Het cannabisbeleid doorgelicht: in welke mate zijn de uitgangspunten van de federale drugnota van 2001 nog valabel anno 2010.
Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (00702040) Van Hoeydonck Nils Academiejaar 2010-2011
Promotor : Prof. Dr. Brice De Ruyver
Commissarissen : Lic. Julie Tiebergien Lic. Charlotte Colman
Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen
Ondergetekende, Van Hoeydonck Nils, 00702040 geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] (schrappen wat niet past) om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum: 16 augustus 2011
Handtekening: Van Hoeydonck Nils
II
Trefwoorden
Cannabisbeleid
Cannabismarkt
THC-gehalte
Federale Drugnota
III
Voorwoord Dit eindwerk vormt het sluitstuk van mijn studieloopbaan in de Criminologische Wetenschappen aan de Universiteit van Gent. Dit stukje wordt traditiegewijs aangegrepen om enkele mensen te bedanken, we zullen dit hier dan ook doen. Allereerst wil ik mijn promotor, Prof. Dr. Brice De Ruyver bedanken voor het aanbrengen van dit onderwerp, zijn advies en feedback en om mij op tijd en stond de juiste richting te wijzen. Verder wil ik mijn ouders bedanken die het mogelijk gemaakt hebben om te kunnen studeren aan de Universiteit, en voor de nodige steun tijdens de moeilijke momenten. Tenslotte wil ik mijn vriendin, Nele, bedanken voor haar naleeswerk, haar steun en haar onuitputtelijke bron van positieve energie dewelke mij telkens weer uit de diepste dalen wist te halen.
IV
Inhoudstafel
TREFWOORDEN ................................................................................................................................. III VOORWOORD .................................................................................................................................... IV INHOUDSTAFEL ................................................................................................................................... V INLEIDING ........................................................................................................................................... 7 HOOFDSTUK I: HET BELEID INZAKE CANNABIS .................................................................................. 11 1.1
INLEIDING .................................................................................................................................... 11
1.2
THEORETISCHE BELEIDSMODELLEN .................................................................................................... 12
1.2.1
Totale prohibitie .............................................................................................................. 12
1.2.2
Gedeeltelijke prohibitie: depenalisering en decriminalisering ........................................ 13
1.2.3
Legalisering of regulering................................................................................................ 14
1.2.4
Harm Reduction .............................................................................................................. 15
1.2.5
Besluit.............................................................................................................................. 17
1.3
HET INTERNATIONALE KADER ........................................................................................................... 18
1.3.1
1.3.1.1
The Single Convention on Narcotic drugs – 1961, as amended in 1972 ................................... 19
1.3.1.2
The Convention on Psychotropic substances – 1971 ................................................................ 20
1.3.1.3
The Convention against Illicit Traffic in Narcotic drugs and Psychotropic substances – 1988 .. 21
1.3.1.4
The United Nations General Assembly – UNGASS, 1998 ‘Soft law’ ........................................... 22
1.3.2
De Europese Unie ............................................................................................................ 23
1.3.2.1
Schengenovereenkomst ............................................................................................................ 23
1.3.2.2
Andere relevante Europese regelgeving en initiatieven ........................................................... 25
1.3.3 1.4
De Verenigde Naties – het internationale verdragsrecht ................................................ 18
Besluit: Het internationale kader herbekeken ................................................................. 28
DE NEDERLANDSE BENADERING........................................................................................................ 30
1.4.1
Achtergrond en ontwikkeling van het Nederlandse model ............................................. 30
1.4.2
Van tolerantie naar repressie .......................................................................................... 34
1.4.3
Besluit.............................................................................................................................. 36
1.5
DE NATIONALE DIMENSIE: HET BELGISCHE BELEID INZAKE CANNABIS ........................................................ 38
1.5.1
De drugwetgeving in België: de kaderwet en haar belangrijkste aanpassingen ............ 38
1.5.2
Ontwikkeling van het huidige drugbeleid - De parlementaire werkgroep drugs ............ 41
1.5.3
Federale beleidsnota drugs, 2001 ................................................................................... 44
1.5.4
Richtlijnen in het kader van de federale drugsnota ........................................................ 47
1.5.5
Besluit.............................................................................................................................. 49
1.6
CONCLUSIE ................................................................................................................................... 50
V
HOOFDSTUK II. CANNABIS EN ZIJN ONTWIKKELINGEN ..................................................................... 52 2.1
INLEIDING .................................................................................................................................... 52
2.2
CANNABIS; MARKTONTWIKKELINGEN ................................................................................................. 53
2.2.1
2.2.1.1
Een stukje historiek ................................................................................................................... 54
2.2.1.2
De normalisering van cannabisgebruik ..................................................................................... 56
2.2.2
De intensivering van de cannabisproductie .............................................................................. 59
2.2.2.2
Verplaatsing van de cannabisproductie? .................................................................................. 62
2.2.2.3
Problematiek van het grensoverschrijdende drugstoerisme .................................................... 66
Besluit.............................................................................................................................. 71
CANNABIS; PRODUCTONTWIKKELINGEN.............................................................................................. 73
2.3.1
Evolutie van de potentie van nederwiet .......................................................................... 74
2.3.1.1
De potentie van cannabis .......................................................................................................... 74
2.3.1.2
Evolutie inzake de potentie van cannabis ................................................................................. 76
2.3.2
Evolutie van de cannabisgerelateerde hulpvraag ........................................................... 80
2.3.2.1
Evolutie van de cannabisgerelateerde hulpvraag? ................................................................... 80
2.3.2.2
Mogelijke verklaringen voor de evolutie ................................................................................... 83
2.3.3
Gezondheidsaspecten in verband met de THC evolutie .................................................. 85
2.3.3.1
Acute en chronische toxiciteit ................................................................................................... 85
2.3.3.2
Afhankelijkheid ......................................................................................................................... 88
2.3.3.3
Geestelijke gezondheid ............................................................................................................. 91
2.3.4 2.4
Evolutie van de aanbodzijde ........................................................................................... 59
2.2.2.1
2.2.3 2.3
Evolutie van de vraagzijde .............................................................................................. 53
Besluit.............................................................................................................................. 92
CONCLUSIE ................................................................................................................................... 93
ALGEMENE CONCLUSIE EN DISCUSSIE ............................................................................................... 96 BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................. 101
VI
Inleiding
Het gebruik van cannabis heeft de laatste vijftig jaar een enorme toename gekend. Zo is het product ondertussen al enkele jaren ’s werelds meest gebruikte illegale roesmiddel. Men schat dat globaal gezien 2,9% tot 4,3% van de wereldpopulatie tussen 15 en 64 jaar oud minstens één keer cannabis heeft gebruikt 1. Sommigen stellen zelfs dat het gebruik van cannabis, en de vele aspecten daarrond, een proces van normalisering hebben doorgemaakt, in die zin dat het als normaal gedrag wordt aanzien (Parker, 1998). Dergelijke veranderde sociale realiteit heeft zondermeer enkele belangrijke implicaties voor het beleid dat men wil voeren ten aanzien van cannabis. Het drugsbeleid in België is vandaag de dag ongeveer een tiental jaren oud. Met het ontstaan van de beleidsnota van de Federale regering in verband met de drugproblematiek in 2001 werden de krijtlijnen uitgetekend voor een integraal en geïntegreerd drugsbeleid (De Ruyver et al., 2000). Deze nota was overigens grotendeels gebaseerd op de uitgangspunten van de parlementaire werkgroep drugs die in 1996 werd aangesteld om alle aspecten van het drugsprobleem te onderzoeken. In het politieke en maatschappelijke landschap woedde ondertussen het debat omtrent de legalisering van cannabis. Men bepleitte vooral vanuit links-socialistische hoek voor een legalisering van cannabis, derhalve een meer adequate controle ten aanzien van het product mogelijk te maken. Men oordeelde dat er geen enkel objectief criterium voorhanden is om cannabis anders te benaderen dan alcohol of tabak. Over het algemeen werd cannabis beschouwd als een relatief ongevaarlijk en onschuldig middel, en zou volgens velen, in het licht van de toenmalige maatschappelijke realiteit, dan ook niet het voorwerp van bestraffing mogen uitmaken. Een goed voorbeeld in dit kader is het wetsvoorstel van toenmalig federaal parlementslid Patrick Moriau (1996). Echter, vandaag de dag lijkt cannabis niet meer hetzelfde onschuldige product zoals het vroeger benaderd werd. De laatste jaren zien we vanuit de media, maar ook vanuit de academische wereld, een groeiende bekommernis omtrent de evolutie die zowel cannabis als de branche errond heeft doorgemaakt. Het produceren en verhandelen van cannabis zou 1
United Nations Office on Drugs and Crime – UNODC (2010), World drug report 2010, Wenen/New York, p. 313.
7
voor een groot deel een grootschalige en zeer intensieve, binnenlandse aangelegenheid zijn geworden, gecontroleerd door goed georganiseerd criminele netwerken met winstbejag als enig doel.2 De intensivering van de productie zou er bovendien ook voor gezorgd hebben dat de inheems gekweekte cannabis veel sterker is qua psychoactieve eigenschappen (THCgehalte) dan een tiental jaar geleden (Niesink et al., 1999-2010). Er wordt gesproken van een wezenlijk ‘nieuw’ product, dat nog nauwelijks een softdrug kan genoemd worden en bovendien extra gezondheidsrisico’s met zich mee brengt voor de gebruiker (Inciardi en Mcbride, 1989). Bovendien vinden de laatste jaren meer en meer cannabisgebruikers de weg naar de gespecialiseerde hulpverlening en de verslavingszorg, met het problematische cannabisgebruik als primaire hulpvraag. Een verband tussen de potentie van cannabis en de toegenomen cannabisgerelateerde hulpvraag in de verslavingszorg wordt bovendien niet uitgesloten (Kinable et al., 2008; Wisselink en Ouwehand, 2011). Bovenstaande ontwikkelingen, in combinatie met de grote dynamiek in de huidige cannabis- en drugsmarkt zorgt voor extra druk op het nationale beleid dat een land wenst te voeren. Het grensoverschrijdend karakter van het drugsfenomeen, en in het bijzonder cannabis, geven nog maar weinig waarde aan de notie ‘grens’. Nationale, en dan vooral eenzijdige repressieve strategieën blijken nog maar weinig impact te hebben op de marktontwikkelingen, en de onderlinge verschillen in beleid tussen buurlanden zorgen voor fenomeenverschuiving, zowel langs de aanbod- als de vraagzijde (De Ruyveret al., 2007, Decorte en Boekhout van Solinge, 2006). In dit kader kunnen we de problematiek van het grensoverschrijdend drugstoerisme situeren, en de vermeende verschuiving van de cannabisproductie van bij onze noorderburen naar België 3. Een meer structurele, op samenwerking gerichte en grensoverschrijdende aanpak dringt zich aan. Bovendien zien we de laatste jaren dat er in toenemende mate wordt opgeroepen voor de mogelijkheid tot een alternatieve aanpak en experiment met beleidsmodaliteiten, zowel vanuit academische als vanuit politieke hoek. De globale drugprohibitie, opgelegd vanuit de Verenigde Naties, blijkt in nauwe schoenen te staan, zeker voor wat betreft het cannabisvraagstuk (Levine, 2003). Het meest recente rapport van de Global Commission on Drug Policy van juni 2011, waarin
2 3
Decorte, T., ‘Wietbeleid beter zonder hit-and-run’, De Standaard, 1 augustus 2011, p. 21. X, ‘Belgen kweken steeds meer cannabis’, Gazet van Antwerpen, 03 december 2002.
8
men op internationaal politiek niveau erkent dat ‘the drug war has failed’ illustreert dit uitstekend.4 De centrale vraagstelling van dit werkstuk betreft, zoals de titel al aangeeft, in hoeverre de uitgangspunten van de federale drugsnota van 2001 nog valabel zijn anno 2010. Anders dan de opzet doet vermoeden, gaat het hier niet om een evaluatieonderzoek. Wel willen we de uitgangspunten van het huidige Belgische cannabisbeleid, die destijds zijn vastgelegd in een klimaat waar men cannabis niet echt als een probleemfenomeen benaderde, bekijken in het licht van de recente ontwikkelingen die zowel het middel zelf als de markt hebben doorgemaakt, en van waaruit toch enkele problematische aspecten naar voor lijken te komen. De focus ligt daarbij, omwille van het grensoverschrijdende karakter van het drugsfenomeen, op de Lage Landen. Om dit te bereiken hebben we een literatuurstudie naar de (naar onze mening) meest relevante aspecten van de discussie ondernomen. In het eerste hoofdstuk zullen we het huidige Belgische beleid inzake cannabis uitvoerig bespreken. Dit beleid staat niet op zich maar is het resultaat van vele verschillende, zowel nationale als internationale invloeden. Zo geeft het internationale kader mee vorm aan het uitzicht van het Belgische cannabisbeleid. Daarnaast willen we ook beknopt even stilstaan bij de aanpak van onze noorderburen, aangezien deze in zekere mate een invloed heeft gehad op de ontwikkeling van het Belgische beleid. Bovendien voorzien we daarmee in het kader vanwaaruit we in het volgende hoofdstuk zullen vertrekken. In het tweede grote hoofdstuk bespreken we het cannabisfenomeen en zijn recente ontwikkelingen. Hier dient opnieuw benadrukt te worden dat, omwille van de samenhang en internationaal karakter van de cannabismarkt, we de situatie voor de Lage Landen zullen bekijken, en niet uitsluitend voor België. We zullen eerst dieper ingaan op de ontwikkelingen van de cannabismarkt, met enkele naar onze mening relevante evoluties aan zowel de vraag- als de aanbodzijde. Vervolgens zullen we de evoluties aangaande het product zelf bespreken, met het vraagstuk over de potentie toename in de huidige cannabis, en de evolutie van de cannabisgerelateerde hulpvraag. Daarbij staan we ook even stil bij de gezondheidsrisico’s die cannabis met een hogere potentie met zich zou meebrengen, aangezien dit toch een belangrijke kwestie is in het licht van het beleid dat men wil voeren. Tenslotte zullen we bij
4
Global Commission on Drug Policy, war on drugs: report of the global commission on drug policy, Juni 2011, p. 24. [WWW]: http://www.globalcommissionondrugs.org/Report [12/07/2011].
9
de algemene conclusie en discussie een antwoord proberen te formuleren op de centrale vraagstelling, waarbij we beknopt ingaan op het toch wel zeer actuele debat omtrent legalisering, aangezien deze vraag zich meer en meer opdringt, iets wat bovendien ook regelmatig in dit werkstuk naar boven komt. De persoonlijke keuze voor dit onderwerp situeert zich dan ook vanuit het erg actuele karakter van de problematiek. Het cannabisvraagstuk, en de belangstelling doch ook bekommernis omtrent de recente ontwikkelingen lijkt de laatste jaren niet meer weg te slaan uit de media. Ook op de politieke en academische agenda blijkt het een ‘hot topic’ te zijn, waar we zien dat er in het licht van de recente ontwikkelingen vaker wordt opgeroepen voor een alternatieve aanpak, los van de prohibitie. Het is beleidsmatig dan ook van belang dat de problematieken omtrent de evoluties van het cannabisfenomeen zichtbaar worden voor de mensen die er belang bij hebben, zodat deze kritisch kunnen worden bekeken en het voorwerp kunnen vormen van discussie, om in de toekomst gedegen en onderbouwde beleidskeuzes te kunnen maken. Tenslotte dient hier opgemerkt dat we bewust zijn van de breedte van het onderwerp. We hebben ons daarom toegespitst op enkele, naar onze mening, relevante aspecten van de gehele discussie. Bovendien is de samenhang tussen de verschillende onderwerpen dikwijls erg groot, en overlappen ze regelmatig, wat structuurgewijs een heikel punt is. We hebben ons uiterste best gedaan om een zo helder mogelijke structuur neer te zetten. Toch kan het voor de lezer(s) echter soms onduidelijk zijn waarom we een bepaalde opbouw hanteren. We hebben dan ook getracht dit doorheen het werkstuk zo duidelijk mogelijk aan te geven.
10
Hoofdstuk I: Het beleid inzake cannabis 1.1 Inleiding Met het ontstaan van de beleidsnota van de Federale regering in verband met de drugproblematiek in 2001, werden in België de krijtlijnen uitgetekend voor een integraal en geïntegreerd drugsbeleid. Het drugsfenomeen wordt daarbij erkend als een complex, omvangrijk en reëel verschijnsel, waarvoor een globale benadering noodzakelijk is. Vanuit het besef dat druggebruik een historische en maatschappelijke realiteit is, werd er gekozen voor een normaliseringsbeleid, een derde weg tussen enerzijds het klassieke prohibitionistische model (repressie), en anderzijds een anti-prohibitionistische benadering (legalisering, decriminalisering), waarbij men de drugproblematiek aanneemt als een aangelegenheid van volksgezondheid. Dit beleid is echter niet zomaar uit het niets ontstaan, maar is het resultaat van intensieve studie en discussie vanuit diverse domeinen verbonden met de drugproblematiek. Daarnaast werd het uitzicht van dit beleid ook bepaald door verschillende (supranationale) dimensies van regelgeving en voorschriften. In wat volgt zullen we allereerst voorzien in het theoretische kader aangaande de verschillende modellen inzake drugsbeleid. We zullen daarbij de voornaamste bespreken. Vervolgens zullen we de belangrijkste supranationale regelgeving en voorschriften - op Internationaal en Europees vlak – meegeven omwille van hun nadrukkelijke impact op de ontwikkeling van een nationaal drugsbeleid, en hun positie in de hedendaagse maatschappij (her)bekijken. Ook de Nederlandse dimensie, en hun specifieke benadering ten aanzien van cannabis, heeft zondermeer een rol gespeeld bij de ontwikkeling van het Belgische cannabisbeleid. We zullen daarom de ontwikkeling van dit beleid, maar ook de huidige problematieken waarmee het kampt, beknopt bespreken. Bovendien voorzien we daarmee in het kader vanwaaruit we in het volgende hoofdstuk omtrent de evoluties van de cannabismarkt verder kunnen inpikken. Tenslotte voorzien we in de uiteenzetting van het ontstaan en de structuur van het huidige drugsbeleid in België, met natuurlijk de primaire focus op enkele belangrijke aspecten inzake cannabisregeling.
11
1.2 Theoretische beleidsmodellen In wat volgt zullen we de voornaamste modellen waarop een drugsbeleid kan stoelen definiëren en beschrijven. Hiermee voorzien we in een theoretische basis waarin we de verdere uiteenzetting kunnen kaderen. We willen hier echter wel bemerken dat deze indeling geenszins sluitend is en dat er veel verschillende mogelijke classificaties bestaan en veel verschillende hybride modellen, en dat gradaties binnen modellen mogelijk zijn. Meer algemeen kunnen we drie grote modaliteiten onderscheiden die hieronder beknopt besproken zullen worden. Daarnaast zullen we even stilstaan bij het Harm Reduction beleidsmodel, aangezien dit toch een belangrijke plaats inneemt in de hedendaagse aanpak van het drugfenomeen, ook in België.
1.2.1 Totale prohibitie
Prohibitie houdt een verbod op de productie, de handel en het bezit van drugs in, met het oog op de bestrijding en eventueel volledige eliminatie van het drugsfenomeen. Essentieel daarbij is dat er op de overtreding van deze verboden activiteiten een gevangenisstraf staat, omdat men anders beter kan spreken van gedeeltelijke prohibitie, en meer specifiek depenalisering (Goode, 1997; Single, 1999). De huidige beleidssituatie in de meeste landen - met betrekking tot cannabis – houdt een prohibitie in van de teelt, de handel, en het bezit van het product, vaak zelfs met betrekking tot persoonlijk gebruik. Het afschrikkend effect van de zware straf in relatie tot het misdrijf speelt daarbij een belangrijke rol (Single, 1999; Inciardi et al, 1999). We zien dat in de 20e eeuw, overheden en politieke leiders overal ter wereld het verbodsmodel hebben aangenomen, en zo een soort van ‘globaal drugprohibitie-systeem’ gecreëerd hebben. Hierbij is de rol en invloed van de Verenigde Staten van Amerika en haar bondgenoten, alsook die van de Verenigde Naties – die deze ideologie ten volle ondersteunen – onmiskenbaar. De tweede helft van de 21e eeuw heeft echter een ander licht doen schijnen, en meer dan ooit wordt de dag van vandaag dit model grondig in vraag gesteld. Overal ter wereld is men tot het besef gekomen dat het prohibitieve model 12
onmogelijk is gebleken in het voorkomen van een toename van de vraag- en aanbodzijde van roesmiddelen (Levine, 2003). Zeker als we kijken naar cannabis, waar sinds de jaren ’60 een heuse normalisering van gebruik zich heeft voorgedaan (Parker, 1998; Korf, 2006). Ook de opkomst en uitbreiding van de Harm Reduction beweging heeft het verbodsmodel de laatste decennia in grote mate onder druk gezet, en groeit de bezorgdheid omtrent de schadelijke effecten - de kosten voor de recreationele gebruiker - van het punitieve model. Meer en meer zien we dat – in veel landen overal ter wereld – nationale drugstrategieën wegdrijven van het meer gecriminaliseerde uiteinde van het drugprohibitie-continuüm, naar het meer tolerante en gereguleerde uiteinde (Levine, 2003). Een mooi voorbeeld van deze trend is Frankrijk, waar de strafrechtelijk, repressieve benadering steeds meer afbuigt in de richting van volksgezondheid, pragmatisme en Harm Reduction (Boekhout van Solinge, 2004). Daarbij zien we dat deze vraagstukken niet alleen maar oprijzen in academische kringen, maar nu ook vaker gesteld worden op de (internationale) politieke agenda. Zo heeft onlangs de Global Commission on Drug Policy beaamd dat “The drug war has failed, with devastating consequences for individuals and societies around the world”, waarbij ze oproepen voor dringende en fundamentele hervormingen van de nationale en globale controlestrategieën. Er moet ruimte zijn voor experiment met verschillende beleidsmodaliteiten5. Het legaliseringsvraagstuk dient zich aan.
1.2.2 Gedeeltelijke prohibitie: depenalisering en decriminalisering
Decriminalisering en depenalisering kunnen we situeren onder de gedeeltelijke prohibitie. Deze modaliteiten bevinden zich nog steeds binnen het continuüm van de prohibitie, maar kenmerken zich door een verminderde punitieve aanpak (Single, 1999). Depenalisering houdt in dat het gedrag waar voordien een strafrechtelijke reactie op volgde, vervangen wordt door een noodzakelijk geachte maatregel via een ander stelsel, bijvoorbeeld via administratiefrechtelijke sancties. Decriminalisering daarentegen gaat nog een stapje verder, en wijst op het proces waarbij strafbaar gedrag zijn strafbaarstelling verliest, zonder dat deze wordt vervangen door een andere sociale reactie. Belangrijk hierbij 5
Global Commission on Drug Policy, war on drugs: report of the global commission on drug policy, Juni 2011, p. 24. [WWW]: http://www.globalcommissionondrugs.org/Report [12/07/2011].
13
is dat de decriminalisering pas voltooid is wanneer het gedrag ook effectief uit de strafwet is geschrapt, met andere woorden niet meer ‘crimineel’ is (Chapman, 1972). Men moet er zich echter van bewust zijn dat deze termen maar al te vaak door elkaar gebruikt worden, of toegepast worden op systemen die niet helemaal onder één noemer geplaatst kunnen worden. Een goed begrip van wat de modaliteiten inhouden is dus van belang (Single, 1999). Het huidige beleid in België kunnen we bestempelen als een depenalisering de facto, in die zin dat de strafwet nog steeds voorziet in een strafrechtelijke sanctie, maar dat in de praktijk de straf niet meer wordt opgelegd. Omwille van de internationale verplichtingen die België heeft aangegaan (Infra) moet er voor het bezit van drugs (inclusief cannabis), ook met betrekking tot persoonlijk gebruik een juridische reactie volgen. Daarnaast had men ook de mogelijkheid om bezit van drugs voor eigen gebruik administratiefrechtelijk af te handelen, zoals reeds gehanteerd wordt in enkele Europese landen (bijvoorbeeld Spanje). Echter, vanuit het licht van de ultimum remedium filosofie en van de zorg voor een passende en geïndividualiseerde maatschappelijke reactie heeft men de strafrechtelijke weg geopteerd boven de administratiefrechtelijke. Deze keuze wordt gestoeld op de mogelijkheid om binnen het strafrechtelijke kader het opportuniteitsprincipe te hanteren, en om te beschikken over een brede waaier aan geïndividualiseerde afhandelingsmogelijkheden6.
1.2.3 Legalisering of regulering
Legalisering houdt in, zoals het woord ook zelf aangeeft, het legaal maken of toelaten en wettelijk reguleren van gedrag dat voordien strafbaar was. De legaliseringsdiscussie omtrent cannabis impliceert dat niet alleen het bezit van cannabis wordt gedecriminaliseerd, maar dat er ook (vanuit overheidswege) wordt voorzien in een legale mogelijkheid om het middel te verkrijgen of te produceren. De officiële regeling kan daarbij variëren van een relatieve ‘laisser-faire’ politiek (vrije markt of import- en distributielicenties) tot erg strikte systemen waar de overheid volledige controle behoudt over de productie en distributie
6
Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek, Bijlage aan de federale beleidsnota drugs: het drugbeleid van de omringende landen en enkele internationale organisaties, Brussel, 19 januari 2001, p. 13.
14
systeem (Single, 1999). Het is hoogst aannemelijk dat, met het oog op de volksgezondheid, best geopteerd kan worden voor het laatste systeem. Hoewel een systeem van legale cannabisproductie, omwille van het internationale kader, momenteel niet mogelijk is, zien we dat de laatste jaren meer en meer oproepen worden gedaan voor het experimenteren met de ontwikkeling van drugsbeleid binnen het legale kader. Vooral voor wat het cannabisvraagstuk betreft zien we dat dergelijk appèl zich heeft uitgebreid van de louter academische naar de actuele politieke agenda, onder meer op het internationale niveau. Deze discussie zal, omwille van haar relevante en actuele karakter, nog meermaals aan bod komen in deze thesis.
1.2.4 Harm Reduction
Met de federale beleidsnota drugs van 2001 heeft de Belgische overheid geopteerd voor een benadering van de drugsproblematiek vanuit een normaliseringsbeleid, gericht op rationele risicobeheersing7. Een cruciaal element van dit beleid is het beheersen of voorkomen van de schade die drugsmisbruik kan veroorzaken. In dit licht willen we graag beknopt even de Harm Reduction filosofie meegeven, aangezien deze toch een belangrijke plaats inneemt in ons huidige drugsbeleid. Harm Reduction wordt door de psycholoog Ernst Buning (1990) als volgt omschreven:
“If it is not possible to cure the drugs users, one should at least try to minimize the harm that is being done to them and the wider environment.”
De fundamentele doelstelling van Harm Reduction is de negatieve gevolgen (schade) van het gebruik van psychoactieve middelen verminderen voor de gebruikers, hun omgeving en de samenleving. Men gaat vanuit deze gedachtegang ook uit van een realistische visie waar men erkent dat legale en illegale drugs deel uitmaken van onze wereld, en men kiest ervoor om de schade die uit het gebruik voortvloeit zo laag mogelijk te houden in plaats van 7
Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek, Brussel, 19 januari 2001, 68 p. [WWW]: http://www.law.ugent.be/crim/ISD/links/documenten/drugsnota.pdf [15/12/2010].
15
ze te negeren of te veroordelen. Men wilt vanuit dit opzicht dan ook eerder een daling van de druggerelateerde schade nastreven, en niet zozeer inspelen op een daling van het druggebruik. Er wordt tevens erkend dat het in de eerste plaats de druggebruiker zelf is die de schade kan beperken en zijn eigen situatie kan verbeteren. Dit stimuleert en ondersteunt men door te voorzien in een niet-veroordelend, niet-gedwongen aanbod van voorzieningen en diensten voor druggebruikers en hun omgeving. Men gaat er ook vanuit dat sommige middelen meer ernstige schade veroorzaken dan andere, en men wil de schade en gevaren die illegaal druggebruik met zich meebrengt dan ook niet minimaliseren. Essentiële kenmerken van deze benadering zijn een pragmatische en participatieve aanpak, en het onbevooroordeeld benaderen van de gebruiker (De Maeseneire en Kinable, 2003). De meest bekende voorbeelden van Harm Reduction maatregelen zijn de spuitenruil voor heroïne gebruikers en de methadononderhoudsbehandeling. Ook met betrekking tot cannabis kan Harm Reduction een waardevolle benadering zijn. Hoewel cannabis het meest gebruikte roesmiddel is in Europa, en veel gebruikers nauwelijks negatieve sociale- of gezondheidseffecten ervaren, blijft het een schadelijk product, vooral in het geval van veelvuldig en frequent gebruik (Bennet, 2008). Bovendien zien we de laatste jaren dat er in de drughulpverlening meer en meer hulpvragen voorkomen met cannabisgebruik aan de basis van het probleem8. Het roesmiddel blijkt niet zo onschuldig als eerst gedacht, en steeds vaker begint men vanuit de hulpverlening de behoeften van de cannabisgebruiker te (h)erkennen. In dit licht kunnen Harm Reduction strategieën zonder meer een bruikbare en nuttige benadering vormen om cannabisgerelateerde problemen aan te pakken. Dit wordt echter overschaduwd door een gebrek aan informatie en kennis over het ontwerp en de impact van verschillende Harm Reduction interventies. Er is dus nood aan de ontwikkeling van effectieve en toegankelijke interventies voor cannabisgerelateerde problemen, afgestemd op de verschillende preventie-initiatieven. Evaluatie speelt daarbij een grote rol (Bennet, 2008).
8
Europees Waarnemingscentrum voor drugs en drugsverslaving (2010), Jaarverslag 2010: Stand van de drugsproblematiek in Europa, Bureau voor publicaties van de Europese Unie, Luxemburg.
16
1.2.5 Besluit
De totale prohibitie voorziet in een verbod op de productie, de handel en het bezit van drugs, om op deze manier het drugsfenomeen te bestrijden en mogelijk volledig te elimineren. Een essentieel kenmerk daarbij is de gevangenisstraf die op het overtreden van de verboden bepalingen staat. Deze modaliteit was lange tijd de algemene benaderingswijze ten aanzien van het drugsfenomeen. De laatste decennia wordt worden er echter meer en meer vragen gesteld bij de effectiviteit van dergelijke aanpak, en wordt er gepleit voor een alternatieve aanpak. Zoals we in het volgende stuk zullen zien, houdt het internationale kader echter vast aan de punitieve aanpak. Doch, mits de nodige interpretatie bestaat wel de mogelijkheid tot het voeren van een gedifferentieerd beleid, echter wel binnen het continuüm van de drugprohibitie. Vooral op het vlak van cannabis blijkt de prohibitie zijn gevolg te verliezen. Vele nationale beleidstrategieën over de gehele wereld zijn de laatste decennia, vanuit een meer realistische visie ten aanzien van het drugsfenomeen, geëvolueerd naar een gedifferentieerde aanpak van cannabis. Veel van deze modellen vallen te situeren onder de gedeeltelijke prohibitie. Harm Reduction strategieën, waarbij men een vermindering van de schade voor de gebruiker en zijn omgeving beoogt, nemen daarbij vaak een sleutelpositie in. We moeten echter wel opletten met het bestempelen van deze gedifferentieerde modaliteiten als zijnde een decriminalisering of depenalisering, dewelke elk hun eigen specifieke eigenschappen hebben. Legalisering tenslotte is het andere uiteinde van de beleidsmodaliteiten. Dit houdt in dat het gedrag wettelijk wordt toegelaten en gereguleerd. De overheid beschikt wel over de mogelijkheid om restricties te koppelen aan het gedrag. De laatste jaren wordt er steeds vaker het pleidooi gehouden voor legalisering als een alternatieve benaderingswijze ten aanzien van cannabis, niet alleen vanuit de academische wereld, maar tegenwoordig ook vanuit het politieke en maatschappelijke veld.
17
1.3 Het internationale kader De drugproblematiek is zonder meer een multidimensioneel fenomeen, waarbij verschillende domeinen, beleidsniveaus en actoren elk een belangrijke rol spelen. Een globale en geïntegreerde aanpak is dan ook noodzakelijk, en vereist zowel op horizontaal vlak een integratie van de verschillende beleidsdomeinen (gezondheid, sociaal, economisch, veiligheid, buitenland, …), als op verticaal vlak een integratie van de verschillende beleidsniveaus (Internationaal, EU, Euregionaal, Nationaal en Lokaal) (De Ruyver et al.,2000). In die zin speelt het internationale kader van de verschillende Drug Conventies ook een cruciale rol. In wat volgt bespreken we de belangrijkste verdragen van de Verenigde Naties, die ook door België werden geratificeerd, en zodus een belangrijke impact hebben op het uitzicht van ons huidig drugsbeleid. Vervolgens bespreken we de belangrijkste initiatieven inzake drugsbeleid op het vlak van de Europese Unie. Graag sluiten we, omwille van het relevante en actuele karakter van de thematiek, af met een kritische noot ten aanzien van de positie van het internationale kader in het huidige maatschappelijke klimaat.
1.3.1 De Verenigde Naties – het internationale verdragsrecht
Net zoals vrijwel elk internationaal erkend, onafhankelijk land maakt ook België deel uit van verschillende internationale organisaties, met op het hoogste niveau de Verenigde Naties. Dit lidmaatschap brengt internationale verantwoordelijkheden en verplichtingen met zich mee, ook wat betreft de aanpak van de drugproblematiek. We onderscheiden op het vlak van de Verenigde Naties drie belangrijke overeenkomsten inzake de aanpak van roesen verdovende middelen, namelijk The Single Convention on Narcotic drugs van 1961, zoals gewijzigd in 1972, The Convention on Psychotropic substances van 1971, en The Convention against Illicit Traffic in Narcotic drugs and Psychotropic substances van 1988. Deze Verdragen werden ontwikkeld omwille van de behoefte van de verschillende lidstaten aan een effectief kader voor internationale samenwerking ter controle van de drugsproblematiek. Bovenstaande verdragen zullen in dit stuk kort besproken worden zodat hun invloed op de ontwikkeling van een nationaal beleid duidelijk wordt. Daarnaast bespreken we de UNGASS bepaling als extra relevant instrument ontwikkeld door de VN om 18
tegemoet te komen aan het besef dat een eenzijdige, aanbodsverminderende aanpak geen structurele oplossingen inhoudt, maar dat ook de vraagzijde een aanpak verdient.
1.3.1.1 The Single Convention on Narcotic drugs – 1961, as amended in 1972
Het enkelvoudig verdrag inzake verdovende middelen is voornamelijk gericht op het bestrijden van drugsmisbruik door middel van een gecoördineerde internationale aanpak. Daarbij wil men enerzijds het bezit, het gebruik, de handel en distributie, de import en export, de productie, verzekeren voor uitsluitend medische en wetenschappelijke doeleinden, en streeft men anderzijds naar het voorkomen en bestrijden van de drughandel en drugsmisbruik9. Het verdrag voorziet vooral in de uitbouw en het stroomlijnen van het internationale controleapparaat door middel van een aantal toezichtmaatregelen. In dit licht werd ook de International Narcotics Control Board (INCB) opgericht, een onafhankelijk orgaan met als hoofdtaak het nagaan van de implementatie van de verschillende druggerelateerde VN verdragen10. Aangezien het verdrag niet ‘zelfwerkend’ is moeten de partijen zelf voorzien in nationale regelgeving die de implementatie van de bepalingen verzekeren, wat met andere woorden dus ruimte laat voor een eigen invulling en interpretatie van de bepalingen, binnen het kader van de prohibitie (De Ruyver et al., 2002). Het enkelvoudig verdrag deelt de verdovende middelen op in 4 categorieën (Lijst I – IV), gerelateerd aan de mate van ‘risico op afhankelijkheid’ eigen aan het middel. We zien dat cannabis (bloemtoppen) en cannabishars worden geclassificeerd onder lijst IV, dewelke verdovende middelen bevat die in het bijzonder aanleiding kunnen geven tot misbruik en tot een nadelige uitwerking, en waartegenover geen therapeutische voordelen staan die niet behoren tot de eigenschappen van verdovende middelen geclassificeerd onder de andere drie lijsten. Deze middelen vallen onder het zwaarste regime van het Enkelvoudig Verdrag, en de Verdragspartijen moeten hiervoor aanvullende maatregelen van toezicht nemen, namelijk (1) alle bijzondere maatregelen van toezicht die, naar gevoel van de Verdragspartij, 9
UNITED NATIONS OFFICE ON DRUGS AND CRIME – UNODC (2011), Single Convetnion on Narcotic Drugs, 1961. [WWW]: http://www.unodc.org/unodc/en/treaties/single-convention.html [11/07/2011]. 10 INTERNATIONAL NARCOTICS CONTROL BOARD – INCB (2011), Mandate and Functions. [WWW] http://www.incb.org/ [11/07/2011].
19
noodzakelijk zijn ten aanzien van de bijzonder gevaarlijke eigenschappen van het verdovende middel; en (2) de meest geschikte maatregelen, naar oordeel van de Verdragspartner, om de volksgezondheid en het welzijn te beschermen, zoals het verbieden van de productie, vervaardiging, import, export, handel, bezit of gebruik van een verdovend middel opgenomen in Lijst IV, met uitzondering van hoeveelheden noodzakelijk voor geneeskundig of wetenschappelijk onderzoek. De Verdragspartij kan daarbij wel zelf bepalen of men maatregelen neemt via de administratiefrechtelijke of strafrechtelijke weg 11. Deze bepalingen zijn wederom vatbaar voor interpretatie en maken het mogelijk voor naties om bij de invulling van het drugsbeleid te manoeuvreren binnen het continuüm van de drug prohibitie, met aan het ene uiteinde de meest gecriminaliseerde en punitieve vormen (V.S.A.), en aan het andere de meest gedecriminaliseerde en gereguleerde vormen (Nederland) (Reinarman en Levine, 1997). In dit opzicht wordt de aanwending van het opportuniteitsbeginsel, binnen de strafrechtelijke aanpak, inzake cannabis in het Belgische in navolging van het Nederlandse – drugsbeleid tot op zekere hoogte gerechtvaardigd. Immers, gebruik en bezit van kleine hoeveelheden cannabis blijven strafbaar maar genieten de laagste opsporings- en vervolgingsprioriteit12. Maar daarover meer in het stukje over het Belgische cannabisbeleid.
1.3.1.2 The Convention on Psychotropic substances – 1971
Omwille van een groeiende bezorgdheid omtrent de schadelijke effecten van psychotrope stoffen, waaronder synthetische drugs, werd in 1971 de internationale conventie inzake psychotrope stoffen ontwikkeld als een aanvulling op de conventie van 1961. Het voorziet in een internationaal controlesysteem voor psychotrope stoffen, als reactie op de diversificatie en uitbreiding van het drugspectrum13. Op deze manier konden
11
TMC ASSER INSTITUUT (2005). Experimenteren met het gedogen van de Teelt van Cannabis ten Behoeve van de Bevoorrading van Coffeeshops - Internationaal rechterlijk en Europees rechterlijk aspecten: onderzoek verricht in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Onderzoeksrapport, 25 p. 12 Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek, Brussel, 19 januari 2001, 68 p. [WWW]: http://www.law.ugent.be/crim/ISD/links/documenten/drugsnota.pdf [15/12/2010]. 13 UNITED NATIONS OFFICE ON DRUGS AND CRIME – UNODC (2011), Convention on Psychotropic Substances, 1971. [WWW]: http://www.unodc.org/unodc/en/treaties/psychotropics.html?ref=menuside [11/07/2011].
20
de dynamische synthetische drugs wettelijk geregeld en dus beter gecontroleerd worden. Aangaande het cannabisvraagstuk verandert er niets sinds 1961. Wel wordt de nadruk op prohibitie herbevestigd, en moet productie, distributie en handel los van medische of wetenschappelijke doeleinden bestreden worden, en zo drugsmisbruik voorkomen (De Ruyver et al., 2002).
1.3.1.3 The Convention against Illicit Traffic in Narcotic drugs and Psychotropic substances – 1988
Ook het Verdrag tegen sluikhandel in verdovende middelen en psychotrope stoffen vormt een versterking en aanvulling op het Enkelvoudig Verdrag van 1961. Het werd speciaal ontwikkeld om het groeiende probleem van de internationale handel in illegale middelen aan te pakken, en hield voornamelijk een uitbreiding en aanscherping van de strafbepalingen in. De Verdragspartijen worden verplicht om volgende gedragingen, met opzet gepleegd, strafbaar te stellen: de teelt of productie, de vervaardiging, de import en export, het aanbieden, de aanbieding ten behoeve van verkoop, de distributie, de verkoop, de aflevering, de verzending, de doorvoer, het vervoer, … én de aankoop en het bezit van verdovende middelen in strijd met de bepalingen van het Enkelvoudig verdrag14. Terwijl de voorgaande twee verdragen vooral de focus legden op de aanbod zijde, zien we dat het sluikhandelverdrag expliciet de verplichting inhoudt om de vraagzijde te criminaliseren. Hoewel de naam van de Conventie van ‘88 suggereert dat het om een aanbod-gerichte aanpak gaat, betrof één van de (hoofd)doelen van het verdrag ‘de eliminatie van de basisoorzaken die aan de grond liggen van het middelenmisbruik’, wat dus ook de aanpak van de vraagzijde impliceert (De Ruyver et al. 2002; Krajewski, 1999). Daarbij zien we dat artikel 3, paragraaf 2 van dit verdrag, in tegenstelling tot zijn voorgangers, expliciet stelt dat het bezit, net als de aankoop en teelt van middelen voor persoonlijk gebruik als een strafbaar feit moet benaderd worden (Silvis, 1996). Als we dit doortrekken naar het bezit (en aankoop en teelt) van cannabis voor persoonlijke doeleinden, kunnen we concluderen dat 14
TMC ASSER INSTITUUT (2005). Experimenteren met het gedogen van de Teelt van Cannabis ten Behoeve van de Bevoorrading van Coffeeshops - Internationaal rechterlijk en Europees rechterlijk aspecten: onderzoek verricht in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Onderzoeksrapport, 25 p.
21
de Verdragspartijen dit moeten behandelen als een strafbaar feit, wat dus ingrijpende gevolgen heeft voor het beleid dat lidstaten willen aannemen met betrekking tot cannabis. We moeten deze bepaling echter wel in zijn context bekijken. Met het sluikhandelverdrag van 1988 hoopte men een soort van politiek evenwicht te bekomen tussen de ‘producerende’ en de ‘consumerende’ landen. Het is niet alleen de taak van de productie landen om de aanbodzijde aan te pakken, maar ook de verantwoordelijkheid van de verbruikende landen om de vraagzijde terug te dringen, met name door middel van criminalisering (Krajewski, 1999). Daarbij legde dit verdrag de nadruk op de nood aan een multilaterale aanpak en intergouvernementele samenwerking om deze ‘basisoorzaken’ van drugsmisbruik op een effectievere manier aan te pakken, waarbij het dus niet alleen gaat over de bestrijding van de internationale handel en de aanbodzijde, maar ook de aanpak van de vraagzijde (De Ruyver et al., 2002).
1.3.1.4 The United Nations General Assembly – UNGASS, 1998 ‘Soft law’
Vanuit het groeiende besef dat de benadering van het drugfenomeen vanuit een voornamelijk aanbod-reducerende strategie ontoereikend was, heeft de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (UNGASS) op een speciale zitting in 1998 een belangrijke resolutie aangenomen. De verschillende Verdragspartijen erkenden het belang van een multidisciplinaire benadering ten aanzien van de drugproblematiek, waarbij reductie van de vraagzijde gezien werd als een onmisbare en noodzakelijke pijler om het globale drugprobleem tegen te gaan15. De verschillende leden vonden zichzelf bereid om zich in te zetten bij de ontwikkeling en implementatie van vernieuw(en)de ‘vraag-reductie’ strategieën en programma’s, in nauwe samenwerking met de ministeries van volksgezondheid, sociaal welzijn en justitie. Daarnaast voorzag de Algemene Vergadering ook in een verklaring aangaande de leidende principes inzake de vermindering van de vraag naar drugs. We zien dat daarbij zowel preventie van druggebruik als het voorkomen van de schadelijke gevolgen
15
UNITED NATIONS, General Assembly (1999). Political Declaration annexed to United Nations General Assembly Resolution A/RES/53/115 – International cooperation against the world drug problem [WWW] http://www.un.org/ga/20special/poldecla.htm [15/07/2011].
22
van druggebruik belangrijke aspecten zijn (De Ruyver et al., 2002). Deze ‘Soft law’ geeft landen de mogelijkheid om Harm Reduction strategieën op te nemen en toe te passen.
1.3.2 De Europese Unie
Naast de verdragen van de Verenigde Naties maken ook de verschillende maatregelen en initiatieven van de Europese Unie deel uit van het internationale kader en beïnvloeden ze daarmee voor een stuk ook het nationale drugsbeleid van de Europese lidstaten. Dit kader bestaat vooral uit maatregelen voor enerzijds het bestrijden van drugverslaving en internationale drughandel, en anderzijds het promoten en bewerkstelligen van grensoverschrijdende, internationale samenwerking en uitwisseling van kennis (De Ruyver et al., 2002). Er dient hierbij wel opgemerkt dat de Europese maatregelen en initiatieven aansluiten bij de verdragen in VN-verband, aangezien deze bepalend blijven voor de Verdragspartijen. De Europese regelgeving krijgt dan ook gestalte binnen de kaders van bovenstaande VN-verdragen16. In dit licht zullen we hieronder enkele van de belangrijkste aanvulling van de Europese dimensie op de bepalende VN-verdragen bespreken, uiteraard met een bijzondere aandacht voor de cannabiskwestie. Als eerste komt het Schengen verdrag aan bod, dat op EU-niveau enkele belangrijke veranderingen heeft teweeg gebracht. Bovendien is dit verdrag belangrijk voor enkele van de recente grensoverschrijdende drugproblematieken die we in het volgende hoofdstuk zullen bespreken. Vervolgens bespreken we nog enkele relevante Europese Verdragen en initiatieven die mee de vorm van het Belgische drugsbeleid bepalen.
1.3.2.1 Schengenovereenkomst
16
TMC ASSER INSTITUUT (2005). Experimenteren met het gedogen van de Teelt van Cannabis ten Behoeve van de Bevoorrading van Coffeeshops - Internationaal rechterlijk en Europees rechterlijk aspecten: onderzoek verricht in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Onderzoeksrapport, 25 p.
23
De Schengenovereenkomst van 199017 maakt het mogelijk voor onderdanen van de EU-lidstaten om binnen de Schengenruimte te reizen zonder aan grenscontroles onderworpen te zijn. Het akkoord, dat in 1997 in het Verdrag van Amsterdam werd opgenomen, voorziet daarnaast ook in een nauwere samenwerking tussen de gerechtelijke en politiële diensten18. Deze overeenkomst werkt inhoudelijk veel breder dan bepalingen inzake drugsbeleid, hoewel er toch een volledig deel gewijd wordt aan verdovende middelen. De bepalingen handelen voornamelijk over de aanpak van de illegale drughandel, harmonisering van wetgevende initiatieven, grensoverschrijdende bevoegdheden, gecontroleerde zendingen, … (De Ruyver et al., 2002). Op zich is dit ook niet verwonderlijk gezien de dynamiek van de internationale drughandel, wat vanzelfsprekend extra aandacht vergt als men beslist de grenzen tussen de Schengenleden open te stellen. Wat cannabis betreft, moeten de partijen – in navolging van de VN-bepalingen – de noodzakelijke strafrechtelijke en/of bestuurlijke maatregelen nemen om de illegale in- en uitvoer, alsook het bezit van verdovende middelen en psychotrope tegen te gaan. In tegenstelling tot de VN-verdragen richt de Schengenovereenkomst zich niet tegen het bezit van middelen voor persoonlijk gebruik, enkel bezit met het oog op illegale verkoop of export (Guillain en Marchand, 1997). Een ander belangrijk aspect van deze overeenkomst is dat de samenwerking tussen douane- en politieautoriteiten wordt versterkt, en dat de uitwisseling van informatie en gegevens wordt verbeterd. Bovendien wordt verwacht dat de partijen streven naar een harmonisering van de wetgevingen en wettelijke voorschriften, onder andere op het domein van verdovende middelen19. In dit kader wordt in de Schengenovereenkomst in de slotakte aangegeven dat Lidstaten gedeeltelijk kunnen uiteenlopen met betrekking tot het nationale drugbeleid dat ze aannemen, maar enkel op voorwaarde dat men de nodige maatregelen treft die verzekeren dat het nationale beleid geen afbreuk doet aan dat van andere lidstaten (Vermeulen, 2001). Met andere woorden verplicht men de lidstaten tot een goed 17
België ondertekende dit akkoord reeds in 1985 maar het trad pas tien jaar later in werking. Koninkrijk België, Buitenlandse zaken, Buitenlandse handel en ontwikkelingssamenwerking. Het akkoord van Schengen – FAQ. [WWW] http://diplomatie.belgium.be/nl/Diensten/Naar_Belgie_komen/Visum_Voor_Belgie/veelgestelde_vragen/het_ akkoord_van_schengen/ [14/07/2011]. 19 TMC ASSER INSTITUUT (2005). Experimenteren met het gedogen van de Teelt van Cannabis ten Behoeve van de Bevoorrading van Coffeeshops - Internationaal rechterlijk en Europees rechterlijk aspecten: onderzoek verricht in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Onderzoeksrapport, 25 p. 18
24
nabuurschap. Lidstaten die een toleranter drugbeleid willen voeren, moeten erover waken dat de aangrenzende landen geen nadelige (ongewenste) effecten ervaren als gevolg van dergelijk beleid20. Het is echter zo dat het drugsfenomeen zich niet laat beperken tot geografische begrenzing, en evenmin kan een nationaal beleid los gezien worden van de dikwijls negatieve gevolgen voor andere, aangrenzende landen (De Ruyver, 2006). Denk maar aan het verschil in beleidsvoering tussen Nederland en België, waar als gevolg van het Nederlandse gedoogbeleid enorme stromen drugstoeristen (ondermeer vanuit België) aangetrokken worden, met een onhoudbare overlastproblematiek als gevolg. Deze ontwikkelingen zijn echter het illegale circuit niet ontgaan, en heeft de informele economie een groot deel, vooral Noord-Franse, drugtoeristen voor zijn rekening genomen (Van Der Torre, 1996). De grote dynamiek achter deze organisaties maken het mogelijk om vraag en aanbod dichter bij elkaar te brengen. Daarnaast zorgt het succesvolle repressieve optreden van de Nederlandse overheid ten aanzien van cannabisproducenten en –handelaren voor een verplaatsing van het fenomeen naar België. De opkomst van de dealpanden in enkele Belgische grootsteden illustreert dit uitstekend (De Ruyver, 2006; De Ruyver et al., 2007). Echter, deze problematieken komen verderop in deze masterproef meer uitgebreid aan bod. Wel kunnen we hierbij concluderen dat dergelijke ontwikkelingen extra druk genereren op het nationale cannabisbeleid dat een lidstaat, in het kader van de Schengenovereenkomst, wil voeren. Een goed zicht op de problematiek is beleidsmatig gezien dan ook van groot belang.
1.3.2.2 Andere relevante Europese regelgeving en initiatieven
Naast de Schengenovereenkomst, bestaat er op Europees niveau nog een heleboel regelgeving en maatregelen die mee de vorm van het huidige Belgische cannabisbeleid bepaald hebben. Deze situeren zich vooral in het kader van de aanpak van de illegale handel en productie enerzijds, en het voorkomen en bestrijden van de schadelijke effecten van druggebruik, waaronder verslaving, anderzijds. Daarbij wordt de nadruk gelegd op de nood aan internationale samenwerking (justitieel en politieel), coördinatie en de uitwisseling van 20
Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek, Brussel, 19 januari 2001, 68 p., [WWW] http://www.law.ugent.be/crim/ISD/links/documenten/drugsnota.pdf [15/12/2010].
25
expertise. We zullen in dit stuk de belangrijkste beknopt behandelen, en hun meest relevante aanvullingen belichten. Het Verdrag van Maastricht van 1992 handelt vooral over kwesties van gemeenschappelijk belang in het kader van de strijd tegen drugsverslaving, de nood aan justitiële samenwerking met betrekking tot criminele zaken en politiële samenwerking met betrekking tot de aanpak van de illegale drugshandel en andere vormen van internationale criminaliteit21. Daarbij zien we dat er voor het eerst in een EU-verdrag verwezen wordt naar de strijd tegen drugs waarbij belang wordt gegeven aan maatregelen op het gebied van volksgezondheid. Met de ontwikkeling van het Verdrag van Amsterdam in 1997 werden de bepalingen van het voorgaande verdrag (Maastricht) herbevestigd en versterkt22. Belangrijk daarbij is Artikel 152 waarbij er specifieke (Europese) aandacht wordt gegeven aan het belang van drugspreventie en waar het terugdringen van druggerelateerde schade aan de gezondheid als nieuw objectief wordt opgenomen, met opnieuw de nadruk op internationale samenwerking. Met dit verdrag wordt op Europees niveau voorzien in een basis voor de lidstaten om Harm Reduction strategieën te implementeren. In navolging van de VN-verdragen vereisen ook deze bepalingen een criminalisering van de aanbodzijde, onder andere voor cannabis. Echter, wat de vraagzijde betreft wordt er enkel de toepassing van maatregelen gericht op het voorkomen en tegengaan van deze vraagzijde verwacht, en worden er geen expliciete eisen gesteld in verband met criminalisering van het gebruik en bezit voor persoonlijke doeleinden (De Ruyver et. al, 2002). Op het Europese vlak wordt ook voorzien in een Europese strategie ter aanpak van de drugproblematiek. De eerste strategie dateert van de periode 2000 – 2004, en geeft een aantal algemene doeleinden en meer specifieke prioriteiten voor de aanpak van de drugproblematiek. Over het algemeen wordt de nadruk gelegd op het terugdringen van de vraag- en aanbodzijde, verbeterde informatie-uitwisseling en het verhogen van de internationale samenwerking. Deze strategie werd in praktische vorm vertaald in het Europese drugsactieplan van 2000 – 2004. Hierin worden een honderdtal specifieke
21
Verdrag inzak de Europese Unie van 1992 – Het Verdrag van Maastricht [WWW]: http://eurlex.europa.eu/en/treaties/dat/11992M/htm/11992M.html [11/07/2011]. 22 Europa – Summaries of EU legislation, The Amsterdam treaty: a comprehensive guide [WWW]: http://europa.eu/legislation_summaries/institutional_affairs/treaties/amsterdam_treaty/index_en.htm [11/07/2011].
26
maatregelen opgelijst die door de lidstaten gedurende de periode van het plan geïmplementeerd moeten worden23. Deze Europese maatregelen hebben zonder meer hun sporen nagelaten op de ontwikkeling van het huidige Belgische drugbeleid in 2001. Ondertussen bestaat er al een meer recente strategie, dewelke door de Europese raad in 2004 goedgekeurd werd. Deze handelt voor de periode van 2005 – 2012. Het bouwt voort op de evaluatie van de vorige strategie en het vorige actieplan, en voorziet in het kader en de prioriteiten voor twee opeenvolgende drugsactieplannen, namelijk die van 2005 – 2008, en die van 2009 – 201224. De bedoeling is om een meerwaarde te bieden aan de nationale strategieën, met eerbiediging van de in de Verdragen vastgelegde beginselen van subsidiariteit (niet op EU-niveau regelen wat ook nationaal mogelijk is) en proportionaliteit (geen onevenredige zware aanpak van een bepaald probleem) (Blom, 2006a). De prioriteiten situeren zich opnieuw – in navolging van het vorige – in het kader van vermindering van de vraag en het aanbod van drugs, door middel van internationale samenwerking, coördinatie, evaluatie en onderzoek. Belangrijk hierbij is dat de Europese benadering de nadruk legt op de ontwikkeling van een globale, multidisciplinaire en geïntegreerde aanpak van de drugproblematiek, met ruimte voor zowel rechtshandhaving aan de aanbodzijde als schadebeperking en risicobeheersing aan de vraagzijde, in het licht van de principes van subsidiariteit en proportionaliteit (De Ruyver et. al, 2002; Blom, 2006b; 2008). In 2004 wordt door de Europese raad een kaderbesluit in werking gesteld dat minimumvoorschriften opgeeft met betrekking tot de strafbare elementen van de illegale handel in drugs. Het kaderbesluit voorziet in een beschrijving van wat, op Europees niveau, beschouwd wordt als illegale drugshandel en stelt aanbevolen straffen in voor dit misdrijf. Het komt er op neer dat een aantal strafmaxima, voornamelijk inzake grootschalige productie en handel, opgetrokken worden25. Kaderbesluiten zijn bindend voor de lidstaten en verplichten hen tot het bereiken van resultaten. De lidstaten zullen dus de nationale 23
The European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction – EMCDDA, Policy and Law, The European Union, The EU action plan on Drugs (2000 – 2004). [WWW]: http://www.emcdda.europa.eu/html.cfm/index1338EN.html [15/07/2011] 24 The European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction – EMCDDA, Policy and Law, The European Union, The EU Drugs Strategy (2005-2012). [WWW]: http://www.emcdda.europa.eu/html.cfm/index6790EN.html [15/07/2011] 25 Europa Nu - Onafhankelijk en Actueel, 30339 - Implementatie van kaderbesluit 2004/757/JBZ betreffende de vaststelling van minimumvoorschriften met betrekking tot de bestanddelen van strafbare feiten en met betrekking tot straffen op het gebied van de illegale drugshandel (PbEU L 335), [WWW]: http://www.europanu.nl/id/vhi8t61uimyz/30339_implementatie_van_kaderbesluit [11/07/2011].
27
wetgeving moeten aanpassen conform het Europese besluit, met het oog op harmonisering van de verschillende nationale wetgeving (De Ruyver et. al, 2002; Blom, 2006b). Belangrijk hierbij is dat bepaalde gedragingen met betrekking tot persoonlijk gebruik - waaronder bezit, productie, aankoop en verkoop (zonder winstoogmerk) – niet opgenomen worden in het kaderbesluit. Bovendien worden er geen concrete voorschriften aangedragen inzake opsporing, vervolging en de tenuitvoerlegging van straffen. Het kaderbesluit verplicht dus niet tot aanpassing van een bepaald beleid – bijvoorbeeld het Belgische cannabisbeleid (infra) – maar slechts tot aanpassing van de wetgeving. In dit opzicht laat dit kaderbesluit de mogelijkheid voor lidstaten om hun eigen strafrechtelijk beleid te voeren inzake cannabis (Blom, 2006b; 2008).
1.3.3 Besluit: Het internationale kader herbekeken
Het internationale kader bepaalt in grote mate hoe een beleid van de nationale deelstaten eruit mag zien. We hebben hierboven de belangrijkste regelgeving op het niveau van de Verenigde Naties besproken, alsook de meest relevante initiatieven, bepalingen en maatregelen vanuit de Europese dimensie. We zien echter dat de verschillende VNconventies de beleidsmogelijkheden van een verdragspartij in zekere mate beperken, in die zin dat men de drugproblematiek en al zijn aspecten, waaronder dus ook bezit, productie en aankoop van cannabis voor persoonlijk gebruik, vanuit de criminele sfeer moet benaderen. Het Europese kader bouwt hierop verder, doch met geen verdere expliciete beperkingen voor een gedifferentieerd beleid ten aanzien van de recreationele cannabisgebruiker. Dit moet echter genuanceerd worden. Hoewel er een prohibitieve benadering wordt vereist, wil dit niet zeggen dat het internationale kader geen ruimte laat voor een gedifferentieerd beleid binnen de grenzen van de prohibitie. De VN-verdagen zijn niet ‘zelfwerkend’, wat betekent dat de partijen zelf moeten voorzien in de implementatie van de bepalingen in de binnenlandse wetgeving. Met betrekking tot het opleggen van sancties ten aanzien van de gecriminaliseerde gedragingen hebben de verdragspartijen de keuze om dit vanuit het strafrechtelijke of vanuit het administratiefrechtelijke kader te benaderen, wat ruimte laat voor een depenalisering van bepaalde gedragingen op nationaal niveau. Daarbij laat de 28
toepassing van sancties vanuit het strafrechtelijke kader in zekere mate ruimte voor een gedifferentieerde en geïndividualiseerde reactie, waarbij een oriëntatie van druggebruikers vanuit justitie naar de hulpverlening mogelijk en gewenst is. Bovendien is er ook ruimte op het opsporings- en vervolgingsniveau om het opportuniteitsprincipe te hanteren. Gedragingen waarvan men verondersteld dat een strafrechtelijke vervolging niet wenselijk en zelfs schadelijk is kan men de laagste prioriteit verlenen en zo de gedraging tot op zekere hoogte ‘tolereren’ (De Ruyver, et al., 2002). We zien dat dit in het Belgische beleid, maar ook in vele andere landen, wordt toegepast voor bezit en teelt van cannabis voor persoonlijk gebruik26. Echter, velen beschouwen de mogelijkheden en de speelruimte binnen de VNconventies als onvoldoende. Zoals we hierboven reeds vermeld hebben verkeert de globale drugprohibitie vandaag de dag in crisis. Vanuit verschillende domeinen en op verschillende niveaus erkent men het feit dat ‘the drug war has failed’. Krachtige leuzen in de trend van ‘a drug free world, we can do it27’ blijken in de huidige context naïeve en zinloze uitspraken, en verbleken in het licht van de problemen en de schade die de wereldwijde drugprohibitie met zich mee heeft gebracht (Levine, 2003; Zimmer, 1997). Zeker op het vlak van cannabis, waar we zien dat de verbodsbepalingen de explosie van de vraag- en aanbodzijde niet heeft kunnen tegenhouden (Zimmer, 1997). De behoefte aan een apart regime voor de benadering van het cannabisvraagstuk dringt zich op. Echter, hier wringt het schoentje. Binnen het internationale kader is er geen ruimte voor ingrijpende hervorming, voor de aanpak van cannabis buiten het systeem van prohibitie. Er is wel de mogelijkheid om bezit en teelt voor persoonlijk gebruik te tolereren, maar het reguleren van het productie- en distributieproces blijft een onmogelijke onderneming. Meer en meer worden er vragen gesteld bij de waarde van de internationale verdragen in de huidige maatschappij. In dit kader zoekt de groeiende tegenstand van de drugprohibitie naarstig naar mogelijkheden om voorbij te gaan aan de VN-conventies, van drastische maatregelen met betrekking tot het afschaffen of aanpassen van de verdragen, tot het simpelweg negeren ervan. Voorstanders van het prohibitieregime, met de VS op kop, zullen waarschijnlijk niet snel geneigd zijn om
26
Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek, Brussel, 19 januari 2001, 68 p., [WWW] http://www.law.ugent.be/crim/ISD/links/documenten/drugsnota.pdf [15/12/2010]. 27 Uitspraak van Mr. Pino Arlacchi, Executive Director of the United Nations International Drug Control Programme. Bron: [WWW] http://www.un.org/ga/20special/ [14/07/2011].
29
de strijd op te geven, en zullen proberen het huidige regime in stand houden. Hoewel een koerswijziging zich meer en meer opdringt, zal deze nog niet voor binnenkort zijn, en lijkt het hoogstwaarschijnlijke een lange en moeizame strijd worden (Wodak, 2003; Levine, 2003; Bewley-Taylor, 2003).
1.4 De Nederlandse benadering Op internationaal vlak heeft de Nederlandse benadering van het drugsfenomeen een belangrijke rol gespeeld. Hoewel de keuzes die Nederland gemaakt heeft in het begin fel bekritiseerd werden, zien we de laatste decennia dat veel landen overal ter wereld de Nederlandse pragmatische benadering volgen. Vooral met betrekking tot de specifieke visie ten aanzien van cannabis zien vele landen, in navolging van Nederland, de voordelen in van een alternatieve aanpak van de recreationele gebruiker. Zeker in het licht van de nadelen en de hoge kost van het punitieve model (Levine, 2003). In dit onderdeel behandelen we beknopt de totstandkoming van het Nederlandse cannabisbeleid, waarna er dieper wordt ingegaan op de hedendaagse problemen waarmee dergelijk model kampt. De keuze voor het behandelen van deze thematiek moet gezien worden in het licht van de invloed die de Nederlandse benadering heeft gehad op de ontwikkeling van het huidige Belgische Cannabisbeleid. Daarnaast voorzien we hier ook in het kader van waaruit we in het volgende hoofdstuk, de marktevoluties van cannabis, verder op zullen inpikken.
1.4.1 Achtergrond en ontwikkeling van het Nederlandse model
De basis van het Nederlandse gedoogbeleid kan gesitueerd worden in de loop van de jaren ‘60, waar het gebruik van cannabis zich meer en meer verspreid in bepaalde sociale milieus, zoals de hippie - en Provobeweging en snel aan populariteit wint bij de Nederlandse adolescenten (Korf, 2002). Schattingen uit die tijd laten zien dat aan het einde van de jaren ’60 het aantal cannabisgebruikers in Nederland is gestegen tot ongeveer 10000 à 15000 personen. Empirisch gezien betreft dit echter een zwak cijfer, maar het toont ons de mentaliteitsverandering omtrent cannabis in toenmalig Nederland (Leuw, 1973). Tijdens 30
deze periode, de late jaren ‘60 en begin de jaren ‘70, werd cannabis gekocht en geconsumeerd in een ondergrondse kleinschalige markt, in een soort van een subculturele omgeving. Het gebruik spruitte snel voort uit de bovengenoemde ‘jeugd- en tegenculturen' en verspreidde zich onder een toenemend aantal jongeren en (oudere) studenten uit het secundair onderwijs (Korf, 2002). Desondanks deze toename bleven tekenen van problematisch gebruik afwezig. Dit versterkte velen in hun oordeel over de triviale gevaren van cannabisgebruik. Zelfs op parketniveau bleek dit inzicht door te dringen. Terwijl de officiële vaststellingen van de politie aangaande cannabisgebruik sterk toenemen, valt er een duidelijke verandering in vervolgingsbeleid waar te nemen sinds 1969, waarbij het gros van de vaststellingen geseponeerd wordt (De Kort, 1995). Deze nieuwe mentaliteit, onder invloed van de bovengenoemde sociale bewegingen, behelsde een zeer liberale manier van leven en denken, waarin zelfbeschikking van de burger centraal staat. Men oordeelt dat de regering het recht van haar onderdanen om bepaalde morele keuzes te maken, zoals de beslissing of iemand gebruik wil maken van roesmiddelen of niet, moet respecteren. Dit aspect brengt ons naar de 'werkgroep Hulsman', die met het rapport uit 1971, 'Ruimte in Het drugbeleid’ 28 een aanzienlijke invloed heeft gehad op de ontwikkeling van het Nederlandse gedoogbeleid ten aanzien van cannabisproducten. Zo gaf de werkgroep aan dat de overheid niet het recht zou mogen hebben om beperkingen op te leggen aan individuen met betrekking tot ‘gezondheidsaspecten’ in de privésfeer, zoals het consumeren van (schadelijke) roesmiddelen. Iedereen zou baas moeten zijn over eigen lichaam. Daarnaast gaf men aan dat het gebruik van cannabis zou kunnen leiden tot bepaalde niveaus van afhankelijkheid, maar echter op een veel kleinere, verwaarloosbare schaal in vergelijking met het gebruik van tabak of opiaat-achtige producten. Ze oordelen dat er nauwelijks lichamelijke of psychische risico’s verbonden zijn aan het gebruik van cannabis. Deze opmerkingen waren in feite niet zo controversieel, omdat in die tijd, cannabis vooral gebruikt werd door de alternatieve (jeugd) scène uit de midden-en hogere klassen, en werden gevoed door de vaststelling dat
28
Deze werkgroep werd in 1968 ingesteld door het Centraal Bureau voor de Geestelijke Volksgezondheid en bestond uit veertien leden, afkomstig uit de wetenschap, de drugshulpverlening en het departement van Justitie. De voorzitter was prof. Louk Hulsman, destijds hoogleraar strafrecht in Rotterdam.
31
problematische gebruikers van cannabis zowel als fysieke of psychische klachten ten gevolge van het gebruik van cannabis zeldzaam waren (Van Den Bunt, 2006). Echter, naast de tolerantere mentaliteitsverschuiving ten aanzien van cannabis diende een andere factor zich aan die een belangrijke invloed heeft gehad op de ontwikkeling van het Nederlandse cannabisbeleid: de opkomst van goedkope en gemakkelijk verkrijgbare heroïne in de zomer van 1971. Voor de eerste keer is heroïne beschikbaar op grote schaal in Amsterdam, en later ook in andere steden. Het gebruik van heroïne neemt echter snel toe, alsook de destructieve problemen die hiermee verbonden zijn. (Van De Wijngaart, 1990). Ook de officiële instanties krijgen al snel lucht van de problematische heroïne-scene. Bezorgdheid omtrent de volksgezondheid en tekenen van het bestaan van een internationale georganiseerde handel in verdovende middelen tilt de druk van de cannabis discussie en verplaatst de aandacht naar problematisch heroïnegebruik en de internationale groothandel (De Kort, 1995). Van den Bunt (2006) geeft aan dat deze evolutie een grote impact heeft gehad op de ontwikkeling van het gedoogbeleid ten aanzien van cannabis, en meer specifiek op de aanpassing van de Opiumwet in 1976. De ontwikkelingen met betrekking tot heroïne versterken vele voorstanders van een aparte cannabisregeling in hun argumenten, en fungeren op die manier als ‘triggers’ voor het voorbereidend werk omtrent de ‘scheiding der markten’. Het oude morele argument wordt ingeruild voor een meer rationele benadering van het probleem. Hierbij kunnen we de opkomst van de ‘labeling’ theorie in de sociale wetenschappen situeren, waar men inzag dat bepaalde gedragingen niet zozeer deviant zijn, maar als afwijkend worden bestempeld door de samenleving, met negatieve gevolgen voor het individu. Daarbij deden ook de ‘Steppingstone’ en ‘Gateway’ theorieën hun duit in het zakje, waar men er van uitging dat een criminalisering van cannabis tot een grotere betrokkenheid bij ‘afwijkende’ subculturen leidt, wat een mogelijk contact inhoudt met andere ‘zwaardere’ middelen en een meer excessief gebruik van (andere) roesmiddelen (De Kort, 1995). In combinatie met de perceptie van de lage risico's verbonden aan het gebruik van cannabis, ontwikkelden de ‘cannabis protagonisten’ rationele en krachtige argumenten voor de decriminalisering van cannabis. Het ontstaan van een problematische illegale heroïne markt (en scène) tijdens de zomer van 1972, toont de bovenstaande theoretische veronderstellingen plotseling op een meer realistische en concrete manier. In het licht van deze veronderstellingen is het 32
essentieel dat de 'onschuldige' cannabis gebruiker zo min mogelijk in contact komt met het ontwrichtende karakter van het heroïne milieu. Sindsdien vormt de ‘scheiding van de markten’ een sleutelbegrip in het Nederlandse drugsbeleid (Van den Bunt, 2006). Deze marktscheiding werd gerealiseerd met de herziening van de Opiumwet in 1976, waar men een onderscheid maakte tussen twee categorieën van psychoactieve stoffen: hennepproducten, producten met een "aanvaardbaar risiconiveau", aan de ene kant ('softdrugs') en middelen die een 'onaanvaardbaar' risico's ("harddrugs") vertegenwoordigen zoals heroïne, LSD, ... . Daarbij werd, op basis van een systematische toepassing van het opportuniteitsbeginsel in het kader van de opsporings- en vervolgingsrichtlijnen, het bezit van kleine hoeveelheden cannabis getolereerd (Korf, 2002). De volledige legalisering van cannabis lijkt op dat moment (en nog steeds?) een brug te ver, als gevolg van internationale verplichtingen (VN-verdragen) en internationale weerstand en kritiek (Frankrijk). Eigenlijk komt het erop neer dat de Nederlandse overheid sinds 1976 toestaat wat het verbiedt, namelijk het bezit en de verkoop van kleine hoeveelheden cannabis. De teelt en aanvoer bleven verboden. Echter, omwille van de focus op de scheiding van de markten, gaat men aan het volledige plaatje voorbij. Met de herziening van de Opiumwet was er vooraf nauwelijks analyse gedaan naar de teelt en handel in cannabis. Marktmechanismen werden genegeerd, en er was weinig bekend over hoeveel winst kon worden gemaakt met de teelt, handel en verkoop van cannabis. Ook de werkgroep 'Hulsman' nam een aantal (achteraf gezien) naïeve standpunten in door te stellen dat "niemand zal in Nederland rijk worden door deel te nemen aan de cannabis-industrie”, en “dat cannabis vooral gebruikt en verhandeld wordt onder vrienden, zodat het winstmotief afwezig is”. Achteraf gezien vormt deze gedachtegang, waarbij de winstgevendheid van de teelt van en handel in cannabis volledig werd onderschat, een grote handicap in het Nederlandse drugsbeleid (Van den Bunt, 2006). Aanvankelijk tolereerden de autoriteiten zogenaamde 'home-dealers' in jeugdhuizen, als een soort concurrentie ten aanzien van de straat dealer. Maar, op welke wijze ze aan hun product moesten geraken en wat er gebeurde met de gemaakte winsten werd genegeerd. Deze vorm van verkoop evolueerde echter snel. Ondernemers voelden zich aangetrokken tot de winstgevende cannabis-industrie en werden snel actief in de markt, zodat uiteindelijk cannabisproducten verkocht werden in ‘café-achtige’ plaatsen, de zogenaamde coffeeshops (Jansen, 1994). 33
1.4.2 Van tolerantie naar repressie
We zien dat vanaf de jaren ’80 het aantal coffee shops explosief toeneemt. Aan het begin van de jaren '90, zijn er meer dan 1300 coffeeshops gevestigd in Nederland. Om deze ‘booming business’ te controleren, werden er in 1991 nieuwe officiële richtlijnen van het openbaar ministerie uitgevaardigd, de zogenaamde AHOJ-G criteria: geen openlijke reclame (Affichering), geen harddrugs, geen overlast (Overlast), geen minderjarige klanten (Jongeren), en geen grote hoeveelheden (Grote hoeveelheden). Coffeeshop uitbaters zullen rekening moeten houden met deze criteria. Echter, deze beperkingen weerhouden de industrie er niet van verder te groeien, en steeds meer shops treden toe tot de markt. Hoewel de overheid deze evolutie nooit had voorzien, werd het coffeeshop fenomeen toch getolereerd omdat ze de het centraal principe – de scheiding der markten - bevestigden en in stand houden (Jansen, 1994). Niettemin begon het groeiende aantal coffeeshops in de komende jaren meer en meer problemen te genereren, met overlast als gevolg van het drugtoerisme als centrale kwestie. We zien dat vanaf het midden van de jaren ‘90, de aandacht van beleidsmakers verschuift naar het terugdringen van het aantal coffeeshops, met het overlast-criterium als ondergrens voor strafrechtelijk en bestuurlijk optreden. In 1995 werden bepaalde AHOJ-G criteria geherdefinieerd, meer specifiek voorzag men in een afname van de maximale transactie-hoeveelheid van 30 tot 5 gram per persoon, en mochten de shops alleen een totale hoeveelheid van 500 gram bezitten binnen de inrichting. Ook werd de minimumleeftijd verhoogd van 16 tot 18 jaar. In 1996 volgde er nog een nieuwe richtlijn van het openbaar ministerie, waarin men het coffeeshopbeleid inbouwt in de lokale driehoek burgemeester - politie - openbaar ministerie. Gemeenten kregen nu de kans om zelf te bepalen of ze al dan niet coffeeshops op hun grondgebied zouden toestaan. Bovendien kon men bepaalde shops, omwille van een heleboel redenen sluiten, zelfs als ze niet in strijd waren met de AHOJ-G criteria (Korf, 2002). Sindsdien daalde het aantal coffeeshops van ongeveer 1500 tot 800 in 2001 (Bieleman en Goeree, 2001). Dergelijke eenzijdige maatregelen zijn niet in staat om het (grensoverschrijdend) drugtoerisme tegen te houden, maar zorgen voor een verplaatsing van het fenomeen. Ze genereren alleen maar meer druk, in termen van overlast, op de ‘tolerantere’ gemeenten waar wel nog coffeeshops 34
te vinden zijn, met een immense overlast problematiek als resultaat, waardoor ook deze gemeenten gedwongen worden om repressiever op te treden (Surmont, 2007). Een goed voorbeeld hiervan is de sluiting van coffeeshop ‘Checkpoint’ in Terneuzen. Hierbij kan uiteraard ook de hele heisa omtrent het spreidingsbeleid van de Nederlandse grensgemeenten gesitueerd worden. De Nederlanders wijzen met de vinger naar het Belgische beleid dat wel gebruik en bezit van cannabis tolereert maar niet voorziet in een systeem dat consumptie mogelijk maakt. Gevolg: de Nederlandse coffeeshops worden overspoeld met buitenlandse drugtoeristen, met de druggerelateerde overlastproblematiek als resultaat. Met dergelijke ongenuanceerde visie gaat men wellicht voorbij aan het feit dat de Nederlandse buurlanden ook recht hebben op het bepalen van een eigen cannabisbeleid, en dat geen van hen vragende partij was voor het Nederlandse gedoogbeleid. Niettemin vormt dit wel de basis van de discussie, dus we pikken verder in waar we gestopt waren. Om aan de overlastproblematiek tegemoet te komen bedacht men een ‘oplossing’ waarbij de Nederlandse grensgemeenten, die te kampen hebben met enorm veel drugstoerisme, hun coffeeshops zouden verplaatsen naar buitengebieden, dichter bij de grens. Het aanbod dichter naar de vraag brengen. Hiermee stootte men echter op de borst van de Belgische grensgemeenten, die als gevolg van deze aanpak ook overlastproblemen begonnen waar te nemen, wat leidde tot grensoverschrijdend gekibbel tussen de lokale uitvoerende macht (Leers, 2008). In het licht van de Schengen-overeenkomst en een ‘goed nabuurschap’ roept dergelijke eenzijdige benadering grote vraagtekens op. De nood aan een internationale of Euregionale en structurele benadering van de grensoverschrijdende problematieken dringt zich meer dan ooit aan. Dit blijkt echter geen gemakkelijke opdracht. De problematiek van het drugstoerisme, met in het bijzonder het fenomeen van de dealpanden, zullen we verderop in de thesis verder bespreken. Een ander, doch hiermee samenhangende evolutie naar een meer repressieve aanpak situeert zich op het vlak van de cannabisproductie. We zien dat naarmate de cannabismarkt groeide, het probleem van de ‘achterdeur’ in steeds grotere mate een doorn in het oog van het Nederlandse gedoogbeleid vormde. De aanvoer en teelt van cannabis bleef bij wet verboden en criminele organisaties namen maar al te graag dit lucratieve deel van de markt voor hun rekening (Decorte en Boekhout van Solinge, 2006). Nederland bevindt zich dus in een situatie waar men enerzijds de aankoop van kleine hoeveelheden 35
cannabis – aan de voordeur – tolereert, en anderzijds repressief optreedt tegen grootschalige cannabisproductie en distributie – de achterdeur - , immers waar moeten de coffeeshops anders hun koopwaar halen? Hieraan wilde men tegemoetkomen met de Nederlandse Drugsnota van 1995, waarin men enerzijds voorzag in een (her)bevestiging van het gevoerde beleid, en anderzijds een einde wilde maken aan de halfslachtige status van cannabis29. Echter dat tweede bleek geen haalbare kaart, onder meer door scherpe kritiek van het internationale niveau, en in het bijzonder Frankrijk. Doch trachtte men om de cannabisaanvoer van de coffeeshops uit de criminele sfeer te halen, door te voorzien in een verhoging van de strafmaat op grootschalige handel. Belangrijk daarbij was de vaststelling dat bepaalde shops bevoorraad werden door lokale ‘niet-criminele’ huistelers. Door de kleine telers te gedogen, opnieuw op basis van OM-richtlijnen, hoopte men de criminele ondernemers af te houden, en op deze manier de binnenlandse vraag naar cannabis te kunnen dekken (Decorte en Boekhout van Solinge, 2006). Echter, zoals we in het volgende deel zullen bespreken, zal het proces van importsubstitutie - en het grote criminele gehalte achter de cannabisproductie - hier roet in het eten gooien, waarna repressie ten aanzien van telers ook op de agenda komt te staan. Dit weerspiegelt zich in de aanpak van het kabinet ‘Balkenende’ dewelke in 2004 een ‘cannabisbrief’ aan het parlement stuurde, met daarin een duidelijke verstrenging van het beleid inzake cannabis, van productie, over handel tot gebruik (Bovenkerk en Hogewind, 2002).
1.4.3 Besluit
Het Nederlandse drugsbeleid zoals we het vandaag kennen bestaat al ettelijke jaren. Reeds in de jaren ’70 maakte men de keuze om het drugsfenomeen op een pragmatische manier te benaderen. Het gezondheidsperspectief neemt hierbij een belangrijke plaats in, in die zin dat de schade aan het individu en de maatschappij als gevolg van overmatig druggebruik zoveel mogelijk beperkt moet worden. Hoewel het gebruik van cannabis zich ondertussen snel verspreidde onder de voornamelijk jeugdige bevolkingsgroepen, bleven tekenen van ernstige gezondheidsrisico’s achterwege. Deze vaststelling, in combinatie met 29
Tweede Kamer der Staten Generaal, Het Nederlandse drugsbeleid: continuïteit en verandering, vergaderjaar 1994-1995, 24 077 nrs. 2-3, p. 72. [WWW] http://cdn.ikregeer.nl/pdf/kst-24077-3.pdf [21/07/2011].
36
de liberale – recht op zelfbeschikking – mentaliteit vormden al snel de fundamenten van het debat omtrent de hoedanigheid van cannabis in de maatschappij. De opkomst van de dramatische heroïne scene begin de jaren ’70 en de problemen die hieruit voortkwamen maakte een einde aan het debat, en betekende de aanloop naar de ‘scheiding der markten’. Het bezit, en uiteindelijk ook de ver- en aankoop van cannabisproducten werden, in tegenstelling tot de ‘harddrugs’, gedoogd, binnen de mogelijke grenzen van de internationale regelgeving. Vandaag de dag hebben er zich echter enkele verschuivingen voorgedaan in de Nederlandse aanpak. Met het ontwikkelen van het beleid werd echter voorbijgegaan aan ‘The bigger picture’. De focus lag op het scheiden van de markt, waardoor men geen oog had voor de marktmechanismen omtrent cannabis. Daarbij ondervond men dat een volledige legalisering van cannabis geen optie was, omwille van het prohibitieve internationale kader. De halfslachtige status van het huidige coffeeshopmodel is hier een rechtstreeks gevolg van. Bovendien heeft het cannabisfenomeen, zowel de markt als het product zelf, ondertussen enkele belangrijke evoluties ondergaan. De almaar toenemende vraag, en de normalisering van het cannabisgebruik heeft ervoor gezorgd dat er aan de aanbodzijde grof geld kan verdiend worden met het produceren en verhandelen van cannabis. Deze aanbodzijde bevindt zich echter nog steeds, omwille van de internationale nadruk op prohibitie, in de illegale sfeer. Dit heeft tot gevolg dat vandaag de dag het Nederlandse model op bepaalde vlakken onhoudbaar is geworden, waardoor er opnieuw wordt teruggegrepen naar meer repressieve en eenzijdige maatregelen. Maatregelen die, zoals we in het volgende hoofdstuk zullen zien, ook een impact hebben op de Belgische situatie. De Nederlandse benadering kreeg omwille van haar afwijkend karakter het op internationaal niveau behoorlijk hard te verduren, vooral vanuit Frankrijk en Duitsland. Doch, vanuit het besef dat het eenzijdig repressieve model niet in staat is het drugsfenomeen geheel te stoppen of zelfs maar te beheersen, evolueerden de nationale drugstrategieën van vele Europese landen naar een benadering vanuit het gezondheidsperspectief, in navolging van Nederland. Vooral met betrekking tot de benadering van cannabis heeft het Nederlandse model een voortrekkersrol gespeeld op internationaal vlak. Vandaag de dag zien we dat verschillende landen de recreationele gebruiker van cannabis (en andere drugs) uit het strafrecht weren. België behoort hier ook 37
toe 30. Met het ontwikkelen van het huidige Belgische beleid werd in de parlementaire werkgroep (infra) duidelijk dat het Nederlandse coffeeshopmodel niet toepasselijk zou zijn voor de Belgische situatie, maar dat men echter wel van de Nederlandse benadering moest leren 31.
1.5 De Nationale dimensie: het Belgische beleid inzake cannabis In dit stuk zullen we ons verdiepen in het Belgische beleid ten aanzien van drugs, met een speciale focus voor het cannabisbeleid. Het is duidelijk dat de ontwikkeling van het huidige drugsbeleid in België niet los kan gezien worden van verschillende intra- en supranationale invloeden, waarvan we de belangrijkste hierboven hebben beschreven. Allereerst bespreken we de voornaamste regelgeving omtrent drugs, die vorm geven aan het Belgische cannabisbeleid, zodat we een goed zicht hebben aangaande de ontwikkelingen met betrekking tot cannabis op wetgevingsvlak. Vervolgens geven we een beknopte achtergrond en de ontwikkeling van het huidige drugsbeleid. Tenslotte wordt de federale drugsnota van 2001 en haar uitgangspunten besproken, alsook de belangrijkste initiatieven en richtlijnen die hieruit voortkomen.
1.5.1 De drugwetgeving in België: de kaderwet en haar belangrijkste aanpassingen
Het begin van de regelgeving omtrent drugs gaat terug naar het begin van de vorige eeuw, waar als antwoord op het Internationaal Opiumverdrag van Den Haag (23 januari 191232), de kaderwet van 24 februari 1921 ontwikkeld werd. Deze wet, die het verhandelen van gifstoffen, slaapmiddelen en verdovingsmiddelen, ontsmettingsstoffen en antiseptica betrof, vormt de basiswetgeving op het vlak van drugs in België. Het betreft een kaderwet, 30
Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek, Bijlage aan de federale beleidsnota drugs: het drugbeleid van de omringende landen en enkele internationale organisaties, Brussel, 19 januari 2001, p. 13. 31 Verslag namens de werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Ger. St. Kamer, 1996-1997, 1062/1, p. 123. 32 Internationaal Opiumverdrag, ondertekend te ’s Gravenhage op 23 januari 1912. Het verdrag werd door België ondertekend op 18 juni 1912 en werd goedgekeurd bij wet van 15 maart 1914, B.S. 16 juli 1919.
38
die aan de regering een regelende bevoegdheid geeft met betrekking tot de middelen die in de wet vermeld staan. De concrete invulling ervan wordt dus voorzien door middel van verschillende Koninklijke Besluiten.33 Opvallend is dat deze wet, hoewel uitgevaardigd in het belang van de volksgezondheid, zich niet richt op de druggebruiker of verslaafde, maar hoofdzakelijk focust op de handel in verboden middelen (De Ruyver, 1988). Bovendien werd cannabis nog niet vermeld in deze wet. Pas in 1930 wordt cannabis, via een uitvoeringsbesluit, opgenomen op de ‘verboden lijst’, in overeenstemming met de toenmalige internationale regelgeving. Opmerkelijk hierbij is dat men inbreuken in het kader van invoer, vervaardiging, vervoer, aanschaf en bezit van verdovende middelen voor persoonlijk gebruik alleen maar bestraft met een geldboete, terwijl alle andere inbreuken die hier niet onder vallen correctioneel gestraft worden 34. De kaderwet kende doorheen de jaren regelmatig aanpassingen, maar werd vooral grondig bijgeschaafd door de wet van 9 juli 197535. Daarmee liep België mee in de internationale lijn uitgetekend door het Enkelvoudig Verdrag van 1961. Vanuit de algemene bezorgdheid omtrent het toenemende drugsmisbruik en de druggerelateerde criminaliteit voorzag de wetgever in een versterking van het strafrechtelijk stelsel met het oog op de effectievere aanpak van de snel evoluerende drugproblematiek. Opmerkelijk is dat hoewel individueel gebruik niet strafbaar was, het bezit van verdovende of psychotrope stoffen en het gebruik ervan in groep, of aanzetten tot gebruik, wel strafbaar werd gesteld. Bovendien kan hierbij worden vastgesteld dat in het verslag dat aan de basis van de wetswijziging lag, men geen expliciet onderscheid wilde maken tussen de zogenaamde ‘soft’ en ‘hard’ drugs, maar dat het de taak van de rechtbanken was om te oordelen of hier rekening mee werd gehouden voor het bepalen van de strafmaat 36. Hiermee werd in zekere mate de justitiële willekeur bij het vervolgen van druggebruikers gevestigd. Daarnaast voorzag men met deze wetswijziging ook in de uitbreiding van de toepassingsmogelijkheden van de Probatiewet van 1964, in die zin dat het nu ook kon toegepast worden op verdachten in het kader van 33
Wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van de gifstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, ontsmettingsstoffen en antiseptica, B.S. 6 maart 1921. 34 Koninklijk Besluit van 31 december 1930 omtrent de handel in slaap- en verdovende middelen, B.S. 10 januari 1931. 35 Wet van 9 juli 1975 tot wijziging van de Wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van de gifstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, ontsmettingsstoffen en antiseptcia, B.S. 26 september 1975. 36 Verslag Bourgeois van de Commissie voor de Justitie van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, Gedr. St. 1974-1975, 608/2.
39
bepaalde drugsmisdrijven. Hierbij gaat het voornamelijk over gebruik in groepsverband of overtredingen in het kader van persoonlijk gebruik 37. De laatste en meest recente wijziging van de kaderwet van 1921 betreft de wet van 3 mei 2003. Het betreft de wettelijke uitbouw van de ‘Beleidsnota van de federale regering in verband met de drugproblematiek’ (Infra) van 2001, en vormt het kader van het huidige Belgische drugsbeleid 38. De concrete invulling van deze aanpassingen gebeurde aan de hand van het Koninklijke Besluit van 16 mei 2003 tot wijziging van het koninklijk besluit van 31 december 1930 39. Vooral op het vlak van cannabis werden er wijzigingen doorgevoerd. Zo wordt er voor het eerst een onderscheid gemaakt tussen cannabis en andere illegale drugs, voor meerderjarigen weliswaar. Bovendien onderscheidt men ook de inbreuken met het oog om het eigen gebruik te bekostigen, en inbreuken uit winstbejag. De wet deelt de misdrijven in verband met drugs op in drie categorieën. De eerste categorie behelst de invoer, vervaardiging, vervoer, aanschaf, bezit en teelt van cannabis voor eigen gebruik; de tweede categorie betreft gedragingen uit categorie 1 maar dan in geval van verzwarende omstandigheden zoals de aanwezigheid van minderjarigen, deelnemen aan de bedrijvigheid van een vereniging, het veroorzaken voor nefaste gevolgen voor de gezondheid. De derde categorie bevat alle inbreuken op de drugwetgeving die niet onder de eerste of tweede categorie vallen 40. Het komt er op neer dat er voor bepaalde gedragingen in verband met persoonlijk gebruik niet langer een proces-verbaal zal opgesteld worden, maar enkel door de registrerende instantie een waarschuwing zal worden gegeven waarbij men de norm, namelijk dat het nog altijd een strafbaar feit blijft, in herinnering brengt. Echter, In geval van openbare overlast of blijk van problematisch gebruik zal er wel een proces-verbaal opgemaakt worden 41. De verschillende ministeriële circulaires die naar aanleiding van de federale beleidsnota drugs van 2001, en naar aanleiding van deze wetswijziging tot stand zijn 37
Verslag namens de werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Ger. St. Kamer, 1996-1997, 1062/3, p. 690-692. 38 Wet van 3 mei 2003 tot wijziging van de wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van de gifstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, ontsmettingsstoffen en antiseptica, B.S. 2 juni 2003. 39 Koninklijk Besluit van 16 mei 2003 tot wijziging van het koninklijk besluit van 31 december 1930 omtrent de handel in slaap- en verdovende middelen, B.S. 2 juni 2003. 40 Wet van 3 mei 2003 tot wijziging van de wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van de gifstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, ontsmettingsstoffen en antiseptica, B.S. 2 juni 2003. 41 Koninklijk Besluit van 16 mei 2003 tot wijziging van het koninklijk besluit van 31 december 1930 omtrent de handel in slaap- en verdovende middelen, B.S. 2 juni 2003.
40
gekomen regelen de specifieke strafrechtelijke reactie ten aanzien van bovenstaande gedragingen. We zullen ze verderop behandelen na de uiteenzetting van de ontwikkeling van ons huidig drugsbeleid.
1.5.2 Ontwikkeling van het huidige drugbeleid - De parlementaire werkgroep drugs
Hoewel de regelgeving doorheen de jaren regelmatig gewijzigd werd, bleef men het drugsfenomeen gedurende lange tijd vanuit het strafrechtelijke kader benaderen, waarbij er niet echt sprake was van een apart ‘beleid’ ten aanzien van drugs. Hoofdzaak was om in lijn te blijven met het internationale kader en de internationale regelgeving. We zien dat pas vanaf de jaren ‘90 de eerste stappen werden genomen in de richting van het drugsbeleid zoals we het de dag van vandaag kennen (Vander Laenen, 2001). Het eerste initiatief naar een volwaardig drugsbeleid kwam vanuit het Ministerie van Binnenlandse zaken in 1992 dat voorzag in de mogelijkheid om stedelijke Veiligheids- en Preventiecontracten af te sluiten. In deze contracten werd er specifieke aandacht gevraagd voor de aanpak van de drugproblematiek, waarbij men de nodige financiële middelen bood zodat men op lokaal vlak initiatieven kon ontwikkelen en maatregelen kon nemen in het kader van de drugproblematiek 42. Met het Actieplan Toxicomanie-Drugs van 1995 werd de eerste aanzet genomen naar een geïntegreerd drugbeleid, namelijk een beleid waarin alle aspecten van het complexe fenomeen aan bod komen. Dit plan beperkte zich echter tot een tienpuntenprogramma, zonder een duidelijke beleidsstrategie. Bovendien kwam men daarbij tot de conclusie dat er veel te weinig bekend was over het drugsfenomeen, wat een grondige aanpak in de weg staat.43 Ondertussen groeide het besef dat in de maatschappij drugs, en meer specifiek cannabis, op een veel progressievere manier benaderd werden. De explosie van de vraagzijde van cannabis, waarbij er zelfs gesproken kan worden over een heuse ‘normalisering’ van het cannabisgebruik (Infra), maakte dat een alternatieve aanpak zich opdrong. In het licht van deze ‘veranderde’ sociale realiteit leek het niet langer 42
Verslag namens de werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Ger. St. Kamer, 1996-1997, 1062/3, p. 671-677. 43 Verslag namens de werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Ger. St. Kamer, 1996-1997, 1062/3, p. 677-681.
41
opportuun om de recreationele gebruiker van cannabis op een strafrechtelijke manier aan te pakken. Deze redenering werd trouwens ook verder doorgetrokken tot gebruikers van alle (illegale) drugs, en vormt de basis voor het inbouwen van Harm Reduction strategieën, en de bandering van het drugsfenomeen vanuit volksgezondheid. Bovendien laaide in het politieke landschap, naar aanleiding van een wetsvoorstel van de socialist Patrick Moriau (1996), de debatten omtrent legalisering van gebruik en bezit van cannabis hoog op. Om de gemoederen te temperen werd door de toenmalige regering in 1996 een parlementaire werkgroep drugs aangesteld, belast met de opdracht om alle aspecten van het drugsprobleem te onderzoeken. Deze werkgroep, onder voorzitterschap van Louis Vanvelthoven (SP), legde in 1997 haar voorstellen neer in de kamer en beklonken hiermee de krachtlijnen van ons huidige drugbeleid 44. Er werd gekozen voor een normaliseringsbeleid - een derde weg tussen enerzijds de klassieke prohibitionistische stelling (algemeen verbod, repressie), en anderzijds de anti-prohibitionistische stelling (legalisering, decriminalisering). Aangezien men de drugproblematiek erkent als een complex maatschappelijk fenomeen dat verschillende facetten van het leven bestrijkt, achtte men het noodzakelijk om dit fenomeen op een geïntegreerde en globale manier te benaderen, waarbij meerdere beleidsdomeinen en verschillende actoren zich moeten integreren en samenwerken. Bij de aanpak van de drugproblematiek geniet preventie de hoogste prioriteit, gevolgd door hulpverlening en als ultimum-remedium repressie. Ondersteuning van deze aanpak door middel van wetenschappelijk onderzoek is daarbij noodzakelijk (De Ruyver en Casselman et al., 2000). Aangezien de aanbevelingen en conclusies van deze werkgroep grotendeels werden overgenomen in de federale beleidsnota drugs van 2001, zullen we de belangrijkste dan ook verder bespreken in het volgende stuk. We willen echter, in het licht van onze probleemstelling, hier nog even stilstaan bij de benadering van het cannabisfenomeen door de werkgroep. Verschillende experts (van farmacologen tot preventiewerkers, hulpverleners, ...) werden op dat vlak gehoord, en daarbij zijn zowel de persoonlijke als maatschappelijke risico’s en problemen van cannabisgebruik uitvoerig besproken. Daarbij is men tot de conclusie gekomen dat vanuit de maatschappelijke realiteit van het
44
Verslagen van de parlementaire werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Gedr. St. Kamer, 1062/1 - 1062/3, p. 1023
42
cannabisfenomeen een repressieve benadering ten aanzien van recreatief gebruik, met dus inbegrip van het bezit, niet wenselijk bleek45. Uiteindelijk heeft men de keuze gemaakt om op strafrechtelijk niveau een onderscheid te maken tussen het bezit van cannabisproducten met het oog op eigen gebruik en andere illegale drugs, en wordt aan het bezit van cannabis voor persoonlijk gebruik de laagste opsporings- en vervolgingsprioriteit verleend (De Ruyver en Casselman et al., 2000). Het komt erop neer dat cannabis ten tijde van de ontwikkeling van het huidige drugbeleid niet als een probleemfenomeen werd benaderd. Het maatschappelijk en politiek debat omtrent de legalisering van cannabis dat zich ten tijde van de parlementaire werkgroep drugs ontplooide heeft zondermeer haar weerslag gehad op de instelling ten aanzien van cannabis. Meermaals werd de parlementaire werkgroep gewezen op de trivialiteit van het product in vergelijking met andere illegale en legale (roes)middelen en in relatie tot het gezondheidsparadigma46. Een goed voorbeeld daarvan is de uitspraak van de heer Ph. Bastin, directeur van preventie- en hulpverleningsinstantie Infordrogues, die stelt dat ‘Het probleem van de gevaren van cannabis een schijnprobleem is’, waarbij bovendien een oproep wordt gedaan voor de volledige legalisering van cannabisconsumptie, naar het voorbeeld van de reglementering van alcohol47. Bovendien zien we dat in tabel 2 aangaande het onderscheid naargelang de producten van minder gevaarlijk naar gevaarlijk, dat cannabisproducten gelijkgesteld worden met tabak in de eerste (minst gevaarlijk) categorie48. Hierbij dient echter opgemerkt dat dergelijke classificatie zeer relatief is, en dat men bij een ‘risicoschatting’ niet alleen moet kijken naar het soort product, maar dat ook de persoonlijkheid van de gebruiker, zijn omgeving, de gebruiksomstandigheden, de hoeveelheid en frequentie van gebruik en het gehalte van de actieve stof in het product mee in acht moet genomen worden. Bovendien moeten we hierbij bemerken dat tegenstellingen in de bestaande wetenschappelijke kennis, maar ook een gebrek aan goede wetenschappelijke onderbouw in het kader van de afhankelijkheidsrisico’s van cannabis het debat deels ondergraaft. Op dergelijke inconsistentie wordt in het verslag van de
45
Verslagen van de parlementaire werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Gedr. St. Kamer, 1062/1 - 1062/3, p. 1023 46 Verslagen van de parlementaire werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Gedr. St. Kamer, 1062/1 - 1062/3, 1023 p. 47 Verslagen van de parlementaire werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Gedr. St. Kamer, 1062/2, p. 466. 48 Verslagen van de parlementaire werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Gedr. St. Kamer, 1062/3, p. 822.
43
parlementaire werkgroep ook meermaals gewezen 49. Niettemin illustreren deze zaken wel de achterliggende visie met betrekking tot het cannabisfenomeen. Men mag echter ook de invloed van ontwikkelingen op Europees vlak - bijvoorbeeld in Italië, Spanje, Zwitserland, Nederland, ... – naar alternatieve benaderingen ten aanzien van cannabis niet onderkennen. Zoals we in het vorige stuk reeds bemerkten speelde, bij de ontwikkeling van het huidige Belgische cannabisbeleid, het Nederlandse model een grote rol. Niet zozeer voor de installatie van dergelijk model in België, maar wel als voorbeeld inzake de Nederlandse benadering ten aanzien van het drugfenomeen, en cannabis in het bijzonder.
1.5.3 Federale beleidsnota drugs, 2001
Hoewel de wetgeving pas in 2003 zal worden aangepast, kregen de aanbevelingen van de parlementaire werkgroep reeds gevolg in 1998 met de ‘Gemeenschappelijke richtlijn over het vervolgingsbeleid inzake bezit en detailhandel in illegale verdovende middelen’ van het college van procureurs-generaal. Hierin werd het aanbevolen onderscheid tussen cannabis en andere illegale drugs inzake opsporing en vervolging opgenomen. Bezit van cannabis voor persoonlijk gebruik kreeg de laagste prioriteit, maar zou wel nog aanleiding geven tot het opstellen van een Proces-Verbaal. Echter, in geval van maatschappelijke overlast of blijk van problematisch gebruik zouden er wel andere maatregelen genomen kunnen worden (vervolging, bemiddeling, minnelijke schikking, ...) 50. Deze begrippen werden echter niet voorzien van een eensluidende definitie, wat tot een verschil in interpretatie op niveau van politie en parket kon leiden. In het evaluatierapport van De Ruyver en Casselman (2000) in opdracht van het Ministerie van Justitie wordt dit bevestigd. De concepten ‘beperkt bezit voor eigen gebruik’, ‘eenmalig gebruik’, ‘problematisch gebruik’ en ‘maatschappelijke overlast’ bleken te vage criteria met een te grote appreciatiebevoegdheid van de parketten, met een eventuele gedifferentieerde aanpak ten aanzien van gelijkwaardige gevallen als resultaat. De toenmalige paarse regering oordeelde
49
Verslagen van de parlementaire werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Gedr. St. Kamer, 1062/1, p. 27-34. 50 College van Procureurs Generaal – Gemeenschappelijke Richtlijn over het vervolgingsbeleid inzake bezit en detailhandel van illegale verdovende middelen van 22 april 1998, B.S. 08 mei 1998.
44
vervolgens dat deze circulaire niet geschikt was ter aanpak van het drugfenomeen en installeerde in 2000 een nieuwe werkgroep, onder gezag van de toenmalige Minister van Volksgezondheid Magda Aelvoet, met als opdracht werk te maken van een nieuwe Drugwet (Gelders en Vander Laenen, 2006). Dit resulteerde in de ‘Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek’ die werd goedgekeurd door de ministerraad op 19 januari 2001 51. Hierin werden de aanbevelingen van de parlementaire werkgroep drugs van ’96-‘97 grotendeels overgenomen. Zo werd er benadrukt dat het drugfenomeen vooral een kwestie is van volksgezondheid. Er wordt dan ook geopteerd voor een normaliseringsbeleid, gericht op rationele risicobeperking en een geïntegreerde, globale benadering van het drugsfenomeen. Met ‘normalisering’ bedoelt men hier niet dat druggebruik normaal of alledaags moet worden in de samenleving, maar heeft te maken met de houding in de samenleving ten aanzien van druggebruikers (Korf et. al, 2006). Men erkent dat middelengebruik een historische en maatschappelijke realiteit is, en het is aan de samenleving om de grenzen te bepalen waarbinnen middelengebruik aanvaardbaar en beheersbaar blijft. Zorg komt voor bestraffing (De Ruyver, et al, 2000.). Bovendien verstaat men onder ‘drugs’ alle vormen van middelen, zowel de legale (alcohol, tabak en medicatie) als de illegale. Wat de globale aanpak betreft erkent men de complexiteit en veelzijdigheid van het drugfenomeen, wat impliceert dat meerdere beleidsdomeinen ermee te maken hebben: het gezondheidsbeleid, het sociaal beleid, het strafrechtelijk- of veiligheidsbeleid op alle echelons, het economische beleid, en het internationale buitenlandse beleid. Daarbij wordt de noodzaak benadrukt van een integrale en geïntegreerde benadering. Men doelt hierop de noodzaak aan samenwerking en coördinatie tussen alle verschillende relevante actoren, en op het belang van verticale (van federaal tot lokaal) en horizontale (over de verschillende domeinen heen) beleidsafstemming. In de nota werden er drie algemene beleidsdoelstellingen vooropgesteld: een daling van het aantal afhankelijke burgers, een daling van de fysische en psychosociale schade ten gevolge van drugsmisbruik, en een daling van de negatieve gevolgen van het drugfenomeen voor de samenleving. Deze doelen worden nagestreefd op basis van drie pijlers, waarbij preventie ten aanzien van niet-gebruik(st)ers en niet-
51
Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek, Brussel, 19 januari 2001, 68 p., [WWW] http://www.law.ugent.be/crim/ISD/links/documenten/drugsnota.pdf [15/12/2010].
45
problematische gebruik(st)ers in de verwezenlijking van deze doelstellingen de hoogste prioriteit krijgt, gevolgd door zorgverlening, risicobeperking en (her)integratie voor problematische gebruik(st)ers, en tenslotte repressie ten aanzien van producenten en handelaren. Samenwerking, coördinatie en wetenschappelijke en evaluatieve onderbouw vormen de middelen die het geheel binden52. In het licht van de globale en geïntegreerde benadering werd in de federale drugsnota voorgesteld om een beleidsondersteunend orgaan op te richten dat de verschillende bevoegde beleidsniveaus groepeert, namelijk de Cel drugbeleid. Cruciaal daarbij is beleidsafstemming. Hieraan wilde men tegemoetkomen met de ondertekening in 2002 van het ‘samenwerkingsakkoord tussen de Staat, de Gemeenschappen, de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie, de Franse Gemeenschapscommissie en de Gewesten voor een globaal en geïntegreerd drugsbeleid’. Bij dit akkoord was echter de instemming van alle bevoegde wetgevende organen vereist, wat nog op zich laat wachten tot september 2008. Uiteindelijk heeft de toenmalige federale Minister van Volksgezondheid begin 2009 de Algemene Cel Drugsbeleid (ACD) en de Interministeriële Conferentie Drugs (IMC DRUGS) kunnen oprichten, zodat er nu dan toch wordt voorzien in een overleg-, beleidsafstemming- en evaluatieplatform, in samenwerking met het waarnemingscentrum voor drugs en drugverslaving.53 Gezien de keuze voor een geïntegreerd normaliseringsbeleid, fungeert het beleid inzake opsporing en vervolging als een spil voor de overige beslissingsniveaus en hun afstemming onderling. Ook op dit vlak volgt de nota de visie van de werkgroep, waarin men dus wil voorzien in een de facto depenalisering van cannabisbezit voor persoonlijk gebruik. Zoals we reeds vermeld hebben achtte men de circulaire van 1998 ontoepasselijk omwille van de vaagheid van bepaalde concepten en de eventuele rechtsongelijkheid die daaruit kon volgen. Ook vanuit de ultimum-remedium filosofie drong een aanpassing en uniformisering van het strafrechtelijk beleid ten aanzien van druggebruikers zich aan 54. Omwille van het aanslepende politieke tumult omtrent het nieuwe cannabisbeleid, laat de wijziging van het 52
Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek, Brussel, 19 januari 2001, 68 p., [WWW] http://www.law.ugent.be/crim/ISD/links/documenten/drugsnota.pdf [15/12/2010]. 53 Permanente Coördinatie Algemene Cel Drugsbeleid - Gemeenschappelijke verklaring van de Interministeriële Conferentie Drugs, Een globaal en geïntegreerd drugsbeleid voor België, 25 januari 2010, p. 89. 54 Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek, Brussel, 19 januari 2001, 68 p., [WWW] http://www.law.ugent.be/crim/ISD/links/documenten/drugsnota.pdf [15/12/2010].
46
wettelijk kader nog tot 2003 op zich wachten (supra). De verschillende richtlijnen die hieruit volgden zullen in het volgende stuk besproken worden.
1.5.4 Richtlijnen in het kader van de federale drugsnota
De Ministeriële Circulaire van 16 mei 2003 zorgt voor de specifieke uitvoering van de wijziging van de Drugwet van 3 mei 2003. Hierin wordt het vervolgingsbeleid uitgestippeld van de parketten inzake het bezit van en de detailhandel in (illegale) drugs voor persoonlijk gebruik 55. Daarnaast werd, eveneens op 16 mei 2003, een Koninklijk Besluit uitgevaardigd dat het besluit van 1930 omtrent de handel in slaap- en verdovende middelen wijzigde, ter vervollediging van de nieuwe aanpak van de drugproblematiek56. Het nieuwe strafrechtelijk beleid houdt - naar analogie met de aanbeveling van de parlementaire werkgroep – in dat de vaststelling van het bezit van een kleine hoeveelheid cannabis voor persoonlijk gebruik bij een meerderjarige, zonder dat er sprake is van maatschappelijk overlast of problematisch gebruik, enkel aanleiding zal geven tot het opstellen van een Vereenvoudigd Proces Verbaal (VPV). In alle andere gevallen zal er een gewoon proces verbaal worden opgesteld. Op die manier behouden de parketten een zekere vorm van beoordelingsvrijheid, in die zin dat men voor elk geval kan oordelen over de meest geschikte maatregel. In de praktijk worden VPV’s echter zo goed als altijd geseponeerd, vandaar dat men dus kan spreken van een de facto depenalisering van het bezit van cannabis voor persoonlijk gebruik. De onduidelijkheid in de wetgeving en het beleid blijken met deze omzendbrief echter nog niet weggewerkt (Gelders en Vander Laenen, 2006). In 2004 beslist het Grondwettelijk hof dat de begrippen ‘openbare overlast’, ‘problematisch gebruik’ en de hoeveelheid voor persoonlijk gebruik als te vaag en onnauwkeurig worden omschreven, en daardoor de legaliteitstoets dus niet doorstaan. Op 20 oktober 2010 vernietigt het
55
Ministeriële Richtlijn betreffende het vervolgingsbeleid inzake het bezit van en de detailhandel in illegale verdovende middelen van 16 mei 2003, B.S. 02 juli 2003. 56 Koninklijk Besluit van 16 mei 2003 tot wijziging van het koninklijk besluit van 31 december 1930 omtrent de handel in slaap- en verdovende middelen, B.S. 2 juni 2003
47
Grondwettelijk hof door middel van arrest artikel 16 van de Drugwet 57. Als gevolg van deze gedeeltelijke vernietiging wordt de Drugwet in de praktijk totaal onbruikbaar. Als overgangsmaatregel besliste de toenmalige federale Minister van Justitie, Laurette Onkelinx, dat de Circulaire ‘Van Parys’ van 1998 terug als leidraad gevolgd moet worden op parketniveau. Bezit van cannabis voor persoonlijk gebruik behoudt wel de laagste prioriteit, maar politieagenten worden opnieuw geacht een volwaardig Proces-Verbaal (PV) op te stellen bij de vaststelling van dergelijke gedraging (Declerck, 2004). Echter, dit lost de onduidelijkheden in de wetgeving en het beleid niet op. Om hieraan tegemoet te komen ontwikkelt de Minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal op 25 januari 2005 een nieuwe richtlijn, namelijk de ‘Gemeenschappelijke richtlijn omtrent de veststelling, registratie en vervolging van inbreuken inzake het bezit van cannabis’. Zo bepaalt men dat iedere meerderjarige maximaal een hoeveelheid van 3 gram of 1 geteelde plant mag bezitten, en er mogen geen aanwijzingen van verkoop of handel aanwezig zijn. Hiervoor zal een VPV worden opgemaakt, en bovendien wordt het product ook niet in beslag genomen. Bovenstaande gedraging krijgt de laagste prioriteit in het opsporings- en vervolgingsbeleid. Daarnaast is het ostentatieve bezit van cannabis op een openbare plaats toegankelijk voor publiek, evenals het bezit in strafinrichtingen, instellingen voor jeugdbescherming, onderwijs- of gelijkaardige inrichtingen niet toegelaten. Hiervoor zal een volwaardig PV worden opgemaakt. Tenslotte geeft men aan dat ingeval van massabijeenkomsten er aparte regelingen getroffen kunnen worden. Bij het vaststellen van verzwarende omstandigheden zal men teruggrijpen naar artikel 2bis van de Drugwet58. Deze gemeenschappelijke richtlijn dient nog steeds – in afwachting van de aanpassing van de Drugwet van 2003 en haar omzendbrief – als leidraad voor het vervolgingsbeleid van de parketten ten aanzien van de cannabisgebruiker. Hoewel men hiermee voor een groot stuk tegemoet is gekomen aan de bezwaren van het Grondwettelijk hof, blijven er nog enkele onduidelijkheden en hiaten aanwezig, zowel voor gebruiker als
57
Arrest van 20 oktober 2004 inzake de beroepen tot vernietiging van artikel 16 van de wet van 3 mei 2003 tot wijziging van de wet van 24 februari 1921, B.S. 28 oktober 2004, nr. 158/2004. 58 Gemeenschappelijke Richtlijn van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-Generaal omtrent de vaststelling, registratie en vervolging van inbreuken inzake het bezit van cannabis van 25 januari 2005, B.S. 31 januari 2005.
48
waarnemer. Zo vraagt men zich af hoe de recreatieve, meerderjarige cannabisgebruiker die geen ‘groene vingers’ heeft aan zijn middel moet geraken zonder in overtreding te zijn met de bepalingen. Bovendien is het voor de kweker onduidelijk hoe men aan zijn zaden of stekken moet geraken, zonder zich schuldig te maken aan handel, en wat er gebeurt als men zijn ene plant oogst en op die manier meer dan 3 gram in zijn bezit heeft (Decorte, 2007).
1.5.5 Besluit
De belangrijkste wetgeving in België omtrent drugs gaat terug naar 1921 met de kaderwet betreffende het verhandelen van gifstoffen, slaapmiddelen, verdovingsmiddelen, ontsmettingsstoffen en antiseptica. Cannabis werd hier echter nog niet afzonderlijk in opgenomen. Pas in 1930 wordt cannabis, via een uitvoeringsbesluit, opgenomen op de ‘verboden lijst’, in overeenstemming met de toenmalige internationale regelgeving. Vanaf dan gelden de Belgische strafbepalingen ook voor cannabis. De kaderwet werd doorheen de jaren meermaals gewijzigd. Met betrekking tot cannabis is de laatste wetswijziging, die van 2003 – in navolging van de federale drugsnota - de belangrijkste. In 1996 werd de parlementaire werkgroep belast met de opdracht om alle aspecten van het drugsfenomeen te onderzoeken opgericht. Wat cannabis betreft zien we dat men dit benadert als een relatief onschadelijk en ongevaarlijk roesmiddel, dat anders zou moeten worden aangepakt dan de andere (illegale) drugs. Bovendien ontplooide zich de discussie omtrent de legalisering van cannabis. Dit bleek, omwille van verschillende redenen, echter geen optie. In 1997 legde de werkgroep haar voorstellen neer in de kamer. Er werd gekozen voor een normaliseringsbeleid. Daarbij erkende men de drugproblematiek als een complex maatschappelijk fenomeen dat verschillende facetten van het leven bestrijkt, waardoor een geïntegreerde en globale benadering noodzakelijk is. De aanbevelingen van de werkgroep werden uiteindelijk grotendeels vertaald in de federale drugsnota van 2001. Vanuit het opportuniteitsbeginsel werd er geopteerd om cannabis anders te benaderen dan de andere drugs. Bovendien onderscheidt men ook de inbreuken met het oog op persoonlijk gebruik, en inbreuken uit winstbejag. De uiteindelijke wetswijziging van de kaderwet in 2003 voorziet in de wettelijke basis van het beleid. Deze wet werd echter, omwille van inconsistenties met 49
betrekking tot de terminologie vernietigd door het Grondwettelijk hof. Vandaag de dag geldt de gemeenschappelijke richtlijn van het College van Procureurs-generaal van 2005 als leidraad voor het vervolgingsbeleid van de parketten, en dus ook als belangrijkste regelgeving inzake cannabis. Alle aspecten rond cannabis blijven strafbaar. Men zal echter de laagste vervolgingsprioriteit toekennen bij bezit van het middel voor persoonlijk gebruik, mits afwezigheid van verzwarende omstandigheden. Bovendien mag men 1 cannabisplant bezitten. Hoewel men getracht heeft om de onduidelijkheid in het cannabisbeleid weg te werken, lijkt dit nog niet helemaal gelukt. Het is dus nog wachten op de wijziging van de wet van 2003 en haar omzendbrief.
1.6 Conclusie Het huidige drugsbeleid in België is vandaag de dag ongeveer een tiental jaren oud. We hebben gezien dat verschillende internationale en nationale invloeden mee vorm hebben gegeven aan het uitzicht van dit beleid. Zo speelt het internationaal kader een belangrijke rol. De Verdragen van de Verenigde Naties houden er echter een meer ‘unidimensionale’ benadering op na, aangezien het in een kader voorziet dat voornamelijk gericht is op het controleren van het drugsfenomeen vanuit een aanbod-verminderende invalshoek. In de praktijk daarentegen, stellen we vast dat vele nationale en internationale beleidsinitiatieven evolueren naar een multidimensionele aanpak, als antwoord op een veranderende sociale realiteit, waarbij louter repressie ten aanzien van producent en handelaar geen oplossing blijkt (De Ruyver et al., 2000). Bovendien houdt het internationale kader vast aan een benadering ten aanzien van drugs vanuit de criminele sfeer, waardoor er bij overtreding van de bepalingen in principe een sanctie (bestuurlijk of strafrechtelijk) zou moeten volgen, ook ten aanzien van cannabis. Er blijkt echter, binnen het kader van de prohibitie, (beperkte) ruimte aanwezig voor het voeren van een gedifferentieerd beleid. Nederland was de eerste om te experimenteren met een alternatieve aanpak ten aanzien van cannabis. De laatste decennia hebben verschillende landen van over de gehele wereld het Nederlandse voorbeeld gevolgd, waaronder ook België. Met de aanbevelingen van de parlementaire werkgroep, die praktisch volledig werden overgenomen in de federale drugsnota van 2001, werden de fundamenten van ons huidig drugbeleid uitgetekend. Hierbij 50
dient echter opgemerkt dat men cannabis niet benaderde als een probleemfenomeen, waardoor men voor een alternatieve aanpak van cannabis heeft gekozen. Vandaag de dag blijven in België alle aspecten rond cannabis strafbaar, maar er zal echter niet vervolgd worden bij het bezit en de productie voor eigen gebruik, mits afwezigheid van verzwarende omstandigheden. Met het voeren van een gedifferentieerd drugsbeleid moet men op Europees niveau wel rekening houden met de notie ‘goed nabuurschap’, wat is voortgekomen uit het Verdrag van Schengen. Als een land ervoor kiest om een gedifferentieerd beleid ten aanzien van cannabis (of andere drugs) te voeren, moet men er op letten dat dit geen nadelig effect heeft op de buurlanden. We hebben gezien dat met het afwijkende Nederlandse coffeeshopbeleid deze notie in het gedrang komt. Vele buitenlandse cannabisgebruikers zakken af naar Nederland om er zich te bevoorraden, wat op sommige plaatsen voor een onhoudbare overlastproblematiek heeft gezorgd. Mede omwille van publieke druk pakt de Nederlandse overheid dit fenomeen de laatste jaren harder aan. Deze symptoombestrijding houdt echter geen structurele oplossing in, maar zorgt vooral voor een verplaatsing van het fenomeen, ook naar België, wat extra druk zet op ons beleid. Deze thematiek zal in het volgende hoofdstuk meer uitgebreid aan bod komen. Tenslotte hebben we gezien dat de globale prohibitie, gestuurd vanuit de Verenigde Naties, de laatste tijd veel van zijn gevolg verloren heeft. Zeker voor wat het cannabisfenomeen betreft. Meer en meer roept men op voor de mogelijkheid om cannabis op een andere manier te benaderen, om beter tegemoet te kunnen komen aan de problematische aspecten die ermee verbonden zijn. Het legaliseringspleidooi komt niet langer alleen vanuit de academische hoek, maar heeft zich de laatste jaren ook verschoven naar het politieke en maatschappelijke veld. De tijd voor experiment met het cannabisbeleid lijkt aangebroken. Deze discussie zullen we onder de algemene conclusie verder aanvatten. Eerst gaan we, in het volgende deel, de recente (problematische) ontwikkelingen inzake cannabis, en de markt errond bespreken.
51
Hoofdstuk II. Cannabis en zijn ontwikkelingen 2.1 Inleiding Net zoals alle producten, roesmiddel of niet, maakt cannabis deel uit van een markt, die wordt vormgegeven door de werking van vraag en aanbod, consumptie en productie. Een markt kenmerkt zich door het verhandelen van een bepaald product, in relatie tot de gevraagde en aangeboden hoeveelheid, en waarbij een prijs ontstaat. Bij de markt voor cannabis is dit niet anders. We zouden de cannabismarkt kunnen omschrijven als een geheel van omstandigheden en activiteiten, waaraan alle actoren en mechanismen in het domein van productie (teler), handel (dealer, verkoper) en consumptie (de gebruiker) deelnemen, niet om een allesomvattende definitie van het verschijnsel te poneren, maar om de lezer een idee te geven wat er bedoeld wordt. Men kan zich hierbij trouwens afvragen of dergelijk complex, divers en uiterst veelzijdig fenomeen een eensluidende definitie behoeft, dit geheel terzijde. We hebben in het vorige hoofdstuk het uitzicht en de ontwikkeling van het Belgische cannabisbeleid besproken. Daarbij kwamen we tot de conclusie dat tijdens de ontwikkeling van dit beleid, een tiental jaar geleden, cannabis niet als een probleemfenomeen werd benaderd. Vanuit de media, maar ook de academische wereld wordt er de laatste jaren echter meer en meer gewezen op problematische kwesties verbonden aan het cannabisfenomeen. Eerst zal er dieper ingegaan worden op de recente ontwikkelingen in de cannabismarkt. We vinden het niet opportuun om de gehele markt voor cannabis, en al zijn aspecten bloot te leggen aangezien dat ons in het kader van dit werkstuk te ver zou leiden. We zullen daarom enkele, naar onze mening relevante, kwesties bespreken in dit hoofdstuk. De focus ligt daarbij op de Lage Landen en niet louter en alleen de Belgische situatie, aangezien een drugsmarkt zich niet laat beperken door geografische en bestuurlijke grenzen, maar wordt beïnvloed door allerlei grensoverschrijdende ontwikkelingen. Vervolgens bespreken we de recente evoluties die het product zelf, de cannabis, de laatste jaren heeft doorgemaakt.
52
2.2 Cannabis; marktontwikkelingen Dit onderdeel bestaat, in functie van het thema, logischerwijs uit twee stukken: de vraagzijde en de aanbodzijde. We beseffen dat deze twee, de vraag en het aanbod niet zonder elkaar kunnen. Deze twee thema’s worden gekenmerkt door een grote samenhang en overlappen voortdurend. Omwille van structurele redenen hebben we ervoor gekozen om ze toch op deze manier op te delen. In het stuk over de vraagzijde willen we de lezer kort laten kennismaken met de achtergrond van cannabisgebruik als roesmiddel. Vervolgens zal er dieper worden ingegaan op het maatschappelijk ‘normaliseringsproces’ dat zich de laatste decennia heeft voorgedaan met betrekking tot cannabis. In het tweede gedeelte omtrent de evolutie van de aanbodzijde, zullen we enkele transformaties weergeven die de cannabismarkt in de Lage Landen heeft doorgemaakt gedurende de laatste 50 jaar. De opkomst van de binnenlandse cannabisteelt en de ontwikkelingen inzake binnenteelt hebben hieraan in belangrijke mate bijgedragen. Daarnaast stellen we de vraag of de cannabisproductie de laatste jaren vanuit Nederland naar België is verschoven, zoals de media laat uitschijnen.59 Tenslotte staan we stil bij de problematiek van het grensoverschrijdend drugstoerisme, dat in Nederland, maar recentelijk ook in België de kop op steekt. Omwille van structuur gebonden redenen situeren we dit onder de evolutie van de aanbodzijde, hoewel we beseffen dat drugstoerisme een gevolg is van het samenspel van evoluties in zowel de vraagzijde als de aanbodzijde. Echter, de aanpak van het fenomeen lijkt zich voornamelijk te beperken tot maatregelen ten aanzien van de aanbodzijde. Het grensoverschrijdend drugstoerisme blijkt een redelijk recent fenomeen te zijn, wat zorgt voor druk op het nationale drugsbeleid van landen die er mee te kampen hebben. Inzicht in dit fenomeen, alsook in de (negatieve) effecten van een eenzijdige aanpak van het fenomeen, is beleidsmatig van groot belang. Op deze manier kan men contradicties in het beleid opsporen, en meer onderbouwde keuzes maken voor de benadering van het fenomeen op een meer structurele en geïntegreerde manier (De Ruyver, 2006).
2.2.1 Evolutie van de vraagzijde
59
X, ‘Belgen kweken steeds meer cannabis’, Gazet van Antwerpen, 03 december 2002.
53
2.2.1.1 Een stukje historiek
Cannabis is vandaag de dag het meest gebruikte (illegale) roesmiddel ter wereld. Schattingen van het United Nations Office on Drugs and Crime geven aan dat 2,9% tot 4,3% van de wereldpopulatie tussen de leeftijdscategorie 15 tot 64 jaar, minstens een keer cannabis heeft gebruikt60. Het gebruik van cannabis als roesmiddel is echter iets van alle tijden. De eerste geschriften omtrent het gebruik van cannabis gaan terug naar het oude China, waar het product werd geprezen voor zijn veelzijdige mogelijkheden in de industriële sector. Cannabisgebruik als genotsmiddel kwam echter zelden voor. Het Chinese volk hield niet zo van de euforiserende werking van cannabis, maar verkoos de meer voorspelbare en sedatieve werking van opium en alcohol. Bovendien werd cannabis voor psychoactief gebruik verboden omdat het zogezegd de verdorvenheid in de mens zou bovenhalen (Bloomquist, 1968; Abel, 1980). De Indiërs daarentegen konden het wel vinden met de psychoactieve werking van marihuana. Aanvankelijk bediende het product religieuze aangelegenheden, waarbij de roes een hogere vorm van concentratie toeliet in het aanbidden van hun goden. Maar al snel verspreidde het gebruik zich en drong diep door in de samenleving. Cannabisgebruik werd een deel van alledaagse en religieuze activiteiten, zelfs in die mate dat er kan gesproken worden van een eerste echte marihuana georiënteerde cultuur. In de vele jaren daarna verspreidde cannabisgebruik zich ook verder in de rest van de Arabische wereld, en deed waarschijnlijk rond de 13 e eeuw zijn intrede in Afrika. Hoe lang de Afrikanen het roesmiddel al kennen kan niet precies worden vastgesteld. Er zijn echter wel archeologische vondsten uit die tijd, zoals aarden marihuanapijpjes, die aangeven dat de Afrikanen bekend waren met de bedwelmende werking van cannabis door het inhaleren van de dampen na verbranding (Bloomquist, 1968; Abel, 1980). Deze techniek heeft zich verder ontwikkeld doorheen de geschiedenis (ontwikkeling van de waterpijp, …) en is vandaag de dag nog steeds de voornaamste wijze voor het opnemen van marihuanaproducten. Wat betreft de Westerse wereld kent het gebruik van cannabis als roesmiddel nog niet zo’n lange geschiedenis. Het waren vooral de industriële en medische mogelijkheden die 60
United Nations Office on Drugs and Crime – UNODC (2010), World drug report 2010, Wenen/New York, p. 313.
54
de plant interessant maakte. Pas vanaf halverwege de 19e eeuw werd cannabis als roesmiddel populair bij kunstenaars en intellectuelen. Een bekend voorbeeld hiervan is Le Club des Hachischins, een prominent gezelschap waar onder andere Charles Baudelaire en Théophile Gautier deel van uitmaakten. Deze intellectuelen gebruikten cannabis om nieuwe dimensies van het bewustzijn te ontdekken, wat zijn neerslag vond in hun artistieke werk. Ook andere schrijvers, zoals William S. Burroughs, wezen op de bruikbaarheid van cannabis voor kunstenaars, omdat het hen in hogere sferen zou kunnen brengen die normaal niet toegankelijk zijn (Boon, 2002). Ook in Noord-Amerika werd de cannabisplant lange tijd enkel erkend voor zijn toepassingen in de industrie en geneeskunde61. Het is pas vanaf het begin van de 20e eeuw dat de populariteit van cannabis in de Verenigde Staten nieuw leven werd ingeblazen, dit keer echter als roesmiddel. Het is via Mexicaanse arbeiders, die hun zakjes “mota” meenamen over de grens, dat de Noord-Amerikanen cannabis (opnieuw) leerde kennen. Gezwind nam de populariteit van cannabis toe, en het gebruik ervan verspreidde zich snel tot in alle grote steden van de Verenigde Staten. In het begin konden lokale voorziening en import van de Mexicaanse arbeiders voldoen aan de lokale vraag. Echter in de loop van de jaren 1930 nam de vraag naar het roesmiddel zo intens toe, dat het kleine aantal leveranciers niet meer kon beantwoorden aan de toegenomen markteisen. Het verhandelen van cannabis werd voor sommigen een voltijdse bezigheid, de drughandel was geboren (Bloomquist, 1968; Bakalar en Grinspoon, 1993). De toegenomen populariteit van cannabis en de toename in gebruik ging natuurlijk ook niet aan de Noord-Amerikaanse overheid voorbij. Hun benadering van het destijds controverse verschijnsel werd echter bezoedeld door een aantal lichtzinnige mediaperikelen, waarbij hevig gestrooid werd met valse ‘waarheden’ en mythes aangaande het gebruik van marihuana en zijn risico’s. Als gevolg van dit staaltje riooljournalistiek heeft de Amerikaanse overheid in 1937 de Federal Marijuana Tax Act kunnen doorvoeren. Door de installatie van een aantal administratieve en financiële hindernissen kon men de distributie van het product controleren, en hiermee dus ook het legale en recreatief gebruik van de drug. Gebruikers hadden dus de keuze om ofwel te stoppen, ofwel zich te keren naar de illegaliteit. Een groot deel van de gebruikers, vooral 61
De plant werd in Noord-Amerika geïntroduceerd door de Britten om tegemoet te komen aan hun tekort in hennepvoorziening. Oorspronkelijk was Nederland de belangrijkste leverancier van hennep (afkomstig uit hun Oost-Indische kolonie) aan de Britten maar de overeenkomsten werden stopgezet na enkele handelsconflicten. Met de opkomst van stoomenergie verminderde de vraag naar hennep drastisch en liet men de kweek van de plant in Noord-Amerika voor wat het was. De plant kan echter in verschillende klimaten gedijen en verspreidde zich zo, zonder menselijke controle over het gehele continent (Bloomquist, 1968; Grinspoon, 1970).
55
de harde kern, kozen voor de laatste optie (Bloomquist, 1968; Bakalar en Grinspoon, 1993, Zeese, 1999). Deze wet kon het recreatief gebruik van cannabis niet de kop indrukken, integendeel, in de jaren die hierop volgden zwol de populariteit van het product sterk aan bij bepaalde subculturele bevolkingsgroepen. Vooral in het Amerikaanse jazzmilieu bleef het gebruik van cannabis een voornaam gegeven. Het waren dan ook deze muzikanten die, naast de Amerikaanse soldaten, veel van hun Europese collega’s in contact brachten met hun stuff. Tegelijkertijd brachten ook de koloniale immigranten hun cultureel gebonden cannabisgebruik met zich mee (Van Scharen, 1997). Voor wat de Lage Landen betreft, beperkte cannabisgebruik zich aanvankelijk tot de meer artistieke kringen. Door het roken van marihuana konden ze zich onderscheidden van de ‘gewone’ burger, als een soort van code. Bovendien bleek de cannabisroes een uitstekend instrument voor het verhogen van intellectuele of artistieke prestaties. Met de opkomst van de mensenrechten op de sociale agenda in de jaren ’50, en tien jaar later ook het ontstaan van de hippiebeweging, verspreidde het gebruik van cannabis zich tot buiten de elitaire kringen. Naargelang de consumptiemaatschappij zich verder ontwikkelde, kwamen meer en meer mensen, vooral jongeren en studenten, in contact met marihuana en leerden de roes ervan appreciëren. Cannabisgebruik werd een onderdeel van een jongerencultuur die zich afzette tegen de dominante waarden van de maatschappij. Aan de zijde van de maatschappelijke democratisering ontplooiden er nieuwe sociale functies voor het gebruik van roesmiddelen en het zoeken van de roes (Decorte, 2007). Het normaliseringsproces was ingezet.
2.2.1.2 De normalisering van cannabisgebruik
We zien dat de laatste decennia het gebruik van cannabis in sterke mate is toegenomen. Het zijn niet meer de enkelingen die, gedreven door een bepaalde ideologische instelling, marihuana roken, om zich zo te profileren tegen de dominante sociale waarden en normen van de maatschappij. Het valt op te merken dat vandaag de dag mensen uit de verschillende lagen van de bevolking, van arbeider tot manager, van burger tot regent, van actief tot passief, … naast de geneugten van alcohol of tabak ook die van 56
andere (illegale) roesmiddelen leerden kennen, en dan vooral wat betreft cannabis (Decorte, 2007). Maar, niet alleen het gebruik op zich heeft een evolutie doorgemaakt, ook het maatschappelijk imago van het roesmiddel, en zijn individuele en sociale functies hebben een transformatie ondergaan (Decorte et al., 2003; Korf, 2006). Howard Parker, een Brits socioloog, beschreef dit eigentijdse, spontane en relatief autonome proces als ‘normalisering’ (Parker et al., 1998). De argumenten voor deze beschrijving zijn zowel kwantitatief als kwalitatief. In kwantitatieve zin gaat het om de waarneming dat cannabisgebruik tegenwoordig nogal wijdverspreid is, dat het een soort van ‘commonplace’ is geworden. Weliswaar niet onder de totale bevolking, maar wel binnen grote groepen van vooral jonge mensen. Als ze zelf nog niet gebruikt hebben kennen ze vaak wel leeftijdsgenoten die wel gebruiken. Het is simpelweg aanwezig in hun leefwereld (Korf et al., 2006). Dit kwantitatieve argument valt logischerwijs dan ook doormiddel van cijfermateriaal te ondersteunen. Prevalentiegegevens omtrent cannabisgebruik aangaande de Belgische situatie beperken zich vooral tot de nationale Gezondheidsenquêtes (1997, 2001, 2004, 2008) 62, en aparte initiatieven van onderzoeksgroepen of academici, maar deze hebben vaak geen globale, nationale weerslag. In de nationale Gezondheidsenquête van 2008 zien we dat 14 % van de bevolking tussen 15 en 64 jaar ten minste één keer een cannabisproduct heeft gebruikt, terwijl dit in 2001 nog maar 11 % betrof. De meest opmerkelijke gegevens vinden we in de groep jongvolwassenen (25 tot 34 jaar) waar bijna 30 % aangeeft het roesmiddel ooit gebruikt te hebben (onder de mannen in deze categorie is dit bijna 40%). Wat betreft de leeftijdsgroep 15 tot 24 jaar gaat het om 21 % ooit-gebruikers. Ook zien we dat de frequentie van ooit cannabisproducten gebruikt te hebben sterk daalt vanaf de leeftijd van 35 jaar. Het gaat nog om 12 % bij personen in de leeftijdscategorie 35 tot 44 jaar, en om 3 % bij personen tussen 55 en 64 jaar (Gisle, et al., 2010). Cannabis is dus kennelijk een roesmiddel waarmee vooral op jongere leeftijd wordt geëxperimenteerd. Het gebruik beperkt zich in de meeste gevallen tot één of enkele keren (Korf, 2006). De meeste
62
Hierbij valt op te merken dat voor wat België betreft er geen al te sterke traditie bestaat op het vlak van drugsepidemiologie, en we dus kampen met een gebrek aan betrouwbaar epidemiologisch materiaal (De Ruyver, 2006; Decorte, 2007). We willen hierbij dus ook geen wetenschappelijk onderbouwde uitspraken doen op basis van de cijfergegevens die hierboven worden meegegeven. We willen echter wel het cijfermateriaal aanhalen om de lezer een zicht te geven op de Belgische situatie, en zodoende het mogelijk te maken om bovenstaande normaliseringsthese beter te kunnen kaderen.
57
gebruikers stoppen ook vanzelf naarmate ze ouder worden. Zo zou meer dan 90 % van de mensen die ooit cannabis gebruikt hebben ermee stoppen voor of rond hun dertigste, omwille van uiteenlopende redenen (Agosti en Levin, 2007). De Belgische bevolking, en dan vooral de jongere generatie, heeft dus de laatste decennia op tamelijk grote schaal ervaring opgedaan met het illegale roesmiddel cannabis. Echter, critici ten aanzien van de normaliseringsthese halen maar al te vaak aan dat er geen sprake kan zijn van normalisering zolang de meerderheid van de bevolking of van de jongeren en jongvolwassenen geen cannabis gebruik, respectievelijk nog nooit gedaan heeft (Shiner en Newbum, 1997; South, 1998). Kwantitatief gezien heeft men hier een punt, echter wij zijn van mening dat men de ‘normalisering van cannabisgebruik’ in een breder perspectief moet bekijken, en dat niet alleen kwantitatieve gegevens invulling geven aan dit begrip. Zoals hierboven reeds werd vermeld, geeft Parker (Parker et al., 1998) ook een kwalitatieve argumentatie. Hiermee wordt bedoeld dat in de huidige samenleving, vooral uit het oogpunt van de jongere generaties, cannabis inmiddels grotendeels is ontdaan van zijn ideologische en subculturele connotaties. In tegenstelling tot vroeger groeien jongeren vandaag de dag op in een wereld waar cannabis niets nieuws meer is, en waar gebruikers niet meer, of op zijn minst veel minder worden afgestempeld als deviant. Het roesmiddel heeft voor gebruikers veel minder de functie van sociale distinctie, zich afzetten tegen de maatschappij, maar wordt geconsumeerd en gedeeld met vrienden, omwille van redenen van ontspanning en genot (Decorte et al., 2003). Het kan gezien worden als een van de vele manieren om de eigen identiteit te profileren, samen met voorkeuren voor muziek, kleding, … of meer algemeen één van de vele vormen van consumptiegedrag. Bovendien vormen cannabisgebruikers niet meer een van de samenleving afgezonderde groep, maar behoren ze tot verschillende leeftijdscategorieën en komen ze uit alle lagen van de bevolking, al dan niet actief participerend in de samenleving (Korf, 2006). Deze ontwikkelingen hebben nogal ingrijpende gevolgen voor het beleid dat een nationale overheid wil voeren inzake cannabis. De enorme toename in de gebruikscijfers, en de normalisering van cannabisgebruik belichten de veranderde sociale realiteit. Is het zinvol om iets te bestraffen wat als normaal gedrag wordt aanzien? We kunnen in dit kader natuurlijk ook het huidige Belgische cannabisbeleid situeren (supra). Echter, het normaliseringsbeleid heeft geen betrekking op bovenstaande omschrijving - dat druggebruik 58
‘normaal’ wordt - maar is een soort van beleidsdoelstelling waar men aanvaard heeft dat roesmiddelengebruik een historische realiteit is, die hoogstwaarschijnlijk niet zal verminderen of verdwijnen door het hanteren van een algemeen verbod en repressie. Gebruikers van roesmiddelen horen niet thuis in een strafrechtelijke aanpak, maar moeten eerst en vooral gewezen worden op de risico’s aangaande hun gedrag en desnoods worden doorverwezen naar de hulpverlening. Het is aan de samenleving om de gebruiker niet af te zonderen maar om de grenzen te bepalen waarbinnen middelengebruik aanvaardbaar en beheersbaar blijft (De Ruyver en Casselman, 2000)
2.2.2 Evolutie van de aanbodzijde
2.2.2.1 De intensivering van de cannabisproductie
Tot het eind van de jaren ’60 en ’70 was de productie van cannabis nog bijna uitsluitend een niet-westerse aangelegenheid. Cannabis, en dan voornamelijk hasj, werd geïmporteerd vanuit Afghanistan, India, Nepal, Pakistan en later ook Libanon en Marokko. Marihuana (wiet) vond zijn weg naar de Lage Landen vanuit Zuidoost Azië en Zuid-Amerika (Decorte, 2007). Van echte groothandel was er nauwelijks sprake, de cannabis (hoofdzakelijk hasj) werd voornamelijk door avonturiers, vakantiegangers en reizigers langs allerlei kanalen en in kleine hoeveelheden gesmokkeld en zo verder gedistribueerd. Echter, eind de jaren ’70 en begin ‘80 veranderde de cannabishandel danig van karakter. Illegale ondernemers zagen het gat in de markt en specialiseerden zich in de grootschalige hasjhandel (Decorte en Boekhout van Solinge, 2006). Hoewel de coffeeshops stilaan vorm kregen, bleek vooral de internationale hasjhandel, omwille van de grote winstmarges, uiterst interessant en meer en meer lugubere figuren (vooral Nederlanders) voelden zich aangetrokken tot het grote geld dat er verdiend kon worden (Jansen, 1989). Dit maakte dat de sector snel groter, commerciëler, crimineler en daarmee ook gewelddadiger werd. Al gauw kregen ook de officiële overheden lucht van de omvang en het criminele gehalte van de hasjhandel, waardoor de aanpak van het fenomeen prioritair op de bestrijdingsagenda terechtkwam, onder meer ook onder invloed van de Amerikaanse ‘War on drugs’. Dit weerspiegelde zich 59
vooral in de ‘veramerikanisering’ van het bestrijdingsbeleid in de Lage Landen, en de toepassing van enkele Amerikaans getinte bijzondere opsporingstechnieken (Decorte en Boekhout van Solinge, 2006). Terwijl het aanbod op de cannabismarkt in de Lage Landen eerst vooral uitheemse, geïmporteerde soorten betrof, voltrok zich sinds de jaren ’80 een belangrijke verschuiving naar inheemse, lokaal of regionaal geteelde cannabis (Decorte en Boekhout van Solinge, 2006). Jansen (2008) geeft aan dat de opkomst van de ‘westerse’ productie te maken heeft met het ontstaan van de wereldwijde cannabisprohibitie, die ongeveer een halve eeuw geleden van kracht werd. Hij situeert de opmars van Westerse cannabis als een reactie op de totstandkoming van het Verdrag van New York in zake verdovende middelen uit 1961, in combinatie met de toenemende vraag naar cannabis in de westerse wereld (supra). Hij stelt dat de Verenigde Staten de bakermat zijn geweest van de moderne westerse cannabisproductie. De product- en productievernieuwingen die rond 1970 in de V.S. zijn ontwikkeld hebben een grote invloed gehad bij het ontstaan van inheemse, westerse cannabisproductie. Vooral de techniek van zaadveredeling heeft hieraan bijgedragen. Door het kruisen van zaden uit de verschillende traditionele productielanden heeft men ervoor gezorgd dat het telen van cannabis mogelijk werd in vrijwel alle klimaatzones. Bovendien kon men door deze techniek de productiviteit van de plant aanzienlijk verhogen en werd het mogelijk om de potentie (THC gehalte) van de plant te manipuleren, waardoor er sterkere variëteiten ontwikkeld werden – de skunk. Hetzelfde gebeurde door de toepassing van de sinsemilla-techniek, waarbij cannabis wordt geproduceerd op basis van uitsluitend vrouwelijke planten (zaadloze marihuana), en waarbij men meer opbrengst en vooral veel krachtiger product kan bekomen (Decorte, 2007; Jansen, 2008). Het waren deze NoordAmerikaanse ‘cannabispioniers’ die hun geavanceerde kweekkennis meebrachten naar Nederland. Na de opgang van de prohibitieaanpak, en de verdere uitbarsting van de war on drugs in de V.S. (in de loop van de jaren ’80), zochten deze Amerikanen een veilige en meer vrijzinnige thuishaven voor hun praktijken. Nederland bood hierbij de uitstekende oplossing, aangezien de Opiumwet er een lacune bevatte: ‘het produceren van cannabiszaden is er niet verboden’ (Jansen, 1996, 1999). Naast deze factoren van het opkomende bestrijdingsbeleid, technologische evoluties en specifieke vestigingsfactoren haalt Jansen (2008) nog een aantal andere redenen aan die de evolutie van de inheemse lokale teelt in Nederland kunnen 60
verklaren: De aanwezigheid van coffeeshops, een stijgende lokale vraag en commercialisering van de nederwiet, het ontstaan van een commerce in teeltbenodigdheden (de growshops), en de flexibiliteit waarmee lokale telers op de vraag inspeelden (Decorte, 2007; Jansen, 2008). We zien dat de laatste decennia, via een proces van importsubstitutie, de uitheemse varianten uit de cannabismarkt gedrukt werden en vervangen door zijn meer potente variant, de nederwiet (Decorte, 2007, Niesink et al. 2010). Eind de jaren ’80, en begin de jaren ’90 domineerden uitheemse hasj en wiet nog het overgrote deel van het cannabisassortiment van de gemiddelde coffeeshop. Tien jaar later echter worden er bijna uitsluitend inheemse producten verkocht, en is nederwiet een gewild exportproduct geworden (Maalsté en Panhuysen, 2007), ondermeer voor de Belgische cannabisgebruiker. Zo zou mediaberichtgeving eind de jaren ‘80 aangaande het bestaan van ‘sterke nederwiet’, waarbij zelfs uitschieters van meer dan 30% THC gevonden zijn, mede deze commercialisering in de hand hebben gewerkt. Daarbij heeft het risico voor opsporing, maar ook van diefstal van de oogst, er bijgevolg voor gezorgd dat in de jaren ’90 in sneltempo de nederwietproductie een binnengebeuren werd, iets wat voordien uitsluitend buiten gebeurde (Jansen, 2008). Ook in het licht van bovenstaande vernieuwde productieprocessen, waarbij gemikt wordt op meer opbrengst per plant en vaak ook een hogere potentie (betere ‘kwaliteit’), kan de evolutie van buiten- naar binnenteelt gesitueerd worden. Bovenkerk en Hogewind (2002) noemen bij deze ontwikkeling van de binnenteelt twee belangrijke factoren: Eerst en vooral de technische innovatie, en het ontstaan van de sensimilla-variant, die een brede en rijke pluim heeft en zijn lange, nutteloze staart mist, waardoor hij ideaal is om binnenshuis te kweken. Daarnaast heeft de opkomst en toename van growshops - winkels waar alle benodigdheden inzake cannabisteelt te vinden zijn en legaal gekocht kunnen worden hieraan ook in sterke mate bijgedragen (Decorte, 2007). Een andere reden voor de opkomst van de binnenteelt kan gezocht worden in het feit dat de kweker nu de mogelijkheid heeft om alle groeiomstandigheden volledig te controleren. Zo kan men de temperatuur, de vochtigheidsgraad, voedingstoffen, zuurstof, enzovoort … regelen. Allemaal factoren die de ‘krachtigheid’ van cannabis beïnvloeden. Bovendien wordt er de mogelijkheid gecreëerd om de productiecyclus te verkorten, waardoor er het hele jaar door gekweekt kan worden, op een relatief kleine oppervlakte (Decorte, 2007, Jansen, 2008). 61
Met de ontwikkeling van meer intensieve manieren van cannabisproductie werd dus voortgebouwd op de trend van productiviteitsverhoging van de westerse, op ‘roes’ gespecialiseerde plant, die al in de jaren ’60 en ’70 zichtbaar werd (Jansen, 2008). Omwille van processen van commercialisering, en de zoektocht van de consument naar kwaliteit 63, heeft sterkere nederwiet de zachtere, uitheemse cannabisproducten grotendeels uit de markt verdreven (Decorte, 2007, Jansen, 2008). Niesink et al. (2010) geven aan dat de wiet afkomstig van in Nederland geteelde cannabisplanten, de nederwiet, twee- tot driemaal sterker is dan wiet geïmporteerd uit het buitenland. Deze toename van de sterkte van nederwiet ten opzichte van geïmporteerde cannabis, die begonnen is in de jaren ’90, lijkt vandaag de dag zijn hoogtepunt te hebben bereikt en gestagneerd. In de veronderstelling dat deze trend zich de komende jaren zou verderzetten, betekent dit dat de zachtere cannabisproducten verder slinken, terwijl het aanbod van de sterkere producten stabiel blijft of zelfs toeneemt (Decorte, 2007). Wat deze toename betekent in termen van gezondheid voor de gebruiker zullen we verderop in de thesis bespreken.
2.2.2.2 Verplaatsing van de cannabisproductie?
Bovenstaande evolutie van de cannabismarkt is niet louter een Nederlands fenomeen. Ook in België zou het marktaandeel van de geïmporteerde cannabis plaats gemaakt hebben voor de inheemse teelt. De geregistreerde inbeslagnames illustreren deze opwaartse trend. Uit cijfers van de Belgische federale politie blijkt dat er in 2003 maar 35 cannabisplantages ontdekt werden, terwijl dit aantal in 2008 opliep tot 666 (Lamkaddem et al., 2009). Echter, we moeten hierbij bemerken dat de politiële Belgische cijfers hieromtrent vaak schaars en inconsistent zijn (Decorte en Boekhout van Solinge, 2006). Bovendien moet men opletten met dergelijke cijfers aangezien ze ook een verschuiving van de opsporingsprioriteiten kunnen reflecteren. Daarnaast laat ook de beeldvorming in de media aangaande cannabisteelt in België uitschijnen dat de Belgische cannabisproductie sterk toegenomen is. Zo blijkt uit een artikel in de Gazet van Antwerpen dat steeds meer Belgen cannabis kweken, zowel op kleine schaal om te voorzien in het eigen gebruik, als op grote 63
We zijn er ons van bewust dat deze term erg subjectief is. We zullen verderop in de thesis het verschil tussen kwaliteit en potentie bespreken.
62
schaal voor export of de bevoorrading van de binnenlandse markt. Zo zou volgens het politietijdschrift “Pol” de Belgische cannabisproductie tussen 1996 en 2000 gestegen zijn met 400 procent, in die zin dat in 1996 er 63 plantages werden opgedoekt, en in 1999 zo’n 730 64. Ook Decorte (2008) geeft aan dat de berichtgeving over cannabisplantages na 2001 bijna vervijfvoudigd is. Hoewel men hier geen representatief beeld van de werkelijke omvang of aard van de cannabisteelt uit kan afleiden, dikwijls ook omwille van de sterke selectiviteit en subjectiviteit van de artikels, weerspiegelt de beeldvorming in de mediaberichtgeving ongetwijfeld wel een gedeelte van de werkelijkheid. Bovendien past deze evolutie van de opkomst van inheemse cannabisproductie perfect in een internationale trend. Zo is bijvoorbeeld ook in de Verenigde Staten de lokale teelt verder blijven evolueren, waarbij in Californië cannabis nu zelfs een belangrijk ‘landbouwgewas’ is geworden. (Decorte en Boekhout van Solinge, 2006). Hough et al. (2003) geeft hierbij aan dat de toename van inheemse teelt in Zwitserland, Spanje, België, het Verenigd Koninkrijk, Albanië en andere Oost-Europese landen ondertussen een feit is. Nederland heeft bij dit proces een belangrijke voortrekkersrol gespeeld, onder andere als exporteur van knowhow en kweekinfrastructuur. De opkomst van growshops en cannabisbeurzen in vele Europese landen weerspiegelt deze trend. Hierbij dient wel opgemerkt dat het voornamelijk gaat om de inheemse productie van marihuana. In het merendeel van de landen in Midden- en West-Europa zal de lokale vraag grotendeels gedekt worden door de lokale wietproductie. Echter, wat hasj betreft blijft de import – vooral uit Marokko – het belangrijkste marktaandeel behouden (Decorte en Boekhout van Solinge, 2006). Verschillende factoren, die overigens onderling samenhangen, kunnen deze ontwikkeling van de cannabismarkt in de Lage Landen duiden. Waarschijnlijk de belangrijkste en overkoepelende factor is het harde en repressieve optreden van de Nederlandse gerechtelijke overheden ten aanzien van de lokale cannabisteelt de laatste jaren. De problematiek met de ‘achterdeur’ bleef een doorn in het oog van het Nederlandse cannabisbeleid. Zoals we reeds vermeld hebben wilden men voorzien in een systeem waar men de lokale ‘niet-ciminele’ huistelers ging gedogen, zodat deze de coffeeshops zouden bevoorraden en op deze manier de lokale vraag gedekt kon worden (supra) (Van OoyenHouben; 2006). Men ging hier echter voorbij aan de lucrativiteit van de cannabisbusiness, 64
X, ‘Belgen kweken steeds meer cannabis’, Gazet van Antwerpen, 03 december 2002.
63
waardoor ook criminele ondernemers tot de markt werden aangetrokken. Bovenkerk en Hogewind (2002) beaamden dit in hun studie waar men wees op de professionaliteit en organisatie achter de commerciële, grootschalige plantages die via politieacties werden ontdekt. Inzicht in het hoge criminele gehalte van de grootschalige cannabisproductie heeft gezorgd voor een intensivering van het Nederlandse repressieve justitieel beleid en de toepassing van het gewapend bestuur, waar de politie samenwerkt met diensten op het vlak van belastingen, huisvesting en elektriciteitsvoorziening, in verschillende grote steden (Decorte, 2008; Van Camp en Dommicent, 2009). Het ‘gedogen’ van de kleinere telers was niet meer aan de orde. Ook de aanbevelingen van Bovenkerk en Hogewind (2002) om de opsporing en vervolging prioritair te richten naar de professionele organisaties achter de grootschalige productie en handel, in plaats van de kleinere telers te straffen, werden in de wind geslagen (Decorte en Boekhout van Solinge, 2006). Het lijkt er echter op dat de meer professionele en georganiseerde (criminele) telers gemakkelijker uit de klauwen van politie en justitie blijven, de top van de organisatie alleszins. Diegenen die wel opgerold worden betalen vlotjes de boete en pakken omwille van de grote winsten die er gemaakt kunnen worden in de cannabissector snel de draad weer op. Dit heeft als gevolg dat het strengere beleid vooral de kleinere, meer ‘idealistische’ thuiskwekers treft die de zich de risico’s niet kunnen veroorloven en waar aanpassing aan het nieuwe beleid niet mogelijk is. Deze gaten in de markt worden dan snel opgevuld door aangepaste, meer dynamische en professionele telers die op grote schaal kweken, met als gevolg dat het fenomeen nog meer onzichtbaar en nog meer crimineel wordt, wat de aanpak en beheersing bemoeilijkt (Maalsté en Panhuysen, 2007; Maalsté 2008). De uitvoerige productie van een op ‘roes ‘ gespecialiseerde plant, met hoge THC-concentraties kan ook in dit licht gesitueerd worden. Andere mogelijke effecten van de hardere politiële aanpak zijn hoogstwaarschijnlijk de verdere versnippering van de cannabisproductie, en de verplaatsing van de teelt naar minder dichtbewoonde gebieden, maar ook naar het buitenland. Bovendien zouden de grote cannabisplantages in België hoofdzakelijk gerund worden door Nederlandse criminelen, die omwille van de toegenomen repressie uitwijken naar andere contreien. Ook deze ontwikkelingen worden voornamelijk gestalte gegeven door het betoog van politici en de media aangaande de professionalisering en het crimineler worden van de cannabisteelt (Decorte, 2008). De politionele vaststellingen, die we hierboven reeds vermeld hebben, 64
bevestigen deze trend. Zo blijkt dat er in de loop der jaren meer en meer cannabis wordt geteeld, en ook vaker op grote schaal (Van Camp en Dommicent, 2009). Bovendien zijn volgens de politie bij de grootschalige plantages opvalland veel Nederlanders betrokken, als organisator, kweker of leverancier van materiaal. De Belgische cijfergegevens moeten echter met voorzichtigheid worden gehanteerd aangezien ze vaak inconsistent zijn. Daarnaast kunnen ze ook de prioriteiten van politie en justitie weerspiegelen. Dit speelt ongetwijfeld mee gezien de grote politieke en media aandacht voor de evoluties inzake de cannabisteelt (Decorte en Boekhout van Solinge, 2008). Hoewel er dus in bovenstaande vaststellingen ongetwijfeld een grond van waarheid zit, lijkt het fenomeen complexer in elkaar te zitten en dient men het derhalve meer genuanceerd te benaderen. In het onderzoek van Spapens et al. (2007) naar de ‘wereld van de wietteelt’ bleek dat de betrokkenheid van Nederlanders bij cannabisplantages in het buitenland verschillende dimensies heeft. Enerzijds kunnen Nederlanders die rechtstreeks bij de kwekerijen betrokken zijn. Het gaat hier veelal om emigranten die zich in België gevestigd hebben. Van een bewuste verhuisbeweging zou geen sprake zijn. Verschillende factoren hadden hier een invloed op, waaronder ook de lager ingeschatte pakkans. Anderzijds kunnen de plantages ook vanuit Nederland worden gefaciliteerd. Hier betreft het Nederlandse telers die leegstaande woningen huren in het buitenland (België of Duitsland) waarin cannabis plantages werden ontdekt. Omwille van een hoge graad van organisatie bleek het risico dat de ontdekking van de kwekerij naar de misdaadondernemers (Nederlanders) zou leiden, betrekkelijk klein. Tenslotte geeft men ook nog een derde dimensie aan, waar er sprake zou zijn van telers uit België (en andere landen) die de kweekbenodigdheden en hennepsteken kopen in een Nederlandse growshop, om op deze manier op een grotere schaal te kunnen kweken. Deze oogsten worden veelal in het eigen illegale circuit verkocht, maar ook – vooral in de Nederlandse grensgebieden – teruggevoerd naar Nederland als bevoorrading voor de coffeeshops (Sapens et al., 2007). Er zouden zelfs aanwijzingen zijn dat de growshops het dure materiaal voor betrekkelijk weinig geld ter beschikking stellen in ruil voor de opbrengst van de eerste oogsten. Dergelijke zaken leiden tot de absurde situatie dat Belgische drugstoeristen zich in Nederlandse coffeeshops bevoorraden met cannabis die eigenlijk vanuit België aan de achterdeur geleverd werd (Decorte, 2008).
65
De auteurs van het onderzoek (Spapens et al., 2007) concluderen uiteindelijk dat van een bewuste verschuiving van de wietteelt vanuit Nederland naar de buurlanden geen sprake lijkt te zijn, althans niet op substantiële schaal. Het feit dat kwekerijen worden aangetroffen in woningen van in België woonachtige Nederlanders lijkt veelal te maken te hebben met het sterk toegenomen aantal ‘emigranten’ enerzijds, in combinatie met het feit dat wietteelt in Nederland een wijd verbreid en goed uitgebouwd fenomeen is. Daarbij kan men ook niet naast de invloed van de toegenomen Nederlandse repressie kijken. We zien bovendien dat dergelijke aanpak ook overgewaaid is naar België als we kijken naar het Nationale Veiligheidsplan, waar de aanpak van de cannabiskweek als prioriteit wordt aangegeven 65. In hoeverre de invloed van de repressie meespeelt, valt spijtig genoeg moeilijk te bepalen. Dit wil echter niet zeggen dat we niet naar de (on)bedoelde effecten van het beleid van onze noorderburen moeten kijken. Een eenzijdige repressieve aanpak zal ook in België een aantal negatieve neveneffecten met zich meebrengen, zoals de verspreiding en verplaatsing van het fenomeen. De dynamiek en het aanpassingsvermogen eigen aan de sector zal ongetwijfeld leiden tot innovaties op productietechnisch en organisatorisch niveau, waarbij de ‘branche’ hoogstwaarschijnlijk verder zal verharden en ‘crimineler’ worden (Decorte, 2008). Bovendien mag men de toename van de cannabisteelt in België niet alleen bekijken aan de hand van de ‘push’-factoren vanuit Nederland. In België bestaat er ook een aanzienlijke vraag naar cannabis, dewelke voor een groot deel - naast het aandeel van de coffeeshops - gedekt wordt door de Belgische lokale teelt (Decorte en Boekhout van Solinge, 2006; Decorte, 2008; Spapens, 2008). Daarnaast mag men ook niet voorbijgaan aan het aandeel van gebruikers met ‘groene vingers’ die cannabis kweken voor zichzelf en vrienden, omwille van financiële of idealistische redenen, of als alternatief voor de coffeeshopwiet (Decorte en Tuteleers, 2007).
2.2.2.3 Problematiek van het grensoverschrijdende drugstoerisme
65
Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken, Algemene Directie Veligheid- en Preventie, Nationaal Veiligheidsplan 2008-2011, 1 februari 2008, p. 63. [WWW] http://www.polfed-fedpol.be/pub/pdf/NVP20082011.pdf [31/07/2011].
66
De alsmaar toenemende mobiliteit van de laatste decennia in West-Europa heeft het drugstoerisme, en meer algemeen de gehele dynamische ontwikkelingen van de vraag- en aanbodzijde, voor een groot deel in de hand gewerkt. Het drugsfenomeen laat zich niet beperken door Geografische grenzen, maar wordt meer dan ooit beïnvloed door allerlei grensoverschrijdende ontwikkelingen. Ook in het licht van Schengen, open grenzen en vrij verkeer van goederen en personen, lijkt de notie ‘grens’ vandaag de dag een relatief begrip, in het bijzonder met betrekking tot de recente ontwikkelingen in de drugsmarkt. De ‘grens’ speelt nog wel een rol, maar dan eerder als faciliterende factor in het licht van de beperkte nationale reikwijdte van de overheidsdiensten, waarbij verschillen in het beleid tussen (buur)landen het grensoverschrijdend drugsverkeer zonder meer versterken (De Ruyver, 2006). We hebben reeds in het vorige hoofdstuk aangehaald dat, vooral voor wat de Lage Landen betreft, het afwijkende Nederlandse beleid extra aantrekkingskracht genereert voor buitenlanders om zich op de Nederlandse cannabismarkt te bevoorraden. In het onderzoek naar het profiel van de coffeeshopbezoekers in Terneuzen bevestigt Surmont (2007) dat de grens geen belemmerende factor is voor de gebruiker om zich te bevoorraden in de Nederlandse coffeeshops. Het grootste aandeel van de bezoekers blijken buitenlanders te zijn, 60% Belgen en 30% Fransen tegenover een luttele 10% Nederlanders. Bovendien worden de bezoekers gekenmerkt door een hoge graad van mobiliteit, in die zin dat ze bereid zijn om redelijk frequent grote afstanden af te leggen om zichzelf te bevoorraden (Surmont, 2007). In dit licht lijkt de verplaatsing van de coffeeshops naar de grensstreek een logische, doch ongenuanceerde keuze. Het staat buiten kijf dat het drugstoerisme van buitenlanders, maar ook van de eigen bevolking, naar de ‘tolerantere’ Nederlandse (grens)gemeenten een overlastproblematiek genereert. Doch moet men er rekening mee houden dat het hier om een erg subjectief begrip gaat. Bovendien blijkt uit onderzoek dat de druggerelateerde overlast door de bevolking meestal zwaar overschat wordt (Decorte et al., 2004). We hebben reeds in het vorige hoofdstuk, bij het Nederlandse beleid, gezien dat lokale overheden meer en meer geneigd zijn om te vervallen in een eenzijdige repressieve aanpak om aan deze problematiek tegemoet te komen (De Ruyver, 2006). Goede voorbeelden daarvan zijn de vele recente sluitingen van coffeeshops in de grensgemeenten, onder druk van de lokale bevolking. Dergelijke benadering is echter niet in staat om de problematiek op te lossen maar zorgt voor een verschuiving van het fenomeen, en werkt daarmee ook het illegale circuit in de hand (Van Der Torre et al., 2000; Leers, 2008). Een 67
grensoverschrijdende aanpak dringt zich zonder meer aan op het vlak van het coffeeshoptoerisme. Het lijkt erop dat alleen een Euregionale samenwerking tegemoet kan komen aan de internationale fundamenten van een ‘goed nabuurschap’. Dit is echter geen gemakkelijke opdracht. De initiatieven op het Euregionale Veiligheidsoverleg in 2007 tussen de provincies Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen en Zeeland (Euregio Scheldemond) op het vlak van een geïntegreerde aanpak van het fenomeen zijn al een belangrijke stap in de goede richting (Surmont, 2007). Ook België wordt de laatste jaren geconfronteerd met grensoverschrijdend drugstoerisme dat voortkomt van de aanwezigheid van de illegale drugspanden of dealpanden. Het begrip dealpanden verwijst naar het fenomeen waar men particuliere woningen gebruikt voor het verkopen van drugs. Oorspronkelijk betrof het een Nederlands fenomeen, waar een aantal steden al enkele decennia geleden mee geconfronteerd werden. Interessant voorde Belgische situatie is de evolutie van het fenomeen in Rotterdam. De ontwikkelingen in verband met Platform Zero of Perron Nul nemen hier een centrale plaats in. Perron Nul is de benaming van het terrein rond het Centraal Station in Rotterdam, en fungeerde in het begin als een soort van opvangplaats waar verslaafden aan harddrugs terecht konden voor steun en een warme maaltijd. In de loop der jaren kwamen er meer en meer diensten bij en al gauw groeide het uit tot een open drugsscene waar dealers en gebruikers elkaar ontmoetten en samen gebruikten, maar waar verslaafden ook terecht konden voor informatie en doorverwijzing naar de drughulpverlening, spuitenruil, substitutiebehandeling, enzovoort … (Visser, 1996). Na verloop van tijd bleek echter dat dergelijke open benadering van de drugproblematiek een aanzuigende werking had. Verslaafden uit andere Nederlandse steden, maar ook uit het buitenland (Vooral België, Duitsland en Frankrijk) vonden ook hun weg naar de het Rotterdamse drugmilieu en maakten aanspraak op de openlijke service. Economische motieven kregen echter de bovenhand, en de open drugscene evolueerde steeds meer naar een internationale markt voor harddrugs, die zich snel wist uit te breiden. Hierbij kunnen ook de opkomst van de dealpanden gesitueerd worden (Van der Torre, 1996; De Ruyver et al., 2007). De stroom van drugstoeristen, en de overlast en druggerelateerde criminaliteit die hiermee gepaard ging, zorgden echter voor onveiligheidsgevoelens bij de omwonenden en passanten. Bovendien zorgde de drugscene en haar aantrekkingskracht voor een toename in de sociale en 68
gezondheid gerelateerde problemen, en een vermindering van de economische vooruitzichten. Als gevolg van deze ontwikkelingen, en mede onder internationale druk verdween de tolerantie van de Nederlandse overheid echter snel. Op 13 december 1994 sloot men Perron Nul, ondanks de alarmerende noot voor een verspreiding van de problematieken. Dit gebeurde dan ook. Het fenomeen verspreidde zich over de gehele stad wat op bepaalde plaatsen tot een onhoudbare overlastproblematiek leidde. De Rotterdamse harddrugsmarkt plooide daarbij terug op zijn vroegere, meer onzichtbare structuur. Vooral de sociale achterstandswijk Spangen had te lijden onder de aanhoudende drugsoverlast, wat zelfs tot confrontaties leidde tussen de bewoners en de drugstoeristen en hun dealers (Van Der Torre, 1996; De Ruyver et al., 2007). Om deze overlastproblematiek het hoofd te bieden besloot de lokale overheid om repressieve maatregelen te nemen tegen het drugstoerisme om zodoende de overlast te reduceren. Deze repressieve acties gingen in 1995 van start onder de naam ‘Operatie Victor’, als onderdeel van het ‘Drugs en Overlast’ project (De Ruyver et al., 2007). De repressieve acties konden echter de overlast niet terugdringen, waarop men besloot om voor een brede, integrale aanpak met effecten op korte termijn te kiezen, genaamd de ‘Alijda-aanpak’. Verschillende diensten en actoren betrokken bij het fenomeen verenigden zich bij deze aanpak, met zowel bestuurlijke als strafrechtelijke maatregelen. Hierbij werd prioritair de aandacht gegeven aan de aanbodzijde, waarbij zowel runners, als dealers en dealpanden werden geviseerd (Snippe et al., 2000; De Ruyver et al., 2007). Dergelijke aanpak bleek effectief, in die zin dat het heeft geleid tot een vermindering van de door burgers ervaren overlast. De eenzijdige repressieve aanpak bleek daarnaast echter ook enkele onwenselijke effecten te hebben. Zo hebben deze maatregelen ervoor gezorgd dat het fenomeen zich verplaatst heeft, en daarbij minder zichtbaar is geworden (Van Der Torre et al., 2000). De organisatoren achter de illegale dealpanden, Vooral Marokkaanse ondernemers of Nederlanders met Marokkaanse roots, hebben zich in grote mate aangepast aan de nieuwe situatie. Zo nemen ze verschillende maatregelen om de overlast te beperken, verspreidden ze de handel over verschillende panden om het risico op grote verliezen bij ontdekking te beperken en verplaatsten een deel van de handel zuidwaarts. Dit is redelijk logisch, gezien de grootste groep van afnemers vooral NoordFransen zijn, gaat men daar waar vraag en aanbod elkaar vinden. De vaststelling van de 69
opkomst van dealpanden in enkele Belgische steden kan dus vooral gezien worden als het resultaat van aanpassing aan het ‘effectieve’, repressieve klimaat in Nederland. Deze adaptiemogelijkheid wordt vooral gevoed door de steeds moderner wordende communicatiemiddelen, in combinatie met omvangrijke financiële middelen (De Ruyver, 2006; De Ruyver et al., 2007). In België werd het fenomeen voor het eerst ‘zichtbaar’ in enkele sociaal problematische buurten in Antwerpen begin de jaren 2000, naar aanleiding van klachten van de buurtbewoners omtrent overlastsituaties. Er werd al snel geantwoord met een eenzijdige repressieve aanpak, echter die bleek onsuccesvol. Om aan het probleem tegemoet te komen installeerde de Procureur des Konings eind 2002 een tweesporenbeleid, waar repressief werd opgetreden ten aanzien van de dealers, en ontmoedigend ten aanzien van de NoordFranse drugstoeristen. De denonciatietechniek 66 nam hierbij een belangrijke plaats in. Omwille van de verhoogde druk in Antwerpen verplaatste het fenomeen opnieuw, dit keer naar Bergen en Gent. Ook daar werd door politie en justitie snel en hard opgetreden (De Ruyver et al., 2007). De opgevoerde druk door de Belgische justitie en politie zal zondermeer verdere adaptie van de organisatoren en verplaatsing van het fenomeen inhouden. Zo zou ondertussen, omwille van de repressieve acties in Antwerpen en Gent, het dealpandenfenomeen zijn intrede hebben gedaan in Kortrijk en Oostende, nog dichter bij de Franse grens, waar opnieuw sprake is van verregaande vormen van adaptie om uit de klauwen van politie en justitie te blijven 67. Hierbij dient opgemerkt dat uit de inbeslagnames van politieacties blijkt dat de Noord-Franse afnemers vooral geïnteresseerd zijn in heroïne, vanuit het prijs-kwaliteit motief. Niettemin spelen de dealpanden ook een belangrijke rol in de verkoop van grote hoeveelheden cannabisproducten, waaronder vooral hasj. Daarbij bestaat de drugsmarkt in België al langer dan de opkomst van de dealpanden. Een ander belangrijk segment zijn dus ook de lokale dealers, die met de komst van de Noord-Fransen een nieuwe afzetmarkt ontdekten (De Ruyver et al., 2007). Hierbij kunnen we ook wat we hierboven reeds beschreven hebben in verband met de toegenomen cannabisproductie in België van de laatste jaren situeren. Een deel van de lokaal geproduceerde cannabis zal naast 66
Spontane informatie uitwisseling tussen landen, in het licht van de regelgeving van de Europese Conventie aangaande wederzijdse rechtshulp in strafzaken, Strasbourg, 20 april 1959, European Treaty Series – No. 30. 67 Prof. Dr. De Ruyver, B., Leerstof in het kader van ‘Selected Issues: Drug Policy’, Master in de Criminologische Wetenschappen. Powerpoint: Discussion on the middle level and low level drug supply in the low countries (Netherlands, Belgium, Euroregion Meuse-Rhine), 28 februari 2011, slides 43-61.
70
de lokale vraag, ongetwijfeld ook een deel van de vraag van de drugstoeristen dekken (Spapens, 2008). Ook in België vormt het overlast criterium meer en meer de ondergrens voor eenzijdige repressieve maatregelen, wat haaks lijkt te staan op de ideologie van een geïntegreerde en structurele aanpak. Uit wat we hierboven beschreven hebben blijkt dat dergelijke aanpak op lange termijn, en in het licht van een structurele beheersing van het fenomeen, niet wenselijk is. Op lokaal niveau kan met een drievoudige aanpak, naar het voorbeeld van het drugsproject Hektor in Venlo, een het probleem structureel benaderd worden. Dergelijke aanpak heeft als doel de lokale overlast te verminderen, de dealgelegenheden aan te pakken en meer algemeen de drugshandel en de informele economie die hieraan verbonden is tegengaan. Om aan deze doelen tegemoet te komen is het wenselijk om op lokaal niveau te werken op drie pistes: de strafrechtelijke handhaving, de bestuurlijke handhaving en het uitvoeren van stedelijke renovatiewerken zodat de sociale controle aangewakkerd kan worden (Snippe et al., 2005; De Ruyver et al., 2007). Echter, gezien het internationale en grensoverschrijdende karakter van het fenomeen, groeit meer en meer het besef dat een louter nationale en lokale aanpak onvoldoende is, en dat enkel door internationale samenwerking structurele ‘oplossingen’ bereikt kunnen worden. Euregionale samenwerkingsinitiatieven zoals het ‘Hazeldonk’-overleg 68 en de Joint-Hit Teams, waar men doelt op de aanpak van de internationale drugshandel en het drugstoerisme door middel van gezamenlijke politiële acties en informatie-uitwisseling tussen België, Nederland, Frankrijk en Luxemburg, zijn al een stap in de goede richting (De Ruyver et al., 2007).
2.2.3 Besluit
Het cannabisgebruik is de laatste jaren enorm toegenomen, over heel de wereld. Men zou zelfs kunnen spreken van ‘normalisering’, niet zozeer in kwantitatieve zin, maar wel in kwalitatieve zin. Meer en meer mensen, uit de verschillende lagen van de bevolking, bekijken het roken van een ‘jointje’ als normaal gedrag. Cannabis heeft zich de laatste jaren 68
Genaamd naar de grensovergang tussen Nederland en België nabij Breda.
71
ontdaan van ideologische en subculturele connotaties. Het gebruik ervan kan bekeken worden als een van de vele vormen van consumptiegedrag. Niet alleen de vraagzijde, maar ook de aanbodzijde van de cannabismarkt in de Lage Landen heeft de afgelopen vijftig jaar belangrijke transformaties ondergaan. De productie van cannabis is de laatste jaren opmerkelijk gegroeid, en uiterst intensief geworden. De Econoom Jansen (1999, 2002, 2008) bestempelde deze gebeurtenis als de ‘Groene Lawine’. In minder dan tien jaar tijd veroverde de nederwiet de Nederlandse cannabismarkt - en in extenso ook die van zijn buurlanden - en verdreef daarbij zijn (minder potente) uitheemse broertjes (Jansen, 2008). De overgang van gesmokkelde cannabis naar inheemse teelt, en daarbij ook de overgang van buiten- naar binnenteelt heeft hieraan in belangrijke mate bijgedragen. De intensivering van de cannabisproductie heeft voor ‘nieuwe’ meer potente cannabisvarianten gezorgd. We zullen deze evolutie, en wat dit betekent voor de gezondheid van de gebruiker, verderop meer uitgebreid bespreken. Niet alleen in Nederland, maar ook in België heeft zich het proces van importsubstitutie voltrokken. De toename in ontmantelde plantages die we zien in de politiestatistieken kan hierdoor voor een deel verklaard worden. Bovendien zouden deze plantages meer en meer gerund worden door criminele organisaties, op een erg professionele manier. De huidige verstrenging van het Nederlandse beleid ten aanzien van de cannabissector, als gevolg van het besef van een professionele en criminele branche, heeft hoogstwaarschijnlijk ook een belangrijke invloed gehad op de toename van cannabisteelt in België. De harde Nederlandse aanpak houdt geen structurele oplossing in, maar zorgt voor een verplaatsing van het fenomeen, onder andere naar België. Dit is ook het geval met het fenomeen van de dealpanden, die de laatste jaren in verschillende Belgische steden opduiken. De Nederlandse symptoombestrijding blijkt de grote dynamiek achter de drugsmarkt niet te kunnen beheersen, maar zorgt voor een verschuiving van het fenomeen, onder meer naar het buitenland. De geografische en bestuurlijke grens fungeert daarbij als een faciliterende factor. Het fenomeen van de dealpanden laat zien dat ook in België het overlastcriterium gehanteerd wordt als ondergrens om een repressieve aanpak te rechtvaardigen. In het licht van de Schengen-overeenkomst, en een ‘goed nabuurschap’, kan men bij dergelijke aanpak grote vraagtekens zetten. Het is duidelijk dat het drugsfenomeen meer dan ooit gekenmerkt wordt door een grote dynamiek en een grensoverschrijdend 72
karakter. Een eenzijdige repressieve aanpak genereert echter ongewenste effecten. Er is dus nood is aan een structurele, geïntegreerde en zelfs grensoverschrijdende benadering van het fenomeen. Samenwerking tussen buurlanden is noodzakelijk om de ontwikkelingen van het cannabisfenomeen te kunnen beheersen. De samenwerkingsverbanden die zich ontplooid hebben in de verschillende Euregio’s zijn al een eerste stap in de goede richting, en kunnen op Europees vlak dienen als voorbeeld voor de verdere ontwikkeling van grensoverschrijdende ‘good practices’.
2.3 Cannabis; productontwikkelingen De wiet is niet meer wat het geweest is. Dat blijkt maar al te vaak als men de berichtgeving over cannabis in de media nagaat. Ook vanuit de academische hoek wordt dit steeds vaker aangevoerd. Sommigen beweren zelfs dat de hedendaagse krachtige cannabis een wezenlijke andere drug dan de variëteiten uit de jaren ’60 en ’70. Daarbij wordt gesteld dat beweringen omtrent de relatieve ongevaarlijkheid en onschadelijkheid van cannabis gebaseerd zijn op testen met en onderzoek naar het oudere product, dewelke niet meer kunnen opgaan voor de ‘nieuwe’ wiet, die extra gezondheidsrisico’s met zich mee zou brengen (Inciardi en Mcbride, 1989). Bovendien heeft de cannabisgerelateerde hulpvraag de laatste jaren een toename gekend. De link tussen de potentie toename en het stijgend aantal mensen met een cannabisprobleem in de drughulpverlening wordt niet uitgesloten. Gezien het huidige drugsbeleid in België tot stand kwam in een sfeerwaar men cannabis niet als een probleem benaderde, is het beleidsmatig van belang dat we deze aspecten belichten en dat men er een goed zicht op heeft, zodat men naar de toekomst toe gedegen keuzes kan maken over hoe men cannabis het best kan benaderen. In wat volgt bespreken we eerst beknopt welke zaken een invloed hebben op de potentie van cannabis, waarna we zullen bekijken in hoeverre er zich een toename heeft gemanifesteerd. Vervolgens zullen we de evolutie bekijken in de cannabisgerelateerde hulpvraag. We beseffen dat we dit ook konden plaatsen bij de evolutie van de vraagzijde, echter we hebben besloten om dit toch hier te bespreken aangezien de link gelegd wordt met de potentie-evolutie. Tenslotte bekijken we in hoeverre de THC-toename extra gezondheidsrisico’s inhoudt voor de gebruiker, aangezien deze vraag ook beleidsmatig van groot belang is. Er is echter al veel inkt gevloeid over de 73
schadelijkheid van het gebruik van cannabis en de gezondheidsproblemen hiermee verbonden. De lichamelijke zowel als geestelijke risico’s van (excessief) cannabisgebruik bevinden zich al een lange tijd op de wetenschappelijke en politieke agenda, en zijn derhalve uitvoerig bestudeerd en beschreven geweest. In dit licht achten we het niet opportuun om de lezer een overzicht te geven van alle gezondheidsrisico’s die in verband worden gebracht met cannabis. Bovendien zou dit ons te ver van de opzet van dit werk leiden. We zullen ons in dit onderdeel dus voornamelijk toespitsen op de gezondheidsaspecten in relatie tot de evolutie van de THC-concentraties in cannabis.
2.3.1 Evolutie van de potentie van nederwiet
2.3.1.1 De potentie van cannabis
Voor toepassing van cannabis als roes- en genotsmiddel zijn niet de vezels maar de (gedroogde) bloemtoppen, en dan vooral de hars die hierin aanwezig is van belang. Hierin komen de werkzame psychoactieve bestanddelen immers in veel hogere concentraties voor dan elders in de plant (Iversen, 2000). Het belangrijkste psychoactieve bestanddeel in de cannabisplant is delta-9-tetrahydrocannabinol of ∆9-THC 69, waarmee tevens ook de kracht of potentie van de cannabis wordt gemeten. Daarnaast heeft ook delta-8tetrahydrocannabinol of ∆8-THC psychoactieve eigenschappen, maar deze zijn - omwille van de minimale aanwezigheid van de stof - te verwaarlozen (Grotenhermen, 1999). De cannabisplant bevat naast THC nog meer dan 400 andere chemische bestanddelen, waarvan meer dan 60 daarvan specifiek zijn voor de plant, de zogenaamde cannabinoïden. Andere belangrijke cannabinoïden naast THC zijn: cannabinol (CBN) en cannabidiol (CBD), maar deze bevatten geen psychoactieve werking (Decorte, 2007). Cannabinol wordt niet door de plant zelf aangemaakt, maar is een degradatieproduct van ∆9-THC. Door de blootstelling van cannabisproducten aan lucht wordt ∆9-THC omgezet in CBN (oxidatie). Aangezien verse cannabisproducten doorgaans weinig CBN bevatten, kan de concentratie van de stof een goede indicator zijn voor de oorspronkelijke hoeveelheid ∆9-THC in een cannabisstaal. 69
Hiernaar zal verder verwezen als THC of tetrahydrocannabinol.
74
Bovendien kan aan de hand van de verhouding THC/CBN ook de leeftijd van het monster bepaald worden, om zo vertekening van de onderzoeksresultaten te voorkomen (Niesink et al., 2010). Cannabidiol is, net zoals ∆9-THC, in bijna elke cannabisvariëteit aanwezig. De hennep die gebruikt wordt voor vezelproductie bevat over het algemeen meer CBD dan Δ9THC, en vice versa wat betreft de roesgerichte cannabis. Zoals reeds vermeld werd heeft CBD geen psychoactieve eigenschappen. Maar de stof kan wel in combinatie met Δ9-THC bepaalde aspecten van de roes versterken of verzwakken (Niesink et al., 2010). Zo zouden specifieke combinaties van deze stoffen instaan voor de aard van de cannabisroes of cannabishigh, terwijl het THC-gehalte de intensiteit van de roes bepaalt (Decorte, 2007). Uit onderzoek is bovendien gebleken dat CBD ook enkele farmacologische effecten van THC kan verminderen, en bovendien verhoogde gezondheidsrisico’s inhoudt, vooral met betrekking tot de ontwikkeling van psychosen. Echter hier zullen we verderop in dit hoofdstuk meer uitgebreid op ingaan. Verschillende factoren kunnen het THC-gehalte in cannabis beïnvloeden. Allereerst kan de potentie verschillen naargelang de specifieke variëteit. Zo geven Bloomquist (1968) en Doorenbos (1971) aan dat er binnen de soort veel verschillende variëteiten bestaan, die van elkaar verschillen naargelang kwantiteit en potentie van de hars, maar ook qua uiterlijke kenmerken, en geografisch gezien qua groeiplaats. Cannabis die specifiek geteeld wordt voor industriële doeleinden (textiel, papier, ...) bevat van zichzelf een zeer laag THC-gehalte, en zijn dus niet geschikt voor het opwekken van roeseffecten. Daarnaast heeft de importsubstitutie zonder meer een invloed gehad op de ontwikkeling van meer potente cannabis in de lage landen. Zoals we hierboven reeds vermeld hebben kunnen ook bepaalde kweek- en bewaartechnieken de potentie van cannabis beïnvloeden. De toegenomen knowhow, de intensivering van de productiewijze en de verplaatsing van buiten- naar binnenteelt in de lage landen stelt de kweker in staat om alle groeiomstandigheden ten volle te controleren, wat het mogelijk maakt om cannabis met een zeer hoog THC-gehalte te produceren. Bovendien bevindt de aanbodzijde zich dichter bij de vraagzijde, wat een langdurige verhandeling van de producten – met kans op verregaande degradatie achterwege laat (Decorte, 2007; Jansen, 2008). Tevens dient hier opgemerkt dat potentie geen garantie voor kwaliteit is, of dat kwaliteitsvolle cannabis altijd een hoog THC-gehalte vereist. Naast het THC-gehalte bepalen 75
nog andere factoren de kwaliteit, zoals het vochtgehalte en de afwezigheid van schimmels, bacteriën, zware metalen of pesticiden. Bovendien heeft kwaliteit veelal te maken met de perceptie van de gebruiker. Ook het uiterlijk, de smaak, de geur en de roes (combinatie THC en CBD) bepalen of wiet goed is of niet en de voorkeur van de gebruiker speelt hierbij een grote rol (Maalsté en Panhuysen, 2007). De ontwikkeling van de krachtige nederwiet en -hasj (supra) heeft dan ook zonder meer te maken met de voorkeur van de consument. Echter niet elke gebruiker is op zoek naar extreem krachtige cannabis. Zo beweren coffeeshopuitbaters dat vooral de jongere, beginnende gebruikers de sterkste cannabis verkiezen, terwijl meer ervaren gebruikers liever mildere producten roken 70. Ook Korf (et al., 2004) geeft aan dat de jongere gebruikers vaker cannabis met een hoger THC-gehalte consumeren en meer geneigd zijn te zoeken naar de sterkere roes, terwijl meer ervaren gebruikers minder op zoek gaan naar deze sterkere variëteiten en hun blowgedrag proberen te reguleren door minder riskant en minder schadelijk te gebruiken.
2.3.1.2 Evolutie inzake de potentie van cannabis
Wat we hierboven reeds besproken hebben in verband met de evolutie van het cannabisfenomeen in de ‘lage landen’ laat uitschijnen dat de cannabis van vandaag niet meer hetzelfde product is als enkele decennia geleden. Verschillende cijfergegevens kunnen deze vaststelling in zekere zin onderbouwen. Als eerste en waarschijnlijk meest relevante onderzoek willen we hier graag de Nederlandse THC-monitor (Niesink, et al., jaargang 1999 – 2010) bespreken. Het betreft een systematisch onderzoek in opdracht van het Nederlandse Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport met als doelstelling de potentie van de in Nederlandse coffeeshops verkocht cannabisproducten (wiet en hasj) in kaart te brengen. Zo worden elk jaar toevalsgewijs 50 Nederlandse coffeeshops geselecteerd, waar men monsters van geïmporteerde wiet en hasj (buitenlandse afkomst) en van nederwiet en –hasj, anoniem aankoopt om vervolgens deze te testen op hun THC-gehalte. Bovendien wordt ook aan de werknemers van de coffeeshops gevraagd naar de wiet die als het ‘meest sterk’ wordt beschouwd, zodat men deze ook kan vergelijken met de andere producten. Dit is het enige 70
VAN SCHAREN, H., Te straffe wiet?, Knack, 25 april 2007, p. 99.
76
onderzoek - als gevolg van het unieke karakter van het Nederlandse beleid (supra) - waar men op dergelijke systematische manier, de door gebruikers geconsumeerde cannabisproducten, in kaart kan brengen. Onderzoek uit andere landen heeft doorgaans betrekking op in beslag genomen cannabisstalen in het kader van opsporingsonderzoeken, waardoor een onderscheid en vergelijking tussen inheems geteelde cannabis en geïmporteerde cannabis niet mogelijk is. Over het algemeen komt men tot de vaststelling dat het THC-gehalte van alle cannabisproducten significant is toegenomen tot 2004, waarna er een lichte daling volgde en inmiddels lijkt de concentratie THC in cannabisproducten gestabiliseerd. Figuur 1 illustreert deze toename voor de (meest populaire) nederwiet, de ‘sterkste’ wiet en de geïmporteerde wiet. We zien dat de gemiddelde THC-concentratie van nederwiet een belangrijke stijging vertoont van 1999 tot 2004: van 8,6% tot 20,4%, om daarna weer lichtjes te dalen tot 15% in 2009. Recent heeft er zich opnieuw een lichte doch significante stijging voorgedaan tot 17,8% in 2010. De stalen die als ‘sterkste’ wiet werden aangekocht vertonen een gelijklopend parcours. Van alle cannabissoorten was het gemiddelde THC-gehalte in de geïmporteerde wiet tot 2007 het meest stabiel (ongeveer 5-7 %). In 2008 en 2009 was sprake van een sterke stijging van het THC-gehalte, tot 9,9%, maar het afgelopen jaar daalde het THC-gehalte naar 7,5%. Figuur 1: Evolutie van de gemiddelde THC-concentraties in nederwiet, sterkste wiet en geïmporteerde wiet.
Bron: NIESINK, R., RIGTER, S. en MOMMERS, J. (2010). “THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops (2009-2010)”, Utrecht, Trimbos-Instituut, p. 47.
77
Figuur 2 illustreert de gemiddelde THC-concentraties voor nederhasj en geïmporteerde hasj. Hasj is een concentratieproduct dat op basis van wiet wordt gemaakt, en is van zichzelf meer potent dan de (gedroogde) bloemtoppen. We zien dat het gemiddelde THC-gehalte in nederhasj analoog aan de nederwiet een sterke stijging kent van 20,8% tot 39,3% in 2004, waarna het terug lichtjes afneemt en uiteindelijk stabiliseert rond de 32%. Voor de geïmporteerde hasj geldt dat alleen in het begin sprake was van een lichte toename in de gemiddelde THC-concentratie. Over het algemeen bleef het THC –gehalte echter relatief constant, met schommelingen tussen de 14% à 17%. In 2007 was er sprake van een daling van het THC-gehalte, sindsdien heeft het gehalte zich weer hersteld tot de waarde van voor 2007.
Figuur 2: Evolutie van de gemiddelde THC-concentraties in nederhasj en geïmporteerde hasj.
Bron: NIESINK, R., RIGTER, S. en MOMMERS, J. (2010). “THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops (2009-2010)”, Utrecht, Trimbos-Instituut, p. 47.
Er dient hierbij opgemerkt dat het in bovenstaande figuren gaat om de gemiddelde THC-concentraties. Er blijkt echter uit de metingen dat er grote variatie bestaat in de THCgehalte tussen de individuele monsters in dezelfde categorie. Zo varieert in de meest recente meting van 2010 de potentie van nederwiet-monsters van 8,0% tot 25,5% en bij de geïmporteerde wiet van 4,1% tot 10,1%. De verschillen zijn zelfs nog meer markant bij de hasj-monsters, waar in de nederhasj uitschieters gevonden zijn van 1,6% en 66,0% en bij het 78
geïmporteerde product variëren de waarden van 0,1% tot 37,4% (Niesink et al., 2010). Opmerkelijk is ook het verschil in potentie tussen de inheemse en de geïmporteerde cannabisproducten. De opkomst en uitbreiding van de binnenteelt speelt hierbij een belangrijke rol. De onderzoekers besluiten dat de cannabisproducten afkomstig van inheems geteelde planten twee- tot driemaal sterker is dan producten geïmporteerd uit het buitenland. Daarbij merkt men op dat de nederwiet veel meer verkocht wordt in de coffeeshops dan het geïmporteerde product, en dat zelfs in veel coffeeshops geen geïmporteerde wiet meer te koop is. Ook geeft men aan dat het aantal coffeeshops dat nederhasj verkoopt echter gering is (Niesink et al., 2010). Ook Korf et al. (2004) geven in dit kader aan dat nederhasj nauwelijks nog verkocht wordt. Voor wat de hasj betreft blijkt de import dus nog een belangrijk segment, voor wiet echter niet. Dit betekent dat de ‘mildere’ cannabisproducten (geïmporteerde wiet) echter langzamerhand uit de coffeeshopmarkt gedrukt worden, terwijl de het aanbod van de ‘sterkere’ producten (nederwiet en hasj) stabiel blijft of zelfs toeneemt (Decorte, 2007). In België doen de jaarlijkse nationale rapporten van het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid verslag van de THC-concentraties in de door politie en douane in beslag genomen cannabis. Als men de evolutie over de jaren heen bekijkt, blijkt dat na de hogere concentraties in 2003-2005, de potentie van cannabis opnieuw licht gedaald is vanaf 2006, en sindsdien gestabiliseerd (Lamkadden et al., 2009). De evolutie van de THC-concentraties in de in beslag genomen hasj vertoont een gelijkaardig verloop. Het gaat hier echter wel om een beperkt aantal stalen, die door de autoriteiten in beslaggenomen zijn. Bovendien kan men ook geen onderscheid maken tussen inheems geteelde cannabis en geïmporteerde cannabis. De waarde van deze cijfers blijft dus eerder beperkt. Bovendien dringt, in het licht van de vergelijkbaarheid op Europees niveau en een onderbouwde beleidsvoering, de nood aan een degelijk monitoring systeem op nationaal niveau – naar het voorbeeld van het Trimbos Instituut (supra) - zich op. De evolutie inzake de potentie van cannabisproducten heeft ook op Europees niveau de aandacht getrokken, vooral onder invloed van diverse mediaberichtgeving. Met het oog op het voorzien van de nodige wetenschappelijke onderbouw voor de verschillende nationale beleidsoverheden inzake drugs, heeft het European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA) in 2004 een onderzoek uitgevaardigd naar de potentie van 79
cannabis in Europa (King, 2004). Algemeen stelt men dat er grote verschillen bestaan in de potentie van cannabisproducten tussen de verschillende landen waarvoor gegevens beschikbaar waren. Men concludeert echter dat het discours van de populaire media waarin wordt aangegeven dat de sterkte van cannabis de laatste jaren enorm is toegenomen - niet bevestigd kan worden uit de (beperkte) onderzoeksgegevens. Men wijst daarbij wel op de methodologische uitdagingen en gebreken van cross-nationaal vergelijkend onderzoek, zoals de afwezigheid van uniforme analysemethodes en de verschillende wijzen van steekproeftrekking tussen de landen. De onderzoekers stelden geen significante stijging vast in de THC-gehaltes van geïmporteerde cannabisproducten. Wel werden er regionaal stijgingen van de potentie van cannabisproducten vastgesteld, voornamelijk in Nederland en haar omringende landen (België, Duitsland, Verenigd Koninkrijk). Het komt er op neer dat de stijgingen in THC-gehalte in sommige landen te wijten is aan het grotere aandeel van inheemse binnenteelt tegenover geïmporteerde cannabis, en de toename in consumptie van inheems geteelde cannabis (Mclaren et al., 2008). Men geeft daarbij aan dat binnenteelt in alle landen van Europa voorkomt. Echter, men stelt dat in de meeste Europese landen geïmporteerde cannabis het grootste aandeel behelst, terwijl er in Nederland en haar omliggende landen – en in het bijzonder België – een tendens is om steeds meer in eigen land te kweken. Bovendien moet men ook rekening houden met verschillen in consumptiepatronen van cannabis tussen de lidstaten. In sommige landen wordt voornamelijk hasj gebruikt (Ierland, Portugal, Duitsland, …), terwijl in andere landen de ‘wiet’ doorgaans meer voorkeur geniet (Nederland, België, Oostenrijk, …), waardoor importsubstitutie in deze landen zich sneller zou kunnen ontwikkelen (King et Al., 2004; Decorte et al., 2003).
2.3.2 Evolutie van de cannabisgerelateerde hulpvraag
2.3.2.1 Evolutie van de cannabisgerelateerde hulpvraag?
Als we kijken naar de Europese cijfers zien we dat cannabis voor maar liefst 21 % van alle cliënten die in behandeling gingen de primaire drug was. Hierdoor volgt cannabis direct 80
na heroïne als meest gemelde drug in de hulpverlening. Met betrekking tot de nieuwe aanvragen voor drugbehandeling, zien we dat, in de 18 landen waarvoor er gegevens beschikbaar waren, het aantal primaire cannabisgebruikers (cannabis als voornaamste ‘probleem’) onder diegenen die voor het eerst werden behandeld tussen 2003 en 2007, toenam van 23 000 tot 35 000. In 2008 wordt er een lichte daling waargenomen, namelijk tot 33 000 gebruikers. Er zijn hier echter grote verschillen waar te nemen tussen de diverse landen van de Europese Unie. Bovendien moet men er rekening mee houden dat het gebruik van cannabis meer wijdverspreid is dan het gebruik van andere drugs (supra). Daarnaast verschillen prevalentiegegevens van cannabisgebruik tussen landen onderling ook erg sterk, en moet men rekening houden met verschillen in behandelingsbehoeften vanwege drugsgebruik, het aanbod en organisatie van behandeling en hulpverlening, en de toepassing van doorverwijzing naar de hulpverlening. Er moeten dus veel zaken in acht genomen worden bij het interpreteren van dergelijke supranationale cijfergegevens. Bovendien moeten we hierbij vermelden dat deze gegevens jammer genoeg overschaduwd worden door een aantal methodologische problematieken, moeilijkheden qua vergelijkbaarheid en een gebrek aan de continue aanvoer van recente gegevens en wetenschappelijk materiaal 71. Wat de Belgische situatie betreft, moeten we vaststellen dat gedegen en continuerende cijfergegevens inzake deze thematiek ontbreken, wat overigens ook vaak het geval is met andere druggerelateerde problematieken. Uit cijfergegevens van de hulpverlenings-, preventie- en wetenschappelijke onderzoeksinstantie ‘De Sleutel’ blijkt dat België op het vlak van cannabisgerelateerde hulpvragen in lijn loopt met de Europese vaststellingen. Voor wat de cijfergegevens van ‘De Sleutel’ betreft valt dit af te leiden uit de registratie van het belangrijkste product. Dit gebeurt enerzijds bij aanmelding, waar in 2006 bij 23% van de hulpvragen cannabis als voornaamste probleem werd vermeld. Opnieuw verovert cannabis daarmee de tweede plaats, na opiaten, voor de vraag naar gespecialiseerde hulp. Er zijn echter wel verschillen naargelang het type centrum. Bij de ambulante hulp zou het gaan om 30% van de cliënten die cannabis als voornaamste probleem aangeven, bij het ‘Residentieel Kortdurend Jongerenprogramma’ (RKJ) om 58%, en bij de Crisisinterventiecentra om 7%. Anderzijds wordt het voornaamste probleemmiddel
71
Europees Waarnemingscentrum voor drugs en drugsverslaving (2010), Jaarverslag 2010: Stand van de drugsproblematiek in Europa, Bureau voor publicaties van de Europese Unie, Luxemburg.
81
ook geregistreerd bij ‘intake’ (opname) of oriëntatie. Van de cliënten die een intake ondergingen in 2005 vormt cannabis in 29% van de gevallen het voornaamste probleem. Daarmee ligt het aandeel van cannabis net iets hoger dan dat van heroïne (Lombaerts, 2008). Een andere instelling die aangaande deze thematiek gegevens vergaart, voor wat Vlaanderen betreft alleszins, is het Vlaams Informatiesysteem van de Vlaamse Vereniging voor Behandelingscentra Verslaafdenzorg (VLIS-VVBV). Deze instantie registreert sinds 1988 de cliënten in de gespecialiseerde drughulpverlening. Ook uit deze gegevens blijkt een sterke toename van de hulpvraag van mensen voor wie cannabis het belangrijkste product is, van 7,1% in 1996 tot 23,8% in 2005. Echter deze cijfers geven een onvolledig beeld, aangezien we niet beschikken over gegevens van cliënten met cannabisgerelateerde problemen in de andere vormen van hulpverlening, zoals de centra geestelijke gezondheidszorg (CGG), psychiatrische afdelingen in een algemeen ziekenhuis (PAAG) of psychiatrische ziekenhuizen (PZ) (Kinable et al., 2008). Meer grondige, longitudinale cijfers kunnen we vinden bij het Landelijk Alcohol en Drugsinformatie Systeem (LADIS) van onze noorderburen. Vanuit de grote politieke en publieke aandacht voor de cannabisproblematiek in Nederland, heeft men vanuit het perspectief van de verslavingszorg de evolutie opgelijst van de hulpvraag voor cannabisproblematiek tussen 1995 en 2009 (Wisselink en Ouwehand, 2011). Ook hier komt men tot de conclusie dat meer en meer gebruikers hulp zoeken omwille van een cannabisprobleem. Deels hangt dit samen met de algehele groei in de verslavingszorg, echter, het aandeel van de cannabishulpvraag ten aanzien van de totale hulpvraag in de verslavingszorg is in 15 jaar verdrievoudigd, van 4% in 1995 tot 12% in 2009. Hoewel het lijkt dat die groei momenteel aan het afvlakken is, gelooft men niet dat het einde in zicht is. Bovendien heeft men in deze studie ook oog voor de vaak voorkomende meervoudige hulpvraag, waar men naast de cannabisproblematiek ook nog een andere verslavingsproblematiek vaststelt. Daarbij geeft men aan dat er in 1995 bij de cannabisgerelateerde hulpvragers 35% cannabis als primaire problematiek heeft, terwijl dit in 2009 oploopt tot iets meer dan 50%, een opmerkelijke stijging. Hoewel men erkent dat cannabisgebruik vooral voorkomt bij jongeren, wordt de toename van de hulpvraag vooral veroorzaakt in de categorie van de 35-plussers. Dit zou een aanwijzing kunnen zijn dat veelvuldig contact met cannabis op jongere leeftijd tot een verslavingsproblematiek kan 82
leiden op oudere leeftijd. Echter meer onderzoek naar de chronische gevolgen van een langdurig gebruikspatroon is vereist. Bovendien merkt men op dat de cannabishulpvraag ‘zwaarder’ lijkt geworden. Men doelt daarmee op de vaststelling dat het aandeel cliënten met een voorgaand psychiatrisch verleden en/of in aanraking kwamen met justitie de laatste jaren ook is toegenomen. Uiteraard moet men hierbij de toepassing van de doorverwijspraktijk naar de drughulpverlening bekijken (Wisselink en Ouwehand, 2011). In dit kader dient opgemerkt dat er een aantal trends kunnen waargenomen worden die niet in overeenstemming lijken te zijn met deze toename van de cannabisgerelateerde hulpvraag. Uit de nationale prevalentiecijfers (Bayingana et al., 2006; Gisle et al., 2010) stellen we vast dat het cannabisgebruik in de bevolking ongeveer op hetzelfde niveau blijft, wat op het eerste zicht tegenstrijdig lijkt met de evolutie in de hulpvraag. Daarnaast kan ook de link worden gelegd met de stabilisatie van de THC-gehaltes in nederwiet van de laatste jaren. Zoals we in het vorige hoofdstuk reeds vermeld hebben steeg de potentie van nederwiet van 1999 tot 2004 zeer sterk, maar daarna was er een soort van stabilisering van het gemiddelde waar te nemen tussen de 15% en 20%. Deze stabilisatie zou in contrast staan met de steeds groeiende cannabisgerelateerde hulpvraag. Echter, uit wetenschappelijk onderzoek is nog niet onomstotelijk gebleken dat er een direct verband is tussen het gestegen THC-gehalte en de verhoogde kans op afhankelijkheid. Doch, cannabis is en blijft een schadelijk product, dus dit verband zou ook niet mogen worden uitgesloten. Het komt erop neer dat er nog weinig (schadelijke) effecten bekend zijn van het langdurig gebruik van cannabis met een hoog THC-gehalte (Wisselink en Ouwehand, 2011).
2.3.2.2 Mogelijke verklaringen voor de evolutie
Een eenduidige verklaring voor bovenstaande evolutie is niet eenvoudig te geven. Gezien het actuele karakter van de problematiek zijn er nog maar weinig ‘verklarende’ wetenschappelijke inzichten voorhanden. Vooral voor wat de Belgische situatie betreft stellen we spijtig genoeg vast dat ook op dit vlak er een gebrek aan evidence heerst. Wisselink en Ouwehand (2011) van het LADIS (supra) vroegen aan wetenschappelijke onderzoekers op het terrein van verslaving en aan vertegenwoordigers uit de verslavingszorg 83
hoe bovenvermelde tegenstelling in trends geduid kan worden, waaruit enkele mogelijke verklaringen naar voor kwamen. Allereerst kan de sterke toename in de hulpvraag van cannabisgebruikers wijzen op een toename in het aantal probleemgebruikers van cannabis. Met andere woorden, als de maand- of jaarprevalentiecijfers stabiliseren of mogelijks dalen, kan het zijn dat er binnen deze groep wel een stijging is van het aantal dagelijkse ‘probleem’ gebruikers. Een andere mogelijke verklaring zou kunnen liggen in de ‘incubatietijd’. Er zal altijd een tijdspanne zitten tussen het gebruik van middelen, het problematisch gebruik en het zoeken van hulp. De evolutie van de potentie van nederwiet zou hierbij ook een rol kunnen spelen, echter toekomstig wetenschappelijk onderzoek zal dit moeten uitwijzen (Wisselink en Ouwehand, 2011). In dit kader stelt Dennis et al. (2002) dat aangezien de voorbije decennia meer mensen cannabis zijn beginnen gebruiken, we in de toekomst een ‘evenredige’ stijging mogen verwachten in het aantal mensen dat nood heeft aan gespecialiseerde hulpverlening. Dit dient echter wel gerelativeerd te worden, aangezien het gebruik van cannabis, en andere drugs, niet noodzakelijkerwijs tot problematisch gebruik leidt. Ook de toegenomen aandacht voor de gevaren van cannabis kan de evolutie van de hulpvraag in de hand werken. Hierdoor zou het besef van problematische gebruikspatronen door de gebruiker of zijn omgeving eventueel sneller tot stand komen. Een andere factor die een mogelijke invloed zou kunnen hebben is de toegenomen maatschappelijke druk om te stoppen met roken, en de afgenomen tolerantie ten aanzien van rokers in het algemeen en cannabisgebruikers in het bijzonder. Tenslotte is er mogelijk sprake van een verbeterd hulpaanbod in de verslavingszorg, waardoor men makkelijker hulp kan zoeken en de problematische cannabisgebruiker beter wordt bereikt (Wisselink en Ouwehand, 2011). Uiteraard moet er in dit kader ook gekeken worden naar een mogelijke verbeterde of toegenomen toepassing van de doorverwijzing, bijvoorbeeld vanuit justitie, naar de gespecialiseerde hulpverlening.
84
2.3.3 Gezondheidsaspecten in verband met de THC evolutie
2.3.3.1 Acute en chronische toxiciteit
Wat de acute effecten van cannabis betreffen, veroorzaakt door THC, kunnen we vaststellen dat deze relatief mild zijn en van voorbijgaande aard. Bovendien zijn ze afhankelijk van persoon tot persoon, en de mentale toestand waarin die zich bevindt op het moment van gebruik. Ook de situatie waarin gebruikt wordt, en de hoeveelheid die men gebruikt heeft een invloed op de perceptie en intensiteit van de roes. Meer algemeen brengt cannabis een bewustzijnsveranderende roes met zich mee. De gebruiker voelt zich ontspannen, licht in het hoofd, zweverig en in zekere mate euforisch. Daarnaast is er ook een kleiner besef van de realiteit en verbeterd het waarnemend vermogen (Ashton, 2001; Van Amsterdam et al., 2009 ). Verschillen in effecten kan ook toegeschreven worden aan de soort cannabis die men gebruikt. Zo wordt de roes van cannabis sativa wel eens omschreven als ‘opwekkend’, ‘euforiserend’ en ‘spacey’, terwijl de roes van cannabis indica bekend staat als ‘bedwelmend’ en ‘uitputtend’. Dit wordt vaak ook in verband gebracht met de hoeveelheid cannabinol (CBN) aanwezig in het product (Adams, 2003, Decorte, 2007). Gebruik van cannabis kan echter ook leiden tot minder aangename effecten, op korte, maar zeker ook op langere termijn. Als een persoon zich slecht of angstig voelt, of gespannen is kan dit leiden tot een ‘bad trip’, waarbij paniek, versterkte angstgevoelens en zelfs paranoia kan optreden (Ashton, 2001). Daarnaast verstoort het gebruik van cannabis tijdelijk de werking van het kortetermijngeheugen, het concentratievermogen en de motorische coördinatie. THC veroorzaakt ook een dosisafhankelijke en omkeerbare toename van de hartfrequentie en heeft invloed op de bloeddruk, wat duizeligheid zou kunnen veroorzaken. Andere neveneffecten zijn droge mond, rode ogen, verminderde reflexen, misselijkheid, spierzwakte, buikkrampen, … echter deze zijn al bij al persoons- en situatie gebonden en kunnen ook door andere zaken beïnvloedt worden (Van Amsterdam et al., 2009). Hoewel de acute effecten van cannabis niet zozeer ernstige gezondheidsrisico’s inhouden, wordt chronisch en zwaar gebruik van cannabis daarentegen wel geassocieerd met significante risico’s. Deze situeren zich voornamelijk in het veld van schade aan de luchtwegen, aangezien men meer rook en dieper inhaleert, en de rook langer vasthoudt. Bovendien zou 85
er bij een cannabissigaret ongeveer vier maal meer teer worden afgezet in de longen en viertot vijfmaal zoveel koolstofmonoxide in het bloed worden opgenomen dan bij een vergelijkbare hoeveelheid tabak (Wu et al., 1988). Daarnaast wordt het chronisch gebruik van cannabis ook regelmatig in verband gebracht met de ontwikkeling van psychosen, en zou er in zekere mate een risico op de ontwikkeling van afhankelijkheid bestaan. Deze zullen we echter verderop beknopt bespreken. We zijn echter geïnteresseerd in de vraag of het gebruik van cannabis met een hoge(re) THC-concentratie meer gezondheidsrisico’s met zich mee brengt dan gebruik van cannabis met een lagere potentie. Deze vraag blijkt echter niet eenvoudig te beantwoorden, en wordt bovendien overschaduwd door de afwezigheid van afdoende wetenschappelijke inzichten (King et al., 2004; Kinable et al., 2008). Een belangrijk discussiepunt dat zich daarbij aandient is de vraag of een hogere THC-concentratie van cannabis ook effectief tot een hogere opname van THC leidt. Mesinga et al. (2006) vonden duidelijk bewijs dat het roken van gelijke hoeveelheden cannabis met verschillende THC-concentraties tot een dosisafhankelijke stijging van THC in het bloed leidt. De ‘sterke wiet’ zou vooral acuut een dosisgerelateerde invloed hebben op het lichaam. Naarmate ‘sterkere’ cannabis wordt gebruikt, worden de verschillende hersenfuncties sterker beïnvloed: een verhoogde hartslag, tragere reacties, verminderde motorische controle en verminderde concentratie. Een hogere THC-concentratie zou dus vooral voor mensen met hartproblemen of een verzwakt immuunsysteem een bijkomend risico kunnen inhouden. De onderzoekers konden echter geen conclusies formuleren over de langdurige effecten van het gebruik van sterke cannabis. Verdere studie zal de precieze gevolgen, op korte en lange termijn, moeten uitwijzen (Mesinga et al., 2006). Hiertegenover staat de vaststelling dat gebruikers in de praktijk de inname van THC kunnen doseren, afhankelijk van de sterkte van de cannabis, door hun rookgedrag of gebruikstechniek aan te passen. Zo zijn er verschillende manieren om cannabis te gebruiken, de meest gangbare is het roken met of zonder tabak via een zelf gerolde sigaret, ook bekend als de ‘joint’. Daarnaast kan het product ook oraal geconsumeerd worden, via eten of drinken, aangezien het oplosbaar is in alcohol en vetten. De verschillende consumptietechnieken maken het mogelijk om de intensiteit en de duur van de effecten te controleren (Iversen, 2000). Door het dieper of minder diep inhaleren kan men de intensiteit 86
van de effecten doseren. Bij orale inname treden de effecten later op, pas een half uur tot een uur na consumptie, maar ze blijven wel langer voortduren. Daarnaast wordt er bij orale inname minder van de gebruikte hoeveelheid THC opgenomen dan bij inhalatie. Men zal dus meer moeten consumeren om eenzelfde effect te bekomen (Ashton, 2001). We kunnen hierbij ook terugkoppelen naar Howard S. Becker, die in zijn baanbrekende studie ‘Becoming a marihuana user’, reeds in 1953 wees op het belang dat de gebruiker de ‘correcte’ gebruikstechniek aanleert, zodat het mogelijk wordt om de effecten van het roesmiddel te doseren, en op deze manier er optimaal van te kunnen genieten (Becker, 1953). De studies naar een mogelijk ‘titratie-effect’ zijn echter tegenstrijdig (Mclaren, 2008). Sommige onderzoekers beweren dat gebruikers van sterkere soorten minder rook inhaleren om de gewenste effecten te bereiken, wat vanuit een gezondheidsperspectief dan kan gezien worden als een ‘voordeel’ van krachtiger marihuana omwille van een verminderde rookschade (Heischmann et al., 1989; Matthias et al., 1997). Anderzijds vond men ook dat het ‘titratie-effect’ slechts beperkt was, aangezien de hoeveelheid THC die in het bloed werd gemeten hoger was na het roken van sterkere cannabis, dan na het roken van minder sterke cannabis. Daarnaast waren er ook nog studies waar er helemaal geen invloed van de sterkte van de cannabis op het rookgedrag gevonden werd. Het dient echter opgemerkt dat bovenstaande studies al in zeker mate gedateerd zijn, aangezien er gewerkt werd met cannabis met naar - hedendaagse normen – lage THC-concentraties. We kunnen dus geen conclusies trekken ten aanzien van een mogelijk titratie-effect van het rookgedrag op de THC-inname bij gebruik van de hedendaagse, meer krachtige nederwiet (Korf et al., 2004; Mclaren, 2008; C.A.M., 2008). De nood aan wetenschappelijke inzichten omtrent dit thema dringt zich aan. Een mogelijke verklaring voor de tegenstrijdigheid van bovenstaande, oudere studies kan liggen in het feit dat ze werkten met heterogene groepen van cannabisgebruikers, waardoor men alleen zicht heeft op vergelijkbare gebruikspatronen. Korf et al. (2004) bestudeerden het verband tussen de sterkte van cannabis en de gebruikswijze van personen. Daarbij maakten ze een onderscheid in drie types van cannabisgebruikers: (1) de sterkste roes, betreffen de verhoudingsgewijs jongere gebruikers die vaker en meer cannabis met een hoger THC-gehalte consumeren; (2) de stabiele roes, betreft bewuste gebruikers die vaak samen met anderen gebruiken, en een bepaald roesniveau nastreven. De sterkte van 87
de cannabis wordt gecompenseerd door er minder van te nemen; en tenslotte (3) de stabiele hoeveelheid, betreft de voornamelijk oudere solistische gebruikers die in de loop der jaren een vast gebruikspatroon hebben ontwikkeld. De sterkte van de wiet heeft nauwelijks invloed op het gebruik. Korf et al. (2004) concluderen dat de jongere gebruikers vaak zoeken naar de sterkste roes, terwijl meer ervaren gebruikers hun blowgedrag zelf reguleren door minder riskant en minder schadelijk te gebruiken. Bovendien kunnen we verwachten dat de gebruikers van het sterkste roes-type en stabiele roes-type, bij consumptie van sterkere cannabis, ze ook daadwerkelijk meer THC opnemen. In dit licht heeft het hoge THC-gehalte in de hedendaagse nederwiet wel implicaties voor het ontradingsbeleid naar jongeren toe, gezien het cannabisgebruik op jonge leeftijd toch het meest schadelijke gevolgen inhoudt (Kinable, et al., 2008). Bovendien kan dit voor beginnende gebruikers problematisch zijn, aangezien ze omwille van hun gebrek aan ervaring ineens teveel THC kunnen binnenkrijgen, waardoor de ongewenste effecten kunnen optreden. Doch, Becker (1953) toonde ons al dat het gebruik van roesmiddelen een leerproces is, als men de effecten niet leert kennen en appreciëren, zal het gebruik hoogstwaarschijnlijk niet verder gezet worden.
2.3.3.2 Afhankelijkheid
Ook de relatie tussen hoge THC-concentraties en afhankelijkheid blijkt onduidelijk en onderbestudeert. De internationale standaard die gehanteerd wordt bij het bepalen van zowel lichamelijke als geestelijke afhankelijkheid is de ‘Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders’ (DSM). De DSM-IV definieert middelenafhankelijkheid als volgt: “When an individual persists in use of alcohol or other drugs despite problems related to use of the substance, substance dependence may be diagnosed. Compulsive and repetitive use may result in tolerance to the effect of the drug and withdrawal symptoms when use is reduced or stopped” 72. Lange tijd werd verondersteld dat cannabis, en specifiek THC, niet of nauwelijks verslavend zou zijn. Denk maar terug aan wat we in het vorige deel besproken hebben bij 72
Task Force on DSM-IV, Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-IV-TR, Washington, American Psychiatric Association, 2000.
88
het tot stand komen van het Nederlandse gedoogbeleid, waar de werkgroep ‘Hulsman’ het afhankelijkheidspotentieel van cannabis ‘verwaarloosbaar’ bestempelde in vergelijking met tabak en opiaten (Van den Bunt, 2006). Vandaag de dag wordt algemeen aangenomen dat (een deel van) de ‘belonende’ werking van verslavende stoffen tot stand komt door de afgifte van de neurotransmitter dopamine in een bepaald deel van onze hersenen, de Nucleus Accumbens. Een verhoogde afgifte van dopamine in dat gebied van de hersenen van mensen is gevonden na toediening van amfetamine, cocaïne, alcohol en nicotine; stoffen waarvan geweten is dat ze (grote) verslavende eigenschappen bezitten (Niesink et al., 2010). Bossong et al. (2009) toonden aan dat ook THC een dergelijke verhoging van de dopamine afgifte veroorzaakt, en dat cannabis dus meer gelijkt op andere verslavende stoffen dan eerst gedacht. Bovendien zou het herhaald toedienen van THC gewenning of tolerantie geven voor tal van fysiologische en gedragseffecten. Ook leidt het stoppen na langdurig en frequent gebruik tot onthoudingsverschijnselen, die qua ernst vergelijkbaar zijn met die van tabak (Van Amsterdam, 2008). Het verslavend potentieel van cannabis zou zich vooral situeren op het psychisch niveau, waar er zich vormen van ‘craving’ of hunkering kunnen voordoen, echter dit is net zoals met de fysieke afhankelijkheid van cannabisgebruik eerder beperkt in vergelijking met andere roesmiddelen. Het komt erop neer dat het afhankelijkheidsrisico groter wordt naarmate men grotere hoeveelheden consumeert, en meer frequent gebruikt. Het is dus vooral de overdaad die schaadt. Daarnaast zijn de risico’s ook afhankelijk van persoon tot persoon en wellicht zelfs deels genetisch bepaald. Sommige mensen zijn extra gevoelig om verslaafd te geraken dan andere. Belangrijk is dat jongeren onder deze categorie gerekend worden. Zo zou cannabisgebruik voor de leeftijd van zestien jaar de kans verhogen op afhankelijkheid, zeker in geval van een frequent gebruikspatroon (CAM, 2008; Van Amsterdam, 2008). Wat de risico’s op afhankelijkheid inhouden bij het (chronisch) gebruik van cannabis met hoge THC-concentratie blijkt de dag van vandaag nog onduidelijk. Er zijn onderzoekers die stellen dat er een dosisafhankelijk verband bestaat tussen THC-gehalte en de risico’s op afhankelijkheid, echter hierover is zeker nog geen uitsluitsel, en verder onderzoek is nodig (Niesink et al., 2006). Korf en zijn onderzoekers (2004) concludeerden ui hun onderzoek naar de schadelijkheids- en afhankelijkheidsrisico’s van ‘sterke wiet’ dat de ‘voorkeurssterkte’ een belangrijke voorspeller is voor het risico op afhankelijke. Door middel van regressieanalyse 89
werd gekeken naar de invloed van sterkte van de cannabis, specifieke kenmerken van het cannabisgebruik, aspecten van de gebruiker en de situatie waarin gebruikt wordt. De onderzoekers stelden vast dat vooral drug- en setvariabelen de DSM-score in zekere mate kunnen voorspellen, waarbij de voorkeurssterkte de belangrijkste voorspeller was. Men concludeerde daaruit dat over het algemeen gesteld kan worden dat hoe sterker de geprefereerde cannabis is, hoe hoger de DSM-score en hiermee hoe groter het risico op afhankelijkheid. Daarnaast zou ook leeftijd een rol spelen, in die zin dat hoe ouder de gebruiker was, hoe lager de DSM-score. Deze vaststelling dient echter genuanceerd te worden, aangezien de voorspellende waarde van de verschillende kenmerken van drug, set en setting relatief laag is, en dat de relatie tussen sterkte en afhankelijkheid hoogstwaarschijnlijk meer complex in elkaar zit. Zo blijkt ook dat de sterkte voor de totale groep een belangrijke voorspeller is van de DSM-score, echter voor verschillende groepen blijkt sterkte geen rol te spelen in de kans op afhankelijkheid (Korf et al., 2004). Een ander aspect dat we hierbij kunnen aanhalen valt te bekijken in het licht van de toename in de cannabisgerelateerde hulpvraag, wat we reeds hierboven beschreven hebben. Zo kunnen we de veronderstelling maken dat een hogere THC-concentratie in de gebruikte cannabis leidt tot meer afhankelijkheid, wat zich reflecteert in de toegenomen hulpvraag. Dergelijke argumentatie is voornamelijk gebaseerd op de temporele samenhang tussen de stijging van de THC-concentratie in de nederwiet en de toegenomen vraag naar hulp in verband met cannabisafhankelijkheid of –misbruik in de verslavingszorg. Echter, een temporele samenhang is geen bewijs voor een causaal verband. Daarbij blijft spijtig genoeg ook de wetenschappelijke onderbouw afwezig (CAM, 2008). Doch, dit wil niet zeggen dat deze samenhang genegeerd moet worden. Bovendien wordt niet overal dezelfde samenhang waargenomen. Zo is er bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk wel sprake van een groeiend marktaandeel van cannabis met een hoog THC-gehalte, maar niet van een toename in de cannabisgerelateerde hulpvraag in de verslavingszorg 73. Het ziet er naar uit dat dergelijk verband op een veel complexere manier in elkaar zit. Opnieuw dringt de nood aan wetenschappelijk onderzoek in dit kader zich op.
73
United Nations Office on Drugs and Crime - UNODC (2006), ‘Cannabis: Why we should care?’ In: UNODC, World drug report 2006, vol. 1, Wenen, Oostenrijk, p. 56.
90
2.3.3.3 Geestelijke gezondheid
Naar de schadelijke gevolgen van cannabisgebruik op de geestelijke gezondheid van mensen is ook al veel onderzoek gedaan, echter eensgezindheid in de academische wereld hieromtrent is nog niet bereikt. Over het algemeen wordt (excessief) gebruik van cannabis dikwijls in verband gebracht met de ontwikkeling van psychosen, angststoornissen en depressie, echter hierover bestaat nog geen uitsluitsel (Hall et al., 2001; Kinable et al.; 2008). Bij de relatie tussen cannabisgebruik en psychotische verschijnselen dient men onderscheid te maken tussen het optreden van acute (voorbijgaande) psychose, die bij veel mensen ooit wel eens optreden, en chronische blijvende psychotische stoornissen, zoals bijvoorbeeld schizofrenie. Van Amsterdam et al. (2008) concludeert op basis van een recente metaanalyse dat het ooit gebruik van cannabis (ongeacht de frequentie) wordt geassocieerd met een verhoogd risico op de ontwikkeling van een eerste psychose met een factor 1.4. Regelmatig gebruik van cannabis zou dit risico vergroten met ongeveer een factor 2, onafhankelijk van ander middelengebruik en van andere risicofactoren voor psychose. Bovendien zou dit verband dosisgerelateerd zijn. Ook zou cannabisgebruik door mensen die al een zekere verhoogde kwetsbaarheid bezitten voor het ontwikkelen van psychotische symptomen en aandoeningen, mogelijk het ontstaan ervan versnellen, en een reeds aanwezige psychotische stoornis verslechteren. De relatie tussen cannabis en psychosen is echter uiterst complex, en hangt samen met een hele resem van andere invloeden zoals genetische en omgevingsfactoren en de interactie hiertussen (Van Amsterdam et al., 2008; Kinable et al.; 2008). Eenduidige (causale) verbanden zijn dus haast onmogelijk te bekomen, met als gevolg dat deze thematiek altijd het voorwerp van discussie en onenigheid zal blijven. Wellicht zijn jongeren, gezien de onvolledige ontwikkeling van hun hersen, evenals mensen met een zekere genetische kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van psychosen, meer gevoelig voor de risico’s van cannabis gebruik. De gebruiksfrequentie en –hoeveelheid spelen hierbij ook een rol. We zijn echter meer geïnteresseerd in de relatie tussen het gebruik van cannabis met een ‘hogere’ THC-concentratie en een toegenomen risico op het ontwikkelen van psychotische stoornissen. Spijtig genoeg moeten we opnieuw vaststellen dat de bewijsvoering op dit vlak gebrekkig is (CAM, 2008). Hall et al. (2001) geven aan dat het effect 91
van het gebruik van meer potente cannabis afhankelijk is van de aard van het gezondheidsaspect in kwestie, en de ervaring van de gebruiker met cannabis. Hogere gemiddelde doses van THC zullen hoogstwaarschijnlijk leiden tot het vaker ervaren van ongewenste psychische effecten, waaronder psychotische symptomen, vooral bij onervaren gebruikers. Wetenschappelijke gegevens ontbreken echter om hier onderbouwde uitspraken over te doen. Andere auteurs wijzen op de risico’s van cannabis met een hoog THC-gehalte in verband met de afwezigheid van (of lage gehaltes van) cannabidiol (CBD) (Fielding en Morrison, 2010; Niesink et al., 2010). Zoals we reeds vermeld hebben is CBD een cannabinoïd dat geen psychoactieve eigenschappen bezit. Het zou echter wel sommige effecten van THC tegengaan, en bovendien enkele anti-psychotische en angstverminderende eigenschappen bezitten (Long et al., 2005). Belangrijk hierbij is de verhouding THC/CBD in de cannabisproducten. Zo blijkt dat hoe lager het CBD-gehalte, des te hoger het risico op psychotische symptomen. Zo geven Niesink et al.(2010) aan dat de deze verhouding erg laag is in nederwiet en de sterkste wiet, in die zin dat er vooral THC, maar bijna geen CBD meer aanwezig is. Het gemiddelde CBD-gehalte is normaal gezien hetzelfde voor nederwiet en geïmporteerde wiet, maar aangezien de THC-concentratie in nederwiet tot 2004 sterk is toegenomen, is de verhouding CBD/THC nu veel lager. De verhouding CBD/THC is gemiddeld het hoogst in geïmporteerde cannabisproducten (hasj en wiet). Men veronderstelt dat cannabisproducten met een hoge concentratie aan CBD veel minder schadelijk zouden zijn dan cannabis met een hoog THC-gehalte (Niesink et al.,2010). Echter in hoeverre CBD daadwerkelijk een aantal van de ongewenste effecten van THC kan tegengaan, en meer specifiek het risico op de ontwikkeling van psychotische symptomen, zal de komende jaren eerst verder onderzocht moeten worden.
2.3.4 Besluit Uit wat we hierboven besproken hebben blijkt dat de potentie van geïmporteerde cannabisproducten doorheen de tijd niet zo veel veranderd is. Het gedachtegoed dat cannabis een relatief onschadelijk middel is lijkt hiermee overeind te blijven. Echter, de ontwikkeling van specialistische en meer intensieve teeltmogelijkheden eind vorige eeuw, en de verplaatsing van de buiten- naar binnenteelt in bepaalde delen van de wereld, met de 92
lage landen op kop, hebben gezorgd voor het ontstaan van sterkere variëteiten, die langzaam maar zeker de lokale cannabismarkt (lees: ‘wietmarkt’) begon te domineren. Bovendien heeft er zich inderdaad de laatste jaren een toename van de cannabisgerelateerde hulpvraag voorgedaan. Echter verschillende verklaringen kunnen aan de basis van deze ontwikkeling liggen. De evolutie van de krachtige nederwiet, en de extra gezondheidsrisico’s die deze nieuwe variant met zich mee brengt is een van de mogelijke oorzaken. Wat deze extra gezondheidsrisico’s inhouden kunnen we concluderen dat het vooral een versterking van de acute toxische effecten inhoudt. Verschillende auteurs wijzen daarbij op het bestaan van de mogelijkheid tot het doseren van de THC opname door de cannabisgebruiker. Hierover bestaat echter nog geen uitsluitsel. Verder onderzoek is nodig. Wat de geestelijke gezondheid betreft zien we dat de afwezigheid van CBD in de meer potente nederwiet mogelijk extra risico’s inhoudt voor het ontwikkelen van psychotische stoornissen, aangezien CBD enkele van de effecten van THC remt. Opnieuw moeten we vaststellen dat er verder onderzoek naar deze thematiek vereist is. Wel blijft men het erover eens dat het gebruik van cannabis extra risico’s inhoudt voor jongeren. Bovendien blijkt uit hun gebruikspatroon ook de voorkeur naar sterkere cannabisvarianten naar voor te komen. De sterkere cannabisvarianten kunnen eventueel voor jongeren, zeker onervaren gebruikers, extra risico’s met zich mee brengen. Dit houdt mogelijk enkele belangrijke implicaties in voor het ontradingsbeleid dat men wil voeren ten aanzien van jongeren. Gezien het actuele karakter van de thematiek blijkt nog veel onduidelijk, en is verder wetenschappelijk onderzoek vereist. Wel kunnen we ervan uitgaan dat gebruikspatronen (en leeftijd) belangrijke risicofactoren zijn, en niet zozeer de potentie van het product. Schadelijkheid heeft vooral te maken met ‘hard’ versus ‘soft’ gebruik. Het is de overdaad die schaadt. In dit licht kan spreken over een wezenlijk ‘nieuwe’ drug verwarrend zijn.
2.4 Conclusie Cannabis, en de cannabismarkt hebben doorheen de jaren een aantal belangrijke evoluties doorgemaakt. Het beeld dat de populaire media ophangt van het recente, problematische cannabisfenomeen blijkt niet gelogen. Het moet echter wel genuanceerd worden. De vraagzijde heeft een belangrijke evolutie ondergaan. Er kan zelfs worden 93
gesproken van een heuse normalisering van het cannabisgebruik. Ook een drugsmarkt is onderhevig aan de wet van vraag en aanbod. Een toename in de vraag impliceert in principe ook een toename in het aanbod. Deze is vooral tot uiting gekomen met de intensivering van de cannabisproductie. Nieuwe ontwikkelingen inzake kweekmateriaal en -technieken maken een intensievere productie mogelijk. Ook de verplaatsing van de buiten- naar binnenteelt, waar alles gecontroleerd kan worden, hangt hiermee samen. Langzamerhand zien we dat het proces van importsubstitutie zich voltrokken heeft, waarbij de inheems geteelde wiet de import heeft vervangen. Voor hasj geldt dit niet, deze wordt nog voornamelijk geïmporteerd. Zowel de vraag- als de aanbodzijde vertonen de laatste jaren een uiterst dynamisch en grensoverschrijdend karakter. Bovendien worden verschillende aspecten aan de aanbodzijde gekenmerkt door een hogere graad van professionalisme en organisatie. De cannabisbranche blijkt een winstgevende business waar criminele organisaties elk een stuk van de taart proberen te bemachtigen. Het criminele gehalte zal altijd wel aanwezig geweest zijn, echter de laatste jaren lijkt het meer en meer aan de oppervlakte te komen. Het fenomeen van de productieverplaatsing en het grensoverschrijdend drugstoerisme, met het verschuiven van de dealpanden van Nederland naar België illustreren dit uitstekend. We zien dat dergelijke zaken extra druk zetten op het drugsbeleid van de landen die ermee kampen, ook in België. Een structurele en geïntegreerde aanpak wordt vooropgesteld maar blijkt echter moeilijk te handhaven, waardoor eens te meer teruggevallen wordt op een eenzijdige repressieve aanpak, met enkele negatieve effecten als gevolg. Op dit vlak dringt grensoverschrijdende samenwerking zich meer dan ooit op om het drugsfenomeen op een zekere mate te kunnen beheersen. De initiatieven in de Euregio’s kunnen daarbij het voortouw nemen. Met betrekking tot het cannabisfenomeen kunnen we ons bovendien de vraag stellen of elke aanpak vanuit het prohibitieve kader nog wel tot een structurele beheersing van het fenomeen kan leiden. Alternatieve strategieën maken dit eventueel wel mogelijk. Hoewel er van een productevolutie ook sprake is, dient deze net zoals de marktevolutie genuanceerd te worden. Over het algemeen kunnen we concluderen dat de potentie van cannabis in de lage landen de laatste jaren een evolutie heeft ondergaan, en dat een stijging onmiskenbaar is. Het proces van de ‘importsubstitutie’ en de ontwikkeling en uitbreiding van de binnenteelt zijn hiermee onlosmakelijk verbonden. Het blijkt echter 94
vooral dat de potentie van inheems en binnen geteelde cannabis in zekere mate is toegenomen, terwijl de geïmporteerde producten relatief stabiel gebleven zijn. Het beeld dat de populaire media optekent van een ‘dramatische’ stijging in de THC –gehaltes, en het ontstaan van ‘nieuwe’ cannabis, moet dus gerelativeerd worden. De evolutie heeft vooral betrekking op de ‘wiet’, aangezien het aandeel van geïmporteerde hasj, voornamelijk uit Marokko, groter blijft dan dat van de inheems geproduceerde hasj. De toename in de cannabisgerelateerde hulpvraag werd hiermee in verband gebracht. Hoewel er een samenhang te bemerken valt, dient deze niet overdreven te worden. We hebben gezien dat verschillende oorzaken aan de basis van deze toename kunnen liggen. Verder studie naar dit uiterst actuele fenomeen is nodig. Ook de extra gezondheidsrisico’s van de sterkere wiet blijken vandaag de dag nog onduidelijk. Deze thematiek wordt overschaduwd door een gebrek aan wetenschappelijk inzichten, voornamelijk ook door het actuele karakter van het verschijnsel. Ook op dit vlak is verdere studie nodig om sluitende antwoorden te kunnen geven. Wel hebben we kunnen concluderen dat het van belang is om te kijken naar de consumptiepatronen en voorkeuren van de gebruikers. Jongere gebruikers zouden vaker sterkere wiet verkiezen. Vooral voor onervaren gebruikers zou dit extra risico’s kunnen inhouden. Bovendien blijkt dat het voornamelijk de overdaad is die schaadt, iets wat echter opgaat voor vele andere middelen, zowel legaal als illegaal.
95
Algemene conclusie en discussie
We hebben gezien dat met het ontstaan van de beleidsnota van de Federale regering in verband met de drugproblematiek, in 2001 in België de krijtlijnen werden uitgetekend voor een integraal en geïntegreerd drugsbeleid. Deze nota was grotendeels gebaseerd op de uitgangspunten van de parlementaire werkgroep drugs die in 1996 werd aangesteld om alle aspecten van het drugsprobleem te onderzoeken. Het drugsfenomeen werd erkend als een complex, omvangrijk en reëel verschijnsel, waarvoor een globale benadering noodzakelijk is. Vanuit het besef dat drugsgebruik een historische en maatschappelijke realiteit is, werd er gekozen voor een normaliseringsbeleid, een derde weg tussen enerzijds het klassieke prohibitionistische model (repressie), en anderzijds een anti-prohibitionistische benadering (legalisering, decriminalisering), waarbij men de drugproblematiek aanneemt als een aangelegenheid van volksgezondheid. Deze pragmatische benadering past bovendien perfect binnen een internationale trend. De laatste decennia evolueren vele nationale beleidsstrategieën naar een multidimensionele aanpak, als antwoord op een veranderende sociale realiteit. We hebben verschillende invloeden besproken die mee de vorm van ons huidige drugsbeleid bepaald hebben. Zo heeft het internationale kader een grote impact op het uitzicht van de nationale strategieën van haar lidstaten. Dit kader, met de de Verdragen van de Verenigde Naties op kop, houdt vast aan de klassieke prohibitieve benadering. We hebben gezien dat vanuit zowel politieke als academische hoek meer en meer wordt opgeroepen voor de mogelijkheid tot experiment met alternatieve strategieën. Vooral op het vlak van cannabis blijkt de klassieke punitieve aanpak zijn strepen te hebben verloren. Nederland was, met de ontwikkeling van haar gedoogbeleid in 1976, de eerste om te experimenteren met een alternatieve benaderingswijze ten aanzien van cannabis, echter wel binnen de internationaal vastgelegde grenzen van de prohibitie. Sindsdien hebben meer en meer landen overal ter wereld hun cannabisbeleid verlegd van het meer ‘strafbare’ uiteinde naar het meer ‘gereguleerde’ en tolerante uiteinde van het drug prohibitiecontinuüm.
96
Ook België heeft destijds de keuze gemaakt om de cannabisgebruiker op een meer tolerante manier aan te pakken. We hebben gezien dat bij het tot stand komen van de federale beleidsnota drugs, ten tijde van de parlementaire werkgroep, cannabis niet als een probleemfenomeen werd gezien. Dit uitte zich op politiek vlak in een debat omtrent de legalisering van cannabis. Men bepleitte vooral vanuit links-socialistische hoek voor legalisering, derhalve een meer adequate controle ten aanzien van het product mogelijk te maken. Men oordeelde dat er geen enkel objectief criterium voorhanden is om cannabis anders te benaderen dan alcohol of tabak. We geloven dat enkele van die inzichten mogelijk ook hun nasleep hebben gevonden in het uiteindelijke cannabisbeleid dat destijds tot stand gekomen is. Zo heeft men er voor gekozen om een onderscheid te maken in de strafrechtelijke aanpak tussen cannabis en andere illegale drugs. Aan het bezit en de teelt voor persoonlijk gebruik van cannabisproducten werd de laagste vervolgingsprioriteit verleend, mits afwezigheid van verzwarende omstandigheden. Vanuit de media, maar ook de academische wereld, bleek de laatste jaren maar al te vaak dat het cannabisfenomeen sindsdien enorm veranderd is, en allerlei problematische kwesties met zich meebrengt. Dit deed de vraag opborrelen of men dit fenomeen nog wel als onschuldig en ongevaarlijk kon benaderen. Uit wat we in het tweede hoofdstuk besproken hebben, blijkt dat het cannabisfenomeen de laatste jaren inderdaad een aantal belangrijke evoluties heeft ondergaan. Deze dienen echter wel genuanceerd te worden in relatie tot het ‘problematische’ karakter dat er aan verbonden wordt. Eerst hebben we de recente ontwikkelingen van de cannabismarkt besproken. We hebben daarbij de focus gelegd op de Lage Landen, gezien het grensoverschrijdende karakter van het drugsfenomeen. De vraag voor cannabis is de laatste decennia enorm toegenomen. Er kan zelfs gesproken worden van een normalisering van het cannabisgebruik. Deze evolutie, ‘de veranderde sociale realiteit’, hebben we op beleidsvlak vertaald gezien in een meer tolerante aanpak ten aanzien van cannabis in vele landen, onder andere in België. Voor elk product, waaronder dus ook roesmiddelen, geldt de wet van vraag en aanbod. Een evolutie van de vraagzijde heeft zondermeer een impact op de aanbodzijde. De aanbodzijde van cannabis heeft in de Lage Landen de laatste jaren ook enkele markante ontwikkelingen gekend. De productie van cannabis is vandaag de dag in grote mate een inheemse kwestie geworden. Daarbij heeft er zich een intensivering van het productieproces voorgedaan, 97
waarbij de productie voor een groot deel verschoven is van buiten- naar binnenteelt, voornamelijk onder de leiding van malafide organisaties. Vanuit het groeiende besef van deze winstgevende business, en het hoge criminele gehalte hierachter, heeft de Nederlandse overheid haar tolerante houding omgebogen naar een meer eenzijdige repressieve aanpak. Hierbij kan ook de problematiek van het grensoverschrijdend drugstoerisme gesitueerd worden, waarbij het overlastcriterium de ondergrens voor een harde aanpak vormt. We hebben echter meermaals gewezen op de negatieve effecten die deze symptoombestrijding genereren. Niet alleen kan men niet voorzien in een structurele oplossing, men zorgt ook voor een verplaatsing, een transformatie en het meer onzichtbaar worden van het fenomeen, wat in het licht van de Schengenovereenkomst als problematisch kan beschouwd worden. Dit illustreert perfect de enorme dynamiek, en het grote aanpassingsvermogen achter de huidige drugs- en meer specifiek cannabismarkt. De cannabis zelf heeft de laatste jaren ook een evolutie doorgemaakt, dewelke in grote mate samenhangt met de marktevolutie. Opnieuw is enige nuance hier op zijn plaats. De schrikbeelden die vanuit de media de wereld worden ingestuurd over een ‘nieuwe’, meer schadelijke drug moeten gerelativeerd worden. Als gevolg van de intensivering van de productiewijze, en de verplaatsing van buiten- naar binnenteelt, heeft de potentie van inheems geteelde cannabis in zekere mate een toename gekend. Het betreft namelijk de inheems geteelde wiet, die de laatste jaren de cannabismarkt in de Lage Landen begon te domineren. Voor wat de geïmporteerde wiet betreft, en de hasj – die voornamelijk wordt geïmporteerd – blijkt er geen significante verandering vast te stellen in het THC-gehalte. In dit licht lijkt het ons ook verwarrend om te spreken van een wezenlijk ‘nieuwe’ drug. De toename in de cannabisgerelateerde hulpvraag wordt met deze potentie toename in verband gebracht. Hoewel er ongetwijfeld een samenhang bestaat tussen deze twee kan er (nog) niet gesproken worden van een causaal verband. Verschillende oorzaken lijken invloed te hebben op de hulpvraag toename, de potentie van cannabis kan daar één van zijn. Daarvoor is er echter meer onderzoek nodig naar de schadelijkheid van het gebruik van cannabis met hogere THC-gehaltes. Men is er in de academische wereld nog niet over eens wat deze extra risico’s precies inhouden, we kunnen er dus ook nog geen conclusies over trekken. Wel staat vast dat specifieke gebruikspatronen en de voorkeur van gebruikers een belangrijke rol speelt. Jongere gebruikers zouden vaker sterkere wiet verkiezen. Vooral voor 98
onervaren gebruikers zou dit extra risico’s kunnen inhouden, aangezien ze sterker geïntoxiceerd kunnen geraken dan verwacht. Het lijkt voornamelijk overdadig gebruik te zijn wat schadelijk is, iets wat echter opgaat voor vele andere (roes)middelen. Als we bovenstaande bemerkingen terug voeren naar de centrale vraagstelling, kunnen we concluderen dat er niet echt gesproken kan worden van een probleemfenomeen. Het lijkt vooral het samenspel te zijn van vraag en aanbod die de verschillende ontwikkelingen ‘getriggerd’ hebben. In dit licht kunnen we dan ook besluiten dat de uitgangspunten van de federale drugsnota van 2001 hun valabiliteit nog niet verloren hebben. We zijn van mening dat een tolerantere aanpak van de recreationele cannabisgebruiker waardevol blijft in het licht van de bovenstaande ontwikkelingen. Een geïntegreerde en integrale aanpak gericht op preventie, zorgverlening en risicobeperking ten aanzien van de vraagzijde, en repressie ten aanzien van de aanbodzijde blijft nuttig in deze context. Doch, wat we wel problematisch vinden aan de ontwikkelingen die we hebben besproken is de grote dynamiek, het hoge criminele gehalte, het grensoverschrijdende karakter en het grote aanpassingsvermogen dat er schuilt achter de hedendaagse cannabismarkt. Hier wringt volgens ons het schoentje. We zijn van mening dat deze ontwikkelingen in de huidige drugsmarkt een geïntegreerde en integrale benadering bemoeilijken, waardoor er maar al te vaak vervallen wordt in een eenzijdige repressieve aanpak, met negatieve effecten als resultaat. We hebben gezien dat een structurele, en grensoverschrijdende aanpak zich opdringt om tegemoet te kunnen komen aan het fenomeen, echter we geloven dat dit vanuit het prohibitieve kader niet, of allezins in beperkte mate mogelijk is. Veel van de bovenstaande ontwikkelingen die we besproken hebben vallen moeilijk te voorzien, en er kan moeilijk op gereageerd worden, net omdat deze zaken zich in de criminele sfeer bevinden. Het is daarom misschien aangewezen om te opteren voor alternatieve strategieën, vooral op het vlak van cannabis. Een volledige legalisering van cannabis, van productie tot consumptie, kan eventueel wel een structurele oplossing bieden. Daarbij zou de overheid kunnen voorzien in een strenge controle op de productie en de verkoop van cannabis, waardoor men ook een beter zicht kan hebben op het aantal gebruikers en de gebruikspatronen. Bovendien kan men dan ook de drempel naar de gespecialiseerde drughulpverlening verlagen. Daarnaast maakt men het ook mogelijk om de THC-gehaltes te drukken. Net zoals bij alcohol kan de gebruiker dan op voorhand weten 99
hoe sterk zijn product is, en zijn gebruikspatroon hieraan aanpassen. Iets wat in een illegale markt onmogelijk is. Het laatste, en misschien wel belangrijkste argument is dat men de enorme winstmarges die gemaakt kunnen worden met het illegaal verhandelen en produceren van cannabis onderuit haalt, en daarmee ook het criminele gehalte in de cannabisbranche. Het is onwaarschijnlijk dat de illegale cannabismarkt geheel zal verdwijnen, doch zal ze een flinke opdoffer krijgen. We willen hiermee echter niet vooruitlopen op de feiten. Objectief en theoretisch gezien lijkt dergelijk systeem enkele waardevolle eigenschappen te bezitten. Theorie en praktijk zijn echter twee verschillende dingen, net zoals wetenschap en politiek. Het is zeer onwaarschijnlijk dat dergelijk systeem de komende jaren werkelijkheid wordt. We geloven dat de Verenigde Naties, onder invloed van de Verenigde Staten en haar bondgenoten, de internationale drugprohibitie in stand willen, en zo lang mogelijk zullen houden. Bovendien zijn we van mening dat het huidige maatschappelijke en sociale klimaat nog niet klaar is voor dergelijke drastische veranderingen. Een belangrijk aspect van de globale drugsprohibitie is dat het tot stand is gekomen onder invloed van anti-drugs campagnes en een soort van ‘drugs demonisering’, waarbij wordt gewezen op de extreme gevaren van druggebruik. Alle drugs worden afgedaan als slecht en moeten daarom bestreden worden (Levine, 2003). Hoewel de groeiende vaststelling van gecontroleerd gebruik van roesmiddelen dit voor een deel teniet doet, vooral als we kijken naar cannabis, geloven we dat dit bij veel mensen nog moraalsgewijs ingebakken zit. Een (moedige) politieker die op de proppen komt met de legalisering van cannabis in het huidige sociale klimaat zal hoogstwaarschijnlijk stoten op dit buikgevoel bij veel mensen, waardoor dergelijk systeem onvoldoende aanhang zal verwerven. Daarnaast leert de moraalfilosofie ons dat het zeer moeilijk is om met rede, en objectieve wetenschappelijke argumenten, het morele buikgevoel te overtuigen. Niettemin zullen we dit toch moeten proberen. Zoals we al meermaals hebben aangehaald heeft het legaliseringsdebat met betrekking tot cannabis zich nu ook verschoven naar de internationale politieke agenda. Dit is mogelijk een indicatie dat het sociale klimaat aan het vershuiven is. Het is in ieder geval al een goed begin dat er nu openlijk, en op het niveau van de besluitvorming, kan gediscussieerd worden over een legaal systeem voor cannabisconsumptie en -productie.
100
Bibliografie
Literatuur: 1.
ABEL, E.L. (1980). ‘Marihuana, the First Twelve Thousand Years’, Mcgraw-Hill, p. 289.
2.
AGOSTI, V. en LEVIN, F.R. (2007). ‘Predictors of Cannabis Dependence Recovery Among Epidemiological Survey Respondents in the United States’, The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 33 (1) , p. 81-88
3.
ASHTON,C.H, (2001). ‘Pharmacology and effects of cannabis: a brief review’, British Journal of Psychiatry, vol. 178, p. 101-106.
4.
BAKALAR, J.B. en GRINSPOON, L. (1993). ‘Drug abuse and addiction’, Harvard, Harvard Medical School, p. 37.
5.
BAYINGANA, K., DEMAREST, S., GISLE, L., HESSE, E., MIERMANS, P.J., TAFFOREAU, J., VAN DER HEYDEN, J. (2006). Gezondheidsenquête België 2004. Brussel, Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid.
6.
BECKER, H.S. (1959). ‘Becoming a Marihuana User’, American Journal of Sociology, 59 (3), p. 235-242.
7.
BENNET, A. (2008), ‘Cannabis: a harm reduction perspective’, in: EMCDDA, ‘A cannabis reader: global issues and local experiences’, Monograph series 8, vol. 1, European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, Lisbon, p 157 – 183.
8.
BEWLEY-TAYLOR, D.R. (2003). ‘Challenging the UN drug control conventions: problems and possibilities’, International Journal of Drug Policy, vol. 14, p. 171-179.
9.
BIELEMAN, B. en GOEREE, P. (2001). ‘Coffeeshops in Nederland. Aantallen en gemeentelijk beleid in 2000’, Groningen, Intraval, periodiek rapport.
10.
BLOM, T. (2006a). ‘Drugsbeleid tussen volksgezondheid en strafrecht’, Tijdschrift voor Criminologie, vol. (48) 2, p. 180 – 190.
11.
BLOM, T. (2006b). ‘Coffeeshops, gedoogbeleid en Europa’, Justitiële Verkenningen, vol. 32 (1), p. 146 – 156.
12.
BLOM, T. (2008). ‘Opiumwetgeving en Drugsbeleid’, Kluwer, p. 217.
13.
BLOOMQUIST, E.R., (1968). ‘Marijuana’, Beverly Hills, Glencoe Press, p. 215.
14.
BOEKHOUT VAN SOLINGE, T. (2004). ‘Dealing with drugs in Europe; an investigation of European drug control experiences: France, the Netherlands and Sweden’, Den Haag, BJU Legal Publishers, p. 245.
101
15.
BOON, M., (2002). ‘The road of excess: a history of writers on drugs’, Harvard University Press, p. 360.
16.
BOSSONG, M.G., VAN BERCKEL, B.N., BOELLAARD, R., ZUURMAN, L., SCHUIT, R.C., WINDHORST, A.D., VAN GERVEN, J.M., RAMSEY, N.F., LAMMERTSMA, A.A., KAHN, R.S. (2009). ‘Delta 9-tetrahydrocannabinol induces dopamine release in the human striatum’. Neuropsychopharmacology, vol. 34 (3), p. 759-66.
17.
BOVENKERK, F., HOGEWIND W.I.M. (2002). ‘Hennepteelt in Nederland: het probleem van de criminaliteit en haar bestrijding’, Politie en Wetenschap, vol. 8, Willem Pompe Instituut voor Strafrechtswetenschappen, p. 266.
18.
BUNING, E. (1990) ‘The role of harm reduction programmes in curbing the spread of HIV by drug injectors’. In: STRANG, J. en STIMSON, G. (Eds.), ‘Aids and drug misuse.The challenge for policy and practice in the 1990’s’, London, New York, Routledge p. 153161.
19.
CHAPMAN, D. (1972) ‘Strafrecht te-recht?’, Baarn, In den Toren, p. 131.
20.
CAM – Coördinatiepunt Assessment en Monitoring nieuwe drugs (2008). ‘Risicoschatting cannabis 2008’, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Bilthoven, p. 129
21.
DECLERCK, G. (2004) ‘Paars-groene drugswet staat vol slordigheden en fouten’, De Tijd, 21 oktober 2004, p. 3 (krantenartikel)
22.
DECORTE, T., MUYS, M., en SLOCK, S. (2003). Cannabis in Vlaanderen. Patronen van cannabisgebruik bij ervaren gebruikers, ISD-reeks n° 1, Leuven, Acco, p. 242.
23.
DECORTE, T., DE RUYVER, B., PONSAERS, P., BODEIN, M., LACROIX, A.C., LAUWERS , S. EN TUTELEERS, P. (2004). ‘Drugs en Overlast. Studie van het fenomeen, de beheersing en de effecten van druggerelateerde overlast en dit vanuit verschillende invalshoeken’, Gent, Academia Press, 2004, p. 335.
24.
DECORTE, T. en BOEKHOUT VAN SOLINGE, T. (2006). ‘Het aanbod van cannabis in Nederland en België’, Tijdschrift voor Criminologie, vol. 48 (2), p. 144-154.
25.
DECORTE, T. en TUTELEERS, P. (2007). ‘Cannabisteelt in Vlaanderen : patronen en motieven van 748 telers’, Leuven, Acco, p. 286.
26.
DECORTE, T. (2008). ‘Inheemse cannabisteelt in België: omtrent de (on)bedoelde effecten van beleid op de cannabismarkt’, In: Decorte, T. (ed.) ‘Cannabisteelt in de Lage Landen. Perspectieven op de cannabismarkt in België en Nederland’, Leuven, Acco, p. 17-27.
27.
DENNIS, M., GODLEY, S.H., DIAMOND, G., TIMS, F.M., BABOR, T., DONALDSON, J., LIDDLE, H., TITUS, J.C., KAMINER, Y., WEBB, C., HAMILTON, N., en FUNK, R. (2004). ‘The cannabis youth treatment (CYT) study: main findings from two randomized trials’, Journal of Substance Abuse Treatment, vol. 27, p. 197-213.
102
28.
DE MAESENEIRE, I. en KINABLE, H. (2003). ‘Dossier Harm reduction – basisinfo’, Vereniging voor Alcohol- en andere drugproblemen – VAD, p. 52.
29.
DE KORT, M. (1995). ‘Tussen patiënt en delinquent, geschiedenis van het Nederlandse drugsbeleid’, Hilversum, Verloren, 341 p.
30.
DE RUYVER, B. (1988) ‘De strafrechtelijke politiek gevoerd onder de socialitische ministers van Justitie E. Vandervelde, P. Vermeylen en A. Vranckx’, Arnhem, Gouda Quint, p. 346.
31.
DE RUYVER, B., CASSELMAN K., BULLENS, F., MIEUWISSEN, K. en VANIMPE, K. (2000). ‘Het Belgisch drugbeleid anno 2000: een stand van zaken drie jaar na de aanbevelingen van de parlementaire werkgroep drugs’, Gent, Universiteit Gent Onderzoeksgroep Drugbeleid, Strafrechtelijk beleid en Internationale criminaliteit, p. 63.
32.
DE RUYVER, B., GEENENS, K., VANDER LAENEN, F., VANDER BEKEN, T. en VERMEULEN, G. (2002). ‘Multidisciplinary Drug policies and the UN Drug Treaties, IRCP, Maklu, Antwerpen, p.156.
33.
DE RUYVER, B. (2006). ‘Drugs in de lage landen. De Belgische kant van het verhaal’, justitiële verkenningen, vol. 32 (1), p. 135-145.
34.
DE RUYVER, B., SURMONT, T., DE MOOR, A. en VANDAM, L. (2007). ‘Dealpanden. Een hardnekkig en dynamisch fenomeen’, In: DE RUYVER, B. en SURMONT, T. (Eds.) ‘Grensoverschrijdend drugstoerisme: nieuwe uitdagingen voor de Euregio’s’, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, p. 17-51.
35.
FIELDING, A. en MORRISON, P. (2010). ‘Skunk's dark side’, New Scientist, vol. 205 (2744), p. 2-23.
36.
GELDERS, D. en VANDER LAENEN, F. (2006). ‘Ontwikkelingen in het cannabisdebat 2003-2005. Magistraten en studenten aan het woord’, Burger bestuur en beleid, p. 3448.
37.
GISLE, L., HESSE, E., DEMAREST, S., DRIESKENS, S., TAFFOREAU, J., VAN DER HEYDEN, J. (2010). Gezondheidsenquête België 2008. Brussel, Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid.
38.
GOODE, E. (1997). ‘Between Politics and Reason. The drug Legalization Debate’, New York, St. Martin’s Press, p. 181.
39.
GROTENHERMEN, F., (1999). ‘The effects of cannabis and THC’, Forsch Komplementarmed, Vol. 6 (3), p. 7-11.
40.
GRINSPOON, L. (1971). ‘Marihuana Reconsidered’, Cambridge, Harvard University Press, p. 443.
41.
GUILLAIN, CH. en MARCHAND, CH. (1997). ‘La réglementation du cannabis à la lumière des Conventions Internationales’, In: DE RUYVER, B., DE SOMERE, G., VERMEULEN, G., NOIRFALISE, A. en FIGIEL, CH., ‘La politique en matière de drogues en Belgique: développements actuelles’, congresboek, Maklu, Antwerpen/Apeldoorn, p. 306. 103
42.
HALL, W., DEGENHARDT, L. en LYNSKEY, M. (2001). ‘The health and psychological effects of cannabis use’, Monograph Series nr. 44, National Drug and Alcohol Centre, University of New South Wales, Australië, p. 182.
43.
HEISCHMANN, S.J., STITZER, M.L. en YINGLING, J.E. (1989). ‘Effects of tetrahydrocannabinol content on marijuana smoking behaviour, subjective reports and performance’, Pharmacology, Biochemistry and Behaviour, vol. 34(1), p. 173-179.
44.
HOUGH, M., WARBURTON, H. , FEW, B., MAY, T., MAN, L., WITTON, J. en TURNBULL, P.J. (2003). ‘A growing market: The domestic cultivation of cannabis’, York, Joseph Rowntree Foundation, p. 45.
45.
INCIARDI, J.A. en MCBRIDE, D.C. (1989). ‘Legalization: a high risk alternative in the war on drugs, American Behavioural Scientist, vol. 32 (3), p. 259-289.
46.
INCIARDI, J.A., MCBRIDE, D.C. en TERRY, Y.M. (1999). ‘Alternative Perspectives on the Drug Policy Debate’, In: INCIARDI, J.A. (Ed.), ‘The Drug Legalization Debate’, Thousand Oaks, Sage Publications, p. 19-24.
47.
IVERSEN, L.L. (2000). ‘The science of marijuana’, Oxford, Oxford University Press, p. 302.
48.
JANSEN, A.C.M. (1993a). ‘De Nederlandse marihuanasector’, Economisch Statistische Berichten, 31 maart 1993, p. 294-296.
49.
JANSEN, A.C.M. (1993b). ‘Hasj-coffeeshops als experiment’, Justitiële Verkenningen, vol. 19 (6), p. 96-110.
50.
JANSEN, A.C.M. (1994). “The development of a ‘legal’ consumers market for cannabis; the ‘coffee shop’ phenomenon” In: LEUW, E., I. MARSHALL, I.H. (eds.), ‘Between prohibition and legalization; the Dutch experiment in drug policy’, Amsterdam/New York, Kugler, p. 169-182.
51.
JANSEN, A.C.M (1999). ‘Eurocannabis dankt succes aan bestrijding’, Geografie, juni 1999, p. 44-48.
52.
JANSEN, A.C.M (2002). ‘De Economie van de cannabissector’, Economisch Statistische berichten, 5 april 2002, p. 276-278.
53.
JANSEN, A.C.M (2008). ‘Een halve eeuw productie en consumptie van cannabis in de westerse wereld’ In: DECORTE, T. (Ed.) ‘Cannabisteelt in de Lage Landen, Perspectieven op de cannabismarkt in België en Nederland’, Leuven, Acco, p. 17-29.
54.
KINABLE, H., BERNAERT, I. en VERSTUYF, G. (2008). ‘dossier cannabis – 2008’, Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen vzw (VAD), Brussel, p. 101.
55.
KING, L.A., CARPENTIER, C. en GRIFFITHS, P. (2004). ‘EMCDDA Insights: An overview of cannabis potency in Europe’, EMCDDA, Luxemburg, p. 72.
56.
KORF, D. J. (2002). ‘Dutch coffee shops and trends in cannabis use’, Addictive Behaviors, vol. 27, p. 851 - 866. 104
57.
KORF, D.J., WOUTERS, M., BENSCHOP, A. en VAN GINKEL, P. (2004). Sterke wiet. Blowgedrag, schadelijkheid en afhankelijkheid van cannabis. Amsterdam, Rozenberg Publishers, p. 125.
58.
KORF, D.J. (2006). ‘De normalisering van cannabisgebruik’, Justitiële Verkenningen, vol. 32 (1), p. 61-71.
59.
KORF, D.J., KLEEMANS, E., DECORTE, T. en BOEKHOUT VAN SOLINGE, T. (2006). ‘Drugs en drugshandel in Nederland en België’, Tijdschrift voor Criminologie, vol. 48 (2), p. 115-130.
60.
KRAJEWSKI, K. (1999). ‘How flexible are the United Nations drug Conventions, International Journal of Drug Policy, vol. 10, p. 329-338.
61.
LAMKADDEM, B., ROELANDS, M. en DEPREZ, N. (2009). ‘Belgian National Report on Drugs 2009: New developments, trends and in-depth information on selected issues’, Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV), Brussel, p. 174.
62.
LEERS, G. (2008). ‘Cannabistoerisme: een Euregionale oplossing voor een Euregionaal probleem?’, In: Decorte, T. (ed.) ‘Cannabisteelt in de Lage Landen. Perspectieven op de cannabismarkt in België en Nederland’, Leuven, Acco, p. 217-222.
63.
LEVINE, H.G. (2003). ‘Global drug prohibition: its uses and crises’, International Journal of Drug Policy, vol. 14, p. 145-153.
64.
LEUW, E. (1973). ‘Druggebruik in het Vondelpark 1972’, Nederlands Tijdschrift voor Criminologie, vol. 15, p. 202-218.
65.
LOMBAERTS, G. (2008), ‘Nog meer cijfers over cannabis …’, Dienst Wetenschappelijk Onderzoek De Sleutel, p. 3 [WWW] http://desleutel.be/files/nog_meer_cijfers_maart_2008.pdf [25/07/2011].
66.
LONG, L.E., MALONE, D.T. en TAYLOR, D.A. (2005). ‘The pharmacological actions of cannabidiol’, Drugs of the Future, vol. 30 (7), p. 747-753.
67.
MAALSTÉ, N. en PANHUYSEN, L. (2007). ‘Polderwiet: een veelzijdig en onthullend beeld van de wietteelt in Nederland’, Baarn, De Fontein, p. 238.
68.
MATTHIAS, P., TASHKIN, D.P., MARQUES-MAGALLANES, J.A., WILKINS, J.N. en SIMMONS, M. (1997). ‘Effects of varying marijuana potency on deposition of tar and delta9-THC in the lung during smoking’, Pharmacology, Biochemistry and Behaviour, vol. 58 (4), p. 1145-1150.
69.
MCLAREN, J., SWIFT, W., DILLON, P., en ALLSOP, S. (2008). ‘Cannabis potency and contamination: a review of the literature’, Addiction, vol. 103 (7), p. 1100-1109.
70.
MENSINGA, T. T., DE VRIES, I., KRUIDENIER, M., HUNAULT, C. C., VAN DEN HENGELKOOT, I. S., FIJEN, J. W., LEENDERS, M. E. C., en MEULENBELT, J. A. (2006). ‘doubleblind, randomized, placebo-controlled, cross-over study on the pharmacokinetics and effects of cannabis’, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Bilthoven, p. 52. 105
71.
MORIAU, P. (1996) ‘Pour une autre politique en matière des drogues’, Les Cahiers de Presence et Actions Culturelles, p. 13.
72.
NIESINK, R., RIGTER, S. en MOMMERS, J. ‘THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops’, jaargangen 1999-2010, Utrecht, Trimbos-Instituut.
73.
NIESINK, R., RIGTER, S. en MOMMERS, J. (2010). ‘THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops (2009-2010)’, Utrecht, Trimbos-Instituut, p. 47.
74.
PARKER, H.J.; ALDRIGE, J.; MEASHAM, F. (1998). ‘Illegal leisure: the normalization of adolescent recreational drug use’, Routledge, London, New York, p. 187.
75.
REINARMAN, C. en LEVINE, H.G. (1997). ‘Crack in America: Demon Drugs and Social Justice’, University of California Press, Berkely CA, p. 390.
76.
SPAPENS, T., VAN DE BUNT, H. en RASTOVAC, L. (2007). ‘De wereld achter de wietteelt’, WODC – Ministerie van Justitie, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, p. 150.
77.
SPAPENS, T. (2008). ‘De wereld achter de wietteelt in Zuid-Nederland’, In: Decorte, T. (ed.) ‘Cannabisteelt in de Lage Landen. Perspectieven op de cannabismarkt in België en Nederland’, Leuven, Acco, p. 105-122.
78.
SHINER, M; NEWBURN, T. (1997). ‘Definitely, maybe not? The Normalisation of Recreational Drug use amongst Young People’, Sociology, vol. 31(3), p. 511-529.
79.
SILVIS, J. (1996). ‘De internationale juridische speelruimte voor Nederlands drugbeleid’ In BLOM, T., DE DOELDER, H., en HESSING, D.J. (Eds.). ‘Naar een consistent drugbeleid’, congresverslag, Gouda Quint, Deventer, p. 223.
80.
SINGLE, E. (1999). ‘Options for cannabis reform’, International Journal of Drug Policy, vol. 10, p. 281-290.
81.
SNIPPE, J., HOOGEVEEN, C. en BIELEMAN, B. (2000). ‘Drugshandel aangeslagen. Evaluatie Alijda-aanpak Rotterdam’, Groningen, Intraval, p. 64.
82.
SNIPPE, J., BIELEMAN, B, KRUIZE, A., NAAYER, H. en GOEREE, P. (2005). ‘Hektor in Venlo. Eindevaluatie: inspanningen, proces en resultaten 2001-2004’, Groningen, Intraval, p. 145.
83.
SURMONT, T. (2007). ‘Het profiel van coffeeshopbezoekers in Terneuzen’, In: DE RUYVER, B. en SURMONT, T. (Eds.). ‘Grensoverschrijdend drugstoerisme: nieuwe uitdagingen voor de Euregio’s’, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, p. 54-88.
84.
VAN AMSTERDAM, J.G.C, OPPERHUIZEN, A., KOETER, M.W.J., VAN AERTS, L.A.G.J.M., VAN DEN BRINK, W. (2009). ‘Ranking van drugs: Een vergelijking van de schadelijkheid van drugs’, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Bilthoven, p. 100.
85.
VAN CAMP, B. en DOMMICENT, J. (2009). ‘Cannabis markets and production’ In: LAMKADDEM, B., ROELANDS, M. en DEPREZ, N. ‘Belgian National Report on Drugs 2009: New developments, trends and in-depth information on selected issues’, Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV), Brussel, p. 127-137. 106
86.
VAN DE BUNT, H.G. (2006). ‘Hoe stevig zijn de fundamenten van het cannabisbeleid?’, Justitiële Verkenningen, vol. 32 (1), p. 10-23.
87.
VAN DE WIJNGAART, G.F. (1990). ‘The Dutch approach: normalization of drug problems’, The Journal of Drug Issues, vol. 20 (4), p. 667-678.
88.
VAN DER TORRE, E. (1996). ‘Drugstoeristen en kooplieden: een onderzoek naar Franse drugstoeristen, Marokkaanse drugrunners en het beheer van dealpanden in Rotterdam’, Amsterdam, Kluwer, p. 145.
89.
VAN DER TORRE, E., HULSHOF, M. en Huizing, Y. (2000). ‘Een drugsscene op Zuid (De Millinxbuurt): een model voor de Strategische Analyse van Drugsscenes’, Den Haag, Samson, p. 138.
90.
VAN OOYEN-HOUBEN, M. (2006). ‘Hoe werkt het Nederlandse drugsbeleid?’, Justitiële verkenningen, vol. 32 (1), p. 24-45.
91.
VANDER LAENEN, F. (2001). ‘The drug and cannabis policy of the city of Ghent, Belgium’ In: Ministerie van Justitie, European City Conference on Cannabis Policy, Utrecht, Polman’s huis, p. 41-62.
92.
VERMEULEN, G. (Ed.) (2001). ‘International and European Criminal Law, Essential Texts on International and European Criminal Law, Maklu, Antwerpen/Apeldoorn, p. 1073.
93.
VISSER, H. (ed.) (1996). ‘Perron Nul: opgang en ondergang’, Zoetermeer, Meinema, p. 112.
94.
WISSELINK, D.J. en OUWEHAND, A.W. (2011). ’15 jaar Cannabishulpvraag in Nederland: Belangrijkste ontwikkelingen van de hulpvraag voor cannabisproblematiek in de verslavingszorg 1995-2009’, Houten, Stichting IVZ, p. 19.
95.
WODAK, A. (2003). ‘The international drug treaties: ‘paper tigers’ or dangerous behemoths?’, International Journal of Drug Policy, vol. 14, p. 221-223.
96.
WU, T.C., TASHKIN, D.P., DJAHEB, B. en ROSE, J.E. (1988). ‘Pulmonary hazards of smoking marijuana as compared with tobacco’, The New England Journal of Medicine, vol. 318 (6), p. 347-351.
97.
ZEESE, K. B. (1999). ’Marijuana in the 20th century: a chronology of use and regulation’, International Journal of Drug Policy, vol. 10 (4), p. 339-346.
98.
ZIMMER, L. (1997). ’The ascendancy and decline of worldwide cannabis prohibition’, In: BÖLLINGE, L. (Ed.). ‘Cannabis Science: From Prohibition to Human Right’, Frankfurt am Main: Peter Lang, p. 5 [WWW]: http://www.bisdro.unibremen.de/boellinger/cannabis/02-intro.pdf [22/05/2010].
107
Verslagen en Rapporten:
1.
Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek (2001), Brussel, 19 januari 2001, 68 p. [WWW]: http://www.law.ugent.be/crim/ISD/links/documenten/drugsnota.pdf [15/12/2010].
2.
Beleidsnota van de Federale Regering in verband met de drugproblematiek (2001), Bijlage aan de federale beleidsnota drugs: het drugbeleid van de omringende landen en enkele internationale organisaties, Brussel, 19 januari 2001, p. 13.
3.
Europees Waarnemingscentrum voor drugs en drugsverslaving (2010), Jaarverslag 2010: Stand van de drugsproblematiek in Europa, Bureau voor publicaties van de Europese Unie, Luxemburg, p. 120.
4.
Global Commission on Drug Policy (2011), war on drugs: report of the global commission on drug policy, Juni 2011, p. 24. [WWW]: http://www.globalcommissionondrugs.org/Report [12/07/2011].
5.
Permanente Coördinatie Algemene Cel Drugsbeleid - Gemeenschappelijke verklaring van de Interministeriële Conferentie Drugs, Een globaal en geïntegreerd drugsbeleid voor België, 25 januari 2010, p. 89.
6.
Task Force on DSM-IV, Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-IVTR, Washington, American Psychiatric Association, 2000.
7.
TMC ASSER INSTITUUT (2005). Experimenteren met het gedogen van de Teelt van Cannabis ten Behoeve van de Bevoorrading van Coffeeshops - Internationaal rechterlijk en Europees rechterlijk aspecten: onderzoek verricht in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Onderzoeksrapport, 25 p.
8.
United Nations Office on Drugs and Crime - UNODC (2006), ‘Cannabis: Why we should care?’ In: UNODC, World drug report 2006, vol. 1, Wenen, Oostenrijk, p. 56.
9.
United Nations Office on Drugs and Crime – UNODC (2010), World drug report 2010, Wenen/New York, p. 313.
Verdragen, Wetgeving en Richtlijnen:
1.
College van Procureurs Generaal – Gemeenschappelijke Richtlijn over het vervolgingsbeleid inzake bezit en detailhandel van illegale verdovende middelen van 22 april 1998, B.S. 08 mei 1998.
2.
Europa – Summaries of EU legislation, The Amsterdam treaty: a comprehensive guide [WWW]: http://europa.eu/legislation_summaries/institutional_affairs/treaties/amsterdam_tre aty/index_en.htm [11/07/2011]. 108
3.
Gemeenschappelijke Richtlijn van de Minister van Justitie en het College van Procureurs-Generaal omtrent de vaststelling, registratie en vervolging van inbreuken inzake het bezit van cannabis van 25 januari 2005, B.S. 31 januari 2005.
4.
Internationaal Opiumverdrag, ondertekend te ’s Gravenhage op 23 januari 1912. Het verdrag werd door België ondertekend op 18 juni 1912 en werd goedgekeurd bij wet van 15 maart 1914, B.S. 16 juli 1919.
5.
Verdrag inzak de Europese Unie van 1992 – Het Verdrag van Maastricht [WWW]: http://eur-lex.europa.eu/en/treaties/dat/11992M/htm/11992M.html [11/07/2011].
6.
Koninklijk Besluit van 31 december 1930 omtrent de handel in slaap- en verdovende middelen, B.S. 10 januari 1931.
7.
Koninklijk Besluit van 16 mei 2003 tot wijziging van het koninklijk besluit van 31 december 1930 omtrent de handel in slaap- en verdovende middelen, B.S. 2 juni 2003.
8.
Koninkrijk België, Buitenlandse zaken, Buitenlandse handel en ontwikkelingssamenwerking. Het akkoord van Schengen – FAQ. [WWW] http://diplomatie.belgium.be/nl/Diensten/Naar_Belgie_komen/Visum_Voor_Belgie/ve elgestelde_vragen/het_akkoord_van_schengen/ [14/07/2011].
9.
Ministeriële Richtlijn betreffende het vervolgingsbeleid inzake het bezit van en de detailhandel in illegale verdovende middelen van 16 mei 2003, B.S. 02 juli 2003.
10.
UNITED NATIONS OFFICE ON DRUGS AND CRIME – UNODC, Single Convetnion on Narcotic Drugs, 1961. [WWW]: http://www.unodc.org/unodc/en/treaties/singleconvention.html [11/07/2011].
11.
UNITED NATIONS OFFICE ON DRUGS AND CRIME – UNODC, Convention on Psychotropic Substances, 1971. [WWW]: http://www.unodc.org/unodc/en/treaties/psychotropics.html?ref=menuside [11/07/2011].
12.
Verslag Bourgeois van de Commissie voor de Justitie van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, Gedr. St. 1974-1975, 608/2.
13.
Verslag namens de werkgroep belast met het bestuderen van de drugproblematiek, 5 juni 1997, Ger. St. Kamer, 1996-1997, 1062/1 – 1062/3, p. 1023.
14.
Wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van de gifstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, ontsmettingsstoffen en antiseptica, B.S. 6 maart 1921.
15.
Wet van 9 juli 1975 tot wijziging van de Wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van de gifstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, ontsmettingsstoffen en antiseptcia, B.S. 26 september 1975.
16.
Wet van 3 mei 2003 tot wijziging van de wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van de gifstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, ontsmettingsstoffen en antiseptica, B.S. 2 juni 2003. 109
Internetbronnen:
1.
Europa Nu - Onafhankelijk en Actueel, 30339 - Implementatie van kaderbesluit 2004/757/JBZ betreffende de vaststelling van minimumvoorschriften met betrekking tot de bestanddelen van strafbare feiten en met betrekking tot straffen op het gebied van de illegale drugshandel (PbEU L 335), [WWW]: http://www.europanu.nl/id/vhi8t61uimyz/30339_implementatie_van_kaderbesluit [11/07/2011].
2.
Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken, Algemene Directie Veligheid- en Preventie, Nationaal Veiligheidsplan 2008-2011, 1 februari 2008, p. 63. [WWW] http://www.polfed-fedpol.be/pub/pdf/NVP2008-2011.pdf [31/07/2011].
3.
INTERNATIONAL NARCOTICS CONTROL BOARD – INCB (2011), Mandate and Functions. [WWW] http://www.incb.org/ [11/07/2011].
4.
The European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction – EMCDDA, Policy and Law, The European Union, The EU action plan on Drugs (2000 – 2004). [WWW]: http://www.emcdda.europa.eu/html.cfm/index1338EN.html [15/07/2011]
5.
The European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction – EMCDDA, Policy and Law, The European Union, The EU Drugs Strategy (2005-2012). [WWW]: http://www.emcdda.europa.eu/html.cfm/index6790EN.html [15/07/2011]
6.
Tweede Kamer der Staten Generaal, Het Nederlandse drugsbeleid: continuïteit en verandering, vergaderjaar 1994-1995, 24 077 nrs. 2-3, p. 72. [WWW] http://cdn.ikregeer.nl/pdf/kst-24077-3.pdf [21/07/2011]
7.
UNITED NATIONS, General Assembly (1999). Political Declaration annexed to United Nations General Assembly Resolution A/RES/53/115 – International cooperation against the world drug problem [WWW] http://www.un.org/ga/20special/poldecla.htm [15/07/2011].
Krantenartikels:
1.
DECORTE, T., ‘Wietbeleid beter zonder hit-and-run’, De Standaard, 1 augustus 2011, p. 21.
2.
X, ‘Belgen kweken steeds meer cannabis’, Gazet van Antwerpen, 3 december 2002.
Overige:
110
1.
Arrest van 20 oktober 2004 inzake de beroepen tot vernietiging van artikel 16 van de wet van 3 mei 2003 tot wijziging van de wet van 24 februari 1921, B.S. 28 oktober 2004, nr. 158/2004.
2.
Uitspraak van Mr. Pino Arlacchi, Executive Director of the United Nations International Drug Control Programme. Bron: [WWW] http://www.un.org/ga/20special/ [14/07/2011].
3.
Prof. Dr. De Ruyver, B., Leerstof in het kader van ‘Selected Issues: Drug Policy’, Master in de Criminologische Wetenschappen. Powerpoint: Discussion on the middle level and low level drug supply in the low countries (Netherlands, Belgium, Euroregion MeuseRhine), 28 februari 2011, slides 43-61
111
