visie op zakelijke dienstverlening

visie op

zakelijke dienstverlening

sectorupdate 2013 ▶▶ Interviews ▶▶ Trends & ontwikkelingen ▶▶ Sectorvisie

visie op zakelijke dienstverlening

1

Geachte relatie, Voor u ligt Visie op Sectoren (VOS), de jaarlijkse dwarsdoorsnede van het Nederlandse bedrijfsleven. Om uw bedrijf en business model echt te kunnen begrijpen, verdiept ABN AMRO zich in uw sector. Het rapport geeft een schets van de stand van zaken en de vooruitzichten van een groot aantal branches. Zo kunt u een kijkje nemen achter de veelomvattende en daardoor soms verhullende macro-economische cijfers. Bovendien biedt het de mogelijkheid om na te gaan hoe uw onderneming het doet in vergelijking met branchegenoten. Die macro-economische cijfers laten zien dat Nederland te maken heeft met een periode van conjuncturele zwakte. De eurozone heeft de afgelopen jaren onder vuur gelegen. En de Nederlandse economie is in 2012 gekrompen. Het lijkt er niet op dat die krimp dit jaar zal plaatsmaken voor groei. De sombere consument houdt zijn hand op de knip. Daarmee doet de Nederlandse economie het slechter dan die van de ons omringende landen. Gelukkig is dit niet het hele verhaal over de conjunctuur. De mondiale economische vooruitzichten zijn beter dan een jaar geleden. Binnen de eurozone tekent zich een keer ten goede af. Dat is vooral te danken aan ingrepen van de Europese Centrale Bank. De periode van hoge nood lijkt voorbij, al blijft er reden voor bezorgdheid. Deze verbetering is goed nieuws, want vrijwel geen land is zo sterk op het buitenland gericht als Nederland. Bovendien zijn er meer lichtpunten in de Nederlandse economie. Onze economie wordt gevormd door een bonte verzameling van marktpartijen: bedrijven, consumenten, overheden, et cetera. In veel branches binnen de bedrijvensector zal de stemming onder ondernemers volgens dit rapport verbeteren. Exporterende ondernemingen profiteren van de aantrekkende wereldhandel. In het kielzog daarvan zullen bedrijfstakken als de transportsector en de groothandel herstel laten zien. Andere sectoren, vooral de bouwsector, hebben in 2013 echter te maken met tegenwind. De sector zakelijke dienstverlening is bijzonder divers, maar blijft gevoelig voor conjuncturele tegenwind. De cyclische gevoeligheid is het hoogst bij de uitzenders. Professionele dienstverlening is over het algemeen minder gevoelig voor een lage macro-economische groei. De meeste bedrijven hebben al hard ingegrepen in hun kostenstructuur. Bij aanhoudende krimp of lage economische groei is het van belang dat ondernemers nadenken of hun businessplan en verdienmodel nog aanpassing behoeven. Deze periode is dan ook bij uitstek geschikt om goed na te denken over de positionering voor de toekomst. Deze publicatie is geschreven voor u, ondernemers. Hoe Nederland presteert, hangt nauw samen met hoe u presteert. Ondernemers staan vaak wat optimistischer in het leven dan de gemiddelde Nederlander. Dat optimisme heeft Nederland nodig om op een bestendiger groeipad te komen. Met kennis van uw sector helpen wij u graag uw plannen te realiseren. Goede zaken gewenst!

Joop Wijn

Lid Raad van Bestuur ABN AMRO

2

visie op zakelijke dienstverlening sectorupdate 2013

visie op zakelijke dienstverlening

4 6 10 12 14 16 18 20 22 24

Nederlandse economie interviews accountantskantoren advocatenkantoren beveiliging en opsporing deurwaarders en incassobureaus economische adviesbureaus makelaars onroerend goed notariskantoren schoonmaakbedrijven

26 28 30

uitzendbureaus leeswijzer colofon

3

4

Nederlandse economie: licht herstel in loop van 2013 De Nederlandse economie is vorig jaar 1% procent gekrompen. Dat kan geheel worden toegeschreven aan lagere binnenlandse bestedingen. De uitvoer is verder toegenomen en heeft een sterkere terugval van de economie voorkomen. Ook voor 2013 wordt een krimp van de economie voorzien – met 0,5 tot 1%. En naar verwachting zijn wéér de binnenlandse bestedingen daar debet aan, terwijl de uitvoer verder groeit. We denken dat de economie in de loop van dit jaar weer voorzichtig wat groei zal laten zien. Dat herstel zet vermoedelijk door in 2014, waardoor de economische groei richting 1% kan gaan. De economie is afgelopen jaar gekrompen. Het bruto binnenlands

ontmoedigd door het lage consumentenvertrouwen en de zwakke

product (bbp) nam af met gemiddeld 1,0%. In de eerste twee

huizenmarkt.

kwartalen van het jaar liet de economie een heel lichte groei zien ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Daarmee leek een eind

Voor 2013 is het beeld nog niet veel beter. Het reëel beschikbaar

gekomen aan de recessie die was begonnen in het voorjaar van

inkomen daalt opnieuw, door dezelfde factoren als in 2012. Wel lijkt

2011. Maar in het tweede halfjaar kromp de economie opnieuw - en

de daling van het reële loon wat lager uit te vallen. We verwachten

sterk.

dat in de nog af te sluiten cao’s zal worden geprobeerd de btwverhoging deels te compenseren. Als gevolg van de (verdere)

Economie in tweede helft 2012 weer gekrompen

inkomensdaling zal de consument opnieuw minder uitgeven. Maar

6

120

3

105

als het vertrouwen van de consument later in het jaar wat zou herstellen, dankzij de voorzichtige verbetering van het internationale

% 0

90

-3

75

-6

60

economisch klimaat, kan de daling van de consumptie iets lager uitvallen dan vorig jaar. Ook de investeringen daalden vorig jaar. Dat is niet verrassend als de productie van het bedrijfsleven krimpt. Die krimp zien we terug

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

2011

bbp (% j-o-j; l.as) Economisch-sentimentindicator (r.as)

Bron: Thomson Reuters Datastream

Binnenlandse bestedingen nog onder druk

in de mate waarin het machinepark in de industrie wordt benut: de bezettingsgraad lag in het tweede halfjaar zo’n 2% lager dan in de tweede helft van 2011. Dat is geen impuls om te investeren, zeker niet bij de nog altijd onzekere vooruitzichten. Met het voorzichtige herstel dat wij voorzien, zijn er aanvankelijk nog weinig prikkels om te gaan investeren, al worden de perspectieven voor de exportsector wel beter. Bovendien kan de verbetering van het internationale economisch beeld ook het vertrouwen van ‘binnenlandse’

De binnenlandse bestedingen hebben de bbp-groei in de rode cij-

ondernemers schragen. Aan de krimp van de bedrijfsinvesteringen

fers geduwd. De investeringen zijn (eind 2012) al zeven kwartalen

kan dan ook dit jaar een einde komen.

op rij gedaald en de particuliere consumptie zelfs al acht kwartalen. Nadat de particuliere consumptieve bestedingen 1% waren gedaald in 2011, namen ze vorig jaar nog eens 1,4% af. De ‘hoofdschuldige’ aan deze daling is het reëel beschikbaar gezinsinkomen, dat vorig jaar fors afnam - nog aanzienlijk méér dan de consumptie-

Uitvoer is en blijft groeimotor voor de economie

ve bestedingen. Deze stevige daling werd veroorzaakt door diverse

De uitvoer van goederen en diensten is vorig jaar gestegen met

factoren. Zo stegen de lonen vorig jaar fors minder dan de prijzen:

3,3%. Na twee sterke kwartalen kwam de uitvoer in de zomer

reëel gingen de lonen omlaag. Verder drukten de bezuinigingen van

weliswaar in een dip, maar daarna tekende zich weer herstel af. Dat

de overheid en hogere pensioenpremies de koopkracht. En ten

er een terugval optrad mag geen verrassing heten, wanneer wordt

slotte daalde de werkgelegenheid. De consumptie werd bovendien

bedacht dat maar liefst driekwart van de goederenuitvoer binnen de

Nederlandse economie

EU blijft - een regio die vorig jaar een economische krimp kende van

twee gezichten: de binnenlandse bestedingen krimpen, de uitvoer

0,3%. Tegen die achtergrond valt de Nederlandse exportprestatie

groeit. Sectoren die meer op het buitenland georiënteerd zijn,

mee.

zullen beter presteren dan sectoren die (vooral) op de binnenlandse

5

markt actief zijn. Wel merken we op dat de stijging van de uitvoer wordt geflatteerd door de wederuitvoer (producten die worden ingevoerd door een

Dankzij de voorzichtige conjuncturele opleving kan de economie

Nederlandse partij en weer worden uitgevoerd zonder dat ze een

met wat meer vaart 2014 binnengaan. In dat jaar kan de groei rich-

noemenswaardige bewerking hebben ondergaan). De uitvoer van

ting 1% gaan. De werkloosheid, die doorgaans naijlt bij de ontwik-

binnenslands gefabriceerde goederen deed het vorig jaar minder

keling van de productie, zal echter nog enige tijd blijven oplopen.

goed. Deze nam toe met een schamele 0,5%, terwijl de wederuitvoer met 7% steeg.

Uitvoer groeit verder 20

70

10

60

% 0

50

-10

40

Dit jaar kan dat beeld dankzij de aantrekkende wereldhandel verbeteren: de binnenslands geproduceerde uitvoer kan weer wat meer toenemen. Enkele indicatoren wezen in de eerste maanden van 2013 op een aanhoudende groei van de uitvoer. Bovendien blijkt uit diverse internationale ranglijsten dat de Nederlandse concurrentiepositie goed is. Dat betekent dat ons land goed in staat zou moeten zijn om te profiteren van de aantrekkende wereldhandel. We voorzien daarom een oplopende exportgroei.

Huizenmarkt beweegt nog niet De woningmarkt heeft opnieuw een mager jaar achter de rug. Het

-20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

30

Uitvoer goederen (% j-o-j; l.as) PMI exportorders (index; r.as)

Bron: CBS, Markit NEVI

aantal transacties daalde in 2012 voor het zesde jaar op rij. Aanvan-

Inflatie kan licht dalen

kelijk zal het transactievolume nog verder afnemen, onder invloed

De inflatie liep eind 2012 snel op richting 3%, door de verhoging

van de minder gunstige fiscale behandeling van de eigen woning.

van de btw in oktober. Begin 2013 liep de inflatie nog iets verder

Ook de krappere hypotheeknormen van het Nibud spelen een rol.

op, door onder meer de verhoging van enkele andere belasting-

Bovendien zijn de banken terughoudend bij de kredietverlening.

tarieven. Zonder het effect van die belastingverhogingen was het inflatiecijfer in de eerste maanden slechts 1,6%. In de loop van

Een belangrijke factor voor een herstel van de woningmarkt vormt

het jaar kan de inflatie wat afnemen, doordat het opwaartse effect

de betaalbaarheid. Die verbetert door de lage rente en vooral door

van de eerdere energieprijsstijgingen afneemt en door de zwakke

de daling van de huizenprijzen. De betaalbaarheid beweegt door de

conjunctuur. Bovendien valt in het najaar het effect van de

gedaalde prijzen geleidelijk weer richting het historisch gemiddelde.

btw-stijging weg uit het inflatiecijfer.

De voorzichtige kredietverlening, de nog fragiele economie en de minder gunstige fiscale voorwaarden voor eigen woningbezit

Risico’s

houden voorlopig een rem op de markt voor koopwoningen. Maar

Wat zijn nu de risico’s bij ons scenario? De kans op tegenvallers lijkt

de bodem komt in zicht door de verbeterde betaalbaarheid. Een

wat groter dan die op meevallers. Wij gaan ervan uit dat de

andere reden dat de markt kan stabiliseren, is de ontwikkeling van

(systeem-)risico’s rond de staatsschuldencrisis, dankzij diverse

de woningvoorraad. Die wordt door de achterblijvende woningbouw

maatregelen, zoveel zijn verminderd dat nieuwe, serieuze onrust op

steeds krapper. In 2014 verwachten wij daarom een lichte stijging

de financiële markten kan uitblijven en het vertrouwen in de

van het aantal transacties.

economie geleidelijk kan verbeteren. Maar echt beteugeld is de crisis niet. Dat bleek in maart met Cyprus. De gevolgen van het

Gemiddelde groei in 2013 nog negatief volgend jaar weer positief

‘geval Cyprus’ lijken mee te vallen. Maar dat betrof slechts een klein land. Verder moet het economisch herstel in de eurozone, dat wij in de loop van dit jaar voorzien, op gang komen door de aantrekkende wereldeconomie. Als die opleving echter stagneert, blijft ook het

Al met al krimpt de economie dit jaar gemiddeld opnieuw - met

herstel hier dit jaar uit. Ook is denkbaar dat het drukkend effect dat

naar schatting 0,5 tot 1%. Dit negatieve cijfer is overigens groten-

de ombuigingen van de overheid hebben op de groei, forser uitvalt.

deels toe te schrijven aan de negatieve doorwerking van de forse

Aan de andere kant moet ook worden gezegd dat als het mondiale

krimp in de tweede helft van 2012. In de loop van 2013 kan dankzij

herstel daad-werkelijk doorzet, dit (tijdelijk) wat sneller kan gaan dan

de uitvoer herstel optreden. Dat wordt echter afgeremd door de

verwacht. Op- en neergaande bewegingen na omslagen van de

omvangrijke ombuigingen van de overheid. De economie heeft dus

conjunctuur worden nogal eens onderschat.

6



winst zonder groei

Vier korte interviews over winst zonder groei. Dat is een mooi streven om zware tijden door te komen. Is het ook de beste policy als de economische groeicijfers weer als vanouds zijn? Rick Kruiswijk, directeur HeadFirst: ‘Vaak hebben bedrijven in onze sector te veel de nadruk gelegd op hoge marges en omzetgroei, onder druk van aandeelhouders, en luisterden ze te weinig naar hun klanten.’ Marco Bastian, directeur NBBU: ‘Winst zonder groei kan een goede focus zijn.’ Patrick van der Leelie, directeur NVD Beveiligingsgroep: ‘Ook al is het crisis, winstgroei blijft voor ons een belangrijke doelstelling.’ Han Mesters, Sector Banker Zakelijke Dienstverlening bij ABN AMRO: ‘De les van deze crisis zou kunnen zijn: ook in hoogconjunctuur blijft het uiterst belangrijk om reserves voor mindere tijden te kweken. Juist in die mindere tijden is innovatie cruciaal. Er moet dan wel geld genoeg zijn om te kunnen investeren.’

Patrick van der Leelie, directeur NVD Beveiligingsgroep:

‘Betere beveiliging tegen lagere kosten’

dienstverlening. Zonder winst kun je in mindere tijden niet investeren. Het allerbelangrijkste is klanttevredenheid. Mocht het van onze kant niet lukken hen tevreden te stellen, of mogen we geen marktconforme tarieven rekenen, dan is het goed de vraag te stellen: passen we bij elkaar? Je moet de moed kunnen opbrengen te besluiten om afscheid van elkaar te nemen.

Patrick van der Leelie: ‘Ook al is het crisis, winstgroei blijft voor ons

We zijn van een traditionele unit-structuur overgestapt op een

een belangrijke doelstelling. Ons rendement is sneller gegroeid dan

matrixorganisatie. Met dit model kunnen we beter onze doelen

onze omzet én inzet. Dat is gelukt door technologie én personeel

realiseren. We leggen verantwoordelijkheden lager in de

optimaal in te zetten. Tegen lagere kosten leveren we nu betere

organisatie, waardoor mensen veel meer betrokken raken. Dat

beveiliging. Een rondje door een gebouw lopen doen we steeds

werpt vruchten af. In onze sector heb je elkaar nodig, er doen zich

vaker virtueel, op afstand met camera’s.’

vaak ad hoc-situaties voor die adequate reacties en feilloze samenwerking vergen. De tevredenheid is gestegen, zowel bij

Van der Leelie is algemeen directeur van het middelgrote NVD

klanten (plus 1,3%) als bij medewerkers (plus 1,5%). Het

Beveiligingsgroep BV (550 vaste medewerkers). Het bedrijf doet

ziekteverzuim is van 4,5% naar 4% gedaald.

beveiliging en levert daar de modernste technologie voor. Zoals de beveiligings-app waarmee klanten op hun smartphone zelf de

Méér verantwoordelijkheid dragen, motiveert mensen, geeft ze

meldingen van hun alarmsysteem op de alarmcentrale kunnen

meer zin in het werk en doet ze beter presteren. Verbeterde

beheren, denk aan de bewaking van schakeltijden.

dienstverlening levert langere klantrelaties op. En dat is op de langere termijn gunstig voor de winstontwikkeling en continuïteit

‘Investeren, juist in crisistijden, is essentieel om straks bij een aantrekkende economie voorop te blijven lopen in de markt. Onze focus ligt op winstgevendheid, gecombineerd met uitstekende

van de organisatie.’

interviews

7

Rick Kruiswijk, directeur HeadFirst:

‘Winstmarge steeg, omzet bleef gelijk’ Rick Kruiswijk: ’Never waste a good crisis. We stevenen echt af op andere tijden, met andere arbeidsrelaties. Veel flexibeler. Dat is bedreigend, maar ook waanzinnig uitdagend. Bij HeadFirst, waarvan ik algemeen directeur en eigenaar ben, berekenen we

Kruiswijk: ‘Winst zonder groei van de omzet is denk ik nood-

bewust geen hoge marges. Onze tarieven zijn zeer scherp, altijd al

zakelijk om de crisis door te komen. Onze omzet was in 2012

geweest. Value for money. Denk aan facturen (sneller) betalen,

hetzelfde als in 2011: ruim 200 miljoen euro. Toch is het ons gelukt

contract afwikkeling op maat, verzekeringen afsluiten voor

de winstmarge te verhogen door onze kosten laag te houden en

leveranciers (beroepsaansprakelijkheid) en pensioenen regelen.

efficiënter te werken met schaalbare online modellen en effectief

Door onze hoge kwaliteit en extra toegevoegde waarde hebben

ketenmanagement. Je redt het in onze sector anno 2013 alleen

we altijd lange relaties met klanten, en dat is een voordeel in

met maximale inzet van ICT. Onze online tool HeadFirst Select

crisistijden. Nogal wat bedrijven in onze sector zijn de laatste jaren

draait sinds maart 2011 en wordt door enige klanten actief

kopje onder gegaan. Vaak hebben ze te veel de nadruk gelegd op

gebruikt. Sinds februari 2012 doen we alles digitaal. Vorig jaar

hoge marges en omzetgroei, onder druk van aandeelhouders, en

lanceerden we de HeadFirst-app, waarmee zzp’ers geattendeerd

luisterden ze te weinig naar hun klanten. Laat staan dat ze

kunnen worden op nieuwe projecten, zodra die online staan. Het

anticipeerden op klantenwensen.’

zijn allemaal anticyclische investeringen geweest, die we konden betalen, omdat we ook vóór de crisis geen gigantische schulden

HeadFirst, gestart in 1995, zet als kennisbemiddelaar per werkdag

zijn aangaan. We hielden voldoende reserves aan. Komt nu mooi

gemiddeld 1.500 professionals aan het werk, vooral in de ICT: bij

uit. Als straks de economie aantrekt, zijn wij er klaar voor.’

banken, verzekeraars, overheidsinstellingen en nutsbedrijven. Het bedrijf selecteert juiste kandidaten, regelt voor alle inzetten de contractering (ook voor kandidaten die door klanten aangereikt worden) en legt financiële en arbeidsrechtelijke verantwoordelijkheden vast.

8

Marco Bastian, directeur NBBU:

‘Crisis biedt sector waardevolle lessen’

opnieuw inrichten, accenten verschuiven. Wendbaar als een speedboot, maken ze van hun kleine schaal een voordeel. De cursus Ondernemerschap & Innovatie, die we samen met Nyenrode hebben opgezet, trekt steeds meer deelnemers onder onze leden. Ze worden er gedwongen te onderzoeken of ze de juiste dingen op de juiste manier doen. Ik ben het met Han Mesters eens, dat winst zonder groei een goede focus kan zijn. Wat belangrijk is: creëer nieuwe meerwaarde, bijvoorbeeld door over grenzen heen te kijken. Door

Marco Bastian: ‘Vóór de crisis is het in onze sector veel

een ander type gesprek met je afnemer te voeren.

ondernemers voor de wind gegaan. Door de battle for talent

Jaknikkers rondom het management kun je niet meer gebruiken,

konden uitzendorganisaties gemakkelijker geld verdienen. Die

mobiliseer de kritische massa die je intern in het bedrijf hebt, om

tijden liggen al lang achter ons. Er zijn bedrijven die hun

waarde te creëren. Werk slimmer, bespaar kosten, haal het

activiteiten hebben moeten staken. En onder de bedrijven die

uiterste uit de proceskosten. Zorg dat de moeilijke tijden je

positieve resultaten blijven boeken, zijn er niet veel te vinden die

inventiever maken. Zo wordt het kaf van het koren gescheiden.

dat voor elkaar krijgen met business as usual. Daarvoor verandert er te veel en te snel. Door de crisis, maar ook door de digitale

Wat zou het mooi zijn als deze lessen ook na de crisis effect

revolutie. Ondernemers moeten razend alert op trends reageren.

hebben. Maar het is waarschijnlijker dat de pijnen van deze dagen

Vroeger veranderde het speelveld in zeven jaar tijd totaal, nu

dan weer rap vergeten worden, en dat partijen deze lijn niet gaan

gebeurt dat in drie jaar.

vasthouden. En weer koersen op winstmaximalisatie, zonder langetermijnblik. Al hoop ik van ganser harte dat ik daarin ongelijk

De Nederlandse Bond van Bemiddelings- en Uitzendondernemingen, NBBU, is de branchevereniging van MKBuitzenders. Onder onze achterban van 900 leden zitten zat kleinere bedrijven die heel snel kunnen schakelen, hun strategie

zal krijgen.’

interviews

Han Mesters,

Sector Banker Zakelijke Dienstverlening:

‘Het werkt soms erg goed om je af te vragen: waarom begonnen we dit bedrijf ooit?’

kostendiscipline, en investeren we winst niet onmiddellijk in groei. Dat blijft uiterst belangrijk, om reserves voor mindere tijden te kweken. Dat zou de les van deze crisis kunnen zijn.’ Als een ondernemer daarvoor zou kiezen, winst zonder groei, welke eisen stelt dat aan business- en organisatiemodellen? Han Mesters: ‘De crisis zet de bruto marge van bedrijven onder druk, vergroot de noodzaak om je te onderscheiden van andere bedrijven en maakt de vraag urgenter om je prijs uit te leggen, - om je toegevoegde waarde aan te tonen. Om die kwesties het hoofd te bieden, draait de ondernemer aan drie knoppen. Een. Kostenbesparing en automatisering. Twee. Productinnovatie, nieuwe product-marktcombinaties. Drie. De omzet verbeteren met warme klantrelaties. Mijn stelling is heel simpel: als die drie instrumenten te weinig opleveren, dan moet je terug naar de basisvraag: waarom zijn we deze onderneming ooit begonnen? De vraag die business consultant Simon Sinek behandelt in zijn boek Winst zonder groei. Het is een mooi streven om zware tijden door te

Start with Why. Op die vraag een antwoord zoeken, is innovatie op

komen. Maar is het ook de beste policy als de economische

een diep niveau. Het dwingt je vanaf een afstand naar je

groeicijfers weer als vanouds zijn?

onderneming te kijken. Misschien is het antwoord wel: we moeten iets anders gaan doen dan we altijd gedaan hebben.’

Han Mesters: ‘Bedrijven worden de laatste jaren zó lean and mean, dat als de omzet weer gaat groeien, de winsten pijlsnel zullen stijgen. En dan is de vraag: wat doe je daarmee? Zeg je dan: we gaan flink investeren en nemen veel nieuwe mensen aan, we kopen bedrijven op en gaan op een A-locatie werken? Of denk je: de s-curve, waarmee de houdbaarheid van businessmodellen wordt weergegeven, wordt steeds korter. Dus als we drie jaar goed draaien, kunnen we eigenlijk alweer snel slechte jaren verwachten. Ergo: ook in hoogconjunctuur handhaven we een strenge

9

10

accountantskantoren

Klantloyaliteit staat onder druk, klanten switchen eerder



Voor autonome groei worden nieuwe markten verkend



Sommige kantoren specialiseren zich in nichediensten en sectoren

Branchebeschrijving Openbare accountants voeren controles uit en stellen jaarrekeningen

overname en opvolging. Er zijn twee typen accountants: de Register-

op. Een openbare accountant stelt vast of de jaarrekening een

accountant (RA) en de Accountant-administratieconsulent (AA). Beide

getrouw beeld geeft van de werkelijkheid en geeft zijn oordeel

staan ingeschreven bij de NBA. De RA richt zich op grote

daarover weer in een accountantsverklaring. Daarnaast geven

ondernemingen; de AA meer op het MKB.

accountants advies op onder andere administratief gebied en bij

Trends en ontwikkelingen Dwingende wetgeving, strenger toezicht en slechte resultaten: de

vellen. Een constatering die erg hard aankomt voor een branche waar-

druk op de branche is opgelopen. Voor een branche waarvan de werk-

van het imago al grote deuken had opgelopen. De financiële weerbaar-

zaamheden van groot maatschappelijk belang zijn, is het niet vreemd

heid van kantoren is verslechterd; sommige kantoren kampen met

dat de overheid duidelijke regels opstelt. Van alle onderdelen binnen

solvabiliteits- of liquiditeitsproblemen en dalende arbeidsproductiviteit.

de branche stonden de auditwerkzaamheden het meest onder druk.

Voor autonome groei worden nieuwe markten verkend. Zo houdt een

Dit varieerde van druk op vergoedingen, verhoogd regelgevend toe-

aantal kantoren zich bezig met bedrijfsfinancieringen (vooral gericht

zicht tot intern toezicht en compliance (regels rondom integriteithand-

op het MKB). Het gaat hierbij niet alleen om het geven van advies,

having). De klantloyaliteit staat ook onder druk, deels een gevolg van

maar ook om het faciliteren van de financiering. Het aanbieden van de

de opgelopen reputatieschade in de afgelopen jaren. Uit onderzoek

financiering loopt via een partnerschap die is aangegaan met financiële

van de AFM blijkt dat de zorgplicht van middelgrote kantoren in 2012

instellingen. Ook nieuwe bedieningsconcepten hebben hun intrede

sterk tekortschoot; kantoren (onderhavig aan het onderzoek) hadden

gedaan, zoals professioneel relatiebeheer en inhuur van specialisten

onvoldoende informatie om een gedegen financieel oordeel te kunnen

(zzp’ers).

Onze visie De kleine kantoren zijn flexibeler, en kunnen snel reageren op

partijen graag alle risico’s willen doorgronden. Autonome groei laat

veranderende klantbehoeften. De kleine kantoren staan - vooral door de

komend jaar te wensen over; bedrijven zullen op zoek gaan naar nieuwe

groei van het aantal zzp’ers - juist onder druk. Deze ontwikkeling

markten. Het verdienmodel zal ook komend jaar aan verandering

vergroot de druk op prijzen en winstmarges; de concurrentie neemt in

onderhevig zijn. Een manier om de toenemende druk op de resultaten

dit segment eveneens toe. De top-4 (‘Big Four’) blijft aan efficiency

te verminderen is specialisatie in nichediensten en sectoren. In veel

werken. ABN AMRO Economisch Bureau verwacht echter dat de

gevallen is de druk daar relatief minder intens. Veel middelgrote

dynamiek het grootst zal zijn bij de middelgrote kantoren. Om

kantoren zoeken tevens hun heil in advisering, en creëren zo een stuk

continuïteitsredenen en de zoektocht naar schaalgrootte zal het aantal

meerwaarde voor klanten. Maar dit segment zal snel verzadigen.

fusies en overnames hier het sterkst groeien. De overnameprijzen

Bedrijven die niet in staat zijn om te investeren in de toekomst zullen

liggen nu relatief laag, maar het vinden van de financiering zal lastig

zich richten op kostenefficiency, met personeelsreducties als gevolg.

blijven. Ook zullen de overnametrajecten langer duren, aangezien

Kerngegevens

Websites

Omzetgroei 2012: -0,8%

Vestigingen per bedrijf: 1,3

Aantal bedrijven: 23.375

Bedrijven met 1 persoon: 21.295

Aantal vestigingen: 29.525

Aandeel bedrijven tot 10 personen: 97%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.nba.nl www.accountantsonline.nl www.accountancynieuws.nl www.accountant.nl

accountantskantoren

Omzet accountancy daalt door volumeverlies ▶▶ De omzetgroei is een resultante van prijs- en volumegroei.

Bron: CBS

8% 6%

enigszins dempen. Vanaf dat moment daalt de vraag sterker en

4%

zien we de volumes krimpen. De branche heeft het tij niet kunnen

2%

groei in % j-o-j

Stijgende prijzen konden de sinds juni 2009 dalende omzet nog

keren, en heeft alle schijn van een krimpmarkt. ▶▶ De dalende vraag naar accountancydiensten (volume) is mede

0% -2%

ingegeven door een toename van de automatisering (zoals het

-4%

uitwisselen van bedrijfsinformatie via internet). De inzet van een

-6%

2007

accountant werd minder vanzelfsprekend.

2008

2009

2010

2011

2012

Volume mutatie accountancy Prijsindexmutatie accountancy Omzetgroei

Prijzen voor eenvoudig werk onder druk

Bron: CBS 10

controles) dalen structureel. Op deze diensten kunnen kantoren

8

zich moeilijk van concurrenten onderscheiden. ABN AMRO Econo-

6

misch Bureau verwacht dat door de inzet van IT(-innovaties) de rol

4 groei in % j-o-j

▶▶ De tarieven voor standaard werkzaamheden (zoals accountants-

van de accountant verandert. ▶▶ Bij maatwerk (zoals belasting- en bedrijfseconomisch advies) zijn de kansen voor de accountancy nog volop aanwezig; prijsdruk

2 0 -2 -4

speelt hier geen rol, omdat de meerwaarde voor klanten flink

-6

2007

groter is. Klanten worden wel mondiger; zij eisen transparantie in tarieven en bestede tijd.

2008 2009 Accountants (totaal) Belastingconsulenten

2010 2011 2012 Financiële audits en advisering Boekhoudkundige diensten

Branche versnippert verder

Bron: CBS

▶▶ Het aantal bedrijven is tussen 2007 en 2012 met ruim 26% toegenomen (totaal: 27.375). Ongeveer de helft van deze bedrijven bevindt zich in de Randstad. Opvallend: de sterkste groei van het

78%

2012

10% 5% 6% 1%

aantal vestigingen vindt vooral buiten de Randstad plaats, vooral in Zeeland en Drenthe. 2007

▶▶ Het aantal bedrijven met 1 werkzame persoon is tussen 2007 en 2012 met 47% toegenomen; dit soort bedrijven vormt 78% van het

72%

0%

totale aantal bedrijven. Bij de grotere bedrijven daalde het aandeel.

10%

20%

30%

11%

40%

50%

60%

70%

7%

80%

7%

90%

2%

100%

1 werkzame persoon 2 werkzame personen 3-5 werkzame personen 5-20 werkzame personen 20 werkzame personen of meer

De branche is dus verder versnipperd, de concurrentie is toegenomen.

Omzetkrimp 2011 vooral bij MKB

Bron: Accountancynieuws 200.000

toe. Maar deze groei is vooral het resultaat van een afname van

180.000

het aantal werknemers (gemiddeld 5%). De omzetgroei was

160.000

gemiddeld namelijk 2% j-o-j. Bij de overige bedrijven binnen de

140.000

top-10 daalde de omzet gemiddeld met 5%, terwijl het aantal

120.000

medewerkers gemiddeld met 1% toenam.

100.000

▶▶ ABN AMRO Economisch Bureau verwacht voor 2013 dat het voor veel bedrijven binnen het MKB moeilijker wordt om ITinvesteringen financieel op te brengen. Gevolg: schaalvergroting door fusies of verregaande samenwerking.

omzet per fte

▶▶ In 2011 nam de omzet per fte bij de ‘Big Four’ gemiddeld met 8%

80.000 60.000

(grootte bol = omzet 2011) KPMG (2)

Ernst & Young (3) PwC (1) Deloitte (4)

Baker Tilly Berk (8) Mazars (9) Alfa (10) Accon AVM (7)

BDO (5) Flynth (6)

0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 werknemers (fte) = omzet/fte > EUR 140.000 = omzet/fte EUR 100.000-140.000 = omzet/fte EUR < 100.000

11

12

advocatenkantoren

Crisis heeft meer effect op het type werkzaamheden dan op de resultaten



De overheadkosten zijn relatief hoog, kostenefficiency wordt belangrijker



Nieuwe kostenbesparende technologieën zullen een vlucht nemen

Branchebeschrijving Een advocaat geeft juridisch advies en/of verleent juridische bijstand in

zoals de inrichting van de financiële administratie en de beroeps-

rechtsgedingen. De advocaat moet zijn ingeschreven bij de rechtbank

verzekering. Advocaten zijn werkzaam voor instellingen, organisaties

van het arrondissement én bij De Nederlandse Orde van Advocaten

en particulieren. Specialismen zijn onder meer arbeidsrecht, erfrecht,

(NOvA). De NOvA is de publiekrechtelijke beroepsorganisatie van alle

strafrecht, mediarecht en auteursrecht.

advocaten in Nederland. Deze organisatie is bevoegd regels te stellen,

Trends en ontwikkelingen De advocatuur is weliswaar minder gevoelig voor de economische

ten toenemen. Aan de andere kant daalt de activiteit in de fusie- en

conjunctuur dan andere branches in de dienstensector, maar ook hier

overnamemarkt; dit raakt kantoren met de nadruk op de transactie-

heeft de crisis zijn sporen nagelaten. De sterke groei is uit de markt.

praktijk. Desondanks staan de resultaten en marges binnen de advo-

Opdrachten komen voor 75% vanuit het bedrijfsleven en de overheid;

catuur onder druk. De advocatuur is competitiever geworden. Boven-

de overige 25% komt van particulieren. Als het met het bedrijfsleven

dien zijn opdrachtgevers steeds kritischer. Zij willen (meer) inzicht in de

minder goed gaat, merkt de advocatuur direct de gevolgen daarvan.

gemaakte uren en de tarieven. Hiermee is de onderhandelingsruimte

Maar dit heeft meer effect op het type werkzaamheden dan op de re-

voor opdrachtgevers met veel juridische procedures toegenomen,

sultaten. In tijden van crisis neemt het aantal herstructureringstrajec-

met prijsconcurrentie als gevolg. De partnerbetrokkenheid neemt

ten toe. Saneringen van bedrijven en personeelsreducties vinden

vervolgens toe. Hij/zij moet niet alleen de relatie met bestaande op-

vaker plaats. Arbeidsrechtspecialisten profiteren hiervan. Ook neemt

drachtgevers onderhouden (en de toegevoegde waarde waarborgen),

het financiële onvermogen van ondernemingen en particulieren toe.

maar ook meer moeite doen om nieuwe opdrachten te verwerven.

Hierdoor zien kantoren met een insolventiepraktijk het aantal opdrach-

Onze visie De advocatuur verandert. De partnerstructuur werkt te stroperig, de

nieuwe kostenbesparende technologieën zorgt voor veel verandering.

inzet van ICT vereenvoudigt werkprocessen en het kostenbewustzijn

Inmiddels zijn er nieuwe organisatievormen die hun succes vooral

neemt bij veel kantoren - vaak met een dure infrastructuur - toe. Ook

danken aan slim gebruikmaken van ICT-innovaties. Zij werken met een

gaat geëxperimenteerd worden met het ‘no-cure-no-pay’ principe.

nieuw verdienmodel en andere onderliggende werkprocessen.

Partners hechten aan de democratische cultuur, maar dit maakt de

ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat deze trend doorzet.

organisatie ook minder flexibel. En op het moment dat de groei

Standaardwerk en doorsnee activiteiten (zoals administratie) worden

tegenvalt moeten alle zeilen worden bijgezet; een kantoor moet snel en

steeds meer uitbesteed; de organisatie wordt ‘lean and mean’. De

effectief op marktveranderingen kunnen reageren. Om de continuïteit te

allroundspelers krijgen geleidelijk meer concurrentie van gespeciali-

waarborgen moeten kantoren kostenefficiënter werken; de overhead-

seerde kleine kantoren, die lagere prijzen kunnen bedingen. Maar prijs is

kosten zijn immers nog steeds relatief hoog. Het aantal ondersteunende

niet het enige criterium. De kwaliteit van de juridische dienstverlening is

personeelsleden per advocaat gaat verder dalen; de introductie van

en blijft het belangrijkst.

Kerngegevens

Websites

Aantal advocatenkantoren (CBS): 7.430

Aantal advocaten: 17.068

▶▶ groei (t.o.v. 2011): +7,2%

▶▶ groei (t.o.v. 2011): +2,2%

Aantal vestigingen (CBS): 7.790 ▶▶ groei (t.o.v. 2011): +6,9%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.advocatenorde.nl www.juridisch.com www.bureauft.nl www.rechtensite.nl

advocatenkantoren

Het aantal opdrachten en prijsdruk neemt toe ▶▶ De omzet in de rechtskundige diensten - advocaten, notarissen en

8%

deurwaarders - groeide in 2012 met 2,5%. Advocaten hebben

7%

hierin een aandeel van circa 70%. De prijzen stonden onder druk;

5%

6% 4%

de omzetgroei kwam vooral door een stijgende vraag. kritischer en mondiger geworden en eisen transparantie in bestede tijd of maken ‘fixed pricing’ afspraken. Ook de druk op marges is

3% groei in % j-o-j

▶▶ De hoogte van de uurtarieven blijft een heikel punt. Klanten zijn

Bron: CBS

toegenomen; advocaten moeten hun toegevoegde waarde voor de

2% 1% 0% -1% -2% -3%

2007

klant blijvend bewaken.

2008

Branche versnippert verder

2011

2012

5.000

Hierbij is het aantal kantoren met 1 advocaat in dezelfde periode

23

4.500

596

4.000

meer dan verdubbeld tot 50% van de gehele advocatuur.

3.500

▶▶ De keuze voor zelfstandig ondernemerschap komt steeds vaker

3.000

voor. Ook partners van grote kantoren kiezen voor dit model. Het is

2.500

een manier om flexibel te blijven, unieke dienstverlening te bieden

1.500

1.624

23 563

2.000

929

2.286

1.000 aantal

privé. De verwachting is dat deze trend aanhoudt; het aantal kleine

2010

Bron: Stand vd Advocatuur (Sdu Uitgevers)

▶▶ Het totale aantal kantoren groeide sinds 2003 met 77% tot 4.529.

en bovendien controle te houden over de balans tussen werk en

2009

Volumemutatie rechtskundige diensten Prijsindexmutatie rechtskundige diensten Omzetontwikkeling rechtskundige diensten

1.048

500 0

2003

kantoren gaat verder groeien.

2004

2005

> 60 advocaten 2-5 advocaten

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

6-60 advocaten 1 advocaat

Dagvaardingsprocedures in burgerlijk recht sterk toegenomen

Bron: CBS

▶▶ In de 3 typen rechtspraak (civiel-, bestuurs- en strafrecht) is alleen 180

organisaties (civiel recht) de afgelopen 16 jaar sterk toegenomen. steeds vaker de gang naar de rechter.

500

120

400

aantal (x1.000)

misdrijven voor de rechtbank.

140 100

▶▶ Het aantal bestuursrechtszaken (conflicten tussen overheid en juist af, zowel in lichte overtredingen bij het kanton als zware

600

160

Dit segment groeide met 114%. Burgers en organisaties maakten

burgers) bleef nagenoeg gelijk. Het aantal strafrechtszaken nam

700

200

80

300

60

200

40

100

20 0

1996

1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Bestuursrecht (uitspraken) Strafrecht - Kantonstrafzaken (afdoeningen) Strafrecht - Rechtbankstrafzaken (afdoeningen) Burgerlijk recht - dagvaardingsprocedures (uitspraken), r.as

Slechts 3 partijen uit top-10 met omzetgroei

Bron: Stand vd Advocatuur (Sdu Uitgevers)

▶▶ Loyens & Loeff blijft het grootste advocatenkantoor van Nederland, 2011 afnemen; de omzet bleef gelijk of groeide licht. Uit de top-10 was De Brauw Blackstone Westbroek het enige kantoor waar het aantal fte steeg. Desondanks nam de omzet af. ▶▶ De crisis raakt de resultaten. Kostenefficiency is een belangrijk thema geworden; veel partijen zijn overgegaan tot personeelsreductie. ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat het aantal secretaresses - en overige ondersteuning - per advocaat afneemt.

4% Groei FTE 2011 (j-o-j)

gevolgd door NautaDutilh. Beide kantoren zagen het aantal fte in

0

aantal (x1.000)

het aantal rechtszaken bij conflicten tussen burgers onderling en

grootte bol = omzet 2011 De Brauw Blackstone Westbroek

2% 0% -2%

Houthoff Buruma

-4%

-8%

CMS Derks Star Busmann -10%

-5%

en AKD

Loyens & Loeff NautaDutilh Stibbe

Van Doorne

-6%

-10% -15%

Baker & McKenzie

Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn

0% 5% Omzetgroei 2011 (j-o-j)

10%

15%

13

14

beveiliging en opsporing

Margedruk is een harde realiteit door toegenomen concurrentie



Ongekende kansen door de innovatie en inzet van ICT



Klanten vragen om geïntegreerde oplossingen voor beveiligingsvraagstukken

Branchebeschrijving De branche bestaat uit twee onderdelen: technische beveiliging

informatie-, persoons- en objectbeveiliging, maar ook voor beveiliging

(installaties en techniek) en manbeveiliging. Manbeveiliging bestaat uit

van waardetransport. De Vereniging van Particuliere Beveiligings-

bedrijfsbeveiliging (bedrijven met eigen beveiligingsorganisatie) en

organisaties (VPB) is de brancheorganisatie. De VPB heeft keurmerken

particuliere beveiliging. Een particuliere beveiligingsdienst levert

om de branche te professionaliseren.

medewerkers en diensten voor bijvoorbeeld evenementen-,

Trends en ontwikkelingen De omzet groeide in 2012, vooral dankzij hogere prijzen. De toename

ICT en technologie de boventoon voert. Het is niet alleen een manier

van de vraag naar beveiligingsdiensten speelde een veel kleinere rol.

om management informatie te genereren uit werkprocessen (aanstu-

Autonome groei is steeds moeilijker realiseerbaar; de uitbreiding van

ringsmodellen), maar ook om innovatieve beveiligingsoplossingen te

marktaandeel komt vooral door consolidatie. Consolidatie is voor veel

bieden. De markt beweegt zich namelijk in een hoog tempo richting

bedrijven een manier om efficiencyslagen te maken en schaalvoor-

elektronisch beveiligen. Het breekt de markt open, want hierdoor

delen te realiseren. Dat is nodig, omdat margedruk een harde realiteit

kunnen ook kleine innovatieve bedrijven beveiligingsoplossingen

is; de druk van concurrentie is aanhoudend voelbaar. Beveiliging is de

bieden tegen een scherpe prijs. Diverse introducties van productver-

laatste jaren een commodity geworden. Bedrijven kunnen zich alleen

nieuwingen droegen al bij aan de differentiatie van het aanbod en de

onderscheiden door meerwaarde aan klanten te bieden. Toch zijn er

klantwens. Goede voorbeelden hiervan zijn vernieuwingen in ‘tracking

kansen genoeg om verder te groeien, met name dankzij innovatieve

& tracing’-systemen en ‘Live View’. Probleem is echter dat veel MKB-

technologische oplossingen in beveiligingsdiensten en -producten. Dit

bedrijven financieel niet sterk genoeg zijn om hierin te investeren.

past in de trend van toenemende automatisering, waarbij de inzet van

Onze visie Het ontbreekt veel bedrijven in de branche nog aan financiële slagkracht.

oplossingen: één compleet systeem waarin alle security en safety

De noodzaak tot investeren in (technologische) innovatie doet een groot

aspecten van een bedrijf zijn ondergebracht, van toegangscontrole en

beroep op de budgetten, vooral bij de grote spelers. Tegelijkertijd blijft de

camerabewaking tot inbraak- en brandbeveiliging. Cloutechnologie - met

kwaliteit van beveiligers een belangrijk verkooppunt; dit vraagt om

webbased applicaties de ICT-infrastructuur beschikbaar stellen - speelt

permanente educatie van personeel, waardoor de druk op de marges

hierbij een belangrijke rol. Cybersecurity krijgt zo een steeds

wordt verhoogd. Veiligheidsvraagstukken blijven voor veel bedrijven en

prominentere positie binnen de portfolio van beveiligingsbedrijven.

instellingen enorm belangrijk. Marktsectoren als detailhandel, horeca en

ICT-gerelateerde veiligheidsrisico’s - inbraak in computersystemen,

transport & logistiek doen doorgaans een groot beroep op beveiligings-

skimmen, (identiteits)diefstal, fraude en bedreiging - nemen toe.

bedrijven. Maar ook overheidsinstellingen (vooral in de zorg) blijven

Gewilde overnamekandidaten zullen daarom vooral hightech

grote afnemers en blijft de behoefte aan professionele beveiligers groot.

beveiligingsbedrijven zijn.

Klanten zijn mondiger (en kritischer) en vragen om geïntegreerde

Kerngegevens

Websites

Omzetgroei 2012: 2,2%

Aantal bedrijven met 1-5 personen: 84,9%

Aantal bedrijven: 2.385

Marktaandeel top-3 bedrijven: circa 60%

▶▶ groei (t.o.v. 2011): 8,9%

Marktaandeel top-10 bedrijven: circa 70%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.beveiliging.nl www.vpb.nl www.securitymanagement.nl www.veb.nl

beveiliging en opsporing

Omzetgroei beveiligingsbranche groeit gematigd ▶▶ De omzetgroei was in 2012 gematigd: 1,5% (terwijl in 2011 de

14% 12%

omzetgroei op 1,4% lag). Nog steeds ligt de omzetgroei ver onder

10%

het niveau van vóór de crisis. Volgens ABN AMRO Economisch

8%

Bureau ligt de oorzaak hiervan in de relatief lage bedrijfs-

6% 4%

investeringen en de kostenefficiency programma’s bij veel ▶▶ Omzetgroei is een resultante van prijs- en volumegroei. De prijs voor beveiligingsdiensten nam in 2012 met 1,4% toe. De omzet-

2% groei in % j-o-j

bedrijven.

Bron: CBS

0% -2% -4% -6%

groei in 2012 is grotendeels het gevolg van stijgende prijzen; de

2007

2008

2009

Volume mutatie Prijsindexmutatie

volumegroei heeft zeer beperkt bijgedragen.

2010

2011

2012

Omzetgroei

Omzet per bedrijf staat continu onder druk

Bron: CBS, Heliview/VPB

▶▶ Het aantal bedrijven steeg de afgelopen vijf jaar explosief. Tussen

20%

2007 en 2012 nam het aantal bedrijven met 60% toe. ABN AMRO

15%

Economisch Bureau verwacht dat deze trend voorlopig doorzet.

10% groei in % j-o-j

Vooral omdat de toetredingsdrempels tot deze branche relatief laag liggen. ▶▶ Met de explosieve groei van het aantal bedrijven neemt de concurrentie toe. Bovendien neemt de druk op de omzet per bedrijf toe

10,8%

5%

2,3%

1,5%

2,5%

0% -1,9%

-5%

-10%

op het moment dat de groei van de omzet beperkt blijft. Om de

-15%

marges nog enigszins op peil te houden, moeten bedrijven efficiënt

2008

2009

Omzetgroei

en kostenbewust blijven werken.

Omzet per werknemer krimpt

2010

Omzet per bedrijf

2011

2012

Groei bedrijven

Bron: CBS, Heliview/VPB, ABN AMRO Economisch Bureau

▶▶ Ondanks de toename van het gebruik van technologie blijft arbeid de belangrijkste productiefactor. Sinds 2005 neemt het aantal

12% 10%

arbeidsplaatsen jaarlijks toe. Het arbeidsmarktperspectief blijft

8%

gunstig, omdat veiligheid een belangrijk thema blijft.

6%

▶▶ De groei van het aantal arbeidsplaatsen zet druk op de omzet per omzet per arbeidsplaats met 4,5% gedaald. Uit de eerste ramingen komt naar voren dat de omzet per arbeidsplaats in 2012 verder is

4% groei in % j-o-j

arbeidsplaats, zeker als de omzetgroei achterblijft. In 2011 is de

10,0%

gedaald, terwijl het aantal arbeidsplaatsen is toegenomen.

2%

3,0% 2,5%

2,0%

1,4%

0,8%

0,5%

0% -2%

-1,2%

-1,5%

-4% -6%

2008

2009

2010

Arbeidsplaatsen

Bron: Security Management

▶▶ Het marktaandeel van G4S, Trigion en Securitas bleef in 2011 groot.

66.000

Samen hebben zij circa 70% omzetaandeel. In omzet is G4S in

64.000

2011 sterk gegroeid; G4S blijft ook verreweg de grootste partij. Dit

62.000 60.000

ging wel ten koste van de efficiency. Het aantal fte nam toe, de

totale aantal fte’s werd in 2011 met 8% teruggebracht.

56.000 54.000 omzet per fte

maar de omzet per fte nam in 2011 wel toe (met ruim 12%). Het

grootte bol = omzet bedrijven 3-10 (2011)

Trigion 2011 (2) Securitas 2011 (3)

Trigion 2010

58.000

omzet per fte daalde. bedrijven binnen de top-10 was de omzetgroei slechts 5% (j-o-j),

2012v

Omzet per arbeidsplaats

Groot verschil tussen ‘Big Three’ en MKB

▶▶ De omzet van de top-3 groeide met 11% (j-o-j). Bij de overige

-4,5% 2011

bedrijven 3-10 2010

G4S 2011 (1) Securitas 2010

52.000

G4S 2010

50.000 48.000

0 1.000 aantal fte

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

8.000

9.000

15

16

deurwaarders en incassobureaus

Het risico op wanbetaling neemt toe, zowel bij bedrijven als bij particulieren



Opdrachtgevers willen de kredietwaardigheid van relaties laten toetsen



Betalingsproblemen bij particulieren en debiteurenrisico neemt toe

Branchebeschrijving Gerechtsdeurwaarders hebben een wettelijke status om bij juridische

Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders (KBvG) en

conflicten de gerechtelijke stukken (dagvaarding of vonnis) uit te reiken

de Nederlandse Vereniging van Incasso-ondernemingen (NVI) werken

en vonnissen (ontruiming of beslaglegging) uit te voeren. Incasso-

beide met een gedragscode. Het Bureau Financieel Toezicht (BFT)

bureaus hebben deze status niet. Zij voeren alleen niet-ambtelijke

houdt toezicht bij gerechtsdeurwaarders.

opdrachten uit, en zijn aan minder strenge regelgeving gebonden. De

Trends en ontwikkelingen Door de crisis neemt het risico op wanbetaling toe, zowel bij bedrijven

ren. Het slagingspercentage op deze vorderingen neemt af; dit drukt

als bij particulieren. Het aantal particulieren met betalingsproblemen is

de omzet. Ook is het voor deurwaarders en incassobureaus relevant

opgelopen; de financiële weerbaarheid van bedrijven is lager. Door het

om op individueel dossierniveau een accuraat beeld te hebben van de

verslechteren van de betalingsmoraal voeren veel bedrijven een ver-

marktwaarde van een uitstaande vordering. Het wordt nog erger op

scherpt debiteurenbeleid. Zij schakelen in een vroeg stadium een

het moment dat bedrijven een business model hanteren op basis van

incassobureau of deurwaarder in. Gevolg hiervan is dat het aantal

‘no-cure-no-pay’. Het risico op omzetderving neemt hierdoor toe. Om

opdrachten voor deurwaarders en incassobureaus toeneemt. In 2012

de kans op wanbetaling kleiner te maken, worden bedrijven in deze

nam het aantal ambtshandelingen van gerechtsdeurwaarders

branche steeds vaker door opdrachtgevers gevraagd de kredietwaar-

(exploten) en opdrachten voor incassobureaus toe. Dit lijkt een

digheid van (potentiële) klanten en zakenrelaties te toetsen. Door de

gunstige uitgangspositie voor de branche, maar ondertussen nam ook

lage financiële weerbaarheid willen bedrijven op korte termijn beschik-

de oninbaarheid van vorderingen sterk toe. Bedrijven in de branche

ken over de vorderingen. Zij zijn bereid hiervoor een ‘fee’ te betalen.

moeten aanzienlijk meer werk verrichten om vorderingen te incasse-

Onze visie Om betalingsachterstanden tegen te gaan krijgt het MKB - als gevolg

2013 relatief hoog blijft, vooral als gevolg van de magere economische

van nieuwe wetgeving - meer mogelijkheden. Begin 2013 werd de wet

groei. Een strak debiteuren- en werkkapitaalbeleid blijven dus van groot

‘Bestrijding betalingsachterstanden’ van kracht. Deze wet legt het

belang; het uitbesteden van het debiteurenbeheer door bedrijven zal

maximum aantal betalingstermijnen bij transacties tussen onder-

toenemen. Daarnaast krijgt ook ‘factoring’ een flinke impuls. Hierbij

nemingen vast, en beperkt de contractuele betalingstermijn. Ook de

worden complete debiteurenportefeuilles door bedrijven opgekocht

overheid wordt nu gedwongen binnen 30 dagen hun openstaande

(‘purchasing debt’). ABN AMRO Economisch Bureau verwacht verder

facturen te voldoen. De wet zal ongetwijfeld enig dempend effect op

dat de totale particuliere schuldenmarkt blijft groeien. Die groei zal

het aantal betalingsachterstanden van bedrijven hebben, maar groot zal

echter in snelheid afnemen, omdat consumenten een stuk voorzichtiger

de impact niet zijn. De bedrijfseconomische situatie en de markt-

zijn geworden. De oplopende werkloosheid gaat wel voor een toename

omstandigheden spelen een veel grotere rol bij het toe- of afnemen van

van het aantal betalingsproblemen van particulieren zorgen.

het debiteurenrisico. De verwachting is dat het debiteurenrisico ook in

Kerngegevens

Websites

Totaal aantal bedrijven: 825

Aandeel bedrijven met ≤5 personen: 79,3%

▶▶ waarvan deurwaarderskantoren: 245

Groei aantal deurwaarderskantoren: -9,2%

Groei aantal bedrijven sinds 2007: 26,9%

Groei aantal incassobureaus: 11,5%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.kbvg.nl www.nvio.nl www.ggdw.nl www.nvvk.eu

deurwaarders en incassobureaus

Aantal faillissementen blijft op hoog niveau

8%

klappen van de crisis wisten te doorstaan krijgen het nu ook

60%

6%

moeilijk; zij zien hun financiële reserves slinken. ABN AMRO

40%

4%

20%

2%

0%

0%

Economisch Bureau verwacht dat als de economie aantrekt, het aantal faillissementen weer afneemt. ▶▶ Voor bedrijven is inzicht in het werkkapitaal van belang; openstaande

groei in % j-o-j

80%

-20%

-2%

debiteurenposten moeten binnen de gestelde termijn worden geïnd.

-40%

-4%

Maar door de crisis raken ook voorheen gezonde bedrijven

-60%

langzamerhand financieel verzwakt. De oninbaarheid van facturen

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

Groei totaal uitgesproken faillissementen (l.as)

2011

2013

groei in % j-o-j

▶▶ Het aantal faillissementen neemt toe. Bedrijven die de eerste

Bron: CBS

-6%

BBP-groei (r.as)

neemt flink toe.

Aantal particulieren met betalingsproblemen neemt toe ▶▶ Het aantal particuliere kredietnemers met betalingsproblemen nam

180

in 2012 verder toe. De werkloosheid is toegenomen, waardoor het

Bron: BKR, DNB, CBS 8,0%

val Lehman Brothers

170

besteedbare inkomen afnam. Steeds meer particulieren hebben

7,6%

160

moeite om aan hun financiële verplichtingen te voldoen.

▶▶ De zakelijke kredietverlening groeide in 2012 verder door, maar het tempo van de groei ligt lager dan voor de crisis. Door de crisis is de financiële weerbaarheid van bedrijven afgenomen.

6,8%

140

6,4%

130 120

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

6,0%

groei in % j-o-j

achterstanden in 2013 verder toeneemt.

7,2%

150 index (2003-1=100)

ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat het aantal betalings-

Uitstaand debiteurensaldo particulieren ('rood staan') Zakelijk kredietverlening Aantal particuliere kredietnemers met betalingsproblemen (r.as)

Branche versnippert verder

Bron: CBS

▶▶ De afgelopen 5 jaar is het aantal deurwaarderskantoren met 8% gedaald, terwijl het aantal incassobureaus met 51% toenam. In beide segmenten is het aandeel van bedrijven met 1 werkzame persoon het sterkst toegenomen.

70%

2012 incassobureaus

17%

60%

2007 incassobureaus

22%

8% 5%

12% 6%

▶▶ De branche is dus verder versnipperd; er zijn relatief veel kleine bedrijven actief. Vooral bij incassobureaus gaat de concurrentie -

45%

2012 deurwaarders

16%

29%

10%

doordat er meer kleine bureaus bij komen - toenemen. Het gevolg hiervan is meer margedruk, waardoor bureaus efficiënter moeten gaan werken. En op zoek moeten gaan naar diensten die meer-

30%

2007 deurwaarders 0%

30%

17%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1 werkzame persoon 5-20 werkzame personen

waarde bieden.

GGN blijft de grootste speler

23%



2-5 werkzame personen 20 werkzame personen of meer

Bron: Stand vd Advocatuur (Sdu Uitgevers)

▶▶ Al enkele jaren is de samenstelling van de top 5 van deurwaarderskantoren ongewijzigd. In 2010 veranderde de top-5 door de oprichting van het fusiekantoor GGN. Op basis van het aantal (kandidaat-)deurwaarders was GGN in 2012 veruit het grootste kantoor in Nederland, gevolgd door Flanderijn. ▶▶ Bedrijven in de branche werken steeds vaker op basis van resultaatverplichting (‘no-cure-no-pay’). Dit is een manier om de dienstverlening van incassobureaus voor potentiële opdrachtgevers laagdrempelig te houden.

GGN Flanderijn

21

Groenewegen & Partners

23

LAVG

94

54 40 26 33

15

AGC 11

14

0 20 Aantal

40

60

80

100

Aantal gerechtsdeurwaarders Aantal kandidaat gerechtsdeurwaarders

120

140

160

17

18

economische adviesbureaus

Meer vraag door een toename van het aantal herstructureringsvraagstukken



Dalende vraag naar adviesdiensten binnen de fusie- en overnamemarkt



Klanttevredenheid en –gerichtheid zijn van levensbelang

Branchebeschrijving De hoofdactiviteiten van adviesbureaus liggen op het terrein van

bedrijfsdynamiek, met jaarlijks vele starters. Vaak betreft het een

ondernemingsstrategie, organisatieontwikkeling en project-

professional die voor een eigen bureau kiest. De Raad van Organisatie-

management. Vaak verstrekken zij ook adviezen op andere gebieden,

Adviesbureaus (ROA) is de branchevereniging voor adviesbureaus.

zoals financieel beleid. De branche is zeer kleinschalig; bijna 88% van

Deze organisatie heeft een gedragscode en maakt afspraken over de

de aan bedrijven werkt zonder personeel. De branche kent een grote

kwaliteit.

Trends en ontwikkelingen De vraag naar advies nam in 2012 sterk toe; crisisgerelateerde op-

gegroeid. Omdat dergelijke trajecten vaak zeer complex zijn, wordt

drachten zorgden voor herstel. Het aantrekken van de vraag naar ad-

ook hier vaak een beroep op adviesbureaus gedaan. De vraag naar

viesdiensten is vooral het gevolg van een toename van het aantal her-

diensten van adviesbureaus die gespecialiseerd zijn in de fusie- en

structureringsvraagstukken. Kostenbesparing en efficiency staan in

overnamemarkt, daalde. In 2012 nam het aantal fusiemeldingen met

crisistijd hoog op de agenda. Dit zijn vaak complexe projecten, en

5,5% af. De daling kwam vooral tot stand door een afname van het

(extern) specialistische kennis heeft dan echt een toegevoegde

aantal fusies in de eerste drie kwartalen van 2012, maar stabiliseerde

waarde. Projecten als financiële herstructurering en herfinanciering

in het vierde kwartaal. Ook de adviesbureaus met corporate finance

van schulden, maar ook de afwikkeling van faillissementen en het op-

activiteiten - de tak die bedrijven adviseert over financieringscapaciteit

knippen of afstoten van bedrijfsonderdelen namen een vlucht. De

en –mogelijkheden - zagen de vraag afnemen. De grotere bureaus

crisis is voor veel bedrijven ook een moment voor strategische herpo-

bieden veelal een breed pakket aan dienstverlening aan; de kleinere

sitionering en saneringsrondes. Het is een manier om te investeren in

bureaus en eenmanszaken zijn vaak specialisten.

de organisatie, zodat bij een aantrekkende economie weer kan worden

Onze visie Het tempo van de economische groei blijft relatief beperkt; voor een

zoek naar toegevoegde waarde voor hun klanten. Zij willen hun aanbod

conjunctureel gevoelige branche is dat een ongunstige uitgangspositie.

verder verbreden; advisering past in deze strategie. ABN AMRO

Het aantal spelers in deze branche neemt verder toe. De barrières tot

Economisch Bureau verwacht dat vanuit de overheid het aantal

kennis, adviesmethoden en -technieken blijven laag. Het is relatief

opdrachten significant gaat toenemen. Vrijwel alle publieke instellingen

eenvoudig om als onafhankelijk adviseur (als zzp’er) te starten.

moeten ook komend jaar bezuinigen; hierdoor is er minder geld voor

Traditionele adviesbureaus moeten meer gaan concurreren met ‘losse’

extern advies. Adviseurs worden steeds vaker afgerekend op hun

projectorganisaties (een aantal samenwerkende zzp’ers). In het lagere

prestatie; klanten willen inzicht in bestede tijd en gehanteerde tarieven.

segment met kleine bureaus is de dynamiek het grootst; hier nemen de

Adviseurs moeten meerwaarde bieden, en de klant duidelijk maken wat

concurrentie en prijsdruk toe. Maar de adviesbranche staat ook onder

die meerwaarde exact is. Klanttevredenheid en –gerichtheid zijn hierbij

druk door de toetreding van branchevreemde partijen. Zo zijn andere

van levensbelang.

branches binnen de dienstensector (accountants, administrateurs) op

Kerngegevens

Websites

Omzetgroei 2012: 4,4%

▶▶ aandeel aantal eenmansbedrijven: 88,4%

Aantal organisatieadviesbureaus: 66.945

Aantal vestigingen: 69.130

▶▶ groei aantal bureaus (t.o.v. 2011): 11,5%

▶▶ groei aantal vestigingen (t.o.v. 2011): 11,3%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.roa-advies.nl www.ooa.nl www.consultancy.nl www.theconsultancygroup.nl

economische adviesbureaus

Omzet managementadviesbureaus trekt weer aan ▶▶ Na drie jaar van omzetkrimp sloot de branche het jaar 2012 positief

20% 15%

aan een stijgende vraag. De branche kon profiteren van crisis-

10%

de overheid zorgden daarentegen voor veel vraaguitval. In 2013 en 2014 zal de omzet verder groeien.

groei in % j-o-j

af met een omzetgroei van 4,5%. De groei was vooral te danken gerelateerde opdrachten uit de private sector. De bezuinigingen bij

Bron: CBS

5% 0% -5%

-10%

▶▶ Maar omzetgroei is niet alleen een resultante volumegroei.

-15%

Prijsontwikkelingen dragen ook bij aan de omzet. Sinds juni 2009

-20%

staan de prijzen voor advies sterk onder druk; de prijzen daalden

2007

2008

2009

Volumemutatie

2010

Prijsindexmutatie

2011

2012

Omzetontwikkeling

met gemiddeld 2,5%.

Consultancy markt groeit wereldwijd gematigd verder ▶▶ Internationaal gezien heeft de adviesmarkt relatief weinig last van

200

de grote recessie ondervonden. In 2010 en 2011 kon groei worden

160

4%

4%

140 3%

120

3%

3%

100

belangrijk, terwijl het aantal opdrachten in IT-advies stabiel blijft.

2%

2%

80

Adviesbureaus vullen hun tijd vooral met bedrijfseconomische en

2%

EUR mld

60 40

1%

20 0

een groeimarkt.

2010 2011 IT consulting Strategisch advies Operationeel advies

2012 2013v Financieel analytisch advies Advies tbv finance afdeling Human resources advisering

2014v

0%

% groei (j-o-j)

▶▶ Het traditionele aandachtsgebied (strategie) wordt steeds minder

teren van financiële processen/systemen (bedrijfsbreed) vormen

5%

180

gerealiseerd, terwijl in Nederland de cijfers in het rood stonden.

operationele vraagstukken. Ook de adviezen gericht op het verbe-

Bron: Consultancy.nl

% % groei (j-o-j), r.as

Ook in crisistijd blijft aantal bedrijven groeien

Bron: CBS

▶▶ De adviesbranche is een kweekvijver voor startende bedrijven en 80.000

met 68% tot bijna 67.000 bedrijven. De dynamiek is groot, en de

70.000

om een adviesbureau op te richten. ▶▶ De gemiddelde groei van het aantal bedrijven per jaar is 11%. Dit

50.000 40.000 30.000 20.000

aantal bedrijven groeit de laatste jaren sneller dan de omzet.

10.000

aantal

staat in schril contrast met de jaarlijkse omzetontwikkeling. Het Hierdoor nemen concurrentie en margedruk toe. ABN AMRO

+68%

60.000

0

Economisch Bureau verwacht dat deze trend aanhoudt.

39.860

crisis heeft weinig effect op de aanwas. Het is relatief eenvoudig

66.945

zzp’ers. Het aantal bedrijven groeide sinds 2007 explosief, namelijk

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Organisatieadviesbureaus (bedrijven)

Branche versnippert verder

Bron: CBS

▶▶ Het aantal bedrijven met 1 werkzame persoon (zzp’er) is sterk gegroeid. Tussen 2007 en 2012 nam dit aantal met 81% toe. Dit segment heeft nu een aandeel van 88%. In alle overige segmenten

2012

88%

7% 4% 1%

nam het marktaandeel af. ▶▶ Bij een snelle groei van het aantal bedrijven en een minder hard groeiende vraag naar adviesdiensten nemen de spanningen toe. Er moeten aanzienlijk meer inspanningen worden verricht door de kleinere bedrijven om opdrachten binnen te halen. Dit leidt tot prijsdruk, en verzwakt bovendien de positie van zelfstandige ondernemers.

2007

0%

81%

10%

20%

30%

40%

1 werkzame persoon 3 tot 10 werkzame personen

9%

50%

60%

70%

80%

2 werkzame personen 10 werkzame personen of meer

8%

90%

2%

100%

19

20

makelaars onroerend goed

Daling prijs en aantal transacties zorgt voor druk op omzet makelaars



Rol makelaar komt steeds meer in gedrang



Nieuwe verdienmodellen worden aangeboord om maatwerk te kunnen leveren

Branchebeschrijving Makelaars in onroerend goed zijn voornamelijk actief op de

deeldiensten aan, zoals taxaties, hypotheekbemiddeling, assurantiën,

woningmarkt, waarbij (kleinschalig) commercieel onroerend goed een

(ver)huur en beheer. De titelbescherming is in 2001 afgeschaft en

deelmarkt is. In dit rapport staat de woningmarkt centraal.

certificering moet garanderen dat makelaars deskundig en

Kernactiviteit in deze branche is aan- en verkoopbemiddeling bij

onafhankelijk zijn. Ook hun integriteit is hiermee gewaarborgd.

bestaand en nieuw onroerend goed. Makelaarskantoren bieden ook

Trends en ontwikkelingen In 2012 stond de woningmarkt in de schijnwerpers. Grootste oorzaak

aankoopmoment in 2012 plaats te laten vinden, om zodoende optimaal

hiervan was de politieke discussie over de hypotheekrenteaftrek. In

te kunnen profiteren van de huidige regelingen. In december 2012

2012 is een aantal maatregelen bekend gemaakt. Allereerst werd de

nam het aantal transacties dan ook met circa 30% toe ten opzichte

onduidelijkheid omtrent de overdrachtsbelasting opgeheven. Deze be-

van december 2011. Toch is 2012 geen goed jaar geweest. Het aantal

lasting blijft permanent 2%. Het mogelijke afschaffen van dit belasting-

transacties nam af met 3%. Ook de gemiddelde huizenprijs daalde

voordeel zorgde medio 2012 voor groei in het aantal transacties. Daar-

met 6%, naar circa EUR 226.000. Vooral de daling van het aantal trans-

naast zijn er eind 2012 plannen op tafel gekomen om de fiscale

acties is terug te zien in de omzet van de makelaarskantoren. Al een

voordelen met betrekking tot, onder andere, de spaarhypotheek, in te

aantal jaar kampt de sector met teruglopende volumes en afwachten-

perken. Verder is het vanaf 2013 verplicht om een hypotheek annuïtair

de kopers. Daarnaast staan de marges onder druk. Dit zorgt voor een

af te lossen. De overheid beoogt met de ‘Blok-hypotheek’ lucht te

stijging van het aantal faillissementen in de sector. In 2012 gingen

bieden, maar de vraag blijft of dat lukt. Consumenten die al van plan

40% meer bedrijven failliet in de verhuur en handel van onroerend

waren een woning te kopen, hebben zo veel mogelijk geprobeerd hun

goed dan in 2011.

Onze visie 2013 blijft een lastig jaar voor de woningmarkt. Onzekerheid bij consu-

de rol van de makelaar kleiner. Niet alleen zal de makelaar zijn rol

menten over de economische vooruitzichten zorgt voor een afwachten-

moeten herdefiniëren, ook het verdienmodel staat onder druk. Het tradi-

de houding als het gaat om de aankoop van een huis. Naast het econo-

tionele verdienmodel, waarbij de makelaar een courtage ontvangt,

mische tij, hebben de makelaars te maken met een aantal structurele

wordt steeds meer vervangen door andere manieren van tarifering.

trends die invloed hebben op de marges. Zo zorgde de opkomst van in-

Voorbeelden hiervan zijn een vast bedrag per transactie of een tarief op

ternetsites als funda.nl en jaap.nl al een aantal jaar geleden voor een

uurbasis. Door deze nieuwe vormen van tarifering is maatwerk mogelijk.

veranderende dienstverlening. Het koppelen van verkoper en koper

Consumenten kunnen kiezen om voor een lager tarief slechts een deel

wordt steeds makkelijker, en de rol van de makelaar in dit proces steeds

van de dienstverlening af te nemen. Transparantie en flexibiliteit zijn hier-

kleiner. Een ander aspect is het gebruik van social media bij de verkoop

bij belangrijk. Via internet zal het steeds makkelijker worden om tarieven

van een woning. Via sociale netwerken wordt informatie over een

en makelaars met elkaar te vergelijken. De traditionele makelaar die

woning toegankelijker en betrouwbaarder. Hiermee wordt de adviseren-

werkt op basis van courtage, komt zo steeds meer onder druk te staan.

Kerngegevens

Websites

Aantal leden NVM: 3.914

Verkoopprijs: -6%

Aantal leden VBO: 1.000

Aantal verkochte woningen: 117.261 (-3%)

Aantal leden Vastgoed PRO: 800

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.biedenenwonen.nl www.nvm.nl www.vbo.nl www.vastgoedpro.nl

makelaars onroerend goed

Huizenprijzen verder gedaald

Bron: CBS

▶▶ In 2012 namen de huizenprijzen fors af, met circa 6%. Dit is het

7,5%

vierde jaar op rij dat de huizenprijzen te maken hadden met een

5,0%

daling. De woningprijs is sinds het begin van de crisis met

2,5%

ongeveer 13% gedaald. ▶▶ De totale verkoopprijs is in 2012 met circa 8% gedaald, naar EUR 26 miljard. In 2005 was dit bedrag nog EUR 46 miljard. Niet alleen een prijsdaling, maar ook een daling van het aantal transacties droeg bij aan deze ontwikkeling.

0,0% -2,5% -5,0% -7,5% -10,0% 2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Aantal verkochte koopwoningen gedaald ▶▶ Het aantal verkochte woningen is sinds de crisis toesloeg met

2012

Bron: CBS 250.000

circa 40% afgenomen. ▶▶ Het aantal transacties daalde vooral flink in Groningen en Friesland. Maar ook in Utrecht en Noord- en Zuid-Holland namen de transacties af. Een stijging van het aantal transacties was te zien in Overijssel, Zeeland en Limburg. ▶▶ De omzet van woningmakelaars is voor een belangrijk deel

200.000 150.000 100.000 50.000

afhankelijk van het aantal transacties. Een daling van de transacties

0

zet de omzet dan ook onder druk.

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

2011

Rendementen gedaald

Bron: IPD

▶▶ De directe rendementen op kantoren, bedrijfsruimten en winkels daalden in 2012, maar zijn nog wel positief. De indirecte rendemen-

8%

ten over 2012 zijn negatief. Hierdoor komt het totale rendement op vastgoed uit op 1,2%. Dat is een daling ten opzichte van vorig jaar, toen het totale rendement 3,9% was.

7%

6%

▶▶ De sombere economische omstandigheden zijn terug te zien in de cijfers. Bij kantoren is dit indirecte rendement het laagst. Overcapa-

5%

citeit en leegstand zijn hiervan de oorzaak. 4%

2008

2009

Kantoren

2010

Bedrijfsruimten

Opname commercieel vastgoed gedaald

2011

2012

Winkels

Bron: Dynamis, DTZ Zadelhoff, NVM

▶▶ De opname van kantoor- en bedrijfsruimte is in 2012 gedaald ten

4

opzichte van 2011. Voor kantoren is de opname onder de 1 miljoen vierkante meter uitgekomen. Het dalende aantal kantoorbanen en

3

Het Nieuwe Werken droegen bij aan de daling. Wel neemt de vraag 2

naar kleinere kantoorruimtes toe. ▶▶ Het aanbod van bedrijfsruimte nam in 2012 verder toe. Volgens de te koop. Dat is een stijging van 4% ten opzichte van 2011. ▶▶ Ook de structurele leegstand is volgens de NVM toegenomen. Dat betreft bedrijfsruimten die drie jaar of langer te koop of te huur staan. In 2012 stond 13,6% van het vastgoed structureel te koop.

1 x mln m2

NVM stond er in 2012 circa 12,1 miljoen vierkante meter te huur of

0

2007 Kantoren

2008

2009

Bedrijfsruimten

2010

2011

2012

21

22

notariskantoren

Aantal ondersteunende personeelsleden ongekend hard (13%) gedaald



Kantoren zijn op zoek naar meerwaarde in hun dienstverlening



Inzet van IT is een manier om onderscheidend vermogen aan te brengen

Branchebeschrijving De notaris wordt benoemd bij Koninklijk Besluit. Hij/zij is een openbare

een fullserviceconcept. Notarissen zijn verplicht aangesloten bij de

ambtenaar met een onafhankelijke vertrouwensfunctie, bevoegd om

Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB). De KNB staat onder

authentieke akten te verlijden. Een notariële akte geeft rechts-

toezicht van de Kamer van Toezicht, en onder financieel toezicht van

zekerheid. De notarispraktijk bestaat uit drie segmenten: de familie-,

het Bureau Financieel Toezicht.

de onroerendgoed- en de ondernemingspraktijk. Voor alle drie geldt

Trends en ontwikkelingen De resultaten van het notariaat staan onder druk. De omzet is gedaald,

uitblijven; vooral bij het ondersteunende personeel zijn contracten

een gevolg van dalende prijzen én een lager volume. Naast de demo-

opgezegd of niet verlengd. Notariskantoren maken relatief veel

grafische ontwikkelingen, beïnvloedt ook de conjunctuur de omzet van

gebruik van ondersteunend personeel, zoals notarisklerken en

notariskantoren. Vooral de kwakkelende vastgoedmarkt is hier debet

administratieve krachten. Tijdens het afgelopen jaar daalde het aantal

aan; het merendeel van de kantoren is voor een groot deel afhankelijk

ondersteunende personeelsleden in het notariaat ongekend hard:

van het aantal onroerend goed transacties. Het aantal verkochte

13%. Begin 2012 lag het gemiddelde aantal ondersteunende

koopwoningen daalde in 2012 met 2,9%; de notarissen kenden

personeelsleden op 4,6 personen per onderneming; dit daalde naar

hiermee al 6 opeenvolgende jaren van krimp. Een bijna onhoudbare

3,9 personen begin 2013. De traditionele dienstverlening (passeren

situatie voor een branche die zo stevig leunt op de onroerend goed

van akten) is in de ogen van veel klanten niet onderscheidend genoeg.

markt. Maatregelen konden niet uitblijven. Om zich te wapenen tegen

Sommige kantoren kiezen voor een proactieve benadering van klanten.

de aanhoudende druk op de resultaten, zijn notariskantoren waar

De hoogte van de tarieven is voor veel - vooral particuliere - klanten

mogelijk kosten-efficienter gaan werken. Ontslagen konden niet

vaak het enige criterium.

Onze visie Begin 2013 wijzigde de Wet op het notarisambt. Het toezicht is

is een manier om het dienstenpakket te verbreden, het aanbod te

versterkt, er is een Commissie Toegang Notariaat geïnstalleerd en de

differentiëren en (investerings)kosten te delen. Hoewel de financiële

weigeringsplicht is aangescherpt. Verder zijn kandidaat-notarissen niet

weerbaarheid van veel kantoren nu laag is, blijft het belangrijk te

meer verplicht een praktijk over te nemen (of te starten). Dit maakt de

investeren in IT. Kantoren schieten namelijk tekort in product-

keuze voor het beroep aantrekkelijker voor studenten. De markt-

vernieuwing. Dat is dé manier om onderscheidend vermogen aan te

omstandigheden blijven komend jaar uitdagend; veel kantoren kunnen

brengen in het aanbod van diensten én het contact met klanten te

nog enige tegenwind tegemoet zien. De woningmarkt blijft in mineur;

intensiveren. Als gevolg van ICT-ontwikkelingen neemt ook het aantal

een spoedig herstel is niet waarschijnlijk. Kantoren die het water aan de

prijsvechters verder toe. ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat

lippen hebben staan, moeten verder snijden in de kosten om de

het (stijgend) aantal online initiatieven waar notarisdiensten goedkoper

continuïteit te kunnen waarborgen. Een andere manier om het voort-

worden aangeboden de markt(situatie) verder gaat verharden.

bestaan te garanderen is nauw samenwerken met andere kantoren. Het

Kerngegevens

Websites

Aantal notarissen KNB: 1.377

Aantal kantoren KNB: 518

▶▶ vergeleken met 2012: -2,3%

Aantal vestigingen KNB: 976

Aantal kandidaat-notarissen: 1.695

▶▶ vergeleken met 2012: -0,5%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.knb.nl www.notaris.nl www.notarielestichting.nl www.njb.nl

notariskantoren

Aantal OG akten blijft beperkt

Bron: CBS

▶▶ In 2012 kenden notariskantoren twee piekmomenten, mede

30% groei in % j-o-j

dankzij wijzigingen in de successiewet en veranderingen van belastingregels voor woningbezit. ▶▶ In juni 2012 werd (aanvankelijk tijdelijk) de overdrachtsbelasting verlaagd; veel huizenkopers wilden hiervan profiteren. Eind 2012

0%

-30%

kwam er meer duidelijkheid over de hypotheekregels. Veel huizenkopers wilden nog vóór 31 december 2012 een huis kopen

-60%

om nog onder de oude hypotheekregels te vallen; dit verlaagde

2011

2012

2013

Groei aantal hypotheekakten Groei aantal testament registraties

hun maandlasten aanzienlijk. Maar begin 2013 nam het aantal

3 pt

hypotheken weer snel af.

Conditie huizenmarkt blijft beneden peil

Bron: CBS

kredietverlening is niet gunstig voor de huizenmarkt. Ook dit jaar neemt het aantal transacties af. ▶▶ ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat de huizenmarkt in de loop van 2014 weer iets herstelt. Hoewel veel indicatoren nu nog weinig goeds voorspellen, is de bodem van het aantal transacties en de prijzen in zicht. Ná 2014 is het beeld gunstiger.

250.000

15

200.000

10

150.000

5

100.000

0

eerste daling: februari 2009

50.000 0

De toename van de woningvoorraad is tegen die tijd niet toerei-

groei in % j-o-j

regime voor eigen woningen en beperkingen van de hypothecaire

aantal transacties (12-maands total)

▶▶ De combinatie van een zwakke economie, een gewijzigd belasting-

-5

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Aantal woningtransacties (l.as)

2010

2011

2012

-10

Stijgende huizenprijs (r.as) Aanwas hypotheken (r.as) Dalende huizenprijs (r.as)

kend genoeg.

Tarieven in alle segmenten ondervinden druk

Bron: CBS

▶▶ De tarieven in het onroerendgoed segment stonden - door de 8

werd ook geraakt door de daling in het aantal woningtransacties en

6 jaarmutaties prijsindex in %

invoering van vrije tarieven - al eerder onder druk. Maar dit segment de toegenomen concurrentie. Bovendien volgen de tarieven binnen dit segment vertraagd de ontwikkeling in het aantal woningtransacties. ▶▶ De druk op de tarieven in de familie- en ondernemingspraktijk is relatief minder. Maar ook deze segmenten werden in 2012 geraakt.

4 2 0 -2 -4 -6 -8

Dat blijkt uit het tegenvallende aantal akten dat bij notarissen is

2007

gepasseerd.

2008

2009

2010

2011

2012

Familiepraktijk Ondernemingspraktijk Onroerendgoedpraktijk

Efficiencyslagen door personeelsreducties 8.000

5,0

in het notariaat doorgedrongen. Sinds de invoering van markt-

7.000

4,8

werking zijn kostenbeheersing, kantoormanagement en efficiency

6.000

niet meer weg te denken. ▶▶ Door de slechte marktomstandigheden sneden veel kantoren in hun kosten, vooral door personeelsreductie. Het aantal notarissen is laag vergeleken met de daling in ondersteunend personeel. Het aantal ondersteunende personeelsleden daalde in 2012 (per kantoor) namelijk sterk.

4,4

5.000

4,2

4.000

4,0

3.000

3,8 3,6

2.000 aantal

(en kandidaten) neemt jaarlijks af, maar het tempo van deze daling

4,6

3,4

1.000 0

3,2 2011 Notarissen in functie Overige medewerkers Kandidaat-notarissen

2012

2013 Overige medewerkers per kantoor

3,0

ratio

▶▶ Efficiënte dienstverlening levert concurrentievoordeel op; dit is ook

Bron: KNB

23

24

schoonmaakbedrijven

Prijs-kwaliteitverhouding is belangrijk, maar selectie op prijs neemt toe



Toegevoegde waarde creëren met een totaalconcept van facilitaire diensten



Schoonmaak is een commodity; dit werkt switchgedrag in de hand

Branchebeschrijving De schoonmaakbranche kan worden opgesplitst in 2 verschillende

organisaties zijn de OSB (werkgevers) en de RAS (arbeids-

segmenten: reiniging van gebouwen (zoals kantoorpanden en

verhoudingen), de Vereniging Schoonmaak Research (VSR) en het

onderwijsgebouwen, inclusief glazenwassen, gevelreiniging en

opleidingsinstituut SVS. De OSB is de werkgeversorganisatie van de

schoorsteenvegen) en overige reiniging (waaronder schoonmaak van

branche. De OSB heeft met een ledenaantal van 500, een aandeel van

transportmiddelen en industriële installaties). Overkoepelende

circa 80% van de totale omzet.

Trends en ontwikkelingen Na 3 zeer magere jaren van omzetgroei, liet 2012 toch nog een groei in

bedrijf. Maar de uiteindelijke prijs blijkt steeds vaker de doorslag-

omzet zien. De omzet nam op jaarbasis met 1,1% toe. Hierbij valt op

gevende factor te zijn. Dit tot ongenoegen van veel (vooral kleinere)

dat vooral de vraag naar schoonmaakdiensten het liet afweten. Die

partijen, die zo de druk op de marges verder zien toenemen. De

vraag daalde met 1%; dit werd onder meer veroorzaakt door

financiële positie van bedrijven verzwakt hierdoor. Het aantal

versobering van (bestaande) contracten en een toenemende

faillissementen was in 2012 relatief hoog, maar is desondanks met

leegstand van kantoorruimtes. Maar er waren meer oorzaken. Ook de

16% afgenomen. Multiserviceconcepten - waarbij schoonmaak,

sterke efficiency in (kantoor)ruimtegebruik - door de toegenomen

beveiliging en/of catering worden gebundeld - blijven belangrijk. Het is

automatisering, flexwerkplekken, innovatieve kantoorconcepten en

een manier om toegevoegde waarde te bieden met een totaalconcept

thuiswerken - zorgde voor een afnemende vraag naar schoonmaak-

van facilitaire diensten. Maar er zijn ook spelers die goede resultaten

diensten. Ondertussen is het verkrijgen van nieuwe opdrachten niet

behalen met een primaire focus op schoonmaken. Kleinere bedrijven

eenvoudiger geworden. De prijs-kwaliteitverhouding is een belangrijk

blijven de regionale specialisten. Zij zoeken soms ook samenwerking

criterium voor opdrachtgevers bij het kiezen van hun schoonmaak-

met al dan niet branchevreemde partijen.

Onze visie De schoonmaakmarkt is verzadigd. Hoewel de uitbestedingsgraad van

gebeurt het regelmatig dat bestaande contracten worden open-

bedrijven circa 65% is (en jaarlijks toeneemt), krimpt de markt voor

gebroken, en onderhevig zijn aan verdere versobering en prijsdruk.

schoonmaakbedrijven. Bedrijven die gespecialiseerd zijn in schoonmaak-

Gevolg is dat bedrijven meer vierkante meters moeten schoonmaken, in

bemiddeling - zonder eigen diensten in beheer en alles extern ingekocht

aanzienlijk minder tijd. De druk op medewerkers neemt toe. Dit gaat

- zijn in opkomst. Schoonmaakdiensten blijven een onmisbare

uiteindelijk ten koste van de kwaliteit; het opleidings- en trainingstraject

component in de bedrijfsvoering. In crisistijd zijn het echter vaak de

komt namelijk ook in het gedrang. De rol van schoonmaakbedrijven

ondersteunende diensten die het moeten afleggen; bedrijven kijken of

verandert doordat opdrachtgevers efficienter omgaan met hun (kantoor)

er een efficiencyslag is te maken. Bedrijven die schoonmaakdiensten

ruimte. ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat de vraag naar

afnemen zijn relatief minder loyaal aan hun toeleverancier. De dienst

multiserviceconcepten verder toeneemt. Dit betekent concreet dat er

wordt gezien als een commodity; dit werkt switchgedrag in de hand.

meer synergie te realiseren valt.

Schoonmaakbedrijven hebben geen tot weinig marktmacht. Hierdoor

Kerngegevens

Websites

Omzetgroei 2012: 1,1%

Aandeel bedrijven <5 werknemers: 84,9%

Aantal schoonmaakbedrijven: 11.020

Aantal vestigingen: 11.530

▶▶ groei vergeleken met 2011: 7,4%

Aantal vestigingen per bedrijf: 1,05

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.osb.nl www.servicemanagement.nl www.vsr-org.nl www.alleschoonmaakbedrijven.nl

schoonmaakbedrijven

Prijs stijgt, maar volume blijft achter

Bron: CBS

▶▶ In 2012 nam de omzet voor schoonmaakbedrijven met 1,1% toe.

10% 8%

verbetering in vergelijking met de voorgaande 3 jaren. Tijdens die

6%

periode groeide de omzet met gemiddeld 0,1% jaar-op-jaar.

4%

▶▶ Omzetgroei is een resultante van prijs- en volumeontwikkelingen. De toename van de prijs kon de omzet sinds het tweede kwartaal van 2009 op peil houden. De vraag naar schoonmaakdiensten nam

groei in % j-o-j

Hoewel dit een gematigde groei is, blijkt het toch een aanzienlijke

2% 0% -2% -4%

- onder invloed van een versobering van contracten voor schoon-

-6%

maak en andere facilitaire diensten - af.

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Volumemutatie schoonmaakdiensten Prijsindexmutatie schoonmaakdiensten Omzet schoonmaakbedrijven

Aanbod en leegstand van kantoren neemt toe ▶▶ Een van de oorzaken van de teruglopende vraag naar schoonmaak

▶▶ In 2012 nam zowel het aanbod van Nederlandse kantoorpanden als de leegstand toe. Van de 5 grootste steden verslechterde de situatie in Rotterdam het sterkst; de leegstand in de Maasstad nam met 20% toe. Door het grote aanbod worden steeds meer kantoren verbouwd tot appartementen, hotel, studentenkamers of winkels.

5,3% 4,9%

Nederland

is de oplopende leegstand van kantoren. Dit is een structureel probleem; veel schoonmaakbedrijven hebben hier last van.

Bron: DTZ Zadelhoff

Eindhoven e.o. Utrecht e.o. Den Haag e.o. Rotterdam e.o. Amsterdam e.o. -4%

0% 4% % groei (j-o-j)

8%

12%

16%

20%

Groei van de leegstand Groei van het aanbod kantoren

Branche versnippert verder

Bron: CBS

▶▶ Ondanks de slechte marktomstandigheden neemt het aantal bedrijven jaarlijks toe. Tussen 2007 en 2012 groeide het aantal bedrijven met meer dan 40% (tot 19.665). Dit kwam vooral door de sterke groei van het aantal bedrijven met 1 werkzame persoon.

2012

66%

2011

64%

2010

64%

omstandigheden worden uitdagender op het moment dat het

2009

63%

aantal bedrijven verder groeit, terwijl de vraag naar schoonmaak-

2008

62%

diensten juist daalt. Dit zorgt voor een toenemende druk op

2007

▶▶ De branche is kleinschalig en versnippert jaarlijks verder. De markt-

marges en omzet per bedrijf.

58%

0%

10%

20%

30%

40%

1 werkzame persoon 3 tot 5 werkzame personen 10 tot 20 werkzame personen

50%

Autonome groei van schoonmaakbedrijven blijft moeilijk 15%

contract van NedTrain gegund; hierdoor zag Hago Nederland zijn

10%

omzet sterk groeien. Ook Schoongroep Nederland had een goed jaar achter de rug. Deze samenwerking van 20 bedrijven op regionaal niveau plukte de vruchten van zijn succesvolle formule. ▶▶ ISS zag omzet en personeelsbestand dalen, onder meer een gevolg van het afstoten van activiteiten. Desondanks nam de arbeidsproductiviteit van ISS met 18% toe. Bij Hago Nederland daalde de arbeidsproductiviteit juist (met 2%).

% groei mdw (j-o-j)

▶▶ In 2012 werd schoonmaakbedrijf Hago Nederland het miljoenen-

80%

90%

100%

Hago Nederland (Vebego) Schoongroep Nederland EW Facility Services

Dolmans Groep

0%

70%

Bron: Service Management CSU Cleaning Services

5%

Hectas Facility Services

-5% -10% Succes (DieDrie) -15%

Gom Schoonhouden (Facilicom)

-20% ISS

-25% -30% -15%

60%

2 werkzame personen 5 tot 10 werkzame personen 20 werknemers of meer

-10%

grootte bol = omzet 2012 -5%

0% 5% % groei omzet (j-o-j)

10%

15%

25

26

uitzendbureaus

Sinds het voorjaar van 2012 staat de omzet in vrijwel alle sectoren onder druk



Profileren op specialistisch uitzenden heeft betere groeipotenties



Uitzendbureaus hebben veel belang bij onderscheidend vermogen

Branchebeschrijving Uitzendbureaus zijn dienstverleners die op commerciële basis

65% van de markt. Leden van beide koepels moeten voldoen aan

arbeidskrachten verhuren en detacheren aan bedrijven en instellingen.

hoge kwaliteitseisen. In de uitzendmarkt opereren naast veel kleine

Daarnaast doen uitzendbureaus aan arbeidsbemiddeling. Er zijn twee

organisaties - met hooguit enkele vestigingen - ook grote partijen als

koepelorganisaties: de NBBU (MKB-gericht) en de ABU (meer

Randstad en USG People, die internationaal actief zijn.

algemeen). Met ruim 480 leden vertegenwoordigt de ABU ongeveer

Trends en ontwikkelingen Het gevecht tegen de economische tegenwind zet zich voort. In 2012

te waarborgen was een nadrukkelijke focus op kosten noodzakelijk;

hield de druk op omzet voor uitzendbureaus aan. Het volume nam

prijsconcurrentie werd ook als middel ingezet. Daarnaast zijn er allerlei

sterk af; de omzet daalde met een half procent. De economische

andere krachten actief die de druk op de branche opvoeren, zoals de

fundamenten en indicatoren bleken erg zwak en daardoor was de

sterke groei van het aantal uitzendbureaus en de opkomst van de

onzekerheid onder ondernemers groot. Sinds het voorjaar van 2012 is

zzp’ers, de toenemende samenwerking in zowel binnen- als buiten-

de omzet in de uitzendbranche in vrijwel alle sectoren onder druk

land, de vergrijzing, de druk op de bruto marge en de noodzaak tot

komen te staan, vooral binnen de industrie en de technische sector.

meer onderscheidend vermogen. Om de marges op peil te houden

De enige positieve uitzondering was de administratieve sector, die zo

wordt de kantoreninfrastructuur aangepakt. De inzet van ICT verhoogt

nu en dan nog een klein plusje liet zien. De medische sector vormde

de productiviteit en de meerwaarde van de dienstverlening. Het is een

echter weer een punt van zorg: sinds het voorjaar van 2008 alleen

manier om de organisatie efficiënter te maken, zodat iedereen goed is

maar omzetdalingen. Uitzendorganisaties die zich (te) sterk op deze

voorbereid zodra de economie weer verbetert.

sector richten hebben een zwaar jaar achter de rug. Om de continuïteit

Onze visie De marktomstandigheden blijven uitdagend. Volgens ABN AMRO

een beroep gedaan op het zittende personeel (om langer door te

Economisch Bureau blijft het tempo van de economische groei de

werken); bij externe inhuur van personeel valt veelal de keuze op de

komende jaren relatief beperkt. Dit is slecht nieuws voor een branche

goedkope oplossing (inhuur van zzp’ers). Andere sectoren bieden juist

die normaal gesproken keurig met de conjuncturele golven meedeint.

volop kansen, zoals de olie en gasindustrie (offshoring), infrastructuur en

De stijgende werkloosheid én een dalend aantal vacatures helpen de

de technische sector. Probleem is echter dat geschikt personeel voor de

branche natuurlijk ook niet. Uitzendorganisaties kunnen zich in dit

openstaande vacatures in deze specifieke sectoren moeilijk is te vinden.

stadium beter profileren op specialistisch uitzenden. Dat heeft betere

Klanten zijn kritischer geworden. Voor uitzendbureaus is het van groot

groeipotenties dan het algemene uitzenden. De zorgsector vormt hier

belang om onderscheidend vermogen te hebben. Uitzendbureaus

echter een uitzondering, aangezien deze sector veel last van markt-

moeten hun waardepropositie duidelijker communiceren. Anders

werking en bezuinigingen blijft houden. Zorginstellingen worden

dreigen zij marktaandeel te verliezen aan payrollers.

gedwongen om kostenbewuste keuzes te maken. In dit scenario wordt

Kerngegevens

Websites

Omzetgroei 2012: 0,0%

▶▶ groei sinds 2007: 44,9%

Aantal bedrijven: 11.135

Bedrijven tot 10 werknemers: 8.525

▶▶ groei t.o.v. 2011: 4,5%

▶▶ aandeel: 76,5%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.abu.nl www.nbbu.nl www.flexmarkt.nl www.rwi.nl

uitzendbureaus

Omzet uitzendbranche blijft onder druk staan ▶▶ In 2012 daalde de omzet van uitzendbureaus licht (0,5% j-o-j). De

30

neerwaartse trend zette dus door, gelijk aan de economische

20

ontwikkeling. De prijs nam mondjesmaat toe, terwijl de vraag naar ▶▶ Voor 2013 zijn de verwachtingen niet hooggespannen. Voor vroegcyclische eindafnemers van uitzendkrachten (industrie,

10 groei in % j-o-j

uitzendkrachten per kwartaal daalde.

Bron: ABU, CBS

0 -10

transport en groothandel) zijn de omzet- en volumeverwachtingen

-20

wel positief. De vraag naar uitzendkrachten zal hier weer

-30

2007

aantrekken, maar voor de sector als geheel blijft het groeitempo

2008

2009

2010

2011

2012

Prijsindexmutatie Volumeontwikkeling Omzetontwikkeling

relatief laag.

Branche versnippert verder

Bron: CBS

▶▶ Het aantal bedrijven is tussen 2007 en 2012 met 32% toegenomen.

2012

30%

12%

15%

digheden iets af. De sterkste groei (+53%) vond plaats bij bedrijven

2011

30%

11%

15%

met 1 werkzame persoon. Het aandeel van bedrijven met 5-10 werk-

2010

32%

zame personen neemt langzaam af.

2009

Alleen in 2010 en 2011 nam het aantal door de slechte marktomstan-

▶▶ De eenmansbedrijven hebben een aandeel van 30%; de verwachting is dat dit aandeel verder toeneemt. Daarmee zal de branche nog verder versnipperen. ABN AMRO Economisch Bureau

13%

28%

14%

12%

15%

2008

27%

13%

14%

2007

26%

14%

15%

0%

verwacht dat de druk op de omzet per bedrijf verder toeneemt,

10%

20%

30%

40%

50%

1 werkzaam persoon 3 tot 5 werkzame personen 10 tot 20 werkzame personen 50 werkzame personen of meer

net als de druk op marges.

Grote uitzenders meer focus op buitenland

60%

70%

80%

90%

100%

2 werkzame personen 5 tot 10 werkzame personen 20 tot 50 werkzame personen

Bron: Thomson Reuters Datastream, jaarverslagen

80%

4,5%

jarenlang dalende; slechts 18% van de totale omzet is nationaal.

70%

4,0%

60%

3,5%

Bij USG zien we dit ook, maar daar is de nationale omzet nog wel substantieel (32%). ▶▶ De internationale spreiding van grote uitzenders wordt steeds groter. Landen als Duitsland, Engeland, Frankrijk en de Verenigde Staten worden steeds belangrijker. Vooral de vooruitzichten in de VS zijn gunstig. Daar trekt de vraag naar uitzendkrachten aan door

aandeel NL als omzetgebied in %

uitzendorganisaties af. Bij Randstad is het aandeel Nederland al

3,0%

50%

2,5%

40%

2,0%

30%

1,5%

20%

1,0%

10%

0,5%

0%

1996

de economische onzekerheid.

1998

2000

Arbeidsmarkt is ‘zeer ruim’

ruim. ▶▶ De vooruitzichten voor 2013 zijn ongunstig. Private investeringen blijven uit en de overheid blijft bezuinigen. Door de economische onzekerheid blijft de behoefte aan flexibiliteit bij werkgevers voorlopig hoog. ABN AMRO Economisch Bureau verwacht dat de arbeidsmarkt in 2013 ruim blijft. De aanwas van het aantal vacatures blijft achter en de werkloosheid loopt op.

aantal vacatures op aantal werkzoekende

banen. Eind 2012 is dit proces versneld; de arbeidsmarkt is nu zeer

2004

2006

2008

2010

2012

0,0%

Manpower (r.as)

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

▶▶ Sinds het 2de kwartaal van 2009 is de arbeidsmarkt ruim. Dit komt doordat het aantal werkzoekenden sneller stijgt dan het aantal

2002

Randstad Adecco (r.as) Brunel International USG

aandeel NL als omzetgebied in %

▶▶ Het belang van Nederland als omzetgebied neemt voor de grote

100% 90%

1,0 arbeidsmarkt zeer krap

80% 70%

0,8 krap

60% 50%

0%

0,5 0,4

ruim

20% 10%

0,7 0,6

gemiddeld

40% 30%

0,9

0,3 0,2

arbeidsmarkt zeer ruim

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

0,1 0,0

27

28

leeswijzer

Deze leeswijzer geeft u inzicht in de opbouw van de brancheanalyses en geeft bovendien een verklaring van enkele veel gebruikte termen.

De tweede pagina van de brancheanalyse

De brancheanalyses bestaan uit twee volledige pagina’s. Op de

Op de tweede pagina van de brancheanalyse staan vier

eerste pagina staan achtereenvolgens de volgende onderdelen:

verschillende figuren. In de balk boven de figuren staat de titel van de figuur in het betreffende blok, inclusief een bronvermelding. In

De eerste pagina van de brancheanalyse

veel gevallen heeft ABN AMRO Economisch Bureau eigen bewerkingen en ramingen gemaakt met behulp van de gegevens van de genoemde dataleverancier. Indien een dergelijke bewerking heeft plaatsgevonden, dan staat dit vermeld in de balk.

▶▶ Drie bullets

De figuren op pagina 2 hebben betrekking op economische

De drie bullets bovenaan de pagina geven de kern van de analyse

ontwikkelingen. Onderwerpen die hier onder andere kunnen

weer. In drie korte zinnen wordt een kernachtige samenvatting

worden behandeld zijn: omzetontwikkeling, kostenontwikkeling,

van de brancheanalyse weergegeven.

exploitatiebeeld, exportontwikkeling, aantal bedrijven, werkgelegenheid, marktaandelen, en dergelijke.

▶▶ Het blok ‘Branchebeschrijving’ Het blok ‘Branchebeschrijving’ geeft een beknopte omschrijving en definitie van de branche. De belangrijkste karakteristieken van de branche worden hierin beschreven.

Waar staan de letters ‘r’ en ‘v’ voor in de figuren?

▶▶ Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’

In de figuren treft u in sommige gevallen een letter ‘r’ of ‘v’ achter

Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’ gaat in op de huidige

het jaartal aan. In deze gevallen staat de ‘r’ voor een raming (op

ontwikkelingen in de branche. De tijdspanne van dit blok ligt in

basis van beschikbare gegevens t/m bijvoorbeeld november 2011

veel gevallen tussen maart 2012 en maart 2013. In dit blok wordt

is een inschatting gemaakt voor de rest van het jaar). De ‘v’ staat

in sommige gevallen ook enkele jaren teruggekeken om de

voor voorspelling en betreft de verwachting van de betreffende

huidige ontwikkelingen en trends beter te kunnen begrijpen.

sector econoom van ABN AMRO Economisch Bureau.

▶▶ Het blok ‘Onze visie’ Het blok ‘Onze visie’ geeft de visie over de branche weer van de sector economen van ABN AMRO Economisch Bureau. De analyse heeft betrekking op het huidige jaar (2013) en in sommige gevallen het komende jaar (2014). ▶▶ Het blok ‘Kerngegevens’ Het blok ‘Kerngegevens’ geeft een overzicht van de meest relevante (economische) indicatoren die kenmerkend zijn voor de branche. De gegevens hebben betrekking op 2012, tenzij anders vermeld. Bij het zoeken naar de gegevens voor dit blok is gebruik gemaakt van een veelheid van bronnen. Er is vooral gebruik gemaakt van de gegevens van het CBS, maar tevens zijn andere bronnen geraadpleegd, zoals brancheorganisaties, onderzoek- en adviesbureaus, kranten, tijdschriften, internet en overheidsinstanties (waaronder product- en bedrijfschappen, ministeries).

leeswijzer

Veel gebruikte termen, inclusief definities Tot slot van deze leeswijzer een opsomming van enkele veel gebruikte termen in deze publicatie, inclusief de definitie volgens ABN AMRO. ▶▶ Definitie ZZP ZZP staat voor ‘Zelfstandigen Zonder Personeel’. Ondernemers die geen personeel in dienst hebben. Het begrip verwijst ook naar de term ‘freelancer’. ▶▶ Definitie MKB MKB staat voor Midden- en KleinBedrijf. In deze publicatie hanteren we als definitie voor MKB de volgende veel gebruikte tabel: Categorie onderneming

Werknemers

Jaaromzet

of jaarlijks

balanstotaal middelgroot

< 250

≤ € 50 mln.

≤ € 43 mln.

klein

< 50

≤ € 10 mln.

≤ € 10 mln.

micro

< 10

≤ € 2 mln.

≤ € 2 mln.

▶▶ Definitie FTE FTE staat voor ‘full-time-equivalent’. Eén fte staat voor een volledige werkweek van 38 uur. ▶▶ Definitie BBP Bruto Binnenlands Product is de totale waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten in een bepaalde periode.

29

30

colofon

De Visie Op Zakelijke Dienstverlening is een uitgave van

Disclaimer

ABN AMRO. Het rapport is geschreven door ABN AMRO

De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door

Economisch Bureau op verzoek van ABN AMRO Sector Advisory.

ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch

Sectoranalyse

ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuist-

Casper Burgering ([email protected])

heden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in

Senior Sector Econoom

dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden

ABN AMRO Economisch Bureau

gewijzigd.

Macro economische analyse

© ABN AMRO, mei 2013 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van

Nico Klene ([email protected])

tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt ver-

Senior Econoom

meld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet

ABN AMRO Economisch Bureau

toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO. Teksten zijn afgesloten op 15 april 2013.

Interviews Joep Auwerda Journalist/tekstschrijver

Fotografie interviews Hannie Verhoeven

Commercieel contact Han Mesters ([email protected], 020-3433219) Sector Banker Zakelijke Dienstverlening ABN AMRO Sector Advisory

Distributie Website: www.abnamro.nl/zakelijkedienstverlening Telefoon: 0900-0024 (e 0,10 per minuut)

AA 6587 H © 05-13

0900 - 0024 (E 0,10 per minuut) abnamro.nl/sectoren