Kwartaalbericht zakelijke dienstverlening ING Economisch Bureau
Herstel zakelijke diensten op handen Het ING Economisch Bureau verwacht dat de omzet in de zakelijke dienstverlening in 2011 met ruim 3% toeneemt. Met name de uitzendbranche en de IT sector profiteren van groeiend ondernemersvertrouwen en aantrekkende bedrijfsinvesteringen. Een aantal branches, zoals managementadviesbureaus, moet voor een omzetstijging wel geduld hebben tot de tweede helft van het jaar. De meeste branches zijn in 2010 nog gekrompen, waardoor over heel 2010 de omzet van de zakelijke dienstverlening nog met ruim 2,5% is gedaald. In de tweede helft van 2010 is de IT branche al wel opgeveerd. Meer vertrouwen in omzetgroei Ondernemers in de zakelijke dienstverlening zijn sinds juni nauwelijks positiever geworden over het economisch klimaat (figuur 1). De verwachtingen over het kunnen verhogen van de tarieven is in december 2010 verbeterd, nadat deze lange tijd ongeveer gelijk bleven. Dit lijkt echter een seizoenseffect. Het aantal ondernemers dat de komende drie maanden een hogere omzet verwacht, is daarentegen tot december snel gegroeid. Voor een deel is dit een seizoenpatroon, maar het onderstreept de door ons verwachte inzet naar herstel tegen het einde van 2010 wel degelijk. Uitzenders en ICT bedrijven zijn het meest positief, terwijl schoonmakers relatief somber zijn over hun verwachte omzetontwikkeling. De zakelijke dienstverlening behoort samen met de horeca en de bouw tot de groep sectoren die in 2010 nog geen volumestijging heeft laten zien. De economische groei in Nederland komt in 2010 uit op 1,7% en wordt vooral gedragen door de export. Met uitzondering van uitzendbureaus weet de zakelijke dienstverlening hier nauwelijks van te profiteren. In het derde kwartaal is de omzetteruggang (-0,8 %) weliswaar afgevlakt, maar nog niet gestopt. In 2011 krijgt het herstel meer vorm, gedreven door meer ondernemersvertrouwen en de hierdoor aantrekkende bedrijfsinvesteringen. Met een verwachte omzetgroei van 3,1% zijn de ontwikkelingen in de zakelijke dienstverlening meer in lijn met die van de hele
Figuur 1 Vertrouwen zakelijke dienstverleners januari 2007 – december 2010, saldo positieve en negatieve antwoorden 70 60 50 40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 -60 -70 mrt jun sep dec mrt jun sep dec mrt jun sep dec mrt jun sep dec ’07 ’07 ’07 ’07 ’08 ’08 ’08 ’08 ’09 ’09 ’09 ’09 ’10 ’10 ’10 ’10
_ _
Verwachte omzetontwikkeling Verwachte prijzen/tarieven Beoordeling economisch klimaat
Bron: CBS
Nederlandse economie (economische groei van 1,4% plus 2,0% inflatie). Omzet nog gedaald, herstel aanstaand De verdere afvlakking van de omzetdaling in de zakelijke dienstverlening duidt erop dat herstel aanstaande is. De ICT branche zag in het derde kwartaal van 2010 de omzet al toenemen met 2%.Op de flexmarkt bleef de omzet nagenoeg stabiel. Accountantskantoren en administratieve
Tabel 1 Omzetontwikkeling in zakelijke dienstverlening 2009-2011 3e kw 2009 2010
2010*
2011*
Accountancy-/administratieve dienstverlening Juridische dienstverlening IT Uitzendbranche Architecten en ingenieursbureaus Facilitaire dienstverlening Overige zakelijke dienstverlening
2,1 0,9 -2,1 -11,1 0,1 1,5 -4,0
-2,4 0,8 2,0 -0,2 -1,0 0,9 -2,9
-1,0 0,5 -0,5 -4,0 -3,0 0,0 -4,3
1,0 2,0 4,0 6,0 1,0 1,4 3,0
Totaal
-3,6
-0,8
-2,7
3,1
Bron: CBS, ING Economisch Bureau *ramingen ING Economisch Bureau
dienstverleners kennen daarentegen een grotere daling dan in voorgaande kwartalen (figuur 2).
Herstel administratieve dienstverlening moeizaam Waar de zakelijke diensten als geheel richting herstel bewegen, kampt de administratieve dienstverlening nog met verslechterende kwartaalcijfers. In het derde kwartaal
van 2010 werd zelfs een min van 2,4% genoteerd, waardoor voor heel 2010 een omzetdaling van 1% is te verwachten. Dit omzetverlies wordt vooral gedreven door afnemende vraag, aangezien de tarieven nauwelijks zijn veranderd (figuur 3). Vanwege automatisering, efficiency en een andere tariefstructuur neemt het omzetbelang van administratieve diensten en samenstelwerk in de totale omzet van accountantskantoren de komende jaren af. Het maatschappelijk belang dat aan audits wordt gehecht stijgt, maar juist de combinatie van advisering en wettelijk controlewerk (bij dezelfde klant) ligt onder vuur. In een green paper van de Europese Commissie wordt gesproken over een verbod op advisering van
Figuur 2 Omzetontwikkeling zakelijke dienstverlening en subsectoren 1e kwartaal – 3e kwartaal 2010
Figuur 3 Ontwikkeling tarieven accountancy en administratieve dienstverlening 2008, 2009, 2010*
4,0
8
Het traag verlopen herstel betekent dat voor heel 2010 op een omzetdaling van 2,7% gerekend mag worden. In 2011 kan het herstel iets krachtiger uitpakken dan eerder werd voorzien, met een omzetplus van ruim 3%.
2,0
6
0,0 -2,0
4
2010 KW3
-4,0
2
-6,0
2010 KW2
-8,0
0
2010 KW1
-10,0
-2
-12,0 -14,0
-4 2008
-16,0 Totaal ZDV
■ 2010 KW1
ICT
Uitzend- Acc. & Admin Juridisch branche
■ 2010 KW2
■ 2010 KW3
Bron: CBS, Economisch Bureau ING
Kwartaalbericht zakelijke dienstverlening Januari 2011 2
■ Financiële administratie ■ Accountantscontrole
_
2009
■ Advisering ■ Belastingadvies
Totaal accountancy
Bron: CBS, * raming ING Economisch Bureau
2010*
Figuur 4 Aantal woningtransacties per maand (seizoenvrij), januari 2005 - november 2010 20.000
15.000
10.000
Beste groeiperspectief voor uitzendbranche De omzet van de flexmarkt als geheel (uitzenden, bemiddelen, detacheren, werving&selectie en payrolling) bleef in het derde kwartaal van 2010 nagenoeg gelijk in vergelijking met dezelfde periode vorig jaar. Hiermee is het lang verwachte omslagpunt bereikt. De verschillende cijfers hinten er wel op dat ‘fees’ voor detachering en werving en selectie nog dalen. Uitzendbureaus lieten naar het einde van 2010 toe al wel omzet- en urengroei zien. De sterke toename in tijdelijke krachten zit vooral in de technische en industriële beroepen. Payrolling bedrijven zien hun omzet de laatste kwartalen ook sterk stijgen.
Seizoen vrij
Het aantal uitzenduren voor personeel in fase A (niet in vaste dienst) groeit inmiddels weer, terwijl dat aantal in fase B+C (vaste dienst en detachering) nog steeds krimpt (figuur 5).
5.000 2005
2006
2007
2008
2009
2010
Bron: Kadaster
controleklanten en zelfs opknippen van de grote vier kantoren. Dit terwijl de consolidatie onder kantoren met nationale ambities juist doorzet. Met de verder toenemende bedrijvigheid, stijgt de vraag naar advisering. Aanhoudende druk op de tarieven beperkt naar verwachting de omzetgroei tot 1% in 2011.
Juridische dienstverlening vermijdt omzetverlies Als enige branche binnen de zakelijke dienstverlening wordt voor juridische diensten in 2010 een stijging van de omzet verwacht. Deze is na de omzetdaling begin 2010 wel beperkt (0,5%). De vooruitzichten voor 2011 zijn met een verwachte groei van 2% wat rooskleuriger. De tarieven van advocaten staan momenteel nog onder druk door scherpere competitie. Voor de grote kantoren komt die concurrentie van nichekantoren en grote regionale spelers. Bedrijven huren vaker meerdere verschillende kantoren in en ook de fusie20.000 en overnamemarkt blijft wat betreft het aantal deals nog achter. Naar verwachting trekt die markt in 2011 wat aan vanwege overnames door bijvoorbeeld Aziatische partijen. Notariskantoren hebben nog altijd last van lage aantallen 15.000 woningtransacties (figuur 4). Dit maakt de concurrentie in de o.g praktijk nog scherper. Tarieven daar laten dan ook nog steeds een daling zien. In het zakelijk onroerend goed staat het aantal transacties ook op een laag pitje. De familiepraktijk biedt enig tegenwicht maar is voor veel kantoren 10.000 niet de hoofdmoot. In 2011 zal het aantal woningverkopen naar verwachting voorzichtig opkrabbelen. Notariskantoren kunnen hier van profiteren met een bescheiden omzetplus. Incasso- en deurwaarderskantoren profiteren momenteel 5.000de groei in wanbetaling. Die incassogroei zal gezien de van afnemende werkloosheid in 2011 waarschijnlijk niet door zetten.
De omzet van de gehele uitzendbranche (flexmarkt) is in 2010 naar verwachting nog gedaald. Het herstel van uitzendbureaus (en het belang van payrolling) is niet sterk genoeg om de daling bij andere spelers te compenseren. Dit jaar wordt de arbeidsmarkt iets krapper en komt naar verwachting meer vraag naar “vast” flexibel personeel en werving & selectie diensten. Voor de uitzendbranche betekent dit een geraamde groei van 6% in 2011.
Figuur 5 Uitzenduren flexmarkt naar fase (seizoengecorrigeerd), 2005-2010 10 8 6 4 2 20.000 0 -2 15.000 -4 -6 10.000 -8 2005
2006
_
2007
_
5.000 Totaal
2008
2009
_
Fase A
2010 Fase B+C
Bron:CBS 0 jan/’05
0 jan/’05
jan/’06
jan/’07
jan/’08
jan/’09
jan/’10
Kwartaalbericht zakelijke dienstverlening Januari 2011 3
_ _
Seizoen vrij Ruwe cijfers
jan/’06
jan/’07
jan/’08
jan/’09
jan/’10
Architecten en ingenieurs lijden mee met bouw De omzet van architecten- en ingenieursbureaus liet in 2010 een daling zien van naar verwachting 3%. Naast een teruglopend aantal opdrachten speelt ook concurrentie op tarieven daarbij een rol. Architectenbureaus hebben nog steeds te maken met flink lagere omzetten, vooral vanwege minder opdrachten. De nieuwe opdrachtenportefeuille, afgemeten aan de bouwsom, nam rond het midden van 2010 weliswaar iets toe, maar is nog minder dan de helft van de orderportefeuille in 2007. Bovendien is de bouwsom in het derde kwartaal weer flink afgenomen. Ingenieursbureaus doen het beter dan architecten. In het derde kwartaal van 2010 lag de omzet op het niveau van een jaar eerder. Toch is de omzet in 2010 naar verwachting gekrompen. Ingenieursbureaus gaan de overheidsbezuinigingen bovendien voelen. Vooral bezuinigingen bij gemeenten (op investeringen in de publieke ruimte) raken de branche. De grotere ingenieursbedrijven zijn daarom steeds meer afhankelijk van (expansie in) het buitenland. om de omzet op peil te houden. In 2011 dalen de investeringen in bedrijfspanden naar verwachting verder en groeit de woningbouw nauwelijks. Vooruitlopend op het herstel van bouwvolumes in 2012 kunnen architecten en ingenieurs daarvan al in 2011 profiteren, maar overheidbezuinigingen hebben een negatieve invloed. De omzet komt in 2011 daarom naar verwachting slechts 1% hoger uit dan afgelopen jaar.
IT veert op In de IT sector staan de seinen op groen. De omzetgroei van het derde kwartaal is naar verwachting doorgetrokken naar het einde van 2010. Door de mindere eerste jaarhelft resulteert dan nog wel een kleine krimp voor heel 2010 (-0,5%). Binnen de IT lopen de software-ontwikkelaars voorop wat omzetgroei betreft. Zij kunnen het jaar 2010 daarom wel afsluiten met meer omzet dan in 2009 (figuur 6). De omzet in de IT consultancy trekt ook langzaam aan. Vanwege de toenemende versnippering op de markt en de daarmee samenhangende groei van nichespelers komt die groei niet meer als vanzelfsprekend bij alle grote consultancybedrijven terecht. Dit jaar trekken de bedrijfsinvesteringen in IT verder aan. Zeker de investeringen in hard- en software zijn gezien de snelle technologische ontwikkelingen niet heel lang uit te stellen. Met de verwachte doorbraak van “cloud computing” in 2011 komt daar een extra stimulans bij. Uit de IT bezuinigingen bij de overheid komt een tweeledig beeld naar voren. De reorganisatie van IT activiteiten zal op korte termijn tot meer consultancy opdrachten leiden, maar de lagere IT budgetten beperken de groei van de IT sector op langere termijn. De omzetgroei komt in 2011 naar verwachting op 4% uit.
Facilitaire dienstverlening stagneert Facilitaire dienstverleners hebben na vier kwartalen van krimp in het derde kwartaal van 2010 de omzet weer zien stijgen (0,9%). Vanwege een minder eerste halfjaar lijkt de omzet voor heel 2010 onveranderd te blijven ten opzichte van 2009.In 2011 groeit de vraag naar facilitaire diensten ook nauwelijks, waardoor de verwachte omzetgroei van 1,4% vooral wordt gedreven door hogere prijzen. In de schoonmaakbranche is de rust enigszins teruggekeerd. Het derde kwartaal liet een omzetgroei van 1,5% zijn, voornamelijk gedreven door interieurreiniging. Toch zijn de groeiperspectieven beperkt. Een toekomstige afname van het aantal vierkante meters gebruikte kantoorruimte (vanwege het nieuwe werken) kan de al stagnerende volumegroei doen omslaan in krimp. Op de zorgmarkt liggen nog wel groeimogelijkheden. In de gezondheidszorg wordt ruim 41% van het schoonmaakwerk niet uitbesteed. Ter vergelijking: voor de groot zakelijke markt is dit slechts 6%. In de beveiliging loopt de omzet nog altijd terug, al bleef de krimp in het derde kwartaal van 2010 beperkt tot 0,6%. Voor heel 2010 kan dan ook gerekend worden op een min, ondanks hogere prijzen. De stijging van tarieven houdt geen gelijke tred met de personeelskostenstijgingen. Werkgevers hebben de looneisen van vakbonden dan ook verworpen, waardoor geen nieuwe CAO is afgesloten. Als het net als in de schoonmaakbranche vorig jaar tot stakingen komt, zal dit de toch al stagnerende branche geen goed doen. Wellicht kan het vaker inzetten van particuliere bedrijven bij publieke beveiligingstaken die nu door de politie worden verricht de markt op termijn vlot trekken. Figuur 6 Omzetontwikkeling per kwartaal IT totaal en softwareontwikkeling in %, 2008-2010 20 15 10 5 0 -5 -10 -15
_ _
2006 2006 2007 2007 2008 2008 2009 2009 2010 2010 2011 1e kw 3e kw 1e kw 3e kw 1e kw 3e kw 1e kw 3e kw 1e kw 3e kw 1e kw* IT-dienstverlening Software-ontwikkeling
Bron: CBS, * raming ING Economisch Bureau
Kwartaalbericht zakelijke dienstverlening Januari 2011 4
Wisselende prestaties overige diensten De omzet van de overige zakelijke dienstverlening daalde vorig jaar nog, maar beweegt naar een omslagpunt. Al met al komt de omzetdaling naar verwachting voor heel 2010 uit op -4,3%. De omzetontwikkeling van de branches binnen de overige zakelijke diensten loopt echter sterk uiteen. Hoewel de krimp afzwakt noteren economische en management adviesbureaus en foto- en ontwerpbureaus nog steeds flinke omzetminnen. Keurings- en controlebedrijven trekken de groei van afgelopen jaren door. Reclamebureaus en marktonderzoekers hebben geprofiteerd van het economische herstel en zien nu mooie omzetgroei. De omzettoename van de overige zakelijke dienstverlening voor 2011 wordt op zo’n 3% geraamd. De branches die nu nog met flinke omzetteruggang te maken hebben, gaan naar verwachting pas in de tweede helft van het jaar een positieve bijdrage aan de omzetgroei leveren.
Kwartaalbericht zakelijke dienstverlening Januari 2011 5
Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met Ferdinand Nijboer, Senior econoom 06 518 52 971 Karin Radder, Sectormanager zakelijke dienstverlening 020 65 22 863 Wilt u nieuwe publicaties per e-mail ontvangen? Ga naar ING.nl/economischepublicaties
Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 18 januari 2011.
