De bedrijven die in Groningen samen de dedicated life sciences sector vormen zijn in box 1 gegeven. Ze zijn gerangschikt naar jaar van oprichting. Verder wordt in de box het aantal werknemers dat in 2004 actief is, het type bedrijf, de belangrijkste kennis die ingezet wordt en de markt waar ze zich op richten gegeven.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 8 van 34

Box 1 De “dedicated life sciences” bedrijven in Groningen Bedrijfsnaam

Op richting in

Aantal werk nemers

Type bedrijf *

Soort kennis

Markt *

*

1

DSM Biologics B.V.

1986

150

contractresearch

FI

2

Eurosequence B.V.

1987

4

services

FI, RI

a i i

3

Syncom B.V.

1988

80

contractresearch

biotechnologie chemie chemie biotechnologie chemie

FI

i

4

Bioclear B.V.

1988

23

services

biotechnologie

i

5

TNO Nutrition and Food Research

1991

22

Services contractreserach

6

Citeq B.V.

1994

8

producten handel

7

IQ Products

1996

24

8

BRCC B.V.

1996

16

9

Microscreen B.V.

1996

10

10

Polymer Service Centre Groningen B.V. Kiadis B.V.

1996

12

producten PT services contractresearch service producten contractresearch

botechnologie levensmiddelent echnologie Biologie Biotechnologie medicijnen immunologie biotechnologie biotechnologie, microbiologie

divers Milieu AF

1997

25

PT

11 12

1998

5

13

Imenz Bioengineering B.V. Gendika B.V.

1998

4

services contractresearch services

14

ACED technologies

1999

1

producten services

15

Geno Clipp Biotechnology B.V. Polyganics B.V.

1999

3

1999

8

services contractresearch producten

Axon Biochemicals B.V. Xendo Laboratories B.V.

1999

3

contractresearch

1999

35

contractreserach

Biomade Technology

2000

39

PT contractresearch

16 17 18

19

HET GRONINGSE


in 2004


chemie medisch chemie biotechnolgie microbiologie biotech genetica biotechnologie biotechnologie biotechnologie chemie medisch chemie, biochemie biotechnologie chemie farmacie chemie genetica biotechnologie fysica

FI

FI overheid Divers Milieu AF FI MP FI

b f i f i i i i f i

FI

c i divers AF i

divers

i

divers AI, RI AF FC MP Z RI

i

i

FI

i

FI

d i

pagina 9 van 34

i i

Bedrijfsnaam

Op richting in

Aantal werk nemers

Type bedrijf *

Soort kennis

20

Merska B.V.

2001

1

Product/services

21

2002

4

22

Synvolux Therapeutics B.V. Orteq B.V.

2003

3

contractresearch producten producten

Biotech, FI farmacie chemie farmacie RI, FI

23

Biowings

2003

1

24

Diagnoptics B.V.

2003

4

25

Enzis B.V.

2003

2

26

BioOrion Technologies B.V. Intravasc B.V.

2003

3

2003

4

Innocore Technologies B.V. Brains-on- line B.V. Angtec B.V. Dinox B.V.

2004

3

2004 2004 2004

6

27 28 29 30 31

AF AI CI FI MP PT RI Z

a) b) c) d)

e) f) g) h) i)

producten, contractresearch services services contractresearch PT contractresearch producten PT contractreserach services In oprichting Contract research

4

Markt *

*

i e i f i g

chemie medisch genetica medisch medisch

MP, Z

biotechnologie

CI, FI

f i i

farmacie, chemie materiaalkunde medisch chemie, farmacie chemie, medisch farmacie biotechnologie chemie farmacie

FI

f

MP Z FI

f

Z, FI

f f f h

FI Z

FI, Z

f

* Gebruikte afkortingen in box 1 Agro Food sector Apparatuur & instrumenten Chemische industrie Farmaceutische industrie Medisch producten Platform technologie Research instellingen Ziekenhuizen

DSM Biologics heeft vestigingen in Groningen en Montreal. In totaal werken er 350 mensen waarvan 150 in Groningen. TNO Nutrition and Food Research is een voortzetting van het NIKO (Nederlands Instituut voor Koolhydratenonderzoek) en behoort tot TNO Voeding. In Groningen werken 22 mensen. Kiadis is in 2004 uit Leiden naar Groningen gekomen na de overname van Selact B.V. Biomade Technology is een organisatie die zich richt op de ontwikkeling van de bionanotechnologie en is niet meegenomen in de BioPartner evaluatie. Hier wordt Biomade Technology wel meegenomen want zij richt zich voor 90% op de life sciences sector. Synvolux B.V. is voortgekomen uit het bedrijf Saint B.V. dat in 2001 gestart is. Bedrijven die niet meegenomen zijn in de BioPartner evaluatie Bedrijf dat opgericht is in Rotterdam en nu in samenwerking met Biomade werkt aan een start. Dinox B.V. is een bedrijf dat zich richt op testonderzoek voor medicijnen specifiek voor vrouwen. De hoofdvestiging bevindt zich in Nijmegen en de nevenvestiging opent in Groningen. Bedrijven die meegenomen zijn in box 2 ten behoeve van de statistiek van de Groningse life sciences sector

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 10 van 34

De diversified life sciences bedrijven In Groningen en iets breder gekeken in Noord Nederland zijn enkele diversified bedrijven te onderscheiden. Pharma Bio-Research Pharma Bio-Research (PBR) is een onafhankelijke Contract Research Organisatie (C.R.O.). Zij verricht in opdracht van internationale farmaceutische en biotechnologische firma's op commerciële basis onderzoek naar de werking van nieuwe geneesmiddelen bij mensen. Dit onderzoek vindt plaats conform de strengste internationale regelgeving en volgens de hoogste kwaliteitsnormen. PBR heeft vestigingen in Zuidlaren, Assen en Groningen. Het personeelsbestand van PBR wordt gevormd door ca. 400 merendeels jonge en hoog opgeleide medewerkers. De jaaromzet van PBR bedraagt op dit moment zo'n 36 miljoen euro. AVEBE AVEBE speelt wereldwijd een hoofdrol in de verkoop, marketing, productie en ontwikkeling van zetmeel en zetmeelspecialiteiten die onder andere hun toepassing vinden in voeding, diervoeding, textiel, papier en kleefstoffen. AVEBE is vastbesloten om het mondiaal marktleiderschap op het gebied van aardappelzetmeel en aardappelzetmeelspecialiteiten te behouden en verder uit te breiden. De moderne biotechnologie biedt volop perspectieven en nieuwe mogelijkheden voor de ontwikkeling, productie en verkoop van commercieel interessante producten, alsmede voor de realisering van een productieve en kwalitatief goede landbouw. AVEBE beschouwt het verantwoord gebruik van de moderne biotechnologie dan ook als strategisch speerpunt. In het algemeen staat AVEBE op het standpunt dat het voor de ontwikkeling van nieuwe producten en processen mogelijk moet zijn de nieuwste technologie te gebruiken, mits de gezondheid en veiligheid van mens, dier en milieu zijn gewaarborgd, er zorgvuldig wordt opgetreden en productie en producten voldoen aan de bestaande wet- en regelgeving. De mogelijkheden zijn bewezen divers: hoogwaardige producten, betere commerciële applicaties en aanzienlijke milieuvoordelen (lager energieverbruik, minder hulpstoffen). In landbouwkundig opzicht biedt de moderne biotechnologie interessante mogelijkheden om de coöperatieve verantwoordelijkheid in de richting van leden/leveranciers voldoende invulling te geven. Bij AVEBE werkten in 2003 gemiddeld 2500 mensen, had een omzet van 706 miljoen euro en het bedrijfsresultaat bedroeg 14 miljoen euro. Friesland Coberco Dairy Foods Friesland Coberco Dairy Foods is een multinationale onderneming die zich richt op het winstgevend ontwikkelen, produceren en verkopen van een breed assortiment zuivelproducten en vruchtendranken. De omzet bedroeg in 2003 4575 miljoen euro, het bedrijfsresultaat was 153 miljoen euro en het aantal mensen dat er aan meegewerkt heeft in 2003 was gemiddeld 18.000 waarvan er 5500 werkzaam zijn in Nederland.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 11 van 34

Suiker Unie Groningen De Suiker Unie Groningen maakt deel uit van het COSUN consortium en richt zich op de productie van suiker uit bieten. Suiker Unie investeert in de ontwikkeling van nieuwe suikerspecialiteiten. Ze ontwikkelt samen met het Cosun Food Technology Centre nieuwe producten grotendeels gebaseerd op de life sciences technologie. In Groningen staat een productie eenheid voor suiker waar 280 mensen werken. Suikerfabriek “Vierverlaten” De Suikerfabriek Vierverlaten, beter bekend als de CSM fabriek in Hoogkerk, maakt deel uit van het CSM concern, evenals Cosun actief op de internationale voedingsmiddelen markt. In Hoogkerk staat een productie eenheid voor suiker uit bieten vergelijkbaar met die in Groningen en er werken 250 mensen. Het hoofdkantoor van CSM Suiker B.V. is gevestigd in Diemen. Cordis Europe B.V. Het bedrijf Cordis Europe B.V. maakt deel uit van de farma gigant Johnson & Johnson. Bij Cordis in Roden werken zo'n 1500 mensen, waarvan de helft in de productie. Het betreft vooral lbo- en mbo-technici uit mechanische studierichting en enkele hbo- of universitair geschoolden. Cordis maakt in Roden stents voor de hele wereld, met uitzondering van de Verenigde Staten. De stent zelf is een onderdeel van het eindproduct dat gebruikt wordt in ziekenhuizen bij de behandeling van hart- en vaat ziekten. Packard BioSciences B.V. / Perkin Elmer Packard BioSciences B.V./Perkin Elmer is een ontwikkelaar en producent van hulpmiddelen voor analyse van life sciences preparaten. In Groningen werken 40 mensen die de Europese markt bedienen. Het bedrijf maakt deel uit van het wereldwijd opererende Perkin Elmer consortium dat gespecialiseerd is in de ontwikkeling en fabricage van laboratorium apparatuur.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 12 van 34

De “volgende” life sciences bedrijven De definitie van de “volgende” life science bedrijven geeft weinig houvast om exact te bepalen welke bedrijven wel en niet tot het gebied gerekend moeten worden. Heel breed geïnterpreteerd kunnen alle bedrijven die producten fabriceren waarbij gebruikt gemaakt wordt van tussenproducten waar de life sciences een rol spelen hiertoe gerekend worden. Bijvoorbeeld producenten van bakkersmeel, sojasaus, voedingssupplementen, diervoeding en waterzuiveringssystemen. Verder zouden de bedrijven die zich met biomedische materialen bezighouden zoals de tandtechniek sector, revalidatie- en orthopediesector allemaal tot de volgers gerekend kunnen worden. In Groningen is bijvoorbeeld de sector voor oculaire hulpmiddelen goed vertegenwoordigd met bedrijven zoals Ophtec B.V. en Pharmacia Groningen B.V. Een ander bedrijf, bijvoorbeeld LODE B.V. richt zich op de ontwikkeling van producten voor de ergonomie. Wanneer deze bedrijven zich verder toeleggen op de ontwikkeling van specifieke materialen is er een grote kans dat ze over een jaar of 2 vallen onder de definitie van de dedicated life sciences bedrijven. Elk cijfer dat gegeven wordt over de grootte van deze sector of het aantal mensen dat er in het Noorden werkzaam is, is willekeurig door het ontbreken van een eenduidige definitie van deze sector. De analyse van dit type bedrijven levert geen informatie op over de vraag hoe Groningen in nationaal perspectief presteert in de life sciences sector omdat er geen vergelijkbare studies beschikbaar zijn voor andere regio’s gebaseerd op een eenduidige definitie van de “volgende” life sciences sector. Gegevens over de nationale en Europese situatie richten zich op de “dedicated” life sciences bedrijven, die nauw gedefinieerd zijn. In dit rapport wordt daarom ook geen lijst gegeven van “volgende” life sciences bedrijven. In het rapport ” Industrial Bioprocessing as generator for further economic development in Northern Netherlands” ( 6) uit 2002, dat in opdracht van de NOM N.V. gemaakt is door Innotact Consulting B.V. wordt een overzicht gegeven van de meeste bedrijven die als volgende life sciences bedrijven beschouwd kunnen worden. Ook in de “Sectorstudie Life Sciences en Food” (7), in opdracht van de NOM, wordt een beeld gegeven van de “volgende “ life sciences bedrijven.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 13 van 34

4

DE SITUATIE IN GRONINGEN BEKEKEN IN NATIONAAL PERSPECTIEF

De statistische gegevens Hieronder worden statistische gegevens over de Groningse dedicated life sciences bedrijven vergeleken met die van Nederland. Er is gebruik gemaakt van openbare informatie zoals internetsites en jaarverslagen. Voor de gemiddelden van Nederland is gebruik gemaakt van de analyses zoals ze gegeven zijn in het Biopartner rapport (1). Box 2 De Groningse dedicated life sciences sector vergeleken met het Nederlands gemiddelde In Nederland

Groningen

Gronings percentage

Aantal bedrijven

138

24

17

Grootte van de bedrijven Aantal medewerkers Gemiddeld aantal medewerkers % bedrijven < 5medewerkers % bedrijven 5-9 medewerker % bedrijven 10-15 medewerkers % bedrijven 26-30 medewerkers % bedrijven > 50 medewerkers

2100 15 38 24 23 9 6

486 19 52 9 17 23 9

23

Type bedrijf (% van totaal) Services & contractresearch Platform technologie Producten Combinatie van bovenstaande types

16 4 21 59

50 12 12 24

Financiële kengetallen Totale omzet (x miljoen euro) R&D besteding (x miljoen euro) Resultaat (x miljoen euro) % bedrijven dat winst maakt % bedrijven “break even” % bedrijven dat verlies leidt

170 108 -77 38 13 48

35-39 29-32 * * * *

21-23 26-29

* geen betrouwbare cijfers beschikbaar

Op basis van de cijfers in box 2 is het lastig om te concluderen of Groningen het goed doet ten opzichte van Nederland of niet. Op basis van de meest eenvoudige analyse kan geconcludeerd worden dat in Noord Nederland 10% van de bevolking van Nederland woont (in Groningen 4%) en dat de Groningse dedicated life sciences sector het goed doet ten opzichte van de gemiddelden van Nederland. Bedrijvigheid betreffende de Life Sciences is echter niet egaal gespreid over Nederland maar geconcentreerd rond kenniscentra. Om een conclusie te kunnen trekken over de positie van het Groningse life sciences cluster ten opzichte van andere clusters in Nederland wordt de sector hieronder op kwalitatieve basis geanalyseerd.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 14 van 34

Van een kwantitatieve vergelijking naar een kwalitatieve vergelijking In Nederland blijken clusters van life sciences bedrijven te bestaan, die gegroepeerd zijn rondom universiteiten die onderzoek doen naar wetenschaps- en technologiegebieden waar de life sciences bedrijven op gebaseerd zijn. Er bestaat een nauwe relatie tussen de aanwezigheid van kennis op het gebied van de biotechnologie, een academisch ziekenhuis en de aanwezigheid van een cluster van life sciences bedrijven.

Figuur 3

Overzicht van de life sciences clusters in Nederland

2

4 2 3

1

1

Grootste cluster Leiden

2

Cluster nummer 2 Groningen en Amsterdam

3

Cluster nummer 3 Utrecht en Wageningen

3

4

HET GRONINGSE


in 2004


Clusters in opkomst Lelystad, N ijmegen, Delft, Rotterdam en Maastricht

pagina 15 van 34

De clusters die in Nederland bestaan zijn: Groningen Leiden Amsterdam Wageningen Utrecht Nijmegen Rotterdam Lelystad

Maastricht Delft

gegroepeerd rond de Rijksuniversiteit Groningen en het academisch ziekenhuis gegroepeerd rondom Rijksuniversiteit Leiden en academisch ziekenhuis en technische universiteit Delft gegroepeerd rondom de 2 Amsterdamse universiteiten, het academisch ziekenhuis en het Nederlands kankerinstituut (NKI). gegroepeerd rondom de Landbouwuniversiteit Wageningen en de DLO instituten, inmiddels samen als Universiteit Wageningen gegroepeerd rondom de Universiteit Utrecht, het academisch ziekenhuis en het RIVM in Bilthoven gegroepeerd rondom de Universiteit Nijmegen en het academisch ziekenhuis gegroepeerd rondom de Erasmus Universiteit en het academisch ziekenhuis gegroepeerd rondom het Instituut voor Dierhouderij en Diergezondheid, (inmiddels omgedoopt tot Animal Sciences Group behorende bij de Universiteit Wageningen). gegroepeerd rondom de Universiteit Limburg en het academisch ziekenhuis. gegroepeerd rondom de technische universiteit Delft

De clusters nader beschouwd Cluster nummer één: Leiden Het grootste cluster is rond de Leidse kennisinstellingen gesitueerd. Hier zijn de meeste bedrijven gevestigd en tevens de grootste bedrijven, zowel gemeten in aantal medewerkers als in omzet. Dit zijn ook de bedrijven met de grootste verliezen. Dit wordt over het algemeen positief benaderd, omdat de verliezen beschouwd worden als investeringen in ontwikkeling. In Leiden ontwikkelt het cluster zich voorspoedig. Twee van de drie Nederlandse bedrijven die een beursgang hebben gemaakt zijn in Leiden gevestigd, dit zijn Crucell NV en de Pharming group. Verder zijn in Leiden vestigingen van internationaal opererende life sciences bedrijven gevestigd zoals Genencor. De grotere bedrijven, die over het algemeen langer dan 10 jaar bestaan, hebben in de loop der jaren fusies ondergaan en hebben diverse financieringsronden achter de rug, die vaak gepaard zijn gegaan met organisatorische veranderingen. Naast de grotere bedrijven kent Leiden een groot aantal kleine bedrijven waarvan de meeste de laatste jaren zijn opgericht. Leiden heeft veel gebruik gemaakt van het Biopartner programma van het Ministerie van Economische Zaken. Naast de technologisch georiënteerde bedrijven hebben zich ook bedrijven gevestigd die zich gespecialiseerd hebben in de dienstverlening aan de life sciences sector, zoals business development, financiële dienstverlening inclusief venture capital fondsen, octrooizaken en subsidieadviseurs.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 16 van 34

Samenvatting van het cluster in Leiden Aantal bedrijven

28-38 *

Top 6

Aantal medewerkers

Jaar van oprichting

Toelichting

Crucell NV

180

2000

Crucell N.V. is ontstaan uit een joint venture in 2000 van Introgene (in 1993 gestart) met het in 1996 opgerichte UBisys. Crucell is product georiënteerd (vaccins) maar opereert ook als platformtechnologie bedrijf

Octoplus B.V.

90

1995

Bedrijf gericht op contractresearch en Platform technologie

Pharming group

40

1988

In 2004 heeft het bedrijf 26 miljoen euro via uitgifte van aandelen opgehaald. productgericht bedrijf

Galapogos B.V

29

1999

Belgisch –Nederlandse samenwerking. Crucell is aandeelhouder van dit bedrijf

Microsafe B.V.

28

1993

Bedrijf gericht op contractresearch en services

Proxy Laboratories

22

2001

Service gericht bedrijf

* dit is een ander aantal dan genoemd staat in het Biopartner rapport (daar staat een aantal van 21 genoemd). Bij het hier genoemde aantal zijn de vestigingen van buitenlandse bedrijven en gespecialiseerde vestigingen van diversified bedrijven ook meegenomen .

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 17 van 34

Cluster nummer twee en drie De clusters in Groningen en Amsterdam zijn in grootte het tweede cluster in Nederland en zijn vergelijkbaar wat betreft het aantal bedrijven en de omvang van de bedrijven. Groningen Aantal bedrijven

30-35

Top 6

Aantal medewerkers

Jaar van oprichting

Toelichting

DSM Biologics B.V.

150

1986

DSM Biologics is een op services en contractresearch gericht bedrijf dat werkt voor de farmaceutische en chemische industrie

Syncom B.V

80

1988

Syncom is gericht op contractresearch voor de farmaceutische industrie

Biomade Technology

39

2000

Biomade Technology is een op platform technologie gericht bedrijf voor de farmaceutische industrie en ontwikkelt de bio - nanotechnologie

Xendo Laboratories B.V.

35

1999

Service bedrijf gericht op ontwikkeling en testen van nieuwe medicijnen

IQ Products B.V.

24

1996

Productgericht bedrijf op het gebied van diagnostiek

Kiadis B.V

24

1997

Platform technologie gericht bedrijf dat zich richt op het opsporen van nieuwe medicijnen

Amsterdam Aantal bedrijven

30-35

Top 6

Aantal medewerkers

Jaar van oprichting

Toelichting

Synco Biopartners B.V.

90

1990

Synco Bioparters is een voortzetting van het eerdere Chiron B.V. en richt zich op contractresearch.

Avantium Life Sciences

60

2000

Bedrijf gericht op platform technologie en contractresearch

Pharmascope B.V.

45

1998

Richt zich op services, is gevestigd in Zaandam

NDDO Oncology B.V.

45

1999

Contractresearch op het gebied van oncologie

Molecular therapy B.V.

29

1998

Bedrijf richt zich op gentherapie

Kreatech B.V.

26

1990

Platform Technologie gericht bedrijf

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 18 van 34

Cluster nummer vier en vijf Wageningen en Utrecht hebben vergelijkbare clusters in grootte rondom hun kennisinstituten opgebouwd. In Wageningen zijn de bedrijven allemaal gericht op de Agrofood sector en met name op moderne biotechnologie voor planten. In totaal bestaat het Wageningse cluster uit 7 tot 10 bedrijven waarvan Keygene N.V., met 100 medewerkers verreweg de grootste is. Keygene is opgericht in 1989 en richt zich op innovatieve producten gebaseerd op genetische kennis van planten. De andere bedrijven zijn allemaal opgericht na 2000 en Wageningen is dus een jong cluster. Utrecht kent een groot dedicated life sciences bedrijf, Isotis OrthoBbiologics met 150 mensen die werken in Bilthoven, Zwitserland en Amerika. In Utrecht is ook een vestiging van het Deens/Amerikaanse GenMap B.V gevestigd met 108 medewerkers. Verder telt het in de orde van grootte van 8 andere, kleine bedrijven die allemaal na 2000 zij opgericht. Ook Utrecht kenmerkt zich als een jong cluster. Clusters zes, zeven, acht, negen en tien. De clusters in Nijmegen, Rotterdam, Lelystad, Maastricht en Delft zijn clusters die alle uit 3 tot 7 bedrijven bestaan die klein en jong zijn. Dit zijn allemaal jonge clusters. Voor het cluster in Lelystad gaat dit niet geheel op want daar zijn ook Fornix Biosciences en Pepscan gevestigd, die beide groter zijn en al langer bestaan.

Het Gronings cluster nader beschouwd. Zoals weergegeven in box 1 telt Groningen bedrijven die zijn opgericht in de tijd dat de term life sciences niet bestond, maar voortkomen uit de biotechnologie en chemie. Verder is er een concentratie van bedrijven die gestart zijn in 1998, 1999 en 2000. De oprichting van de eerste serie bedrijven is sterk gestimuleerd door Professor Bernard Witholt, die in de jaren ‘ 80 verbonden was aan de Rijksuniversiteit Groningen als hoogleraar biotechnologie. Diverse CEO’s en medewerkers van de huidige life sciences bedrijven zijn opgeleid in zijn groep. Zijn grote verdienste is geweest dat hij zich niet alleen inzette op wetenschappelijk gebied, maar de kansen die de biotechnologie bood, breed heeft uitgedragen aan mensen werkzaam bij de overheid en bij financiële instellingen. Zijn inspanningen zijn erkend en de eerste Life Sciences Incubator in Groningen is naar hem vernoemd. De tweede serie startende bedrijven is ontstaan in de gouden economisch tijd. In deze jaren stegen de beurskoersen met de dag en was de bereidheid van de financiële sector om risico’s te nemen groot. Hier hebben mensen met ideeën van geprofiteerd.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 19 van 34

In de jaren 2001 en 2002, de jaren dat venture kapitaal zeer moeilijk verkrijgbaar was heeft in Groningen geen groei plaatsgevonden. Er was geen of nauwelijks groei van bestaande bedrijven, niet van het aantal bedrijven, maar er waren ook geen faillissementen. Een uitzondering hierop is Syncom B.V., een bedrijf dat niet afhankelijk is van venture capital en in deze jaren wel gegroeid is. In 2003 en 2004 zijn er weer initiatieven ontstaan voor de start van nieuwe life sciences bedrijven. Hiervoor zijn 2 redenen te geven: − Het economisch tij lijkt een beetje te keren en dit resulteert in de beschikbaarheid van startkapitaal. − De activiteiten van diverse organisaties, die het starten van nieuwe kleine bedrijven bevorderen, lijken hun vruchten af te werpen. Organisaties die bijgedragen hebben aan de groei van de life sciences sector De nationale organisatie die het meest heeft bijgedragen aan de groei van startende life sciences bedrijven in Nederland is BioPartner. Dit is een programma van het Ministerie van Economische zaken dat zorg draagt voor financiering en ondersteuning voor een groot deel van het innovatietraject. Het BioPartner programma is gestart in 2000 en loopt tot halverwege 2005 en zal daarna opgaan in het TechnoPartner programma. BioPartner heeft aan de wieg gestaan van 75 nieuwe life sciences bedrijven in Nederland in de periode tot halverwege 2004. De meeste bedrijven hebben zich gevestigd bij één van de clusters in Nederland. Groningen is relatief laat gestart om gebruik te maken van het BioPartner programma. Met name de laatste anderhalf jaar zijn er activiteiten gaande die gebruik maken van de mogelijkheden die BioPartner biedt. Via BioPartner is Groningen een incubator voor de life sciences sector rijker geworden en beschikt het nu over 4 locaties waar life sciences bedrijven gevestigd zijn: − Zernike Sciences Park gesitueerd aan de noordkant van de stad bij het universiteitscomplex van de Rijksuniversiteit Groningen en Hanze Hogeschool. − Meditech center, aan de Zielstraweg tegenover het Academisch Ziekenhuis in Groningen − Op Kranenburg, een nieuw industrieterrein langs de snelweg de A7 − BioPartner Center Groningen, gevestigd aan het Hanzeplein naast het Academisch Ziekenhuis Groningen De organisaties die in het Noorden het meest bijgedragen hebben aan de stimulering van ondernemerschap zijn de Houdstermaatschappij van de Rijksuniversiteit Groningen, Stichting Triade van het AZG en de NOM. De Houdstermaatschappij van de RUG heeft als missie: − de opbouw van een netwerk van bedrijven rond de universiteit, waar − studenten een stage plek of parttime werk kunnen vinden, − waar afgestudeerden en gepromoveerden hun werkkring kunnen vinden − waaruit onderzoek voor de universitaire onderzoekscholen voortkomt − de economische groei van de regio wordt gestimuleerd en − winst wordt gerealiseerd voor de RUG

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 20 van 34

Als tussenstap voor het starten van een zelfstandig bedrijf bestaat er de mogelijkheid voor werknemers van de Rijksuniversiteit Groningen om een Research en Consultancy Center (RCC) op te richten. Dit wordt door de houdstermaatschappij en Transfer & Liaison groep van de RUG gefaciliteerd en biedt de mogelijkheid om ideeën eerst te laten groeien binnen de muren van de RUG. Op dit moment is Bio-explore, gehuisvest bij de afdeling microbiologie in Haren, een voorbeeld van zo’n RCC in de life sciences sector. De RUG houdstermaatschappij verschaft startkapitaal aan bedrijven en investeert bedragen tot ongeveer 150.000 euro, het helpt bedrijven bij het genereren van additioneel kapitaal en bij het gebruik maken van (noordelijke) regelingen. Box 3 Financiële relaties van de NOM, RUG houdstermaatschappij/ RUG, Hanzepoort / AZG en Biopartner in de bedrijven behorende bij het Groningse life sciences cluster Bedrijfsnaam

jaar van oprichting

financiële relaties * NOM

Houdster Hanzepoort maatschappij / AZG RUG

Biopartner

IQ Products 1996 x BRCC B.V. 1996 x Microscreen B.V. 1996 x Kiadis B.V. 1997 x x Imenz Bioengineering 1998 x B.V. Geno Clipp 1999 x x Biotechnology B.V. Xendo Laboratories 1999 x Polyganics B.V. 1999 x x Biomade Technology 2000 x x Merska B.V. 2001 x Enzis B.V. 2003 x Intravasc B.V. 2003 x x Innocore B.V. 2004 x Angtec B.V. 2004 x x * De financiële relaties kunnen bestaan uit participaties via aandelen of achtergestelde betreffen relaties die bestaan hebben, nu bestaan of gaan bestaan in de nabije toekomst.

x

x

x x leningen. Het

De Stichting Triade investeert via de Hanzepoort B.V. in bedrijven die relevant zijn voor het Academisch Ziekenhuis, verder faciliteert zij bij huisvesting van startende ondernemingen en biedt zij administratieve en juridische ondersteuning aan starters.

De NOM De NOM begeleidt noordelijke ondernemingen bij investeringszaken en bedrijven die verhuizing naar Noord-Nederland overwegen en de NOM initieert en coördineert bij het omzetten van een idee in een concreet project. De NOM participeert op basis van een ondernemingsplan met aandelenkapitaal en/of achtergestelde leningen. Dit zijn over het algemeen bedragen boven de 1 miljoen euro en daarmee volgen zij het algemene beleid van venture fondsen in de life sciences.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 21 van 34

Andere organisaties behorende bij het life sciences cluster • Biomedcity is een netwerk organisatie, die met inzet van de Gemeente en Provincie Groningen en NOM structuur geeft aan het netwerk tussen life sciences bedrijven en mensen werkzaam bij de kennis- en onderwijs instellingen. • Transfer en Liaison groep van de Rijksuniversiteit Groningen die overdracht van kennis vanuit de universiteit naar het bedrijfsleven faciliteert. • De Zernike Group B.V. beheert diverse venture fondsen, onder andere die van Biopartner (BioPartner Start-up Ventures C.V.) en beheert de patenten van de Rijksuniversiteit Groningen • SNN, Samenwerkingsverband Noord Nederland dat diverse projecten op het gebied van life sciences financieel ondersteunt met middelen uit het KOMPAS programma. • De Vereenigde, een nationaal octrooibureau met een vestiging in Groningen, waar specialisten op het gebied van de life sciences werken. • TechnologieCentrum Noord-Nederland (TCNN) een organisatie die met name het MKB ondersteunt bij het vinden van bepaalde expertise en in 2004 een project Life Sciences en Agri Food is gestart in samenwerking met de NOM en TNO-Voeding. • BioTransfer, scouting en advies/schrijven subsidieprojecten gericht op life sciences sector en medische projecten. • Nonagon knowledge transfer, innovatie en advies/schrijven van project/ subsidievoorstellen gericht op de life sciences sector en de nanotechnologie, specialisatie publiek private samenwerking. Vergeleken met andere clusters in Nederland is het aantal bedrijven dat zich in het Noorden gespecialiseerd heeft op dienstverlening aan de life sciences sector beperkt. Behalve de enkele gespecialiseerde bedrijven zijn er tal van bedrijven die diensten verlenen aan de life sciences sector zoals juristen, belastingadviseurs, IT specialisten, werving- en selectiebureaus, congres- en evenementenorganisatie en bouw ondernemingen.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 22 van 34

5

DE BESCHIKBARE KENNIS, KANSEN, PROBLEMEN EN KNELPUNTEN

De beschikbare kennis De analyse van het life sciences cluster in Groningen laat zien dat de activiteiten gebaseerd zijn op kennis beschikbaar bij de Universiteit van Groningen en het Academisch Ziekenhuis. Een inventarisatie van de beschikbare kennisinstituten op het gebied van de life sciences levert het volgende beeld: BCN BMSA CBB GBB GBI GGC GUIDE MSC NCG

School voor Behavioral and Cognitive Neurosciences Biomedical Engineering, Material Science and Application Centre for Carbohydrate Bioengineering TNO-RUG Groningen Biomolecular sciences and Biotechnology institute Groningen Bioinformatics Centre Groningen Genomics Centre Groningen University Institute for Drug Exploration Material Science Centre Noordelijk Centrum voor Gezondheidsvraagstukken

Verder is er de Hanze Hogeschool (Groningen) en Noordelijke Hogeschool (Leeuwarden), die hoogwaardige opleidingen bieden op het terrein van de life sciences sector. Leerlingen van deze opleidingen lopen stage bij de life sciences bedrijven en de meeste werknemers van de Groningse life sciences bedrijven op HBO en MBO niveau zijn opgeleid in het Noorden. De situatie op dit moment In figuur 4 is de huidige situatie van het Gronings life sciences cluster geschetst. De bedrijven staan geordend onder de instituten van de Rijksuniversiteit Groningen waar ze uit ontstaan zijn of nauwe relaties mee onderhouden. Het blijkt dat de meeste bedrijven voortkomen uit het GBB en GUIDE of daar nauwe relaties mee hebben. Samenwerking Er bestaan diverse samenwerkingsverbanden tussen de kenniscentra, hogescholen, bedrijven en intermediaire organisaties. De formele netwerkorganisatie is Biomed city die regelmatig netwerkbijeenkomsten organiseert en ook samenwerkt met landelijke intermediare organisaties. Een formele samenwerking betreffende het bedrijfsleven en de kennisinfrastructuur is het Centre for Carbohydrate Bioengineering (CCB), een instituut dat gemeenschappelijk gefinancierd wordt door TNO en de Rijksuniversiteit Groningen.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 23 van 34

Figuur 4

Het Groningse life sciences cluster De bedrijven in de lichtblauwe (grijze) boxen zijn de bedrijven die een netwerk van klanten wereldwijd opgebouwd hebben.

Groningen

Chemie

M SC

CCB

Biotechnologie

GBB

Farmacie/M edicijnen

GGC

BI

GUI D E BM SA

Sociale wetenschappen

BCN

I menz Gendika BRCC Bioclear Enzis Aced

Bio Orion I ntravasc Axon Genoclipp Brains on line D iagnoptics Citeq

Syncom Kiadis

M icroscreen Eurosequence I Q products Biomade D SM Biologics

BioPharma Xendo wereldmarkt

N CG

Instituten

H ogescholen voor het opleiden van gekwalificeerd personeel

N etwerken

I nnocore TN O Orteq Polyganics PSCG Synvolux

Disciplines

klanten

Bristol M eyers Squib,

Solvay

Pfizer N ovartis

Bayer

M itsubishi

Aventis

Nieuwe initiatieven Op dit moment zijn diverse mensen en organisaties in het Groningse life sciences cluster actief met het vormgeven aan ideeën en het initiëren van nieuwe bedrijvigheid. Voorbeelden van in gang gezette initiatieven zijn: “Biobanking”, het opzetten van een Medische Databank waarmee biologische en niet-biologische gegevens omtrent ouder worden zodanig worden opgeslagen dat de gegevens makkelijk te herconfigureren zijn en dat zij inzetbaar zijn voor diverse doelgroepen zoals patiënten, verzekeraars, medische dienstverlening en de farmaceutische industrie. De databank is een innovatief concept dat unieke kansen biedt voor nieuwe bedrijvigheid naast het hoofddoel van de databank, een bijdrage te leveren aan succesvol ouder worden. Biobanking is een initiatief dat gedragen wordt door het Academisch Ziekenhuis Groningen en de Rijksuniversiteit Groningen en gecoördineerd door de Transfer en Liaisongroep van de Rijksuniversiteit Groningen. Agro life sciences voor duurzame energie Initiatieven om agro gerelateerde life sciences te gaan koppelen aan duurzame energie. De drijvende kracht achter deze initiatieven is het transitiebeleid dat op diverse terreinen in ontwikkeling is.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 24 van 34

Nieuwe bedrijven Bijvoorbeeld Organ Assist B.V. i.o., een bedrijf geïnitieerd door het instituut BMSA, dat kansen op de markt ziet voor het ontwikkelen van draagbare perfusie apparatuur. Het bedrijf richt zich hiermee op de orgaantransplantatiemarkt en bouwt voort op kennis ontwikkeld binnen het BMSA. Aan het bedrijf in oprichting is een first stage Biopartner subsidie toegekend in 2004 en heeft nu de mankracht de haalbaarheid verder te onderzoeken. Een ander voorbeeld is Haemoscan dat wil doorgaan met rendabele activiteiten van het vroegere Haemoprobe en op dit moment bezig is met productontwikkeling in samenwerking met het Academisch Ziekenhuis Groningen. Er zijn meer initiatieven in ontwikkeling, waarvan de informatie op dit moment niet openbaar is. Bovenstaande voorbeelden zijn dan ook bedoeld als illustratie van de spirit die op dit moment aanwezig is binnen het cluster en de lijst is niet bedoeld als een volledige inventarisatie van bestaande initiatieven. Constateringen: − De bestaande bedrijven zijn afkomstig uit een beperkt aantal kennisgebieden die beschikbaar zijn in het Groningse kenniscluster. − Er is een, voor Nederlands begrip, cluster van formaat opgebouwd met een samenhang tussen bedrijven, kennisinstellingen en de hogescholen. − Diverse bedrijven leveren aan klanten wereldwijd en hebben een internationaal netwerk opgebouwd. − Het laatste jaar zijn er nieuwe initiatieven ontstaan, met name afkomstig uit afdelingen van de Rijksuniversiteit en Academisch ziekenhuis die zich niet eerder op de start-up markt hebben begeven. Deelconclusies 1. Zoals gezegd bestaat er in Groningen een cluster van formaat, dat ontstaan is in een tijd toen de life sciences nog geen hot item waren. De initiatieven voor deze bedrijvigheid zijn grotendeels toe te schrijven aan de activiteiten die bij één vakgroep plaatsvonden. Syncom is hierbij een uitzondering, dit bedrijf is gebaseerd op zeer specifieke kennis die gedurende lange tijd is opgebouwd bij de afdeling organische chemie van de Rijksuniversiteit Groningen. De groei van Syncom is ingezet toen een wijziging in het management plaatsgevonden heeft. Bovenstaande leidt tot de conclusie dat personen een zeer belangrijke rol spelen bij het realiseren van start ups en bij de realisatie van de groei van bedrijven. 2. Groningen scoort goed, gezien in nationaal perspectief, in het uitbaten van de kennis en organisaties zoals de RUG Houdstermaatschappij, Transfer en Liaison groep en NOM dragen daar aan bij.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 25 van 34

3. De bedrijven laten een gematigde en voorzichtige groei zien en zijn bijna allemaal actief op de contractonderzoek markt. Er hebben geen spectaculaire overnames of investeringen plaatsgevonden. Veel bedrijven vestigen zich in eerste instantie binnen de universiteit, zo dicht mogelijk bij de afdeling waaruit ze ontstaan, gevolgd door een verhuizing naar een incubator gebouw. De succesvolle bedrijven vestigen zich daarna zelfstandig. Huisvestingsmogelijkheden en beschikbaarheid van personeel vormen geen belemmeringen voor groei. 4. De voorsprong van het Groningse cluster wordt minder groot. Leiden, die eerst vergelijkbaar in grootte was, is Groningen voorbij gestreefd en andere clusters zijn in opkomst.

Kansen Uitbouwen van bestaande sterke punten De grotere bedrijven in het Groningse kenniscluster zijn er in geslaagd belangrijke farmaceutische bedrijven aan zich te binden, wat op zich een zeer goede prestatie is, en consolideren daarmee hun business. De opgebouwde contacten kunnen uitgebouwd worden en daarmee de groei van deze bedrijven bevorderen. De kleinere bedrijven kunnen profiteren van de relaties die de langer bestaande bedrijven opgebouwd hebben, mits er op juiste wijze samengewerkt wordt. Benutten van het kennispotentieel De Groningse kennisinfrastructuur biedt nog veel ruimte voor verdere ontwikkeling van de life sciences sector in Groningen. Een groot potentieel aan kennis wordt nog niet ingezet en ook combinaties van kennisgebieden kunnen leiden tot interessante ontwikkelingen zoals Biomade Technology laat zien. Een voorwaarde is dat er mensen binnen deze kennisgebieden zijn die zich actief gaan inzetten voor de realisatie van start ups. Gebruik maken van de expertise ter bevordering van ondernemerschap De ontwikkeling, in gang gezet door de RUG Houdstermaatschappij, NOM en BioPartner, laat zien dat door gerichte stimulering en een combinatie van maatregelen, waar publiek en privaat kapitaal bij elkaar gebracht wordt, het ontstaan van start ups bevordert. De Groningse structuur ter bevordering van ondernemerschap op basis van gegenereerde kennis is sinds de jaren 80 opgebouwd en liep daarmee voorop in Nederland. Andere steden met kennisinstellingen op life sciences terrein hebben deze activiteiten later opgepakt en Groningen als voorbeeld genomen om hun life sciences sector te ontwikkelen. Zij ontplooien nu ook activiteiten om ondernemerschap te stimuleren. Gezien de recente groei van clusters in Nijmegen, Utrecht, Maastricht en Delft hebben deze activiteiten daar ook effect. De activiteiten op dit gebied blijken een belangrijke motor te zijn om initiatieven tot ontwikkeling te brengen. De groei van het cluster hoeft op dit moment geen belemmering te ondervinden door gebrek aan huisvestingsmogelijkheden of gebrek aan goed geschoold personeel. In Groningen zijn die noodzakelijke ingrediënten voor het realiseren van start-ups op dit moment voorhanden en is de bereidheid tot samenwerken groot. De ervaring met het aantrekken, dan wel opleiden van ondernemers is de laatste jaren gegroeid en moet worden benut.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 26 van 34

Vergelijking met het Leidse cluster leert dat de vestiging van internationaal opererende life sciences bedrijven grote impact heeft op het regionale cluster als geheel.

Problemen en knelpunten Aanboren van kennis Het grootste specifieke probleem voor Groningen is het aanboren van het kennispotentieel en het activeren van mensen in de kennis infrastructuur om actief en volhardend mee te werken aan de vorming van start –ups. In de praktijk geven mensen aan geïnteresseerd te zijn te assisteren en te faciliteren in de initiërende fase. Wanneer het genereren van het benodigde kapitaal moeilijker gaat dan in eerste instantie gedacht of gehoopt werd, keren mensen terug naar hun “core business”, het wetenschappelijk onderzoek. Beschikbaarheid kapitaal Een knelpunt is de beschikbaarheid van venture kapitaal en/of de expertise hier voldoende snel toegang toe te krijgen. De laatste jaren is gefocusseerd op het stimuleren van ondernemerschap, mede door het verschaffen van startkapitaal, bijvoorbeeld door organisaties als de RUG houdstermaatschappij en Biopartner, die investeringen doen in de orde van 200.000 euro. De stap naar venture capitalist financiering blijkt een grote stap te zijn omdat venture bedrijven over het algemeen geïnteresseerd zijn in het investeren van bedragen boven de 1 miljoen euro en dan moeten er heel duidelijke perspectieven liggen voor het terugverdienen van dit geld in een periode van 4 tot 7 jaar. Dit is na de startfase van bedrijven in de life sciences sector vaak niet het geval. De financiering van bedragen tussen de 300.000 en 1 miljoen euro per jaar en de daarbij behorende risico’s is daarmee een knelpunt. Ruwweg kan gezegd worden dat start up financiering in 2004 voor de eerste 2 jaar van de levensloop van een bedrijf financiering beschikbaar is. De daarop volgende 3 jaren zijn de moeilijkste en als deze op enige wijze overbrugd worden gloort na 5 jaar de venture markt als kapitaalverschaffer. Stimuleren van groei De redenen dat een bedrijf wel of niet groeit zijn zeer divers en vele factoren spelen een rol, de economie als geheel, de bereidheid tot risico nemen van de zittende ondernemers, de beschikbaarheid van grote investeringsbedragen of partners die het bedrijf willen overnemen, dan wel fuseren. Maatregelen ter stimulering van groei zullen altijd heel specifiek moeten zijn. Algemene knelpunten Verder is er een aantal knelpunten dat geldt voor de life sciences sector in het algemeen. Dit betreft onderzoek ten behoeve van de life sciences dat tussen wal en schip valt. Het is te toegepast om in aanmerking te komen voor de financiering bedoeld voor wetenschappelijk onderzoek en te risicovol voor bedrijven of venture capitalists om in te stappen. De regelgeving en octrooiwetgeving in Nederland en Europa vormen verder bedreigingen voor een snelle groei van de life sciences sector. Dit zijn algemene knelpunten waar in het rapport Actieplan Life Sciences, kansen grijpen, knelpunten aanpakken (4) en het TNO rapport (2) uitgebreid op wordt ingegaan.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 27 van 34

6

TOT SLOT, ALGEMENE CONCLUSIES

Tot slot wordt een vergelijking gemaakt tussen een SWOT analyse voor de innovatiekracht van Noord Nederland in het algemeen, die recent opgesteld is door de Consultancy Buck International (8) en een SWOT analyse die gegeven kan worden voor de life sciences sector in Groningen. De algemene SWOT analyse opgesteld door Buck Consultancy (juli 2004) sterk

zwak

•

•

• •

Aanwezigheid van één universiteit en diverse hogescholen Beschikbaarheid van subsidiemogelijkheden op het gebied van innovatie Technische infrastructuur LOFAR

• • • • • • • •

• bedreiging

kans • • • •

•

Het aantal kennisinstellingen in het noorden is beperkt Het aantal technische opleidingen is beperkt Te weinig samenwerking tussen kennisinstellingen en bedrijfsleven / intermediairs Te weinig hoogopgeleide arbeidskrachten Geen synergie tussen bedrijven onderling Benutting kennisbronnen buiten de regio beperkt Nauwelijks hightech ondernemingen aanwezig/gebrek aan sterke ondernemingen Zwakke ICT infrastructuur Aandeel R&D inspanningen op de totale bedrijfsvoering is relatief laag Aantal bedrijven dat innoveert is laag

Beter gebruik van innovatiesubsidies (concurrentiepositie, arbeidsproductiviteit, rendementsverbetering) Aanleg Hanzelijn / Zuiderzeelijn (b.v. voor pendel van hoogopgeleid personeel) Ontwikkelen clusters Kennisintensieve bedrijvigheid aantrekken Grotere investeringen in onderwijs

HET GRONINGSE


in 2004


• • • •

Wegtrekken van hoogopgeleide arbeidskrachten en afgestudeerden Toenemende concurrentie van lage lonen landen voor hoogwaardige industrie Uitplaatsen van R&D activiteiten naar het buitenland Animo voor technische opleidingen laag (nationaal)

pagina 28 van 34

De SWOT-analyse specifiek voor de life sciences sector in Groningen opgesteld door Nonagon knowledge transfer in augustus 2004. sterk • • • • • • •

zwak Aanwezigheid van kennisinstellingen en Academisch Ziekenhuis Bedrijven kennen de subsidiemogelijkheden op het gebied van innovatie Kennisinstelling is vergelijkbaar of beter dan in diverse andere life sciences clusters Opleidingen zijn voldoende aanwezig Hoogopgeleiden zijn voldoende aanwezig of aan te trekken Bedrijven werken samen R&D inspanning in deze sector is hoog

kans

• •

Beschikbaarheid van risico kapitaal Bereidheid tot het nemen van risico

bedreiging

•

Noordelijke instellingen kunnen meer dan tot nu toe gebruik maken van nationale en internationale innovatiesubsidies

•

Kennisintensieve bedrijvigheid aantrekken

•

Er zijn initiatieven in de pijplijn die gestimuleerd kunnen worden.

• • • •

Stagnatie in groei Inzakken van de realisatie van nieuwe initiatieven Het inwerking treden van de “wet van de remmende voorsprong” De regelgeving in Nederland betreffende life sciences producten en octrooibescherming

Eindconclusie De conclusie is dat het innoverende vermogen van het life sciences cluster in Groningen veel groter is dan het beeld dat naar voren komt bij de analyse van het algemeen innoverende vermogen van Noord-Nederland. De life sciences sector in Groningen is een innovatieve sector en neemt in Nederland een vooraanstaande plaats in. Groningen bezit samen met Amsterdam de op één na grootste life sciences sector in Nederland wanneer criteria als aantal bedrijven, kenniswerkers en omzet van dedicated life sciences bedrijven beschouwd worden. Er bestaat een goede kennisinfrastructuur en een infrastructuur voor het opzetten van bedrijven. De concurrentie binnen Nederland neemt toe en Groningen moet groeien om haar vooraanstaande plaats te behouden. De kans op groei is groot. Er zijn nieuwe initiatieven die op dit moment ontwikkeld worden en er is een groot potentieel aan mogelijkheden binnen de kennisinfrastructuur. De afgelopen jaren zijn diverse samenwerkingsverbanden opgezet en wanneer die uitgebouwd worden biedt dit een uitstekende uitgangspositie voor groei.

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 29 van 34

7

LITERATUUR EN REFERENTIES

1

The Netherlands Life Sciences, sector Report 2004, Moving Forward, opgesteld door BioPartner network, te downloaden op www.biopartner.nl. Life Sciences in Nederland:Economische Betekenis, Technologische trends en Scenario voor de Toekomst, TNO-rapport nr STB-02-23. Life Sciences, een pijler van de Nederlandse kenniseconomie, een uitgave van het Ministerie van Economische Zaken, juli 2003 met nummer 03132. Actieplan Life sciences, kansen grijpen, knelpunten aanpakken, een uitgave van het Ministerie van Economische Zaken, maart 2004 met nummer 04103. Life sciences and biotechnology, A strategy for Europe, een rapport van de Europese Comissie met het isbn nummer 92-894-3388-4., te downloaden via http://europa.eu.int. Industrial Bioprocessing as generator for further economic Development in Northern Netherlands, M.B.M. van Dongen en A.E.A.R. van Diemen, juni 2002. Sectorstudie Life Sciences en Food, in opdracht van de NOM, 2002. O. Bulthuis en M. Blok, Centrum voor Arbeid en Beleid b.v. Innovatiebeleid Noord-Nederland, juni 2004, Buck Consultancy Nijmegen.

2 3 4 5

6 7 8

Referenties De volgende mensen hebben bijgedragen aan de informatie gepresenteerd in dit rapport: Drs. R van der Bilt Dr.T.I.F.H. Cremers Dr. T.A.C. Flipse Prof. Dr. R.M. Kellogg Dr. P . Ketelaar Dr. M.J.E.C. van der Maarel Mr. W.J.E. van der Meer Drs. F. Mennega Drs. M.G. Pool Dr. G. Rakhorst Dr. J. Wieling

HET GRONINGSE

Directeur Transfer & Liaison group Rijksuniversiteit Groningen Directeur Brains-on-line B.V. Directeur en oprichter PCCG B.V. en Innocore technologies B.V Financieel directeur Syncom B.V Marketing manager DSM Biologics B.V. Coördinator Centre for Carbohydrate Bioengineering (CCB), projectleider bij TNO Nutrition and Food Research Directeur Stichting Triade Senior beleidsadviseur life sciences Gemeente Groningen Directeur RUG Houdstermaatschappij B.V. Directeur Intravasc B.V. Directeur en oprichter Xendo laboratories B.V.


in 2004


pagina 30 van 34

BIJLAGE ADRESSENLIJST LIFE SCIENCES BEDRIJVEN GRONINGEN ACED Technologies/ Genetrix BV Emdaborg 14 9751 SJ HAREN Dr. M.H.J. Tan-Jacobs, CEO +31 (0)50 535 10 39 +31 (0)50 535 10 41 [email protected] www.aced.nl (under construction)

Brains-on-line B.V. Ant. Deusinglaan 1 9713 AV GRONINGEN Dr. T.I.F.H. Cremers +31 (0)50 3633307 [email protected] www.brainsonline.org

Axon Biochemicals BV Hanzeplein 1/H 9713 GZ GRONINGEN Dr. Y. Liao +31 (0)50 311 80 07 +31 (0)50 311 80 08 +31 (0)50 360 03 90 [email protected]

BRCC Zernikepark 8a 9747 AN GRONINGEN E.G. Kool van Langenberghe, CEO +31 (0)50 577 78 50 +31 (0)50 577 89 10 [email protected] www.brcc.nl

Bioclear BV P.O. Box 2262 9704 CG GRONINGEN S. Keuning +31 (0)50 571 84 55 +31 (0)50 571 79 20 [email protected] www.bioclear.nl

CITEQ BV P.O. Box 41053 9701 CB GRONINGEN Dr A.C. van der Graaf +31 (0)50 313 74 64 +31 (0)50 311 36 43 [email protected] www.citeq.com or www.citeqbiologics.com

Biomade Technology Nijenborgh 4 9747 AG GRONINGEN Prof.dr.G.T. Robillard +31 (0)50 363524 [email protected] www.biomade.nl

Diagnoptics BV Hanzeplein 1 Biotech Center P.O. Box 770 9700 AT GRONINGEN Dr. A.J. Smit, Director/founder +31 (0)50 589 06 12 +31 (0)50 361 48 54 +31 (0)50 589 06 13 [email protected] www.diagnoptics.com

BioWings p/a Nijenborgh 4 9747 AG GRONINGEN Dr. P.W.M. Hermans, CEO Dr. L. Leenhouts www.biowings.nl

HET GRONINGSE


BiOrion Technologies BV Dept. of Pharmacokinetics & Drug Delivery A. Deusinglaan 1 9713 AV GRONINGEN Prof. dr. K. Poelstra, Adjunct Professor +31 (0)50 363 32 72 +31 (0)50 363 32 47 [email protected] www.biorion.com

in 2004


pagina 31 van 34

DSM Biologics BV Zuiderweg 72/2 P.O. Box 454 9700 AL GRONINGEN Dr. Pieter de Geus, Site Director Groningen +31 (0)50 522 22 22 +31 (0)50 522 23 33 [email protected] www.dsmbiologics.com

IMENZ Bioengineering BV L.J. Zielstraweg 1 9713 GX GRONINGEN Dr. H.W.F. Laan, CEO +31 (0)50 313 20 25 +31 (0)50 313 76 39 [email protected] www.imenz.com Innocore B.V. Kadijk 7d 9747 AT GRONINGEN Dr. T.A.C. Flipsen, CEO +31 (0)50 3680762 +31 (0)50 3680779 [email protected] www.innocore.nl

Enzis Nijenborgh 4 9749 AG GRONINGEN Dr. E.J. De Vries, Director +31 (0)50 363 41 63 +31 (0)50 363 41 65 [email protected] www.enzis.com

Intravasc B.V. L.J. Zielstraweg 1 9713 GX GRONINGEN Dr. G.A. Rakhorst +31 (0)50 3601357 +31 (0)50 3114912 [email protected] www.intra-vasc.nl

Eurosequence BV L.J. Zielstraweg 1 9713 GX GRONINGEN H. Bak +31 (0)50 317 24 24 +31 (0)50 317 24 20 [email protected] www.eurosequence.nl

IQ Corporation Rozenburglaan 13 a 9727 DL GRONINGEN Dr. R.G. Lageveen, CEO +31 (0)50 575 70 10 +31 (0)50 575 70 01 [email protected] www.iqcorporation.nl

Gendika BV P.O. Box 40 9640 AA VEENDAM A.L. Kappe, CEO +31 (0)598 61 93 43 +31 (0)598 61 21 94 [email protected] www.gendika.com

Kiadis Zernikepark 6-8 9747 AN GRONINGEN Dr. S. Long +31 (0)50 547 42 76 +31 (0)50 547 42 71 [email protected] www.kiadis.com

GenoClipp Biotechnology BV L.J. Zielstraweg 1 9713 GX GRONINGEN Dr. T.E. Wallaart, Scientific Director +31 (0)50 318 90 96 +31 (0)50 318 92 48 Mail@GenoClipp. com www.genoclipp.com

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 32 van 34

Microscreen BV L.J. Zielstraweg 1 9713 GX GRONINGEN Dr. P.S.T. Tan, CEO +31 (0)50 316 67 87 +31 (0)50 316 67 97 [email protected] www.microscreen.com

Synvolux Therapeutics BV L.J. Zielstraweg 1 9713 GX GRONINGEN Dr. M.H.J. Ruiters, Director R&D +31 (0)50 311 81 15 [email protected] www.synvolux.nl TNO Nutrition and Food Reserach Rouaanstraat 27 9723 CC GRONINGEN Dr. D,J. Binnema (directeur) +31 (0)50 3694631 www.tno.nl

Orteq B.V. Nijenborgh 4 9747 AG GRONINGEN +31 (0)50 3634453 +31 (0)50 3634450 Dr. P. van Wijk [email protected]

Xendo Laboratories BV L.J. Zielstraweg 1 9713 GX GRONINGEN Dr. J. Wieling, Managing Director +31 (0)50 304 80 04 +31 (0)50 318 34 41 [email protected] www.xendo.nl

Pharma Bio-Research Group P.O. Box 200 9470 AE ZUIDLAREN R. Brink, Manager Communications +31 (0)50 402 22 22 +31 (0)50 402 22 23 [email protected] www.pbr.nl

DIENST VERELENENDE ORGANISATIES EN BEDRIJVEN

Polyganics BV L.J. Zielstraweg 1 9713 GX GRONINGEN Ir. J.Smit, Managing Director +31 (0)50 588 65 88 +31 (0)50 588 65 99 [email protected] www.polyganics.com

BioMedCity Contactpersoon Drs. F. Mennega , Gemeente Groningen +31 (0)50 3678431 [email protected] ww.biomedcity.nl BioTransfer Zernikelaan 6 9747 AA GRONINGEN Dr. S. Bruins +31 (0)50 3633395 [email protected] [email protected]

Syncom BV P.O. Box 2253 9704 CE GRONINGEN Dr. T.R. Vries, CEO +31 (0)50 575 72 72 +31 (0)50 575 73 99 [email protected] www.syncom.nl

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 33 van 34

Nonagon knowledge transfer Vogelzangsteeg 9 9479 TE Noordlaren Dr. M.A. Schoondorp + 31 (0)50 4031985 [email protected] www.nonagon.nl

Transfer& Liaison Group Zernikelaan 6 9747 AG GRONINGEN drs.ing. R.van de Bilt +31 (0)50 3635079 [email protected] www.rug.nl/tlg

N.V. NOM Van Swietenlaan 25/2 9728 NX GRONINGEN G. Lenstra +31 (0)505214502 [email protected] www.nom.nl

Vereenigde Heresingel 7 9711 EP GRONINGEN +31 (0)50 3144288 [email protected] www.vereenigde.com Zernike Group B.V. Zernikepark 12 9712 AN GRONINGEN Drs G. de Bruin +31 (0)50 7572000 [email protected] www.zernikegroup.com

RUG Houdstermaatschappij B.V. Zernikelaan 6 9747 AA GRONINGEN Drs. M.G. Pool +31 (0)503632918 [email protected] www.holding.rug.nl Stichting BioDrome Postbus 424 9700 AK GRONINGEN Dr. J. Mekkes, directeur +31 (0)50 524491 [email protected] www.biopartner.nl Stichting Triade / AZG Hanzeplein 1 9700 RB GRONINGEN Mr. W.J.E. van der Meer +31 (0)50 3615050 [email protected] TCNN Zernikelaan 6 9747 AA GRONINGEN Dr. ir. P.A. Gielen +31 (0)50 5752826 [email protected] www.tcnn.nl

HET GRONINGSE


in 2004


pagina 34 van 34

HET GRONINGSE LIFE SCIENCES CLUSTER. in Opgesteld door Nonagon Knowledge Transfer

Recommend Documents