het groene monument! een stappenplan voor het verduurzamen van een monument op een verantwoordelijke manier.
WETERING DUURZAAM ECOSCALA AAYU ARCHITECTEN
1
2
0 voorwoord Hoe duurzaam kan een monumentaal pand worden? Naast het genot van schoonheid en geschiedenis wil menig bewoner en gebruiker een stap verder en haar of zijn gebouw dichterbij een energieneutraal niveau brengen. Om klimaat en milieu te sparen, maar ook om comfort en gebruiksplezier te verhogen. Denk aan een prachtig ambachtelijk pand waarin het niet tocht, met warme muren en prettig binnenklimaat. Waarin je leeft met het bewustzijn een bijdrage aan de mondiale opgave te leveren, met energie en grondstoffen zuinig te zijn, en onze mooie planeet met een gerust hart ‘door te kunnen geven’ aan komende generaties. Hoe pak je het aan? Een monument is geen nieuwbouw. Isoleren, de eerste stap in de bekende Trias Energetica (= 1. energievraag reduceren) is niet eenvoudig te realiseren. Buitengevels en historische details zijn veelal beschermd, vaak is alleen binnenisolatie mogelijk, er komen heel wat vraagstukken bij kijken wat betreft bouwfysica en praktische uitvoerbaarheid. In dit boekje is een stappenplan samengesteld van maatregelen die de gebruiker met vakkundige hulp kan nemen, om op weg te gaan naar een ‘energieneutraal monument’.
Opdrachtgever hiervoor is WETERING DUURZAAM, een bewonersinitiatief in de Weteringbuurt Amsterdam, met financiële steun van het landelijke Platform 31. Wetering Duurzaam heeft een coalitie van uitvoerders (architecten, aannemers, leveranciers) bijeen geroepen, om met vereende kennis plannen te ontwikkelen voor het verduurzamen van monumentale panden. Dit boekje is gemaakt ter informatie en oriëntatie voor ambitieuze huiseigenaren.
3
4
0 Inhoudsopgave 1 2 3 4 A
leeswijzer sustainability overzicht van maatregelen woordenlijst ramen isoleren
p.4 p.5 p.7 p.6 p.10
B C D E F G H I J 5 6 7
dakisolatie begane grondvloer isolatie gevelisolatie hoogtemp. verwarming laagtemp. verwarming ventilatie optimaliseren balansventilatie met wtw besparende maatregelen geluidsdemping/akoestiek indicatie van de kosten lijst van leveranciers colofon
p.16 p.22 p.28 p.36 p.42 p.48 p.52 p.56 p.60 p.62 p.63 p.63
5
1 Leeswijzer Het wordt afgeraden om puur op basis van dit ‘stappenplan’ opdrachten te geven voor fysieke aanpassingen aan een historisch pand. Niet alleen is het renoveren van een monument altijd maatwerk maar ook zijn maatregelen die bij het ene pand goed werken bij een ander mogelijk niet zinvol. Het raadplegen van een deskundig adviseur is altijd verstandig om de betreffende situatie in te schatten en een specifiek advies te geven.
We hebben een systeem bedacht hoe we maatregelen bekijken. Uitgangspunt is Sustainability.
Dit begrip hebben we onderverdeeld in 3 aspecten, waarop we een plan of maatregel toetsen: E = energie (trias energetica) M = monumentale waarde C = comfort, gezondheid, meerwaarde Het stappenplan begint met wat bij veel panden de eenvoudigste en/ of snelst terug te verdienen maatregel is en gaat door tot complexe ingrepen zoals installaties. Deze worden echter maar aangestipt, omdat het hier in eerste instantie om gebouw gebonden maatregelen gaat. De volgorde is echter per pand verschillend, en een aantal maatregelen vragen een combinatie met andere, om een balans betreffende bouwfysica te waarborgen.
Duurzaam Wetering wenst u veel leesplezier.
6
2 Sustainability E, M en C wat betekend het? Verantwoordelijkheid, een balans te vinden tussen individu en planeet: energie, grondstoffen, water en welzijn. wat is het streven?
Trias Energetica (eerst energie besparen) Passief bouwen standaard voor bestaande bouw: warmtebehoefte: 25kWh/m2 per jaar realisatie: Warmteweerstand gevel (R) > 6, warmtetransmissie raam (U) < 1,100% luchtdicht. Monumentale waarde historische esthetiek: dunne roedes, raamomleistingen, balken in het zicht, handhaven van beschermde gevels, lambriseringen historische bouwfysica: warmgestookt metselwerk, damp-open materialen, kierventilatie. Comfort, Gezondheid, Meerwaarde: warme (binnen) oppervlakken, geen tocht, goede vochtbalans, gebruiksvriendelijk en dient mogelijkst te worden terugverdiend via energierekeningen en/ of waardestijging.
7
3 Overzicht van maatregelen A ramen isoleren B dakisolatie C begane grondvloer isolatie D gevelisolatie E hoogtemp. verwarming optimaliseren F laagtemp. verwarming optimaliseren G ventilatie optimaliseren H balansventilatie met wtw I besparende & opwekken J geluidsdemping/akoestiek
8
kap
2de verdieping
niet altijd comfortabel van binnen
1ste verdieping
mooi van buiten beletage
souterrain
kruipruimte
Dit heb je...> 9
mooi van buiten!
en comfortabel van binnen!
<...dit is vaak mogelijk! 10
A ramen isoleren wat betekend het? Kieren dichten rondom het bestaande kozijn en het glas, het glas vervangen door isolatieglas, of een achterzetraam aanbrengen. Behoud van historische kozijnen geniet soms voorrang voor volledige vervanging. wat is het streven?
Energie
Een isolatiewaarde (U waarde) van 5 W/m2K (slecht) naar 1 W/m2K (heel goed).
Monumentale waarde
Behouden van de oude uitstraling van het glas en het hele raam.
Comfort
Oude ruitindeling niet belemmeren. Koudeval en tocht voorkomen. Achterzetraam moet handig open kunnen.
Mogelijkheden om dit te doen: A1 A2 A3 A4 A5
!
bestaand glas behouden, kieren dichten, gordijnen of luiken gebruiken. bestaand glas vervangen door monumentenglas. tegen het bestaande glas een extra achterzetraam van enkelglas plaatsen. tegen het bestaande glas een extra achterzetraam van HR++glas plaatsen. bestaand glas vervangen door HR++glas.
aandachtspunten Zodra een hogere isolatiewaarde van het raam dan U<3 W/m2K bereikt wordt, kan dit op de muren vocht/schimmelgevaar opleveren. Ventilatie is daarom erg belangrijk. De spouw die bij het plaatsten van een achterzetraam tussen oude en nieuwe ruit ontstaat moet geventileerd worden! Achterzetramen moet sterk en licht zijn om te openen. Bij het plaatsen van HR++ glas kan het noodzakelijk zijn om de kozijnen aan te passen, dit vereist bijzonder vakmanschap (www.ecoscala.eu)
! bij voorkeur ook uitvoeren maatregel: D
aan te raden producten: •Van Ruysdael/ecoScala monumenten glas-kozijn
11
A1
A2 A3
A4
A5
belangrijke aandachtspunten 12
B dakisolatie wat betekend het? Bij de kap kan tussen de sporen of tussen het beschot en de pannen geïsoleerd worden. Bij een platdak kan worden gekozen voor een warmdak, een kouddak, of een omkeerdak. wat is het streven?
Energie
Een R-waard groter dan 6 m2.K/W.
Monumentale waarde
Oude spanten zo veel mogelijk zichtbaar. Kap mag niet altijd (esthetisch) veranderd worden.
Comfort
Warmte blijft langer in huis, meer warme oppervlakken. soms kan een ruimte geschikt worden als verblijfsruimte.
mogelijkheden om dit te doen: B1 B2 B3
!
Tussen spanten isoleren, 10cm tot 30cm dik, uitgevoerd met dampremfolie en afgewerkt met stucwerk. (als tussenstap is cellulose ook zonder damprem mogelijk, www.ecoscala.eu) Op het bestaande dakbeschot,4cm tot 30cm dik, uitgevoerd met dampremfolie. Dak moet worden voorzien van nieuw dakbedekking. Op de bestaande dakbedekking isoleren, 4cm tot 30cm dik.
aandachtspunten Er is een speciale dampremfolie nodig, een kouddak heeft de voorkeur. Aansluitingen bij doorvoeringen, bijv. bij balken enz. zijn kritiek. Er zijn vochtregulerende materialen nodig en eventueel moet een zonwering worden toegepast.
aan te raden producten: •Proclima: folie •Unger-Diffutherm: houtvezelisolatie •Climacell: cellulosevlok. •ECOvlas: vlaswol Laten aanbrengen door gecertificeerd vakbedrijf!
! bij voorkeur ook uitvoeren maatregel: Is geschikt als zelfstandige ingreep. Let wel op koudebruggen en de aansluitingen met de gevel(isolatie).
Alle materialen zijn verkrijgbaar via: www.ecoscala.eu 13
B1.1
14
B1.3
B2
C begane grondvloer isolatie wat betekend het? Bij een houten vloer kan er tussen de balken geïsoleerd worden. Bij een steens vloer kan het alleen erop of eronder. wat is het streven?
Energie
Een R kleiner dan 6 m2K/W.
Monumentale waarde
Bestaande vloerafwerkingen behouden
Comfort
Warmte blijft langer in huis, warme oppervlakken. evtl combinatie mogelijk met vloerverwarming.
mogelijkheden om dit te doen: C1 C2 C3 C4 !
Tussen de bestaande vloerbalken kan een isolatielaag geplaatst worden van tussen de 10cm en 30cm dik, de onderzijde moet watervast en dampdicht afgewerkt worden. Op de bestaande vloer kan een isolatielaag geplaatst worden van ongeveer 6cm dik bij een houtenvloer en ongeveer 10cm dik bij een steensvloer (beton e.d.). Onder de bestaande vloer een isolatielaag plaatsen van tussen de 10-30cm dik. kruipruimte drogen met bijv. schelpen. (is beperkt isolerende maatregel!).
aandachtspunten Er is een speciale dampremfolie nodig (zie daken, B). Het is belangrijk om koudebruggen vermijden, dit zijn de punten waar op termijn schimmel kan komen. Als er sprake in van een kruipruimte, dan moet de ventilatie veilig gesteld worden.
aan te raden producten: •Tonzon: vloerisolatie •ProClima: folie •schelpen: kruipruimteisolatie •Lithotherm lavadekvloerisolatie •andere isolatiematerialen Alle materialen beschikbaar via www.ecoscala.eu
! bij voorkeur ook uitvoeren maatregel:D 15
C1
C2
C4
belangrijke aandachtspunten 16
D gevelisolatie wat betekend het? Bij historische gevels is het vaak alleen mogelijk om aan de binnenzijde te isoleren, soms kan echter nij de achtergevel ook aan de buitenzijde geïsoleerd worden. wat is het streven?
Energie
Een R groter dan 6. Dit is alleen mogelijk als ook vloeren en haakse binnenwanden geïsoleerd worden.
Monumentale waarde
Oude kozijndetaillering en evtl. wandafwerkingen behouden, nieuwe neggen ontwerpen
Comfort
Warmte blijft langer in huis, warme oppervlakken. evtl combinatie mogelijk met wandverwarming.
mogelijkheden om dit te doen: D1 D2 D3
Isolatie aan de buitenzijde van de gevel. Isolatie aan de binnenzijde van de gevel, het opdikken van de bestaande buitenmuur. Isolatie aan de binnenzijde van de gevel door middel van het plaatsen van een voorzetwand voor de bestaande buitenmuur. *spouwisolatie wordt hier niet behandeld omdat een spouw in de 17de-19de eeuw praktisch niet voorkomt.
!
aandachtspunten Bij alleen gevelisolatie: max R = 2 i.v.m. koudebruggen Damp-open afwerkingen t.b.v. vochttransport (regen, condens). Licht verlies van vloeroppervlak doordat de wanden worden verdikt.
aan te raden producten: •Unger-Diffutherm houtvezelisolatie •Isolina schapenwolisolatie •andere natuurlijke isolatie
Alle materialen zijn verkrijgbaar bij: www.ecoscala.eu
! bij voorkeur ook uitvoeren maatregel:D 17
D2
D3
belangrijke aandachtspunten 18
D1
E hoogtemp. verwarming optimaliseren wat betekend het? Het (gedeeltelijk) aanpassen van de bestaande installatie zodat deze optimaal presteert. wat is het streven?
Energie
Passieve warmtebronnen benutten van bijv. mens, bad, (bij-)keuken en elektrisch apparatuur.
Monumentale waarde
Afwerkingen hoeven niet aangetast te worden wanneer men subtiele radiatoren kiest.
Comfort
Temp.verschillen in huis, warme verblijfsruimtes en koude bijruimtes (bufferruimtes).
?
mogelijkheden om dit te doen: E1 E2 E3 E4
!
Het vervangen van de bestaande ketel voor een HR++ bron. De bestaande leidingen isoleren om warmteverlies tijdens transport te voorkomen. Het toevoegen van radiatoren zodat er een goed gespreide verwarming van de ruimtes ontstaat, zodat de ruimte niet vanuit een punt wordt opgewarmd. Separate thermostaatbediening toevoegen in de verschillende ruimtes, zodat deze afzondelijk in te stellen zijn op de gewenste temperatuur.
aandachtspunten
Passief concept: huis moet 100% kierdicht zijn, zodat de warmte goed wordt vastgehouden.(BlowerDoorTest) Niet verwarmde delen van het huis moeten wel geventileerd worden, hier kan anders condens optreden.(dynamisch gebruiksberekening) Relatief stoffige lucht ‘s winters (er moet vaak schoongemaakt worden) en er kan tocht ontstaan door de temperatuurverschillen, deuren moeten zoveel mogelijk dicht gehouden worden. ! bij voorkeur ook uitvoeren maatregel:A
aan te raden producten: •
19
verblijfsruimte (verwarmt tot 19 a 23 graden)
E4
E1 E2 E3
20
F laagtemp. verwarming aanbrengen wat betekend het? HR+ ketel, evtl. te combineren met zonneboiler voor tapwater, vloer- en/of wandverwarming (water) wat is het streven?
Energie
Zo veel mogelijk vloer/wandoppervlak verwarmen, waardoor de aanvoertemperatuur zo laag kan blijven.
Monumentale waarde
Als men de bestaande afwerkingen wil behouden, dan is er vaak maar een beperkte aantal keuzes.
Comfort
Er is een gezond binnenklimaat in het hele pand. De accumulerende massa (het huis) wordt op temperatuur gebracht d.m.v. klokthermostaat.
mogelijkheden om dit te doen: F1 F2 F3
!
Het verwarmen van de ruimte via de vloer, dit betekend een extra laag over de bestaande vloer met daarin vloerverwarming. Het verwarmen van de ruimte via de wanden d.m.v. het plaatsen van slangen tegen de wand welke worden opgenomen in stucwerk. Het verwarmen van de ruimte van het plafond. Bij monumentale balken moeten de slangen tussen de balken bevestigd worden.
aandachtspunten Verwarming van een vlak werkt alleen als datzelfde vlak ook goed geïsoleerd is. Rond/bij grote raampartijen meer vermogen aanbrengen qua verwarming. Beperking van meubilair (bijv. kasten) t.p.v. wandverwarming of vloerafwerkingen bij vloerverwarming.
aan te raden producten: o.a. decentrale wtw ventilatie per ruimte, wandverwarming, infraroodverwarming ezv. leem-pcm-platen ter versterking van accumulatief vermogen alle verwarmings- en ventilatieproducten via www.ecoscala.eu
! bij voorkeur ook uitvoeren maatregel:A, C en D(een lage temp. verwarming is bij een ongeïsoleerd pand niet rendabel, omdat er (bijna) geen accumulatie plaats kan vinden).
• 21
F3
F2
F1
22
G ventilatie (nat.toe-,mech.af-) optimaliseren wat betekend het? De toevoer van de ventilatie verbeteren d.m.v. het plaatsen van gevelroosters of ramen (bij voorkeur voorverwarmd). De bad- en keukenruimte voorzien van een mechanische afvoer. wat is het streven?
Energie
CO2-gestuurde toevoerroosters d.m.v. een klep aan de bovenzijde van het raam.
Monumentale waarde
Roosters in gevel en/of raam subtiel verwerken.
Comfort
Mondige’ gebruiker regelt toevoer met de hand, d.m.v. het open- en dichtdoen van het raam, ook met tijdschakelaar op afstand mechanische ventilatie, sturing is echter veiliger
mogelijkheden om dit te doen: G1 G2
!
Natuurlijke ventilatie: d.m.v. het open- en dichtdoen van ramen ontstaat er voldoende ventilatie in huis (ca. 6x per dag enkele minuten) Mechanische ventilatie: wordt toegepast op de plekken waar de meest vochtige of vieze en vochtige lucht zich bevindt, in bijv. de badkamer, het toilet of de keuken.
aandachtspunten Natuurlijke toevoer/trek: minder onderhoud maar vereist discipline van de gebruiker en verkeerd gebruik beïnvloed het rendement. Verse lucht bij koudebruggen toevoeren t.b.v. eventueel drogen vochtige plekken. Geen permanente toevoer: dit verspilt energie en kan tocht veroorzaken.
aan te raden producten: www.ecoscala.eu •
! bij voorkeur ook uitvoeren maatregel:A 23
G1
G2
24
H balansventilatie met wtw installeren wat betekend het? Mechanische toe- en afvoer welke de ventilatie in het huis regelen en op de juiste plekken frisse lucht inblazen en afzuigen op de plekken waar nodig. wat is het streven?
Energie
Optimaal passief warmtegebruik, doordat warmte kan worden teruggewoonnen.
Monumentale waarde
Eventueel balkenplafond in het zicht houden en de te plaatsen roosters subtiel wegwerken.
Comfort
Ideaal qua comfort, maar ramen moeten alsnog open kunnen, en het systeem moet uitgezet kunnen worden, decentraal is zeer geschikte optie
mogelijkheden om dit te doen: H1
H2
!
balansventilatie: een intergraal systeem welke de toe- en afvoer van lucht regelt en de warmte uit de lucht die van binnen wordt gehaald gebruikt om de koude lucht van buiten eerste op te warmen. hoogrendement ventilatie: als het rendement hoog genoeg is is er sprake van een hoogrendement ventilatie.
aandachtspunten Ook bij gevel en eventuele koudebruggen moet ventilatie komen! Revisieluiken. De filters moeten regelmatig gereinigd worden, gemiddeld elke 3 maanden en moeten eens per jaar vervangen worden. Decentrale wtw-ventilatie is eenvoudig te bedienen!
! bij voorkeur ook uitvoeren maatregel:A, C, D, E (bij te veel warmteverlies via de oppervlakken, dus bij een ongeïsoleerd huis, blijft minder warmte over om teruggewonnen te kunnen worden.25
aan te raden producten: ecoSWTW decentraal ecoSWTW centraal ecoMWTW centraal ecoXLWTW centraal alle bewezen ventilatiesystemen verkrijgbaar via www.ecoscala.eu •
toevoer afvoer
H1
slaapkamer
slaapkamer hal
toilet (in hal) slaapkamer
hal
badkamer
26
studiekamer hal
keuken
slaapkamer
I besparende & opwekken wat betekend het? Het plaatsen van installaties kunnen helpen met het besparen in het energieverbruik. Bijv.:een zonneboiler, hemelwateropvang voor toilet, hotfill wasmachine, douche wtw, PV wat is het streven?
Energie
Alle interne apparatuur- en gebruikswarmte terugwinnen
Monumentale waarde
Zonneboiler en PV zijn vaak aleen mogelijk als deze uit het zicht zijn.
Comfort
Producten als: led, geen standby-apparatuur, A-label witgoed zijn aan te raden. Gedrag: licht alleen als iemand aanwezig is.
mogelijkheden om dit te doen: I1 I2 I3 I4 I5
!
Het plaatsen Het plaatsen Het plaatsen Het plaatsen Het plaatsen regenwater.
van van van van van
zonneboiler t.b.v. het verwarmen van tapwater. PV (zonnecellen) t.b.v. het opwekken van energie. een hotfill om de wasmachine aan te sluiten op de boiler. een Warmte-terug-win voor de douche. hemelwateropvang voor toilet, om te kunnen spoelen met
aandachtspunten Hoe meer techniek hoe meer onderhoud. Bij voorkeur led en halogen i.p.v. spaarlampen (i.v.m. slecht lichtspectrum en schadeiljke inhoudsstoffen).
aan te raden producten: alle energiebesparende producten via www.ecoscala.eu •
27
I2 I1
I3 I5
28
J geluidsdemping/akoestiek verbeteren wat betekend het? Het verzwaren van vloeren en het plaatsen van voorzet -wanden en -plafonds om te voorkomen dat geluid wordt doorgegeven. wat is het streven?
Energie
Voorzetwanden op bouwmuren kunnen ook extra isolatie bevatten
Monumentale waarde
Balkenplafond, vloer- en wandafwerking evtl. te waardevol om te verstoppen
Comfort
Afweging tussen comfort en uitstraling
mogelijkheden om dit te doen: J1 J2
!
verzwaren vloeren d.m.v. van het toevoegen van een ondervloer het plaatsen van een voorzetwanden en of voorzetplafonds
aandachtspunten Voor isolatie: zie d Alles moet reversibel aangebracht worden om de monumentale waarde van het pand niet te beschadigen.
aan te raden producten: lithotherm, Isolena-schapenwol, ecoRtec-isolatie,climacell-isolatie, leem-pcm, leemstuc, Unger-Diffutherm-isolatie alle producten verkrijgbaar via www.ecoscala.eu •
29
5 Overzicht van kosten De DER-systematiek is de bij uitstek meest geschikte benadering voor historische en monumentale gebouwen. Op basis van de DUMO-methodiek en het EPA wordt een geheel (of gefaseerde) aanpak voorgesteld in overeenstemming met de standaard onderhoudsvraagstukken voor hist. En monumentale gebouwen. Combinaties van ingrepen hebben vaak een gunstig effect op de prijs omdat een deel van de prijs bestaat uit opstartkosten, transport, etc.Invloed op de kosten hebben o.a. de kwaliteit van de bestaande constructie en de aansluitingen onderling (raam-wand, wand-vloer,etc.). Daarnaast kan de locatie en de beschikbare ruimte van invloed zijn voor de prijs(steiger nodig?) etc.
6 Overzicht van maatregelen t.o.v. elkaar Overzicht van veel voorkomende combinaties op basis vanterugverdientijd (tvt) en effect.Geen van deze opties is los vanhet totaal te zien of uit te voeren. De pijlen geven de voornaamstewisselwerk ing tussen maatregelen aan.
verzwaren vloerenvoorzetwa nden en of voorzetplafonds tussen vloerbalkenop HR++ brongeïsoleerde zonneboilerhemelwater bestaande vloeronder leidingenvoldoeneHR++ opvang voor toilethotfill bestaande radiatorenseparateketelzonneboiler C begane baansventilatieho wasmachinedouche vloerkruipruimte drogen thermostaatbediening voor tapwatervloerog rendament bestaand WTW grondvloer G ventilatie H J (schelpen) buitenzijdebinnenzij natuurlijke en/of ventilatie glasmonumentenglasachte isolatie optimaliser balansventil geluidsdem de ventilatiemechani wandverwarming I rzetraam opdikkenbinnenzijde sche ventilatie en atie met ping/akoest enkelglasachterzetraamgla besparende E F laagtemp. oorzetwand s vervangen HR++ wtw iek maatregele verwarming hoogtemp. tussen spantenop n dakbeschotop verwarming dakbedekking
A ramen isoleren
A1A2A3A4A5
D gevelisolati e
B dakisolatie
B1B2B3
C1C2C3C4
D1D2D3
E1E2E3E4
F1F2F3
G1G2
H1H2
I1I2I3I4
J1J2
31
7 Colofon Dit document is gemaakt namens de coalitie van uitvoerders ‘Duurzame monumenten Amsterdam’ voor het bewonersinitiatief WETERING DUURZAAM te Amsterdam. Opdrachtgever: Wetering Duurzaam
Alle rechten voorbehouden. 2013 © bouwcoalitie Wetering Duurzaam Dit document is financieel mede mogelijk gemaakt met steun van Platform 31 Aan de publicatie kunnen geen rechten verbonden worden. Geen genoemde of betrokken partij aanvaardt aansprakelijkheid voor directe of indirecte schade ontstaan door het lezen van dit document. U dient ten allen tijden een professionele partij te benaderen voor betrouwbare informatie voor uw gebouw. Dit document dient alleen en uitsluitend ter orientatie.
WETERING DUURZAAM BOUWCOALITIE WETERING DUURZAAM AAYU ARCHITECTEN
32
DUURZAAM WETERING AAYU ARCHITECTEN
34
