Het effect van ICT op telewerken en woonwerkverkeer^

P a g i n a 14

T h o m a s de Graaff en Piet R i e t v e l d '

Tijdschrift Vervoersw/etenschap

Jaargang 40, nummer 5

Het e f f e c t v a n ICT op t e l e w e r k e n en w o o n w e r k v e r k e e r '

Het effect van ICT op telewerken en woonwerkverkeer^ T h o m a s d e Graaff e n Piet R i e t v e l d '

Nederland.^ Zij b e d r a g e n o n g e v e e r 3,7% v a n de t o e n m a l i g e beroeps-

1.

o v e r n e m e n : een t e l e w e r k e r is i e m a n d d i e g e d e e l t e l i j k t h u i s (of ergens

b e v o l k i n g . Het ministerie g e b r u i k t d e v o l g e n d e d e f i n i t i e die w e hier Inleiding

anders d a n de n o r m a l e werkvloer) w e r k t en d i e d a a r v o o r ICT g e b r u i k t . Gebruik en bezit van c o m p u t e r s en i n t e r n e t a a n s l u i t i n g e n w e r d e n in

M e n schat dat Nederlandse telewerkers g e m i d d e l d één t o t a n d e r h a l v e

veel h u i s h o u d e n s g e m e e n g o e d g e d u r e n d e d e j a r e n '90. Deze g r o o t -

d a g per w e e k t h u i s w e r k e n .

schalige i n t r o d u c t i e van I n f o r m a t i e en C o m m u n i c a t i e T e c h n o l o g i e

Beleidsmakers in Nederland bevelen het s t i m u l e r e n van t e l e w e r k e n

(ICT) z o u volgens velen een zeer g r o t e i n v l o e d h e b b e n o p allerlei

aan als een belangrijk b e l e i d s i n s t r u m e n t v o o r het t e r u g d r i n g e n van

aspecten van het dagelijkse leven. Er is b i j v o o r b e e l d b e a r g u m e n t e e r d

piekcongestie. De laatste is n a m e l i j k de laatste d e c e n n i a b e h o o r l i j k

dat ICT in de v o r m van t e l e w e r k e n het w o o n - w e r k v e r k e e r drastisch z o u

t o e g e n o m e n net als in andere westerse l a n d e n . De a r g u m e n t a t i e is dat

v e r m i n d e r e n . Dit zou in het simpelste geval i m p l i c e r e n dat er een ver-

t e l e w e r k e n m e t zijn a f w i j k e n d e w o o n - w e r k v e r k e e r e r v o o r zorg kan

s c h u i v i n g zal p l a a t s v i n d e n v a n a r b e i d s a a n b o d

d r a g e n dat w e r k n e m e r s öf m i n d e r reizen o m naar h u n w e r k te k o m e n

buitenshuis

a r b e i d s a a n b o d thuis. ICT-verbindingen z o r g e n e r v o o r d a t

naar

mensen

k u n n e n i n l o g g e n o p het b e d r i j f s n e t w e r k e n d a t m e n b i j v o o r b e e l d

öf dat w e r k n e m e r s o p andere uren d a n t i j d e n s de spits reizen. De e m p i r i s c h e basis v o o r b e i d e f a c t o r e n is echter niet zeer sterk.

elektronisch kan d e e l n e m e n aan v e r g a d e r i n g e n ( v i d e o c o n f e r e n c i n g ) .

Er is relatief recent enig i n t e r n a t i o n a a l o n d e r z o e k g e w e e s t naar d e

De a a n w e z i g h e i d van ICT-verbindingen tussen de w e r k v l o e r en thuis

a d o p t i e van t e l e w e r k e n (Yen, 2000; M o k h t a r i a n en S a l o m o n , 1996a en

k u n n e n overigens niet alleen het t h u i s w e r k e n b e v o r d e r e n als s u b s t i t u -

1996b), naar de vraag o f t e l e w e r k e n en w o o n - w e r k v e r k e e r s u b s t i t u t e n

tie v o o r w e r k e n buitenshuis, maar o o k e r v o o r z o r g e n d a t m e n s e n

d a n w e l c o m p l e m e n t e n zijn (Salomon, 2000; M o k h t a r i a n , 1998) en naar

vaker thuis o v e r w e r k e n 's avonds of in het w e e k e n d als a a n v u l l e n d e

de i n d i v i d u e l e karakteristieken van t e l e w e r k e r s ( H j o r t h o l , 2002). Echter,

activiteit bij het w e r k e n buitenshuis. De g e v o l g e n van ICT-gebruik v o o r

naar de Nederlandse situatie is relatief w e i n i g a a n d a c h t u i t g e g a a n

het w o o n - w e r k v e r k e e r zijn dus heel divers. ICT-gebruik kan leiden t o t

(SCP, 2003). Het d o e l van d i t o n d e r z o e k is d a n o o k de relatie tussen

m i n d e r w o o n - w e r k v e r p l a a t s i n g e n als m e n hele d a g e n z o u t h u i s w e r -

t h u i s w e r k e n , b u i t e n s h u i s w e r k e n e n ICT-gebruik t e o n d e r z o e k e n .

ken. Overigens z o u het dan o o k t o t langere w o o n - w e r k v e r p l a a t s i n g e n

Speciale aandacht h e b b e n w i j daarbij v o o r de i n d i v i d u e l e karakte-

k u n n e n leiden. Immers, als w e r k n e m e r s m i n d e r vaak per w e e k naar

ristieken en het t i j d s t i p w a a r o p m e n s e n t h u i s w e r k e n . Deze laatste

h u n w e r k gaan z o u d e n ze k u n n e n besluiten o m verder v a n h u n w e r k

h e e f t n a m e l i j k directe implicaties v o o r w o o n - w e r k v e r k e e r .

af te w o n e n . Belangrijk is verder de m o g e l i j k h e i d dat het t i j d s t i p van de

De v o l g e n d e paragraaf geeft eerst een beschrijving van de data die w e

h e e n - en o f terugreis w o r d t aangepast. T h u i s w e r k e n kan b e t e k e n e n

g e b r u i k e n . Daarna geeft deze de v e r d e l i n g van ICT-middelen over soci-

dat m e n later naar het w e r k g a a t , o f v r o e g e r t e r u g k e e r t . Dit kan de file-

aal economische g r o e p e n in Nederland en de verdeling van thuis en bui-

p r o b l e m e n zowel verzachten als verergeren. Ons o n d e r z o e k stelt de

tenshuis w e r k e n en de reistijd voor een g e m i d d e l d e w e r k d a g . Hierna

relatie tussen ICT en t h u i s w e r k e n centraal en focust daarbij o p de

gaan w e verder m e t een m o d e l m a t i g e aanpak waarbij w e kijken naar de

t i m i n g van t h u i s w e r k e n en de correlatie m e t w e r k e n buitenshuis.

invloed van een specifiek ICT-middel (we g e b r u i k e n hiervoor

Statistische gegevens over t e l e w e r k e n zijn j a m m e r g e n o e g schaars.

m o d e m ) naar de locatie en t i m i n g van w e r k (thuis en o p de werkvloer).

een

Het ministerie van Verkeer en Waterstaat g e e f t een r u w e s c h a t t i n g van

De paragraaf hierop v o l g e n d beschrijft de g e b r u i k t e variabelen, hoe ze

het aantal telewerkers, namelijk o n g e v e e r 400.000 in het jaar 2001 in

g e m e t e n zijn en de resultaten. De laatste paragraaf bevat de conclusies.

Abstract

work that was crucial as this links up

the evenings and at weekends.

replace overtime away from home

directly with the home-work traffic

During office hours the amounts of

with overtime done at home then

This article researches the employ-

flow.

work done from home and away

this can even intensify the afternoon

ment provision determinants at

It would appear that the availability

from home in fact compliment each

rush hour since - due to the greater

home and on the work floor in the

of ICT equipment expands the

other However, outside of office

availability of ICT - more and more employees are being given the

Netherlands in the 1990s. Attention is

amount of work offered, particular in

hours this reinforcing effect disap-

therefore specifically directed

the home environment. It is probable

pears so that both types of employ-

opportunity to do overtime work

towards the presence of ICT equip-

that such working from home does

ment sources come to substitute

from home.

each other under the influence of

ment within people's homes. In the

not replace the normal working

various random samples that were

hours done on the work floor but

ICT.This has consequences for home-

taken it was the precise timing of the

that telework instead takes place in

work traffic movements. If people

aargang 40, nummer 5

2.

Het e f f e c t v a n ICT op t e l e w e r k e n en w o o n w e r k v e r k e e r '

I C T - a p p l i c a t i e s in N e d e r l a n d s e H u i s h o u d e n s

Bezit van een computer

Bezitvan een modem

T h o m a s de G r a a f f en Piet R i e t v e l d '

Uren gewerld thuis

Bezit van een

Bezitvan een

Bezitvan een

perweel^

computer

modem

internet aansluiting

Bezit van

0

50.8

114

3.1

een internet aansluiting

1 -8

64.0

32.0

5.0

9-16

71.2

28.8

8,2

Man

54.6

144

4.3

17-24

82.9

44.1

40.0

Vrouw

51.5

12.0

34

>24

65.7

31.6

37.1

Ja

534

13.7

3.6

Nee

37.1

9.1

3.5

Geslacht

P a g i n a 15

1 Tabel 2 Relatie tussen bezit van ICT-mIddelen en uren thuis gewerkt (%) (Nederland, 1995) 1

1 Tabel 1 Bezit van iCT-middeien voor versciiiiiende sociaai-economisciie groepen (%) (Nederland, 1995) 1

Variabelen

Tijdschrift Vervoerswetenschap

Bron: SCR1996.

Samenwonend

Tabel 2 laat zien dat w e r k z a m e personen die meer t h u i s w e r k e n , meer in het bezit zijn van een c o m p u t e r m o d e m en internet aansluiting. Aan

Opleiding

de andere kant, als w e r k e n d e n heel veel thuis w e r k e n (meer dan 24

Lager academisch

21.8

4.6

3,5

uur) is het bezit van ICT-middelen j u i s t kleiner. Waarschijnlijk bevat

Lager beroeps

35.8

5.5

1.6

deze laatste categorie w e r k e n d e n die alleen maar thuis w e r k e n en die

Middelbaar academisch

43.1

10.5

2,0

Middelbaar beroeps

52.9

10.0

2.0

Hoger academisch

564

19.1

5.5

Hoger beroeps

684

18,3

54

Wetenschappelijk

78,6

26.0

9.2

geen b e h o e f t e h e b b e n aan c o m m u n i c a t i e m e t de w e r k v l o e r Tabel 2 geeft aan dat er een significant positieve relatie is tussen t h u i s w e r k e n en bezit van ICT-middelen. Een verdere multivariate analyse is echter n o d i g o m de j u i s t h e i d van d i t v e r b a n d te bevestigen. O m het v e r b a n d tussen t h u i s w e r k e n , b u i t e n s h u i s w e r k e n en reistijd te

Huistioud inifomen

b e g r i j p e n laat Figuur 1 de percentages zien van onze dataset die thuis

(guldens)

of buitenshuis w e r k e n en reizen van en naar h u n w e r k per k w a r t i e r

<2000

334

6.6

2000 - 3000

42.6

7,6

2.2

3000 - 4000

54.9

12.6

3.8

>4000

68.2

20.6

5.8

2,9 Figuur 1 Verdeling van betaald werk thuis en buitenshuis en woon-urerkverkeer over de dag

- ^ W e r k buitenshuis Bron: SGR 1996.

W e r k thuis Woonwerk verkeer

De data die w e g e b r u i k e n zijn verzameld in 1995. O p dat m o m e n t w e r k t e n w e r k n e m e r s g e m i d d e l d 33,1 uur per w e e k (inclusief overwerk). Binnen de g r o e p w e r k n e m e r s t r e d e n echter zeer g r o t e verschillen op. V r o u w e n w e r k e n b i j v o o r b e e l d g e m i d d e l d 26,6 uur per w e e k en m a n n e n 37,3 uur per week. Deeltijdwerkers besteden g e m i d d e l d 20,9 uur aan h u n b a a n , v o l t i j d w e r k e r s 40,1 uur en flexibele werkers 17,9 uur (CBS, 1997). A l h o e w e l de personal c o m p u t e r niet zo g e w o o n was als v a n d a a g de d a g , r a p p o r t e e r t 3 4 % van de Nederlandse h u i s h o u d e n s het bezit van een c o m p u t e r De data k o m e n van de in 1995 g e h o u d e n T i j d s b e s t e d i n g s o n d e r z o e k (TBO), een e n q u ê t e o n d e r 3227 i n d i v i d u e n (zie o o k SCP, 1996). Elk indiv i d u hield in een d a g b o e k elk kwartier van de d a g zijn of haar b e l a n g rijkste t w e e activiteiten bij g e d u r e n d e een w e e k . 3 3 % is in het bezit van een c o m p u t e r ( h e t g e e n consistent is m e t de CBS data) en 13% is in het bezit van een m o d e m . 4 % van de h u i s h o u d e n s g e e f t aan dat ze een

r-

^

Uur van de dag

i n t e r n e t aansluiting h e b b e n . ' Tabel 1 g e e f t een g e d e t a i l l e e r d beeld van de v e r d e l i n g van ICT-middelen, naar uren per w e e k g e w e r k t thuis.Tabel 1 laat de verschillen zien

Figuur 1 laat d u i d e l i j k zien dat w o o n - w e r k v e r k e e r zich d u i d e l i j k in de

tussen diverse g r o e p e n tussen h o o f d e n v a n h u i s h o u d e n s . We zien dat

spitsuren afspeelt (rond 8 u u r ' s o c h t e n d s en vijf uur in de n a m i d d a g ) .

v r o u w e n een iets kleinere kans h e b b e n o m in het bezit te zijn van ICT-

Ten t w e e d e ziet m e n d u i d e l i j k dat t h u i s w e r k e n zeer g e d o m i n e e r d

m i d d e l e n . Daarnaast h e b b e n personen m e t een h o g e r e o p l e i d i n g en

w o r d t d o o r buitenshuis w e r k e n . Slechts t o t 2 % van onze p o p u l a t i e

m e t een h o g e r i n k o m e n een g r o t e r e kans o m in het bezit te zijn van

w e r k t o p een g e g e v e n m o m e n t thuis. Het percentage mensen dat

ICT-applicaties. De laatste observatie g e e f t aan dat ICT-goederen o o k

buitenshuis w e r k t daalt overigens in de avond en convergeert naar het

gekarakteriseerd k u n n e n w o r d e n als luxe g o e d e r e n .

percentage w e r k e n d e n dat thuis w e r k t , welke d a n v o o r n a m e l i j k m e n sen zijn die o v e r w e r k m e e n e m e n naar huis. O p m e r k e l i j k zijn de scherpe d a l i n g e n v o o r de l u n c h (12:00 - 13:00) en de koffiepauzes (10:00 en 15:00). Op kleinere schaal kan m e n zien dat d i t o o k g e l d t voor de mensen die thuis w e r k e n . De bijzonder snelle stijging in de curve van

P a g i n a 16

T h o m a s de G r a a f f en Piet R i e t v e l d '

Tijdschrift Vervoerswetenschap

Het e f f e c t v a n ICT op t e l e w e r l c e n en w o o n w e r k v e r k e e r '

jaargang 40, nummer 5

het w e r k e n buitenshuis r o n d o m 8 uur 's m o r g e n s w o r d t gereflecteerd

Nederlandse w e r k e n d e n g e w o o n n o o i t t h u i s w e r k t . M e n s e n k u n n e n

d o o r de piek in het percentage w o o n - w e r k v e r k e e r o p het t o t a l e activi-

verder in totaal nul uur w e r k e n t e r w i j l ze een a r b e i d s c o n t r a c t h e b b e n .

t e i t e n p a t r o o n . Het spiegelbeeld ziet m e n in de m i d d a g p i e k . Een ver-

Dit kan veroorzaakt w o r d e n d o o r ziekte, vakanties, en dergelijke.

schil is w e l dat dan de daling van de t i j d o p het w e r k geleidelijker ver-

Als m o d e l kiezen w e een regressie t y p e m o d e l , w a a r b i j w e aantal uren

l o o p t en daarmee s a m e n h a n g e n d o o k de piek in het percentage w o o n -

w e r k t h u i s d a n w e l b u i t e n s h u i s laten verklaren d o o r o n d e r

werkverkeer h o o g is. Beperking van d e k n e l p u n t e n in het t r a n s p o r t -

scholing, leeftijd, soort werk, i n d i v i d u e l e karakteristieken en het bezit

meer

systeem zijn te bereiken d o o r een simpele d a l i n g van het percentage

van een m o d e m als b e n a d e r i n g v o o r ICT-bezit.We c o n t r o l e r e n hierbij

v o o r b u i t e n s h u i s w e r k e n en de gelijktijdige stijging van het percentage

v o o r selectie tussen die mensen w e r k e n en m e n s e n die w e r k l o o s zijn,

v o o r het binnenshuis w e r k e n . Dat z o u o o k de h o o g t e van het percenta-

v o o r het feit dat er veel nul observaties zijn en v o o r een m o g e l i j k e

ge w o o n - w e r k v e r k e e r laten dalen. De strategie van het eerst thuis-

correlatie tussen w e r k e n thuis en b u i t e n s h u i s . Vooral d i t laatste is

w e r k e n en pas na de spits naar het w e r k gaan zou de piek in het w o o n -

interessant, o m d a t d a t ons de m o g e l i j k h e i d g e e f t s u b s t i t u t i e

werkverkeer in de o c h t e n d breder m a k e n en vlakker laten v e r l o p e n .

complementariteit

De v o l g e n d e paragraaf laat zien h o e het m o g e l i j k is o m een beter

v e r w i j z e n w e naar de Graaff en Rietveld (2004).

beter te o n d e r z o e k e n . Voor t e c h n i s c h e

en

details

inzicht te krijgen in de relatie tussen de w e r k l o c a t i e en het bezit v a n

De volgende paragraaf behandelt eerst de variabelen die w e zullen

ICT-middelen d o o r m i d d e l v a n een statistisch m o d e l .

gebruiken in onze empirische analyse, waarna w e ingaan o p de resultaten.

3.

4.

Resultaten

4.1

Variabelen

Het m o d e l l e r e n van de Impact van ICT

Het ligt v o o r de h a n d dat de uren die m e n t h u i s w e r k t en de uren die m e n buitenshuis w e r k t aan elkaar gerelateerd zijn. Dit kan o p t w e e verschillende m a n i e r e n . Ten eerste k u n n e n ze negatief gecorreleerd

In d i t artikel richten w e ons o p h e t g e b r u i k van

zijn d o o r d a t de uren die m e n b u i t e n s h u i s w e r k t n o o i t t h u i s g e w e r k t

D a a r v o o r g e b r u i k e n w e het bezit v a n een m o d e m als

w o r d e n . Er is dus als het w a r e een t i j d b u d g e t restrictie.Ten t w e e d e

W e r k n e m e r s die t h u i s w e r k e n g e b r u i k e n n a t u u r l i j k niet a l t i j d een

k u n n e n ze positief gecorreleerd zijn. Namelijk, m e n s e n d i e w e r k (of d e

m o d e m . Echter, w e g a a n uit van de h y p o t h e s e d a t meer geavanceerde

b e l o n i n g daarvan) zeer w a a r d e r e n

ICT-applicaties. indicator

k u n n e n g e n e i g d z i j n veel te

ICT-middelen (zoals m o d e m s ) t h u i s w e r k e n m e e r s t i m u l e r e n d a n b i j -

w e r k e n , z o w e l thuis als buitenshuis. Het eerste a r g u m e n t h e e f t m e t

v o o r b e e l d een t e l e f o o n . Hierbij t r e e d t er een e n d o g e n i t e i t s p r o b l e e m

substitutie te m a k e n , het t w e e d e m e t c o m p l e m e n t a r i t e i t . Figuur 2 laat

o p . Gaan m e n s e n t h u i s w e r k e n o m d a t m e n m e e r de b e s c h i k k i n g h e e f t

de v e r d e l i n g zien van het aantal uren w e r k thuis en buitenshuis.

over geavanceerde c o m m u n i c a t i e m i d d e l e n , o f k o p e n m e n s e n j u i s t deze ICT-applicaties als ze thuis gaan werken? We corrigeren h i e r v o o r d o o r het g e b r u i k van i n s t r u m e n t e l e v a r i a b e l e n . Overigens is het causa-

Figuur 2 De relatie tussen uren werk thuis en buitenshuis (Bron: SCP, 1996)

liteitsvraagstuk niet zo heel erg van b e l a n g . Uiteindelijk k o m t het e r o p neer dat de beschikbaarheid van b e t e r e c o m m u n i c a t i e m i d d e l e n (al d a n niet in bezit) w e r k e n d e n kan s t i m u l e r e n o m m e e r t h u i s t e w e r k e n . Een belangrijke variabele in de t h e o r i e van a r b e i d s a a n b o d is het i n d i viduele uurloon. Of mensen meer o f minder werken naarmate hun loon h o g e r w o r d t valt a priori niet te z e g g e n . Echter, e m p i r i s c h e gegevens geven aan dat o p de lange t e r m i j n m e n s e n m i n d e r w e r k e n naarmate h u n u u r l o o n stijgt.Van 1959 t o t 1995 b i j v o o r b e e l d steeg het reële j a a r l i j k s

inkomen

van

mensen

met

70%, terwijl

mensen

g e m i d d e l d 2 2 % m i n d e r g i n g e n w e r k e n . " O m d i t t e r u g b u i g e n d e effect te k u n n e n verklaren n e m e n w e het k w a d r a a t v a n het u u r l o o n mee.' De andere sociaal-economische variabelen d i e w e g e b r u i k e n in o n z e e m p i r i s c h e specificatie zijn allemaal v a n z e l f s p r e k e n d . We n e m e n een variabele m e e die a a n g e e f t of m e n s e n g e t r o u w d zijn en een variabele v o o r het aantal k i n d e r e n in een h u i s h o u d e n . We g e v e n o o k aan o f Figuur 2 laat d u i d e l i j k zien dat v o o r d e gehele steekproef er een statistisch s i g n i f i c a n t n e g a t i e f v e r b a n d

bestaat tussen thuis

w e r k n e m e r s d a n w e l m a n o f v r o u w zijn en w e n e m e n een kruiseffect

en

m e e v o o r v r o u w e n m e t kinderen o n d e r de 12 o m t e c o r r i g e r e n v o o r d e

buitenshuis w e r k e n . Deze relatie is echter niet erg sterk. Personen die

zwakkere positie van v r o u w e n o p d e a r b e i d s m a r k t relatief t e g e n o v e r

een uur meer buitenshuis w e r k e n , blijken o n g e v e e r g e m i d d e l d 97

m a n n e n . Juist v o o r v r o u w e n m e t j o n g e k i n d e r e n z o u t h u i s w e r k e n een

seconden m i n d e r t h u i s te w e r k e n . G e m i d d e l d blijken Nederlanders

aantrekkelijk alternatief k u n n e n z i j n . O m e e n b e n a d e r i n g te g e v e n

maar a n d e r h a l f uur per w e e k t h u i s t e w e r k e n . Dit wijst o p een z w a k

v o o r de kosten van w o o n - w e r k v e r k e e r g e b r u i k e n w e d e afstand t o t

substitutie effect. Echter, het kan zijn d a t als naar bepaalde sociaal-

een NS station en het feit o f m e n s e n in het bezit zijn van een a u t o .

e c o n o m i s c h e g r o e p e n g e k e k e n w o r d t of naar verschillende tijds-

Uiteindelijk corrigeren w e o o k v o o r l e e f t i j d , s c h o l i n g en t y p e baan die

t i p p e n o p een d a g , d i t beeld v e r a n d e r t . Als b i j k o m e n d e m o e i l i j k h e i d

w e r k n e m e r s h e b b e n . De laatste w o r d t g e b r u i k t o m sector e f f e c t e n

w i l l e n w e wijzen o p de g r o t e h o e v e e l h e i d nul observaties (observaties

m e e te n e m e n .

o p een van de t w e e assen). Vooral het aantal w e r k e n d e n dat helemaal niet t h u i s w e r k t blijkt g r o o t te zijn (zie de dikke z w a r t e streep o p de horizontale as). Dit h o u d t in dat een g r o o t deel (circa 80%) van de

argang 40, nummer 5

4.2

Het e f f e c t v a n ICT op t e l e w e r k e n en w o o n w e r k v e r k e e r '

Tussen s u b s t i t u t i e en

complementariteit

Tijdschrift Vervoerswetenschap

T h o m a s d e Graaff en Piet R i e t v e l d '

Paginal?

Figuur 3 Gesimuleerde relatie tussen uurloon en arbeidsaanbod

Tabel 3 laat de resultaten zien van ons statistisch m o d e l . De tabel g e e f t de hele steekproef w e e r (met u i t z o n d e r i n g van agrariërs). De afhanke-

Werk buitenshuis

lijke variabele is het aantal uren g e w e r k t per week - thuis dan wel b u i -

-Werk thuis

tenshuis. Er is r e k e n i n g g e h o u d e n m e t het g r o t e aantal nul observaties z o d a t de coëfficiënten d i r e c t g e ï n t e r p r e t e e r d k u n n e n w o r d e n als de

Werk totaal

marginale effecten van d e o n a f h a n k e l i j k e variabelen. Zoals u i t g e l e g d in de Graaff en Rietveld (2004) is de afhankelijk variabele een latente variabele die zowel n e g a t i e f als positief kan zijn. In geval van een negatieve variabele w o r d t d e w a a r g e n o m e n

variabele gelijk aan

nul

gesteld. Een negatief a r b e i d s a a n b o d is nu eenmaal o n z i n n i g . De marginale effecten waar het hier over gaat h e b b e n b e t r e k k i n g o p de effect e n o p het w a a r g e n o m e n a r b e i d s a a n b o d , niet o p het latente a a n b o d .

Tabel 3 Geschatte marginale effecten van uren gewerkt per week met sample selectie

1

3

(kans dat de coëfficiënt nul is tussen haakjes).'

Uurloon (Euro's) Variabelen

Buitenhuis Coëfficiënt

Constante

-127.18

Kans (0.00)

Thuis Coëfficiënt -11.64

Kans (0.25)

Waarschijnlijk zal het arbeidsaanbod niet constant zijn over een dag en

4,08

(0.09)

2.57

(0.00)

zullen er grote verschillen o p t r e d e n in thuiswerken tijdens en buiten kan-

Vrouw

-6.38

(0.00)

0.11

(0.29)

tooruren (8:30am - 5:30pm).Tegelijkertijd w o r d t er in de arbeidsaanbod

Getrouwd

-1.77

(0.00)

-0.13

(0.17)

literatuur (bijv. Killingsworth en Heckman, 1986) grote nadruk gelegd o p

Vrouw* kinderen < 12

-6.97

(0,00)

0.34

(0.10)

de verschillen in mannelijk en vrouwelijk arbeidsaanbod. O m te kijken

Afstand NS station

-0.61

(0.03)

0,00

(0,49)

naar deze verschillen laat Tabel 4 de marginale effecten van m o d e m b e z i t

Bezit van een auto

1,22

(0.07)

0.22

(0.15)

zien voor verschillende groepen personen (mannen versus vrouwen) en voor verschillende dagdelen. Een vetgedrukt effect geeft een statistisch

Modem bezit

Log(uurloon)

147.75

(0.01)

6.30

(041)

Log(uurloon)A2

-3643

(0.00)

-0.37

(0.19)

-0.03

(0.38)

Correlatie Aantal observaties

3197

Er is gecorrigeerd voor leeftijd, scholing en type baan.

Tabel 3 laat zien dat de s u b s t i t u t i e h y p o t h e s e tussen thuis en buitens-

significant verband aan. Alle andere coëfficiënten zijn achterwege gelaten; deze zijn kwalitatief niet verschillend van die in Tabel 3.

1 Tabel 4 Effecten van modembezit voor totale steekproef en mannen en vrouwen apart; 1 onderscheiden naar kantooruren en overige uren. Steekproeven

huis w e r k e n niet w o r d t b e v e s t i g d (de correlatie is statistisch gezien niet verschillend van nul). Het belangrijkste resultaat is dat bij m o d e m -

Modem coëfficiënt

Modem coëfficiënt

buitenshuis

thuis

Totale beroepsbevolking

bezit het aantal uren d a t m e n thuis w i l w e r k e n t o e n e e m t m e t meer

Totaal

4.07

2.57

d a n 2 uur per week. Overigens w o r d t o o k het aantal uur dat m e n b u i -

Kantooruren

7.91

0.92

tenshuis w i l w e r k e n v e r h o o g d , namelijk m e t meer dan 4 u u r a l h o e w e l

Buiten kantooruren

-3.57

1.57

d i t effect marginaal significant is. Gebruiken w e pc bezit of internet aansluiting in plaats van m o d e m bezit, dan veranderen de resultaten

Mannelijk beroepsbevolking

kwalitatief gezien niet.' PC bezit h e e f t m i n d e r invloed o p het aantal

Totaal

4.07

2.77

g e w e r k t e uren en een i n t e r n e t aansluiting meer, precies zoals m e n zou

Kantooruren

6.09

0.40

verwachten.

Buiten kantooruren

-1.84

1.56

Voor a r b e i d s a a n b o d b u i t e n s h u i s zijn de variabelen v o o r ' v r o u w ' en ' v r o u w * k i n d e r e n < 1 2 ' g r o o t en significant, w a t de n o g steeds zwakkere positie v o o r v r o u w e n o p de a r b e i d s m a r k t reflecteert. W o o n w e r k reiskosten zijn - zoals v e r w a c h t - v o o r n a m e l i j k belangrijk v o o r w e r k

Vrouwelijke beroepsbevolking Totaal

542

1.87

Kantooruren

9.63

0.89

-4.90

0.96

Buiten kantooruren

buitenshuis. De tekens van de coëfficiënten v o o r het u u r l o o n zijn c o n f o r m t h e o r i e . Naarmate m e n meer verdient, zal m e n sterker g e n e i g d

De resultaten in tabel 4 k u n n e n samengevat w o r d e n als volgt.Ten eer-

zijn o m m i n d e r te gaan w e r k e n . Figuur 3 g e e f t dit v e r b a n d tussen het

ste, m e n s e n m e t een m o d e m w e r k e n meer, zowel buitenshuis als thuis.

u u r l o o n en a r b e i d s a a n b o d v o o r g e t r o u w d e h o o g geschoolde m a n n e -

Ten t w e e d e , als m e n in a a n m e r k i n g n e e m t dat mensen zeer w e i n i g

lijke w e r k n e m e r s tussen d e 30 en d e 40 jaar o u d . Duidelijk is te zien dat

t h u i s w e r k e n (zie o o k Figuur 1) dan is het relatieve effect van m o d e m -

de invloed van het u u r l o o n o p w e r k buitenshuis veel h o g e r is dan o p

bezit g r o t e r o p t h u i s w e r k e n dan o p w e r k buitenshuis. Ten derde, als

w e r k thuis. Echter, deze relatie n e e m t af naarmate het loon h o g e r

m e n in het bezit is van een m o d e m , w e r k t m e n 's avonds en in het

w o r d t . T h u i s w e r k e n schijnt v o o r reële u u r l o n e n niet zo een t e r u g v a l -

w e e k e n d meer thuis en m i n d e r buitenshuis. Hier is dus d u i d e l i j k spra-

lend proces te k e n n e n . Dus, n a a r m a t e m e n meer v e r d i e n t zal m e n

ke van s u b s t i t u t i e tussen deze t w e e - o n d e r invloed van m o d e m b e z i t .

meer g e n e i g d zijn o m t h u i s te w e r k e n en daarbij de dure reistijd van

Dit heeft v o o r w o o n - w e r k v e r k e e r belangrijke implicaties. Namelijk,

en naar het w e r k te v e r m i j d e n .

m o d e m bezit (I) leidt t o t m i n d e r w e r k gerelateerd reizen in het weeke n d of (II) er zijn v e r a n d e r i n g e n in de t i m i n g van werk gerelateerd

P a g i n a 18

T h o m a s de G r a a f f en Piet R i e t v e l d '

Tijdschrift Vervoerswetenschap

Het e f f e c t v a n ICT o p t e l e w e r k e n en w o o n w e r k v e r k e e r '

jaargang 40, nummer 5

reizen tijdens wericdagen, of allebei. De t w e e d e m o g e l i j k h e i d b e t e k e n t

Mokhtarian, P., 1998, "A Synthetic Approach to Estimating the Impacts of

d a t w e r k n e m e r s de n e i g i n g h e b b e n o m eerder t e r u g t e keren naar

Telecommuting on Travel" Urban Studies 35 215-241.

huis o m o v e r w e r k t h u i s t e d o e n . Dit laatste kan er t o e leiden d a t d e

Mokhtarian, P. and

spitscongestie in de n a m i d d a g eerder v e r h e v i g t d o o r t e l e w e r k e n d a n

Telecommuting: 2. A Case of the Preferred Impossible Alternative"

I. Salomon, 1996a, "Modeling

the Choice

of

d a t het afneemt.Tabel 4 laat o o k d u i d e l i j k zien d a t er a a n w i j z i n g e n zijn

Environment and Planning A 28 1859-1876.

v o o r een m o g e l i j k versterkend effect tussen t h u i s en b u i t e n s h u i s w e r -

Mokhtarian, R and I. Salomon, 1996b, "Modeling

ken tijdens k a n t o o r u r e n - o n d e r i n v l o e d v a n m o d e m b e z i t . Tenslotte

Telecommuting: Identifying the Choise Set and Estimating Binary Choice

zien w e d a t het effect van m o d e m b e z i t veel d u i d e l i j k e r is v o o r v r o u -

Models for Technology-based Alternatives" Environment and Planning A 28

the

Choice

of

w e n d a n v o o r m a n n e n . M a n n e n blijken t o c h m i n d e r elastisch t e zijn in

1877-1894.

de keuze tussen thuis en b u i t e n s h u i s w e r k e n d a n v r o u w e n .

Salomon, I., 2000, "Can Telecommunications Help Solve Transportation Problems?" in Handbook of Transportation Modelling Eds D.A. Hensher K.J.

5.

Button (Pergamon Press, Oxford) pp 449-462.

Conclusies

SCP, 1996 Tijdsbestedingsonderzoek (Sociaal en Cultureel Planbureau, Den A l h o e w e l het effect van ICT o p de Nederlandse a r b e i d s m a r k t vrij g r o o t

Haag).

lijkt te zijn, is t e l e w e r k e n in N e d e r l a n d n o g steeds een marginaal f e n o -

SCR 2003, De Meerkeuzemaatschappij, (Sociaal en Cultureel Planbureau,

m e e n . Echter m e t de d a l e n d e kosten van ICT, g r o e i e n d e flexibiliteit v a n

Den Haag).

de a r b e i d s m a r k t en t o e n e m e n d e a d o p t i e van ICT lijkt het p e r c e n t a g e

Yen, J., 2000, "Interpreting Employee Telecommuting Adoption: An

telewerkers in de t o e k o m s t alleen maar t o e t e n e m e n . Dit o n d e r z o e k

Economics Perspective",Transportation 27 149-164.

had als doel het effect van ICT t e analyseren o p de locatie van het w e r k en het d a a r m e e v e r b o n d e n w o o n - w e r k v e r k e e r De conclusies k u n n e n

Noten

als v o l g t gerangschikt w o r d e n . Ten eerste blijkt h e t bezit van ICT-

1

Vrije

Universiteit

Amsterdam, Ruimtelijke

Economie, Faculteit

der

m i d d e l e n h e t a r b e i d s a a n b o d z o w e l t h u i s als b u i t e n s h u i s t e v e r h o g e n .

Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde, De Boelelaan 1105,1081

Het effect blijkt relatief g r o t e r t e zijn v o o r h e t a r b e i d s a a n b o d t h u i s en

HV, Amsterdam, Nederland, [email protected], [email protected],

b e d r a a g t o n g e v e e r 2 uur extra per w e e k . Beschikbaarheid van ICT blijkt o o k een g r o t e r effect te h e b b e n o p de v r o u w e l i j k e b e r o e p s b e v o l k i n g

18 november 2003 2

d a n o p de mannelijke b e r o e p s b e v o l k i n g .

Dit artikel is een verkorte versie van een onderzoekspaper gericht op de effecten van ICT op de arbeidsmarkt: "The Effect of ICT Facilities at Home on

Telewerken is een van de b e l e i d s m a a t r e g e l e n die g e r i c h t zijn o p het

Out-of-home and at Home Labor Supply". Het paper is te downloaden van

t e r u g d r i n g e n van c o n g e s t i e . Echter, h e t subsidiëren v a n h e t a a n -

de volgende homepage:

schaffen van ICT-middelen ter b e v o r d e r i n g van t h u i s w e r k e n lijkt g e e n

http://staff.feweb.vu.nl/tgraaff/papers/laborsupply.RDR

effectieve maatregel te zijn o m d i t d o e l t e b e r e i k e n . W e r k n e m e r s zullen

Dit onderzoek is mogelijk gemaakt door een onderzoekssubsidie van het

weliswaar meer t h u i s w e r k e n d o o r de a a n w e z i g h e i d van meer ICT,

NWO Programma'Milieu en Economie', nr 014-45-204-R De auteurs willen

maar d i t blijken ze v o o r n a m e l i j k t e d o e n in h e t w e e k e n d en in de a v o n -

Jos van Ommeren en Jan Rouwendal bedanken voor zeer waardevol

d u r e n . Hierbij v e r a n d e r t h e t aantal w e r k gerelateerde v e r p l a a t s i n g e n niet o f nauwelijks. ICT m a a k t f l e x i b e l e w e r k u r e n w e l

makkelijker

commentaar 3

w a a r d o o r h e t verkeer tijdens de spits z o u k u n n e n v e r m i n d e r e n . Echter, w e v o n d e n o o k een t e g e n g e s t e l d effect. W e r k n e m e r s k u n n e n over-

4

w e r k meer thuis gaan d o e n d o o r de a a n w e z i g h e i d v a n m e e r ICT,

voor andere doeleinden gebruikt (bulletin boards, e.d.). 5

werkverkeer is n o d i g o m een d u i d e l i j k inzicht t e krijgen in de vraag o f t h u i s w e r k e n w o o n - w e r k v e r k e e r v e r m i n s d e r t o f niet. De o n d e r z o e k s -

In 1995 betekende modembezit niet meteen een internet aansluiting. Internet stond nog in de kinderschoenen en modems werden vaak ook

w a a r d o o r de spits (vooral in de n a m i d d a g ) j u i s t versterkt kan w o r d e n . Meer o n d e r z o e k naar de s a m e n h a n g tussen ICT-gebruik en w o o n -

http://www.minvenw.nl/cend/faz/telewerken/introductie/ feitenencijfers.htm.

Cijfers verkrijgbaar op de website van het CBS: http://statl ine.cbs.n l/StatWeb/.

6

Met een kwadratisch term kunnen we een verband specificeren in de vorm

vraag die hier blijft liggen en die n o g veel o n d e r z o e k vereist is in w e l k e

van een bergparabool. Werknemers zullen eerst meer willen werken voor

m a t e ICT totaal reisgedrag b e ï n v l o e d t . Namelijk, n e t zoals ICT niet de

een hoger loon (substitutie-effect), tot een bepaald maximum, waarna,

h o e v e e l h e i d papier v e r m i n d e r d e zoals m e n eerst dacht, z o u het zo

naarmate het inkomen stijgt, werknemers minder willen gaan werken

k u n n e n zijn d a t ICT de b e h o e f t e aan fysiek c o n t a c t alleen maar versterkt in plaats van v e r m i n d e r t .

(inkomenseffect). 7

Dit resultaat volgt uit een analoge statistische analyse, het wordt niet apart getoond in Tabel 3.

Referenties CBS, 1997 Statistisch Jaarboek (Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen). De Graaff,T en R Rietveld, "The Effect of ICT Facilities at Home on Out-of-home and at Home Labor Supply", Environment and Planning A, 2004 (te verschijnen). Hjorthol, R.J., 2002, "The Relation Between Daily Travel and Use of the Home Computer" Transportation Research A 36 437-452. Killingsworth, M.R. and J. Heckman, 1986, "Female Labor Supply: A Survey", in Handbook of Labor Economics eds O.C. Ashenfelter R. Layard (North-Holland, Amsterdam) 103-203.