Herijking Innovatiebeleid Rotterdam

Herijking Innovatiebeleid Rotterdam naar regionale ecosystemen voor innovatie

Frans Nauta Pepijn Veling mei 2010

department of imagination

Herijking Innovatiebeleid Rotterdam

Inhoudsopgave 1 Inleiding

3

2 Innovatiesysteem model

4

2.1 Model

5

3 Beschrijvingen Rotterdamse innovatiesystemen 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7

Rotterdamse context Haven logistiek Deltatechnologie Chemie: CO2 opslag Medische technologie Architectuur Kwalitatieve beschrijvingen

4 Aanbevelingen 4.1 Per cluster 4.2 Aanbevelingen Rotterdams innovatiebeleid

7 7 8 12 17 22 26 30 32 32 35

Geraadpleegde bronnen

36

Overzicht geïnterviewden

38

Bijlage Variabelen model

39

2


1 Inleiding

Werkwijze

In de afgelopen jaren is in Rotterdam een aantal initiatieven gestart om

Het onderzoek voor dit rapport is in relatief korte tijd uitgevoerd. In die

de innovatiekracht van de stad te vergroten. Het accent lag daarbij op

tijd is per thema een aantal personen geïnterviewd die binnen de thema's

drie speerpunten: de haven en het daarmee verbonden logistieke cluster,

werken. Daar-naast is een grote hoeveelheid literatuur bestudeerd. Op

de medische sector en de creatieve sector. Rotterdam heeft sindsdien

basis van de interviews en de literatuurstudie zijn relevante clusters

ook ambities op het gebied van duurzame energie ontwikkeld en werkt

onderscheiden binnen de beleidsthema's. De scores en beschrijvingen zijn

aan plannen om daar een cluster voor te realiseren. Daarnaast werd de

per cluster voor commentaar voorgelegd aan de geïnterviewden. Die reacties

Economic Development Board Rotterdam opgericht, naar voorbeeld van

hebben op een aantal punten tot nieuwe inzichten geleid en tot aan-

de EDB Singapore, om richting te helpen geven aan het innovatiebeleid

passingen van de scores. Desalniettemin komt de inhoud van dit rapport

van de gemeente en de regio.

voor rekening van Department of Imagination.

Voor de komende jaren wil Rotterdam een nieuwe impuls geven aan het innovatiebeleid. Om de meest effectieve investeringsstrategie te kunnen

Leeswijzer

bepalen heeft het Ontwikkelingsbedrijf van de gemeente Rotterdam aan

In het tweede hoofdstuk wordt het model beschreven dat gebruikt is om

Department of Imagination gevraagd om de kwaliteit van het innovatie-

de kwaliteit van het innovatiesysteem te beschrijven. Het derde hoofdstuk

systeem in de regio zo goed mogelijk in kaart te brengen en aanbevelingen

bevat de beschrijvingen van de relevante clusters. In hoofdstuk vier komen

te doen voor het beleid. Deze rapportage is daar het resultaat van.

tenslotte de aanbevelingen en conclusies aan bod.

Doel Het doel van het project is om: a. de kwaliteit van het innovatiesysteem in de regio in kaart te brengen voor de thema's waar de gemeente zich op heeft gericht de afgelopen jaren (haven, medisch, creatief en duurzame energie); b. aanbevelingen te doen om de innovatiesystemen binnen deze thema's te versterken.

3


2 Innovatiesysteem model

geleden nog niets te zien was van wat nu een buitengewoon krachtig

De Rotterdamse inspanningen op innovatiegebied vloeien voort uit de

cluster is op het gebied van mobiele telefonie. Dat is de oogst van een

cluster-theorie. Een cluster is door Porter (1998) omschreven als een

zeer goed uitgedacht en uitgevoerd beleid van alle betrokkenen.

geografische concentratie van bedrijven, kennisinstellingen, specialistische toeleveranciers, leveranciers van diensten en geassocieerde

Innovatiesysteem

instituties in een specifiek veld, die onderling concurreren maar ook

Een goed functionerend innovatiesysteem is een voorwaarde voor het

samenwerken. Een cluster heeft:

ontstaan van een succesvol cluster. De essentie is dat er economische

a. voldoende hulpbronnen en vaardigheden om een internationale

meerwaarde ontstaat als er een geregisseerd samenspel is tussen onderzoeks-

kritische massa te bereiken;

instituten en onderwijsinstellingen, het bedrijfsleven en de overheid. De

b. die het mogelijk maakt om een economische toppositie te bereiken

onderwijsinstellingen leveren het talent, de onderzoeksinstituten nieuwe

in een bepaalde branche van de economie;

kennis en het bedrijfsleven benut talent en kennis om met nieuw ontwikkelde

c. met een duurzaam concurrentievoordeel ten opzichte van andere

producten de (inter-)nationale markt te veroveren. Tegelijkertijd kunnen

regio's.

studenten en onderzoekers via de infrastructuur van de onderzoeks-

Volgens deze strikte definitie zijn er in Nederland maar twee zeer

instituten tegen lage kosten nieuwe bedrijven starten. Idealiter worden

hoogwaardige clusters: voeding in Wageningen en het Westland en het

die startende bedrijven mede gefinancierd door succesvolle ondernemers

technologiecluster rondom Philips in Eindhoven. Een cluster kan ook op

uit de regio. De groei van bestaande bedrijven en succesvolle nieuwe

regionaal en nationaal niveau de kenmerken vertonen die Porter

bedrijven vormen het vliegwiel van groei, grotere werkgelegenheid en

beschrijft.

grotere investeringen. De overheid kan deze ontwikkelingen stimuleren door onderzoek en pre-competitieve projecten mede te financieren en

Regio's met sterke clusters plukken daar de lucratieve vruchten van. Een

de verbindingen te stimuleren. Ook kan de overheid risico's verminderen

cluster leidt per saldo tot een hoger gemiddeld inkomen, meer werk-

en de promotie van het cluster voor haar rekening nemen.

gelegenheid en vergroot de aantrekkingskracht van een regio op hoog opgeleid talent. Een goede illustratie is Helsinki, waar twintig jaar

4


2.1 Model Deze rapportage, waarin het innovatiebeleid van de gemeente Rotterdam wordt doorgelicht, is gebaseerd op de theorie van het regionale innovatiesysteem. Het model is afgeleid van Autio (1998), Tödtling en Trippl (2005) en Nauta et al. (2008, 2009) en grafisch weergegeven in figuur 1. Het model bestaat uit vijf hoofdelementen die ieder kort toegelicht worden: 1 Gebruikers van kennis Het eerste onderdeel bestaat uit de gebruikers van kennis. Bedrijven gaan in horizontale en verticale samenwerkingsverbanden relaties aan met klanten, toeleveranciers, concurrenten en partner-bedrijven. In gespecialiseerde clusters zijn er vrijwel altijd een paar grote bedrijven die de kern vormen van het systeem. Daarnaast zijn starters van groot belang. Die weten de potentie van nieuwe kennis sneller dan grote bedrijven om te zetten in nieuwe producten en diensten. 2 Kennisgeneratie en -diffusie Het tweede onderdeel bestaat uit het onderwijs en onderzoek aan universiteiten en hogescholen en onderzoek aan publieke onderzoeksinstituten zoals bijvoorbeeld TNO. Deze instituten leveren met elkaar het talent en de kennis waar het hele ecosysteem op drijft. Figuur 1: Het regionale innovatiesysteem model

5


3 Interactie

er in om duurzame internationale netwerken te ontwikkelen rond onderzoek

In ieder succesvol economisch cluster zijn intensieve, interactieve

en zijn bedrijven gericht op samenwerking met bedrijven in het buitenland.

netwerken tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheden aanwezig. Die verbindingen zorgen voor de uitwisseling van kennis, middelen en

Deze vijf onderdelen zijn door Department of Imagination vertaald naar

talent. Ook stemmen partijen hun strategieën informeel op elkaar af,

twintig meetbare variabelen die bij elkaar een goed beeld geven van de

wat een ongedwongen regie oplevert. Als er onvoldoende interacties of

kwaliteit van een innovatiesysteem (zie bijlage 1). In het volgende

relaties zijn in het innovatiesysteem, is de kennisuitwisseling te gering,

hoofdstuk worden die beschrijvingen gemaakt voor de clusters die vallen

waardoor het innovatietempo lager ligt dan mogelijk.

binnen de Rotterdamse beleidsthema's.

4 Beleid Beleid speelt een grote rol in de vormgeving van een innovatiesysteem. Het vergt inzicht in de bestaande toestand van het innovatiesysteem in een regio, een heldere visie op de ontwikkelingsrichting en het mede vormgeven van de focus in het systeem. Een voorwaarde voor een succesvol innovatiesysteem is dat de spelregels en de financieringsstromen in het systeem zorgen voor een koppeling tussen het onderzoek aan kennisinstellingen en de kennisvraag van bedrijven. Een tweede voorwaarde is goede samenwerking op bestuurlijk niveau tussen de sleutelspelers. 5 (Inter)nationale context De regionale spelers kunnen niet op eigen kracht bestaan, maar zijn sterk verbonden met nationale en internationale netwerken. Een stimulerende nationale context blijkt veelal een noodzakelijke voorwaarde voor het realiseren van de regionale ambities. Daarnaast slagen succesvolle regio's

6


3 Beschrijvingen Rotterdamse innovatiesystemen

technologie. Om de innovatiesysteem-methodiek te kunnen toepassen is

In dit hoofdstuk worden de verschillende clusters en clusters-in-wording

het noodzakelijk om in te zoomen op het niveau van de clusters.

beschreven in de Rotterdamse regio. Allereerst wordt de Rotterdamse

Daarnaast is bij de selectie van de te beschrijven clusters en clusters-in-

context geschetst en de ratio achter de selectie van clusters(-in-wording)

ontwikkeling gekeken naar de ambities van de gemeente. Als één van de

toegelicht. Vervolgens worden logistiek, deltatechnologie, CO2-opslag,

sleutelspelers binnen het systeem heeft zij een inhoudelijke focus. Die

medische technologie en architectuur beschreven aan de hand van het

focus is voor de analyse als uitgangspunt genomen. Daarom is voor de

innovatiesysteem-model. Daarna volgen kwalitatieve beschrijvingen voor

chemie in de stad het accent gelegd op twee nieuwe technologieën die

zorg, media, biomassa en energiebesparing en decentrale energie-

nieuwe kansen bieden voor de sector: CO2-opslag en biomassa.

opwekking in de stedelijke omgeving. Beschrijvingen

3.1 Rotterdamse context Het Rotterdamse innovatiebeleid is gebaseerd op drie thema's, waar uitvoeringsprogramma's voor zijn ontwikkeld: Haven–Industrieel Complex (HIC), Economische Ontwikkeling Rotterdamse Gezondheidszorg (ER) en Creatieve Economie (CE). Daarnaast is de afgelopen jaren een nieuwe ambitie rondom duurzaamheid opgekomen die vertaald is in het Rotterdam Climate Initiative (RCI). Deze vier programma's vormden de afgelopen collegeperiode de kern van het innovatiebeleid van de gemeente. Thema's versus clusters Vanuit de innovatiesysteem-theorie bezien zijn de thema's te breed om als analysekader te dienen. Binnen het HIC-programma vallen drie clusters

In de volgende paragrafen worden de scores weergegeven van vijf Rotterdamse clusters. Dat gebeurt aan de hand van het innovatiesysteemmodel dat in het vorige hoofdstuk besproken is. Per cluster worden de vijf onderdelen van het systeem kort beschreven. Er wordt gescoord aan de hand van in totaal twintig indicatoren, die een score van 1 tot 5 krijgen. In bijlage 1 is het overzicht van de indicatoren te vinden en de schaal waarop de scores gebaseerd zijn. De opbouw van de paragrafen is identiek: na een korte introductie van het cluster volgt een spinnendiagram, waarin alle scores zijn samengevat. Vervolgens worden de vijf onderdelen van het model nagelopen. De indicatoren worden weergeven in vette tekst, en de (score: 3) tussen haakjes.

die ruimtelijk en economisch sterk met elkaar verweven zijn maar die inhoudelijk sterk van karakter verschillen: logistiek, chemie en delta-

7


3.2 Haven logistiek

1 Gebruikers van kennis Dit deelsysteem bestaat uit de aanwezigheid van kritische massa, hoogwaardige klanten, startende bedrijven, risico-kapitaal en coaching. Aan kritische massa ontbreekt het de logistieke sector uiteraard niet. Voorbeelden van grote spelers zijn APM Terminals, Broekman groep, Kloosterboer, Reebok, Geodis, Europees Massagoed-Overslagbedrijf (EMO) en Ertsoverslagbedrijf Europoort (EECV). Een mooi voorbeeld van een Nederlands bedrijf is Europe Container Terminals (ECT) (score: 5). Een belangrijke hoogwaardige klant in de haven is de chemie-sector. Die stelt hoge eisen aan de veiligheid en de betrouwbaarheid van leveranties.

De Rotterdamse haven is de grootste van Europa. De haven slaat per jaar 387 ton aan goederen over, biedt directe werkgelegenheid aan 86.000 personen en (afhankelijk van de schatting) indirect werk aan 200.000 tot 400.000 mensen. De totale toegevoegde waarde bedroeg in 2006 11,6 miljard euro. In en rondom de haven is een grote logistieke sector verantwoordelijk voor de overslag van goederen. Waar dit in het verleden een zeer arbeidsintensieve sector was, wordt tegenwoordig veel werk verricht door computer gestuurde overslagsystemen. De logistieke sector biedt ruimte voor de ontwikkeling van dit soort nieuwe technologische systemen die ook nog eens schaalbaar zijn naar logistieke sectoren over de hele wereld. Een interessante sector dus als het gaat om het creëren van een innovatiesysteem. De scores zijn weergegeven in de onderstaande figuur. De toelichting volgt in de tekst.

De grote logistieke spelers in deze sector zijn op hun beurt weer hoogwaardige klanten van de ongeveer 120 'advanced producer service' (APS) bedrijven, samen goed voor 3.500 medewerkers. Deze APS bedrijven zijn adviseurs op het gebied van bijvoorbeeld (maritieme) weten regelgeving en accountancy. Een derde speler die een hoogwaardige vraag vertegenwoordigt is het Havenbedrijf, dat verantwoordelijk is voor het goed functioneren van de haven als geheel (score: 4). Als we naar startups kijken, dan is Young Entrepreneurs Society (YES! Delft) de belangrijkste incubator. Deze bevindt zich in de TU Delft, waar technostarters terecht kunnen voor huisvesting, strategisch advies, persoonlijke coaching, een pre-seed lening en toegang tot faciliteiten aan de TU Delft voor de ontwikkeling van een prototype. Een fraai voorbeeld van een kansrijke startups uit YES!Delft is Holland Container Innovations (HCI) dat een opvouwbare container heeft ontwikkeld. Een ander potentieel succesverhaal is de introductie van RFID voor de logistiek

8


van personenauto-overslag. Ondanks deze mooie voorbeelden is het

Haven logistiek

volume aan startups relatief laag in verhouding tot de enorme omvang van de sector. Daarnaast kijken bestaande startups vaak niet veel verder dan de Rotterdamse logistieke sector, waardoor er grote internationale kansen gemist worden (score: 2). Wat betreft de aanwezigheid van risicokapitaal scoort de logistieke sector laag. Er zijn succesvolle haven-ondernemers die in starters investeren, maar venture capital is schaars in de Rotterdamse haven. Momenteel worden er gesprekken gevoerd met de financiële poot van GE, die kansen ziet voor grote investeringen in schaalbare projecten in de haven (score: 2). Coaching voor en door ondernemers vindt plaats via Deltalinqs, de branchevereniging van 600 logistieke en industriële bedrijven in het havengebied. Op landelijke niveau opereert Fenex, de branche-organisatie van 400 logistieke bedrijven. Fenex geeft haar leden onder andere advies en biedt korte opleidingen aan (score: 3). 2 Kennisgeneratie en -diffusie Dit deelsysteem bestaat uit de aanwezigheid van hoog opgeleid talent, onderwijs- en onderzoeksomvang, en ontwikkel-capaciteit (publiek en

en InHolland (±32.000 studenten), het Albeda en Zadkine college, het

privaat).

Scheepvaart en Transport College en het Traineeship Rotterdamse Haven

Hoog opgeleid talent is ten eerste volop aanwezig aan de TU Delft

(score: 5). Een punt van zorg is wel dat de logistieke sector niet gezien

(13.000 studenten). Daarnaast biedt de EUR relevante postacademische

wordt als een aantrekkelijke branche om in te werken. Er wordt daarom

masteropleidingen aan zoals 'Maritime Economics and Logistics'. HBO en

veel geïnvesteerd in haven-gerelateerd onderwijs, omdat er in de haven

MBO opgeleiden komen van de Hogeschool Rotterdam (±27.000 studenten)

een tekort aan hoog gekwalificeerd HBO en MBO personeel wordt verwacht.

9


De formele academische onderzoeksinfrastructuur in de regio is zeer

significante geldstromen die netwerkvorming structureel stimuleren

verbonden met de Rotterdamse haven. Er zijn allerlei verbanden met de TU

(score: 1).

Delft, de EUR en de lectoraten van de Hogeschool Rotterdam. Toch gaat het in totaal niet om een hele grote onderzoekscapaciteit in verhouding

4 Beleid

tot de omvang van de haven (score: 3).

Van belang zijn de beschikbare data van de regio, een bestuurlijk visie,

Het beeld is nog ongunstiger als we kijken naar de ontwikkelcapaciteit

beleidscapaciteit, beleidsbudget en bestuurlijke samenwerking.

in de logistieke sector. De haven logistiek is een branche met lage

Het Havenbedrijf (HBR) is verantwoordelijk voor de ontwikkeling, de

marges, waardoor bedrijven weinig investeren in onderzoek en ontwikkeling.

aanleg, het beheer en de exploitatie van het havengebied, en is daarmee

Het ontbreekt bij de grote commerciële spelers aan investeringsbudget

de meest aanwezige overheidsspeler in de logistieke sector. De bestuurlijke

om technologische innovaties op te schalen naar buiten de regio. Vanuit

visie van het HBR en OBR voor de haven komen overeen met zowel een

het gegeven 'there are no low-tech industries, only low-tech firms' (Porter)

regionale als een nationale prioriteit (score: 4).

is dit een zorgelijk gegeven (score: 1).

De beleidscapaciteit is vooral te vinden bij het HBR. Er wordt voortdurend in de kwaliteit van de haven en de bijbehorende infrastructuur

3 Interactie

geïnvesteerd. Zo werd alleen al in 2009 door het HBR 370 miljoen euro

Dit deelsysteem bestaat uit de aanwezigheid van netwerken en hun mate

geïnvesteerd in het havengebied, waarvan 2m euro aan R&D en 10m euro

van openheid, organisaties die netwerken faciliteren, en geldstromen die

aan innovatieve projecten (score: 5).

netwerkvorming stimuleren.

Er is sprake van intensieve bestuurlijke samenwerking rondom de

De overheid (OBR), het Havenbedrijf, industriële en logistieke bedrijven,

Rotterdamse mainport. Een goed voorbeeld daarvan is de Tweede Maas-

onderzoek (Lectoraat Ideale Haven en Leerstoel Haven EUR) en branche-

vlakte. De relatief geruisloze realisatie is het resultaat van een intensieve

organisatie Deltalinqs zijn met elkaar in gesprek. Industriële en logistieke

samenwerking tussen sleutelspelers, vanuit alle bestuurlijke lagen, de

bedrijven tonen onderling ook sterke netwerken (score: 3). Het HBR kan

branche en de milieubeweging. Alleen de samenwerking rond onderwijs- en

gezien worden als een netwerkfacilitator met gezag, organisatie, know-

onderzoeksinstellingen lijkt voor verbetering vatbaar (score: 4).

how en budget. Daarnaast zijn er andere netwerk organisaties zoals de

Beschikbare data is aanwezig in de vorm van een groot aantal regionaal,

KMR, Deltalinqs en de Havenvereniging (score: 4). Er zijn alleen geen

nationaal en internationaal georiënteerde bronnen. Voorbeelden zijn het

10


uitvoeringsprogramma Het Havenplan 2020, de Economische Visie 2020,

Marketing en branding gebeurt niet zozeer voor de sector logistiek zelf,

de Stadsvisie 2030, de R&D agenda van het havenbedrijf en een OECD

maar vooral vanuit de Rotterdamse haven, die mondiale bekendheid

rapport (score: 5).

geniet. Het HBR heeft een engelstalige website met daarop een aparte sectie voor innovatie en onderzoek. Daarnaast zijn er de Port Experience

5 (Inter)nationale context

(een interactief museum ter promotie van de haven), het Educatief

Van belang zijn het nationale innovatieklimaat, de aanwezigheid van

Informatie Centrum (EIC) Mainport Rotterdam, een havenkrant en ieder

bovenregionale netwerken, stuwende bedrijvigheid en marketing &

jaar de wereldhavendagen. In de stad zijn enkele internationale scholen

branding van de sector.

en er zijn de nodige Engelstalige opleidingen aan de EUR en TUD (score: 5).

De logistieke sector in en rondom de haven profiteert van een gunstig innovatieklimaat. Er is groeiende aandacht voor innovatie in de logistiek bij de gemeente Rotterdam, de provincie Zuid-Holland en het Rijk. Dat vertaalt zich onder andere in financiering, bijvoorbeeld via Pieken in de Delta, Innoveren en Investeren, Innovatie-agenda duurzame ontwikkeling Zeehavens (V&W), de Innovation Board van Nederland Maritiem Land, het Innovatiefonds van het EDBR en EOS (R&D Agenda, 2007) (score: 5). Het netwerk van toeleveranciers is sterk internationaal, het kennisnetwerk hoofdzakelijk nationaal. Zo is er samenwerking binnen de regio met TUD en EUR en nationaal niveau met de Universiteit Wageningen en Nijenrode. Internationaal wordt er door het havenbedrijf samengewerkt met het Instituut van Transport en Maritieme Management Antwerpen (ITMMA), en met de havenbedrijven van Singapore en Los Angeles (score: 4). De aandacht voor de logistieke sector in de haven komt mede door de stuwende bedrijvigheid die het met zich meebrengt voor de BV Nederland (score: 4).

11


3.3 Deltatechnologie Nederland een groot deel van zijn identiteit ontleent aan zijn goed ontwikkelde deltatechnologie. Het startte met de waterschappen, één van de eerste vormen van democratisch bestuur ter wereld. In de duizend jaar die volgden zijn tal van mijlpalen te noteren, zoals de aanleg van de Beemsterpolder (1612), de Haarlemmermeer (1849), de Afsluitdijk (1932), de Noordoostpolder (1942) en de eerste open dam ter wereld, de Oosterscheldekering (1986). Vooral de bouw van de Deltawerken hebben voor de Nederlandse deltatechnologie een grote bekendheid bezorgd. Na de Katrina-ramp in de VS kwamen Amerikaanse Een van de gevolgen van het klimaatvraagstuk is een stijgende zeespiegel. Tussen 1990 en 2004 steeg de zeespiegel in Europa met 1,5 cm. De verwachting is dat deze verder zal stijgen en dat is een bedreiging voor laag gelegen landen zoals Nederland. Het wat wrange gevolg van de verwachtte zeespiegelstijging is dat het grote economische kansen met zich meebrengt voor bedrijven die actief zijn op het gebied van deltatechnologie. Het zal wereldwijd enorme innovaties en investeringen vergen om de verwachtte zeespiegelstijging zo goed mogelijk op te vangen. Unieke uitgangspositie Historisch gezien heeft Nederland een unieke reputatie als het om watermanagement gaat. Het is niet overdreven om te zeggen dat

beleidsmakers naar Nederland om hier de kunst af te kijken. Definitie Deltatechnologie is alle technologie die nodig is om lager gelegen landsdelen tegen water te beschermen. Hieronder vallen bijvoorbeeld waterkeringen (dammen en dijken) en stormkeringen. Daarnaast gaat het om de technologie die nodig is om gebouwen te kunnen bouwen op een slappe ondergrond met sedimentaire afzettingen. Deltatechnologie is ook de technologie van het transport via de haven met alle noodzakelijke infrastructuur, kranen en logistieke systemen die allemaal gebouwd zijn in, op en met grond. De baggerindustrie is hier een belangrijk onderdeel van. Tenslotte gaat het om klimaat-adaptatie-oplossingen voor de stijgende zeespiegel, zoals bijvoorbeeld drijvende stedenbouw.

12


1 Gebruikers van kennis

Deltatechnologie

Dit deelsysteem bestaat uit de aanwezigheid van kritische massa, hoogwaardige klanten, startende bedrijven, risicokapitaal en coaching. De regio Rotterdam heeft de grootste concentratie van bedrijvigheid op het gebied van baggeren. Twee grote spelers, Van Oord en Boskalis, hebben samen 40% van de wereldmarkt in handen. Een voorbeeld van een grote speler op het gebied van drijvende stedenbouw is aannemersbedrijf DuraVermeer, betrokken bij het Urban Flood Control project in Dordrecht en uitvoerder van het demonstratieproject ‘drijvende halve bollen’ in Rotterdam. Alle grote adviesbureaus hebben een vestiging in de regio, zoals Royal Haskoning, Arcades, Oranjewoud, DHV, Siemens watertechnologie, Grontmij en Fugro. Al deze voorbeelden laten zien dat de regio Rotterdam op het gebied van deltatechnologie een hoge kritische massa heeft (score: 5). De regio heeft twee zeer hoogwaardige klanten: Rijkswaterstaat is de trekker van grote deltatechnologische projecten en het Havenbedrijf beheert en ontwikkelt de grootste haven van Europa. Daarnaast heeft de gemeente Rotterdam een stevige ambitie uitgesproken door te participeren in het Climate-KIC van het European Institute of Technology. Met de ontwikkeling van Stadshavens komt er een omvangrijke proeftuin beschik-

YES!Delft, zoals besproken in de vorige paragraaf. YES! biedt onder

baar voor innovaties op het gebied van deltatechnologie. Bij elkaar gaat

andere onderdak aan DeltaSync, een bedrijf dat zich richt op 'floodproof

het om een hoogwaardige vraag met stevige technologische uitdagingen

verstedelijking' zoals drijvende woonwijken. Een tweede incubator in

die een wereldwijd marktpotentieel hebben (score: 5).

de regio is Dnamo, gevestigd op het RDM terrein in Rotter-dam. Dnamo

Wat betreft mogelijkheden voor startups is er ten eerste de incubator

biedt coaching, huisvesting en leningen aan pre-starters. Het is recent

13


gestart en het is nog te vroeg voor concrete resultaten. De infrastructuur

Wat betreft onderzoek heeft de regio ook veel te bieden. Cijfers uit de

voor startende bedrijven staat, het wachten is op de resultaten

Economische Monitor Zuid-Holland (2009) laten zien dat de provincie

(score: 2).

6.499 onderzoeksintensieve banen op het gebied van water en delta-

Er zijn in de interviews en uit de literatuur geen gedetailleerde gegevens

technologie had in 2008. Wat betreft onderzoeksinstellingen is de TU

bekend over risicokapitaal (score: 1) en concrete voorbeelden van coaching

Delft een belangrijke speler. De faculteit Werktuigbouwkunde, Maritieme

voor en door ondernemers (score: 1).

Techniek en Technische Materiaalwetenschappen houdt zich bezig met ‘offshore and dredging engineering’ en is hiermee een belangrijk kennis-

2 Kennisgeneratie en -diffusie

centrum voor waterbouwkunde en watermanagement. Daarnaast is er het

Dit subsysteem bestaat uit de aanwezigheid van hoog opgeleid talent,

Water Research Centre Delft en het eerder genoemde UNESCO-IHE. Aan

onderwijs- en onderzoeksomvang en de ontwikkelcapaciteit van kennis-

de EUR doen drie afdelingen van de faculteit Sociale Wetenschappen (FSW)

instellingen en bedrijven.

onderzoek op het gebied van water- en klimaat-activiteiten: Drift (Dutch

Aan de TU Delft studeren zo'n 13.000 technische studenten. Verschillende

Research Institute For Transitions), Centre of Sustainable development

opleidingen zijn relevant voor deltatechnologie, zoals bijvoorbeeld civiele

and Management (ESM) en Bestuurskunde.

techniek en werktuigbouwkunde. Master opleidingen als Coastal and Marine

Deltares is een onderzoekscentrum met een directe relatie tot TNO. In

Engineering and Management en Offshore Engineering zijn specialisaties

totaal werken er 800 medewerkers verspreid over afdelingen in Delft en

die aansluiten bij deltatechnologie. Daarnaast is er in Delft het UNESCO-

Utrecht. Deltares richt zich op ontwikkeling, verspreiding en toepassing

IHE. Dit is een internationaal academisch centrum op het gebied van water

van kennis van delta’s, kusten en riviergebieden. Met betrekking tot

en klimaat en verzorgt masteropleidingen voor zo'n 200 masterstudenten

onderzoek naar deltatechnologie scoort de regio Rotterdam dus zeer

per jaar.

hoog (score: 5).

De Hogeschool Rotterdam (HR) biedt twee opleidingen op het gebied van

De ontwikkelcapaciteit rond deltatechnologie is ook omvangrijk. Een

deltatechnologie: ‘Civil Engineering’ en ‘Watermanagement’. Deze

publiek onderzoeksinstituut als Deltares richt zich niet alleen op onder-

opleidingen zijn verbonden aan het lectoraat Stad en Water dat zich richt

zoek, maar ook op ontwikkeling. Daarnaast is er een groot aantal advies-

op kennisontwikkeling op het gebied van wonen en werken in een stedelijke

bureaus in de regio die in opdracht van veelal de overheid veel ontwikkel-

delta. Bij elkaar een onderwijsinfrastructuur die veel hoog opgeleid

capaciteit inbrengen (voorlopige score: 4).

talent oplevert (score: 5).

14


3 Interactie

euro voor de periode 2007-2011. Het eerder genoemde onderzoeks-

Dit deelsysteem bestaat uit de aanwezigheid van netwerken en hun mate

instituut WRCD heeft een speciaal fonds dat samenwerking tussen de


6 gelieerde faculteiten stimuleert door financiering van multidisciplinair


onderzoek (score: 3).

De innovatienetwerken rond deltatechnologie zijn in de regio Rotterdam

Er zijn in de interviews en stukken verder geen specifieke geldstromen

sterk in ontwikkeling. Via het programma Rotterdam Climate Proof is een

naar voren gekomen die gericht zijn op het stimuleren van netwerken

groot aantal projecten gestart die daar een belangrijke aanzet toe doen.

(score: 4).

Zo is de Rotterdam Climate Campus op het RDM terrein een plek waar kennisinstellingen en bedrijfsleven samen kunnen werken aan het ontwikkelen

4 Beleid

en uitwisselen van kennis over klimaatverandering en energietransitie

Van belang zijn beschikbare data van de regio, een bestuurlijk visie,

(Project organisatie stadshavens, 2008). Voorlopig zijn het vooral de


onderwijsinstellingen die zich op het RDM terrein gevestigd hebben. Dit

Klimaatverandering en deltatechnologie staan hoog op de politieke

zijn HR, Albeda College en de Academie voor de bouwkunst. Als grote

agenda. Er zijn daardoor veel publicaties over de Rotterdamse ambities,

private partij heeft DuraVermeer onlangs besloten om R&D activiteiten in

maar dat heeft zich nog niet vertaald in een gedegen monitoring van de

de RDM Campus te gaan uitvoeren, waarbij er samengewerkt zal worden

verschillende onderdelen van het regionale innovatiesysteem voor

met studenten.

deltatechnologie. De Economische Monitor Zuid-Holland is de meest

Met het Europese programma rond de Climate-KIC ontstaat een pan-

uitgebreide bron, maar ook daar is relatief weinig aandacht voor de

Europees netwerk voor onderzoek, onderwijs en innovatie waar onder

categorie 'Water- en Deltatechnologie' (score: 2).

andere de gemeente Rotterdam, de TU Delft en Deltares in zullen

De visies van de gemeente, de provincie en het rijk op het belang van

participeren. Daarnaast is Rotterdam lid van het Clinton C-40 initiatief,

deltatechnologie sluiten goed op elkaar aan. De provincie Zuid-Holland

een internationaal netwerk van steden die voorop willen lopen op

erkent het ‘water en delta cluster’ als een van de dragers van de provinciale

klimaatgebied. Overal is de richting goed (score: 4).

economie. Nationaal ziet het ministerie van EZ het thema water als een

In de regio wordt als netwerkfacilitator vooral gekeken naar het

van de drie maatschappelijke innovatiethema’s en de noodzaak tot verdere

Rotterdam Climate Initative. Deze organisatie had een budget van 50m

kennisontwikkeling in de watersector. Met het programma Climate-KIC is die erkenning ook stevig aangezet vanuit de Europese Unie (score: 5).

15


Het enthousiasme en de deskundigheid bij de gemeente zit met name bij

kennisnetwerk is de samenwerking van de TUD met de Universiteit van

de medewerkers van het Havenbedrijf en RCI, maar vooralsnog is er geen

Singapore op het gebied van watertechnologie, onder het samenwerkings-

structurele organisatorische inbedding (score: 2). Het programma

verband 'Singapore – Delft Water Alliance' (score: 4).

Rotterdam Climate Proof betekent dat er ook voor de periode na 2011

een stevig budget ingezet zal worden om de Rotterdamse ambities waar

Wat betreft stuwende werkgelegenheid scoort deltatechnologie hoog.

te maken (score: 4)

De Rotterdamse baggerindustrie heeft een wereldmarkt aandeel van 40%.

De bestuurlijke samenwerking is de afgelopen periode sterk verbeterd.

Voorbeelden van grote buitenlandse deltaprojecten zijn bijvoorbeeld de

Er is een begin gemaakt om de krachten te bundelen rond deltatechnologie,

aanleg van de palmeilanden in Dubai door baggerbedrijf Van Oord.

onder andere via RCI, EDBR en Climate-KIC (score: 3).

Nederland heeft op dit gebied waardevolle kennis in huis die al jaren

over de wereld tentoongesteld wordt (score: 5).


Vanuit RCI is er veel aandacht voor de marketing van Rotterdam als klimaat-


stad. Wereldwijd doet Rotterdam aan branding door de sector te presenteren


op exposities zoals de World Expo 2010 in Shanghai (score: 5).

branding van de sector. Water en klimaat zijn belangrijke prioriteiten voor het Rijk. Het rapport van de Commissie Veerman heeft veel in beweging gezet, zoals de aanstelling van een Delta-commissaris. Ook op Europees niveau heeft het klimaatvraagstuk veel aandacht (score: 5). Bovenregionale netwerken voor de toelevering van kennis zijn volop aanwezig. Om kennis te delen met andere deltasteden heeft Rotterdam het netwerk 'Connecting Delta Cities' opgericht. Het is een netwerk van acht deltasteden, waaronder Shanghai, Londen en New York. Doel van het netwerk is onder meer kennis uit te wisselen op het gebied van integraal stedelijk watermanagement en klimaatadaptatie en het delen van ‘best practices’. Een ander voorbeeld van een bovenregionaal

16


3.4 Chemie: CO2 opslag

bedrijvigheid. Rotterdam erkent dit en heeft het programma Rotterdam Climate Initiative (RCI) opgezet en zich aangesloten bij de Clinton 40, een samenwerkingsverband van grote mondiale steden in de strijd tegen klimaatverandering. Het RCI is een samenwerking tussen de gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam NV, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs (Industrienetwerk haven). Het heeft zich ten doel gesteld om in 2025 50% minder CO2 ten opzichte van 1990 uit te stoten in stad en haven, in combinatie met een versterking van de economie (RCI, 2009). Het programma van het RCI is drieledig; energie-efficiëntie, duurzame energie en CCS (RCI, 2009).

De Rotterdamse regio heeft een omvangrijke chemische sector. Grote chemische bedrijven zijn zowel binnen als buiten het havengebied gevestigd. Bij deze nulmeting van de chemische sector ligt de focus op de verduurzamingsopgave waar de sector voor staat. Op twee terreinen heeft de Rotterdamse regio wat dat betreft een interessante uitgangspositie: CO2-opslag (Carbon Capturing & Sequestration, CCS) en biomassa. In deze paragraaf staat CCS centraal. Over biomassa zijn op dit moment te weinig gegevens bekend een analyse te kunnen maken. Crisis is kans De toenemende CO2 concentratie in de atmosfeer en de daarmee verbonden opwarming van de aarde is een groot maatschappelijk vraagstuk. Steden kunnen een grote bijdrage leveren aan een beperking van de CO2-uitstoot door hun grote concentratie van mensen, kennis en

Ook de nationale overheid erkent het belang van CCS en wil twee grote CCS demonstratieprojecten starten in 2015. Hiervoor is het nationale programma CATO-2 ingesteld. Een van de twee gekozen locaties ligt in de regio Rotterdam: Barendrecht. Als CCS een volwassen technologie wordt zal daarmee een markt van tientallen miljarden euro’s ontstaan. De klimaatcrisis is in dat opzicht een gouden economische kans. Goede uitganspositie De regio is een goede locatie om te experimenteren met CCS en heeft de mogelijkheid uit te groeien tot een 'CO2-hub' in Europa. Ten eerste is de chemische industrie op grote schaal aanwezig in de regio. Deze bedrijven stoten CO2 uit in een hoge concentratie, waardoor die tegen relatief lage kosten en met relatief bescheiden energieverbruik kan worden opgeslagen. Ten tweede ligt Rotterdam dichtbij grote onshore en offshore velden die geschikt zijn voor CCS, waarbij ook mogelijkheden zijn voor gelijktijdige

17


Chemie: CO2 opslag

winning van gas en olie. Ten derde vergt het opslaan van CO2 veel energie in de vorm van warmte, die geleverd kan worden door rest-warmte van de aanwezige industrie. De ontwikkeling en uitvoering van CCS is een schoolvoorbeeld van een technologisch ontwikkeling die het beste tot bloei kan komen in een goed ontwikkeld innovatiesysteem. Het is een complexe technologie die nog niet is uitontwikkeld en waarvan de succesvolle implementatie afhangt van alle onderdelen en partijen in het innovatiesysteem. We beschrijven het CCS innovatiesysteem aan de hand van de vijf verschillende deelsystemen. 1 Gebruikers van kennis Dit deelsysteem bestaat uit de aanwezigheid van kritische massa, hoogwaardige klanten, startende bedrijven, risico-kapitaal en coaching. Zoals in de vorige paragraaf is beschreven heeft de Rotterdamse regio een goede uitgangspositie in dit prille veld door de schaal van de chemische industrie, de omvangrijke en geconcentreerde CO2-uitstoot, de nabijheid van olie- en gasvelden die geschikt zijn voor CCS en de aanwezigheid van restwarmte als afvalproduct van aanwezige industrie. De kritische massa is zeer groot. Naast Exxon, BP, Shell, Tamoil, Air

Hoogwaardige klanten van CCS zijn de trekkers van het CATO-project,

Liquide, is er ook nog Lyondell. Dit op twee na grootste chemiebedrijf ter

met name de industriële partners en de overheid. Hoewel het programma

wereld heeft haar hoofdkantoor in Rotterdam. Voorbeelden van grote

nu nog vooral een overheidsinitiatief is, is het doel in de toekomst CO2-

spelers die zich specifiek met CCS bezig houden en investeren in het

opslag goedkoper te laten worden dan emissierechten. Wanneer het

programma CATO-2 zijn E.ON, OCAP (CO2 transport), Abengoa (biotech),

zover is zullen grote chemische bedrijven uit zichzelf meer vraag gaan

Shell, Linde (gasbedrijf) en Wintershall (olie- en gasbedrijf) (score: 5).

uitoefenen. (score: 5).

18


CATO-2 is een project waaraan vooral grote industriële spelers meedoen.

Onderzoek naar de haalbaarheid en veiligheid van CCS wordt door

De vraag vanuit de innovatiesysteem-theorie is hoe in deze context startende

verschillende partijen gedaan. De grootste speler is de TU Delft, waar

bedrijven kunnen ontstaan. Incubators op het gebied van duurzaamheid

veel onderzoek gedaan wordt door de faculteit civiele techniek en geo-

zoals Dnamo zouden hierbij een rol kunnen spelen. Data ontbreekt hier

wetenschappen. Daarnaast zijn er vele private studies zoals die van

grotendeels (score: 1).

netbeheerder Stedin en de Gasunie naar de mogelijkheden voor transport

De beschikbaarheid van risicokapitaal is nog niet goed in beeld gebracht.

en beheer van een netwerk voor in totaal 20m ton CO2 per jaar. Daarnaast

Tot nu toe gaat het met name om investeringen van grote spelers, bijvoor-

doet het adviesbureau 'CO2-net' onderzoek naar verschillende CCS strategieën.

beeld via het CATO-2 project. Het programma wordt voor 50% door de

Als laatste is het waard UNESCO-IHE te vermelden. Dit is een internationaal

markt gefinancierd. De grootste investeerders uit de industrie zijn E.ON,

academische centrum op het gebied van water en klimaat en verzorgt

Shell en RWE, die zelf ook baat hebben bij goedkope CCS en dus investeren

masteropleidingen in Delft. Er werken circa 80 wetenschappelijke medewerkers

in de ontwikkeling van de technologie (score: 1).

en 70 PhD studenten en zo'n 200 masterstudenten per jaar. Het is onbekend

Behalve het bestaan van de brancheorgansatie Deltalinqs, waarin zowel

of het UNESCO-IHE ook specifiek onderzoek doet naar CCS. Al met al is

logistieke als industriële bedrijven verenigd zijn, zijn er over specifieke

CCS een redelijk actief onderzoeksveld in de regio Rotterdam (score: 3).

coaching voor en door ondernemers op het gebied van CCS geen initiatieven

De eerste proef-afvangcentrale van CO2 is op de Maasvlakte gerealiseerd

bekend (score: 1).

door E.ON in samenwerking met TNO. Hoewel dit een voorbeeld is van regionale ontwikkelcapaciteit, hangt de score van deze indicator vooral


af van het slagen van CATO-2 CO2-opslag in Barendrecht. Die pilot moet


uiteindelijk de kennis en kunde opleveren om CCS naar een volgende

onderwijs- en onderzoeksomvang, en ontwikkelcapaciteit (publiek en

ontwikkelfase te brengen. Hoewel het voor Nederlandse begrippen om

privaat).

veel geld gaat is het vanuit een internationaal perspectief niet toonaangevend

Hoogopgeleid technisch talent is met name aanwezig aan de TU Delft

(score: 3).

(13.000 studenten). Een voorbeeld is de opleiding Sustainable Energy Technology. Ook heeft de Rotterdam School of Management (RSM) een

3 Interactie

master duurzaamheid. (score: 4)

Dit deelsysteem bestaat uit de aanwezigheid van netwerken en hun mate van openheid, organisaties die netwerken faciliteren, en geldstromen die

19


netwerkvorming stimuleren. Omdat geen enkele partij CCS zelfstandig

het Klimaatbureau en bestaat uit circa 15 medewerkers (score: 2), maar

kan ontwikkelen, zijn er al aardig wat netwerken voor CCS. Het dominante

slechts een beperkt deel van die capaciteit is beschikbaar voor CCS.

netwerk is nationaal: aan CATO-2 werken partijen samen uit alle vier de

De bestuurlijke samenwerking rond CCS is nog pril (score: 2). Wat betreft

O's (onderwijs, onderzoek, ondernemingen en overheid) vanuit heel

de beschikbare data is er sprake van een paradox. Er is veel data voor

Nederland. Rotterdam is goed vertegenwoordigd binnen CATO-2.

handen rondom de CCS-ambities in Rotterdam. Rotterdam wordt

Daarnaast heeft het RCI een CCS Platform opgericht. Leden zijn onder

genoemd in Europese rapporten, nationale en regionaal georiënteerde

andere E.ON, Gasunie, Linde, Eneco, Wintershall, NAM en Shell. Rondom

bronnen. Tegelijkertijd is de beschikbare informatie over de kwaliteit

CCS zijn er dus grote heterogene netwerken (score: 5).

van het innovatiesysteem rond CCS beperkt (score: 3).

Het RCI zelf kan ook als een netwerkfacilitator gezien worden met een flink budget voor meerdere jaren (50 miljoen euro voor de periode


2007-2011). Een bescheiden deel van dit budget wordt aan netwerkvorming


rond CCS besteedt. Het CCS-veld is te jong om te kunnen bepalen of


facilitators voldoende gezag, know-how en organiserend vermogen hebben


opgebouwd (score: 2). Er is nationaal een stevige geldstroom op gang

CCS is een aandachtspunt op zowel nationaal als Europees niveau. Het

gekomen, maar regionaal is er nog geen substantiële (programma-)

nationale innovatieklimaat is Rotterdam zeer gunstig gezind met Rotterdam

financiering die netwerkvorming stimuleert (score: 1)

als één van de twee locaties voor het CATO-2 demonstratieproject (score: 5). Bovenregionale netwerken voor de toelevering van kennis zijn volop

4 Beleid

aanwezig. Het landelijke samenwerkingsverband CATO-2 is hiervan het


beste voorbeeld. Een ander voorbeeld is de nationale Taskforce CCS,


waarvan Ruud Lubbers lid is namens RCI. Daarnaast wordt er samen-

De bestuurlijke visie achter het RCI komt overeen met zowel een

gewerkt met Energy Valley in Noord-Nederland. Op Europees niveau wordt

regionale, nationale (CATO-2) als Europese prioriteiten (score: 5). Het

onderzoek gedaan door het Zero Emision Platform (ZEP) en het European

beleidsbudget voor CCS is in verhouding tot die visie relatief beperkt

Technology Platform for Zero Emission Fossil Fuel Power Plants (ETP-ZEP).

(score: 2), net als de beleidscapaciteit. Het RCI-bureau is onderdeel van

Daarnaast ondersteunt de Clinton Foundation Rotterdam met kennis op financieel en technologisch gebied (score: 5).

20


Wat betreft stuwende werkgelegenheid is te verwachten dat de opgedane kennis en ervaring bij het demonstratieproject CATO-2 buiten de regio benut kan worden voor meer CCS projecten. Op deze manier heeft CCS in de Rotterdamse regio een grote potentie voor stuwende werkgelegenheid te zorgen, maar dat effect treedt pas op als CCS een bewezen technologie is waar een markt voor gecreëerd is (score: 2). Branding van CCS in de regio Rotterdam gebeurt op een aantal manieren. Het RCI heeft een in het oog springende website met een Engelstalig onderdeel. Het onderwerp CCS blijft hierop echter ietwat onderbelicht. Een geslaagd voorbeeld van international branding is de European CCS technical conference. Deze is door TNO en CO2NET naar Rotterdam gehaald en vindt april 2010 plaats (score: 5).

21


3.5 Medische technologie

gehandicaptenzorg (ER beleidsdocument, 2009). Qua omvang is de Rotterdamse gezondheidszorg vooral groot in dienstverlening. Dienstverlening is lastiger schaalbaar dan technologie omdat het persoonsgebonden en daarmee plaatsgebonden is. Clustervoordelen zijn dan ook met name van de technologische kant van de gezondheidszorg te verwachten. We gebruiken daar de term medische technologie voor en daar is deze innovatiesysteem-beschrijving op gericht. Daarnaast volgt in paragraaf 3.7 een kwalitatieve beschrijving van de dienstverlenende kant van de Rotterdamse gezondheidszorg. Medical Delta

Met 55.000 arbeidsplaatsen en een geschatte omzet van 2,5 miljard euro

De spelers in Rotterdam (gemeente, Erasmus MC, EUR) werken onder de

is de gezondheidszorgeconomie één van de grootste economische sectoren

noemer Medical Delta samen met de gemeente Delft, de TU Delft, de

van Rotterdam (ER, 2008). De sector staat tegelijkertijd onder druk van

gemeente Leiden, de Universiteit Leiden, LUMC, de provincie Zuid-Holland

een toenemende zorgvraag en een afnemend arbeidsaanbod. Werkte in

en TNO. In deze rapportage ligt het accent op de situatie in Rotterdam,

2008 nog een op de tien mensen in Rotterdam in de zorgsector, naar

maar wordt op relevante punten de samenwerking binnen Medical Delta

verwachting zijn dat er een op de vier in 2020 (ER, 2008). Rotterdam

als perspectief toegevoegd.

erkent het belang van de gezondheidssector. Er zijn verschillende programma's in het leven geroepen om deze sector te versterken.

1 Gebruikers van kennis Dit subsysteem bestaat uit de aanwezigheid van kritische massa, hoog-

Focus

waardige klanten, startende bedrijven, risico-kapitaal en coaching.

Binnen gezondheidszorg wordt onderscheid gemaakt tussen ‘medisch’ (cure)

Rotterdam heeft een groot aantal ziekenhuizen die een relatief hoogwaardige

en ‘zorg’ (care). Medisch omvat ziekenhuizen en medisch-specialisten,

vraag uitoefenen op producenten van medische apparatuur (score: 3).

huisartsen, psychiaters, revalidatie-instellingen en apotheken. Zorg omvat

Het probleem is dat die hoogwaardige vraag niet in de regio terecht komt.

verpleeghuizen, thuiszorg-instellingen en instellingen voor verstandelijk

Zo wordt er veel ingekocht bij bijvoorbeeld Philips Medical Systems en

22


Medische technologie

Siemens, twee bedrijven die zich niet in Rotterdam bevinden. Rotterdam heeft geen grote spelers in de regio en dus een lage kritische massa (score: 2). Startende bedrijven komen met name voort uit twee incubators, YES! Delft en Erasmus MC Incubator. Laatstgenoemde is in 2002 opgericht en kent al 35 startups, wat binnen de Nederlandse context een stevige prestatie is (score: 3). Als we de samenwerking met Delft en Leiden in Medical Delta als schaalniveau nemen zou daar nog een extra punt bij komen. Risicokapitaal is voldoende aanwezig in de vorm van het Erasmus MC Biomedical Fund, opgericht in 2007 door de gemeente Rotterdam, Erasmus MC en Rabobank met een budget van 11m euro. Het investeert in pre-seed, seed en early-stage startups en zoekt mee naar traditionele venture capital bedrijven om in de verdere ontwikkeling van de startups te investeren. Daarnaast verlenen het Erasmus MC en ABN Amro aan medische starters een borgstellingskrediet (tot 125k euro) en hebben Erasmus MC en YES!Delft een pre-seedlening. Er opereren op de Nederlandse markt een aantal nationale en internationale VC-fondsen die zich richten op stage-1 en stage-2 investeringen. Bij elkaar in een zeer voldragen infrastructuur (score: 5). Op het gebied van coaching zijn de

privaat). De medische sector heeft met de Erasmus MC-opleiding

twee incubators de belangrijkste dienstverleners (score: 2).

Geneeskunde (2686 studenten, 217 co-assistent plaatsen in 2008) een middelgrote aanbieder van hoog opgeleid talent in huis (score: 4).


Voegen we de TU Delft en de Universiteit Leiden/UMCL aan het


erspectief toe dan gaat het om de grootste concentratie relevante

onderwijs- en onderzoeksomvang, en ontwikkel-capaciteit (publiek en

opleidingen in Nederland.

23


Op het gebied van onderzoek is het Erasmus MC ook een middelgrote

elkaar, moeten verplicht op nascholing en blijven zo op de hoogte van de

speler. Er werken 594 FTE als medisch specialisten, en in de periode

laatste ontwikkelingen. Er is dus vooral sprake van grote homogene

1998-2007 werden er meer dan 16.000 publicaties met een citatie-score

netwerken (score: 3).

van 1.59 gepubliceerd (score: 3). Met Medical Delta als perspectief gaat het

Binnen Rotterdam is geen netwerkfacilitator aanwezig. Voor de regio

om de grootste concentratie onderzoek in Nederland (2 extra punten).

fungeren Medical Delta en de Kennisalliantie Zuid-Holland als 'netwerkplek'.

De ontwikkelcapaciteit in de regio is relatief beperkt. Er gebeurt wel

Voor beide geldt dat de participatie vanuit het bedrijfsleven relatief

veel onderzoek dat gericht is op toepassing, maar het ontbreekt aan

beperkt is (score: 2). Er zijn geen significante geldstromen in Rotterdam

ontwikkelcapaciteit van (grote) bedrijven in de regio (score: 1). Medische

en de regio aanwezig die rijke netwerkvorming stimuleren (score: 2).

specialisten worden vooral afgerekend op hun publicaties, wat het lage aantal aangevraagde octrooien verklaart (11 in 2008). Zoals eerder vermeld

4 Beleid

ontbreekt het de medische sector aan een grote commerciële speler op


het gebied van productontwikkeling.


Het beeld is op het niveau van Medical Delta niet veel gustiger, vandaar

Het ER programma is het gezicht van het beleid in de Rotterdamse

dat Medical Delta een Business to Science Portal (B2SP) is gestart. Op het

medische sector. De bestuurlijke visie sluit aan op het nationale

gebied van life sciences, medisch en zorg koppelt het ondernemers aan

programma Pieken in de Delta waarin Life Sciences een van de kern-

kennisinstellingen door middel van vraagscouts die vragen helpen formuleren

sectoren is. De cluster-regeling van de Provincie Zuid-Holland sluit ook

(BS2P, 2010). B2SP is onderdeel van de regio overstijgende organisatie

aan op bij de prioriteit LIfe & Health Sciences (score: 5).

Medical Delta waaraan ook TNO deel neemt. De beleidscapaciteit is op dit moment nog van beperkte omvang en de 3 Interactie

bestuurlijke inbedding kan beter (score: 2). Rotterdam investeert via

Dit subsysteem bestaat uit de aanwezigheid van netwerken en hun mate

het programma ER een substantieel bedrag in de ontwikkeling van het


cluster (score: 3). De bestuurlijke samenwerking begint op gang te


komen, maar er kan nog veel gewonnen worden in de samenwerking

Traditioneel is er sprake van een hecht netwerk binnen en tussen de

tussen de vier O's (score: 3).

verschillende spelers in de medische- en zorgsector. Artsen kennen

24


De beschikbare data over medische technologie in de regio zijn qua bronnen wat eenzijdig. Het gaat met name om publicaties van het Erasmus MC en de gemeente (ER jaarverslagen, beleidsdocumenten). Deze documenten zijn voornamelijk plannen zonder SMART doelstellingen (score: 2). 5 (Inter)nationale context Van belang zijn het nationale innovatieklimaat, de aanwezigheid van bovenregionale netwerken, stuwende bedrijvigheid en marketing & branding van de sector. De Rotterdamse medische sector ligt gunstig in het nationale innovatieklimaat, met Life Sciences als een van de pieken in de Delta waarvoor dus subsidie beschikbaar is (score: 4). Gunstig voor Rotterdam zijn ook de internationale bekendheid van het Erasmus MC en de nationale bekendheid van het Sint Franciscus Gasthuis (SFG). Er is relatief veel aandacht voor de branding van het cluster-in-ontwikkeling. De voorzieningen in de stad voor expats zijn goed op orde in Rotterdam, met onder andere een expatdesk en een internationale school (score: 5). Het Erasmus MC heeft stevige bovenregionale netwerken voor kennis en toeleveranciers, waarvan Eindhoven en Siemens voorbeelden zijn. Bovenregionale netwerken van kennis zijn ook eerder genoemden Medical Delta, met TNO als stille partner, en de Kennisalliantie (score: 3). Wat betreft stuwende bedrijvigheid scoort medisch relatief laag, aangezien de patiënten van ziekenhuizen vooral uit de regio zelf komen (score: 2).

25


3.6 Architectuur

Architectuur en crisis De financiële crisis heeft hard toegeslagen in de architectuur-sector. Investeringen in de bouwsector blijven uit waardoor nationaal de werkgelegenheid met een derde is afgenomen. Voor Rotterdam is de situatie waarschijnlijk nog iets ongunstiger omdat vooral de grote projecten uit blijven, en dat treft met name de grote Rotterdamse architectenbureaus. 1 Gebruikers van kennis Dit subsysteem bestaat uit de aanwezigheid van kritische massa, hoogwaardige klanten, startende bedrijven, risico-kapitaal en coaching. Ondanks de financiële crisis kent Rotterdam nog steeds een sterke architectuur-

De creatieve economie in Rotterdam omvat zo’n 10.300 banen, 3.3% van

sector met bureaus van mondiale betekenis. In het jaar 2005 omvatte het

de totale werkgelegenheid, en heeft een toegevoegde waarde van 400

cluster 1.120 FTE, 11% van de totale Nederlandse architectuur-sector

miljoen euro (TNO, 2005). Tot de creatieve economie worden gerekend:

(Deloitte, 2009). Het meest gerenommeerde internationaal opererende

architectuur, beeldende kunst, schrijven en uitgeven, film en video,

bureau is het Office for Metropolitan Architecture (OMA) van Rem Koolhaas.

gaming, muziek, televisie en radio, podiumkunsten, reclame en vormgeving

Daarnaast zijn onder andere West8, MVRDV en Neutelings Riedijk in Rotterdam

(Visie Creatieve Economie, 2007).

gevestigd (score kritische massa: 5).

Het bleek niet mogelijk om een scan te maken van de creatieve economie

De internationaal opererende bureaus in Rotterdam hebben zeer

als geheel, daarvoor zijn de verschillen tussen de deelsectoren te groot.

hoogwaardige opdrachtgevers in een zeer competitief veld. Dat blijkt

De focus ligt daarom op architectuur. Dat is het meest zichtbare en

bijvoorbeeld uit grensverleggende gebouwen als het Casa di Musica in

omvangrijke onderdeel van de creatieve economie in Rotterdam, goed

Porto (OMA), het Centrale Chinese Televisie kantoor in Beijing (OMA) en

voor een kwart van de werkgelegenheid. Rotterdam staat internationaal

Gyre in Tokyo (MVRDV) (score: 5).

bekend als architectuurstad, waar ruimte is voor vernieuwende

De kosten om een architectenbureau te starten zijn laag. Het vergt niet

architectuur en met een gunstig vestigingsklimaat. Naast architectuur

meer dan een kantoortje met wat pc's. Er zijn dan ook veel startups in de

wordt in paragraaf 3.7 kort de media-sector in Rotterdam beschreven.

Rotterdamse architectuursector. Ook ontstaan er veel spinoffs uit grotere

26


bureaus. Met name OMA heeft een reputatie als opleidingshuis, waar veel

Architectuur

internationaal toonaangevende architecten een tijd gewerkt hebben. Het resultaat is dat er ruim 200 kleine architectenbureaus actief zijn in de stad. Regelmatig zijn internationale doorbraken te noteren. (score: 5) Voor zover bekend zijn venture capitalists niet actief in de architectuurbranche. Wel zijn er voor startende architectenbureaus verschillende fondsen beschikbaar. Het Stimuleringsfonds voor Architectuur beschikt in 2010 over een budget van ruim 3,6 miljoen euro voor culturele (internationale) projecten op het gebied van architectuur, stedenbouw, interieurarchitectuur en landschapsarchitectuur. Ook het Fonds voor Beeldende Kunst, Vormgeving en Bouwkunst (BKVB) stelt onder bepaalde voorwaarden subsidies beschikbaar aan architecten, o.a. (starters)stipendia, projectsubsidies en publicatiesubsidies. Al deze fondsen vervullen een interessante vorm van publiek-privaat risicokapitaal (score: 3). De kleine architectenbureaus wisselen kennis en adviezen uit in onderling sterke informele netwerken. Daarnaast kunnen jonge architecten gebruik maken van de organisatie 'Your navigator', die jonge ondernemers in contact brengt met coachende ervaren ondernemers (score: 3). 2 Kennisgeneratie en -diffusie Dit subsysteem bestaat uit de aanwezigheid van hoog opgeleid talent,

architect en stedenbouwkundige waarvoor een vooropleiding vereist is.

onderwijs- en onderzoeksomvang, en ontwikkel-capaciteit (publiek en

Er studeren zo’n 180 studenten in de leeftijd tussen de 25 en 35 jaar. De

privaat).

studenten zijn verplicht naast de studie te werken in een voor de opleiding

Hoog opgeleid talent is aanwezig aan de Rotterdamse Academie van

relevante werkomgeving. De opleiding heeft een kleine staf (10) en werkt

Bouwkunst (RAvB). De RAvB biedt een 4-jarige masteropleiding tot

vooral met freelance docenten van gerenommeerde architectenbureaus.

27


Door de crisis kan een kwart van de afgestudeerde studenten niet direct

afhankelijk van technologische doorbraken in andere velden, zoals

een baan vinden. Alhoewel de specifieke masteropleiding in Rotterdam

computer-software, nieuwe materialen en installatietechniek. Er is

kleiner is dan haar zusteropleiding in Amsterdam, wordt de Rotterdamse

veel te winnen met gezamenlijke R&D-projecten ontstaan tussen

architectuursector ook nog gevoed door de opleiding Bouwkunde met zo’n

architectenbureaus en toeleverende bedrijven (score: 2).

3.000 studenten aan de TU Delft. De regio Rotterdam heeft daarmee veruit de grootste pool van hoog opgeleid architectuur-talent in Nederland

3 Interactie

(score: 5).

Dit subsysteem bestaat uit de aanwezigheid van netwerken en hun mate

Op het gebied van onderzoek is, naast de TU Delft, het Berlage instituut


een belangrijke speler. Het is een postdoctoraal onderzoeksinstituut ter


promotie van excellentie in architectuur en stedenbouw. Het instituut

Netwerken zijn heel belangrijk voor architectenbureaus. Onderling zijn

heeft een wereldwijde reputatie als platform voor discussie, uitwisseling

er dan ook veel informele kleine netwerken die een grote mate van

en reflectie over architectuur thema’s. In de onderzoeksboard hebben

openheid hebben maar die tamelijk homogeen zijn (score: 3).

toonaangevende architecten uit binnen- en buitenland zitting, zoals Ben

Er zijn veel organisaties in Rotterdam die netwerkvorming faciliteren.

van Berkel (UNStudio), Winy Maas (MVRDV), Elia Zenghelis en Rem

Een voorbeeld van een formele netwerkorganisatie is de Bond van

Koolhaas (OMA). Daarnaast vindt er praktijkgericht onderzoek plaats

Nederlandse Architecten (BNA). Deze telt 3.000 architectenleden die

binnen het kenniscentrum Transurban dat de gebouwde omgeving als

samen worden gebracht in onderliggende netwerken. Een voorbeeld van

onderzoeksveld kent, met speerpunten stedelijke vernieuwing, water en

een informeel netwerk is Jonge Architecten, waarin jonge architecten de

wonen, haventransformatie en duurzaamheid. Het kenniscentrum is

kans krijgen om te gaan kijken bij gevestigde architecten bureaus. Het

verbonden met praktijkpartners en onderwijsinstellingen zoals de

BNA zorgt verder voor algemene informatieverstrekking over de activiteiten

bacheloropleidingen van de Hogeschool Rotterdam en de Rotterdamse

van een architect of treedt op als gesprekspartner bij nieuwe weten

Academie van Bouwkunst (score: 3).

regelgeving. Daarnaast zijn er nog het in Rotterdam gevestigde Nederlands

De ontwikkelcapaciteit in de architectuursector is beperkt. Het gaat

Architectuurinstituut (NAi) en het (lokale) Architectuur Instituut Rotterdam

meestal om 'ontwikkeling in actie': de vernieuwing vindt plaats in

(AIR) (score: 4). Deze instellingen ontvangen programmafinanciering

betaalde opdrachten. Bureaus zijn voor grote doorbraken meestal

voor vier jaar, maar drijven hoofdzakelijk op overheidssubsidie (score: 4).

28


4 Beleid






De sector architectuur behoort tot de creatieve industrie die in 2005 door


het Innovatieplatform is uitgeroepen tot één van de sleutelgebieden van

De sector architectuur behoort tot de creatieve industrie die in 2005 door

Nederland. De Rotterdamse prioriteit komt dus overeen met de nationale

het Innovatieplatform is uitgeroepen tot één van de sleutelgebieden van

prioriteit (score: 5).

Nederland. De Rotterdamse prioriteit komt dus overeen met de nationale

De beleidscapaciteit van de gemeente zit vooral in het enthousiasme en

prioriteit (score: 5).

de deskundigheid van de medewerkers van het OBR en dKC (score: 2).

De vernetwerking van de Rotterdamse architectuur-sector is met name

Beschikbare data zijn een beperkt aantal regionaal en nationaal

op nationaal niveau bijzonder goed. Het merendeel van de nationale instituten

georiënteerde bronnen, die dan ook met name gebruikt zijn in het

(NAi, Berlage Instituut, Dutch Design, Fashion and Architecture) is in

uitvoeringsprogramma en de visie van het OBR programma Creatieve

Rotterdam gevestigd en het zwaartepunt voor onderzoek ligt ook in deze

Economie. De onderbouwing van het beleid met harde cijfers is redelijk

regio. (score: 3)

(score: 3). Er is het nodige budget beschikbaar voor de beleidsinspanningen

Om zo goed mogelijk te profiteren van dit nationale innovatieklimaat is

van de gemeente, zeker als de voorzieningen voor starters meegeteld

het belangrijk dat de architectuur sector goed zichtbaar gemaakt wordt.

worden (score: 3).

Wat betreft branding doet de Rotterdamse architectuur sector het goed.

De relatie onderzoek-beroepspraktijk-onderwijs is redelijk hecht binnen

Het NAi heeft een museum en er zijn tal van relevante websites te vinden.

de architectuur sector. Grote architecten geven les op de architectuur-

De masteropleiding Architectuur trekt veel Belgische studenten. Daarnaast

opleiding, en starten zelf onderzoeksprojecten waarvoor ze een aanvraag

is er de tweejaarlijkse Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam en

indienen bij het stimuleringsfonds of Fonds BKV. Een voorbeeld is het

het Architectuur Film Festival Rotterdam (AFFR) (score: 5).

bureau OMA van Rem Koolaas, dat een onderzoeksafdeling opgezet heeft

De architectuur sector zorgt voor stuwende werkgelegenheid wanneer

(AMO). Daarnaast organiseert AIR discussies waarbij overheid, opdrachtgevers

Rotterdamse architectenbureaus opdrachten uitvoeren buiten de regio en

en architecten samen gebracht worden. Er is dus sprake van enige

buiten Nederland. Dat laatste is maar in beperkte mate het geval. De

bestuurlijke samenwerking tussen de vier O's, maar die lijkt tamelijk

meeste architectenbureaus zijn voornamelijk nationaal actief (score: 3).

ad hoc van karakter (score: 3).

29


3.7 Kwalitatieve beschrijvingen

voor het merendeel om dienstverlening die gebonden is aan de regio en

Naast de vijf bovenstaande clusters en clusters-in-ontwikkeling is er een

die weinig aantrekkingskracht heeft op talent of klanten van buiten de

aantal gebieden waar de gemeente Rotterdam ambities toont, maar die

regio. Ook gaat het om een vorm van dienst-verlening die lastig schaalbaar

qua schaal en volwassenheid van het innovatiesysteem nog onvoldoende

is, omdat de zorg maar in beperkte mate marktwerking kent en omdat het

substantie hebben om een kwantitatieve beschrijving van te maken. Het

intellectueel eigendom van bijvoorbeeld een bepaald behandelprotocol

gaat om zorg, media, duurzame chemie en energiebesparing en decentrale

veel lastiger vast te leggen is dan van een medicijn of een instrument.

energie opwekking in de stedelijke omgeving. Ze worden in deze paragraaf

Desondanks is een innovatie-agenda voor de Rotterdamse zorg denkbaar,

kort beschreven.

mede gezien het grote maatschappelijk belang. Daarbij ligt het accent dan niet op een cluster-achtige ontwikkeling, maar op het belang voor de regio van een hoogwaardige en efficiënte zorg. Technologische ontwikkelingen die van belang zijn voor de zorg, zoals bijvoorbeeld in apparatuur, software voor analyse van cliëntgegevens of op het gebied van zorg op afstand, vallen in de categorisering van dit onderzoek onder de noemer medische technologie, die in paragraaf 3.5 besproken is. Media Rotterdam heeft de afgelopen tien jaar stevig ingezet op het aantrekken van mediabedrijven. Er is door de stad geïnvesteerd in technische

Zorg

voorzieningen, gebouwen en in acquisitie. Dat beleid heeft maar ten dele

Op een aantal punten van het innovatiesysteem-model scoort de zorg hoog

zijn vruchten afgeworpen. Ondanks de Rotterdamse inspanningen is de

in de regio Rotterdam. Er is flink wat werkgelegenheid en er zijn opleidingen

productie van televisie en radio geconcentreerd gebleven in Hilversum,

van VMBO tot universitair niveau. Het gaat om een sector die een grote

Amsterdam en Aalsmeer. Ook relatief nieuwe mediavelden zoals webcontent

economische waarde vertegenwoordigt in de stad en die tegelijkertijd

en gamingsoftware is geconcentreerd in de Noordvleugel van de Randstad.

een grote maatschappelijke bijdrage levert. Toch is dat onvoldoende om

Dat heeft onder andere te maken met de woonvoorkeuren van talent dat

de zorg een plaats te geven van het innovatie-beleid van de stad. Het gaat

werkt in de media. Daarmee is niet gezegd dat Rotterdam als mediastad

30


irrelevant is of dat de inspanningen zinloos zijn. Vanuit innovatieperspectief

Energiebesparing en decentrale energie opwekking stedelijke omgeving

is het echter niet logisch om het mediaveld onderdeel uit te laten maken

Rotterdam heeft met het Climate Initiative de ambitie uitgesproken om

van het innovatiebeleid, daarvoor ontbreken er te veel puzzelstukken in

de CO2 uitstoot van de stad te halveren in 2025. Onderdeel van de ambitie

het innovatiesysteem.

is de wens om een innovatief cluster rondom energiebesparing en duurzame energieopwekking te ontwikkelen. Die wens is sympathiek en begrijpelijk,

Duurzame chemie

maar de stad is daar niet goed voor gepositioneerd. Het ontbreekt aan

Eén van de belangrijkste clusters in de regio Rotterdam is de chemie. Qua

kritische massa, aan kapitaal, aan onderzoekscapaciteit, aan ontwikkel-

kritische massa, onderzoekscapaciteit en netwerken scoort deze sector

capaciteit en aan hoog opgeleid en gespecialiseerd talent. Daar komt bij

goed. De grote uitdaging voor de chemie is om te verduurzamen, om de

dat het ongeveer twintig jaar te laat is voor de ontwikkeling van zo’n cluster.

huidige fossiele grondstoffen te vervangen door duurzame alternatieven.

De kaarten in de markt voor duurzame energie zijn de afgelopen twintig

De achterblijvers in de chemie zullen zo lang mogelijk vasthouden aan de

jaar grotendeels geschud. De kritische massa binnen Europa zit voor

huidige fossiele basisgrondstoffen. De voorlopers in de chemie zullen het

windenergie in Denemarken en voor zonne-energie in Duitsland en

duurzame pad opgaan, wat op de korte termijn risicovoller is, maar wat

Spanje. Nederland heeft wat dat betreft de boot gemist en is nu te laat

op de langere termijn de meest kansrijke optie lijkt.

om de economische vruchten te plukken van de geweldige groei in die

Rotterdam is één van de belangrijkste havens in de wereld als het gaat

markt. Onze duurzame energie zal worden geproduceerd door windmolens

om overslag van de fossiele grondstoffen voor de chemie. De opkomst van

en zonnecellen van buitenlandse bedrijven.

duurzame alternatieven, bijvoorbeeld biomassa als duurzame brandstof,

Dat betekent niet dat het Rotterdam Climate Initiative een betekenisloos

betekent een uitgelezen kans voor de Rotterdamse haven en voor de

project is. Het is en blijft een geweldige ambitie om de CO2 uitstoot van

chemiebedrijven in de regio. Om die kans te kunnen pakken is een gezamen-

Rotterdam te halveren. Het is alleen niet een innovatieproject, maar een

lijke lange termijnstrategie nodig van het bedrijfsleven, de gemeente, de

milieuproject. Hét innovatieproject van de duurzaamheidsambities van

provincie en de kennisinstellingen in de regio om de komend twintig

Rotterdam is de ontwikkeling van een hoogwaardig innovatiesysteem voor

jaar een hoogwaardig innovatiesysteem te ontwikkelen voor duurzame

een duurzame chemie.

chemie. Die strategie ontbreekt op dit moment nog. Misschien wel de belangrijkste aanbeveling uit dit rapport is om als gemeente zeer veel tijd en energie in te investeren om dit van de grond te krijgen.

31


4 Aanbevelingen

haven in feite een testomgeving voor de nieuwste hoogwaardige producten

In dit hoofdstuk worden de meest opvallende resultaten van de scans in

en diensten, de markt is de wereld.

hoofdstuk drie behandeld. Op basis daarvan wordt een aantal aanbevelingen

b. Ontwikkelcapaciteit

gedaan, deels specifiek per cluster en deels voor de opzet van het

Ondanks de relatief grootschalige bedrijvigheid is de ontwikkelcapaciteit

innovatiebeleid van de gemeente Rotterdam in het algemeen.

in de regio gering. De marges in de logistiek zijn laag, waardoor er ook weinig geld is voor onderzoek en ontwikkeling. Er is ruimte in Rotterdam

4.1 Per cluster In deze paragraaf komen de meest opvallende resultaten en de aanbevelingen aan de orde voor de vijf clusters die in het voorgaande hoofdstuk beschreven zijn. 4.1.1 Haven logistiek Als het gaat om de logistieke bedrijvigheid in de Rotterdamse haven dan is het opvallend dat er relatief weinig wordt ondernomen met de logistieke kennis die in de haven aanwezig is. De kennisintensieve kant van de Rotterdamse haven is uitstekend te verkopen buiten de regio, maar daarvoor ontbreekt een aantal cruciale onderdelen in het innovatiesysteem: voldoende starters, ontwikkelcapaciteit en financiering voor samenwerking. a. Startersklimaat Er is meer nadruk nodig op het faciliteren van startende bedrijven. De kunst is om de kennisintensieve starters vanaf hun oprichting groter te laten denken dan Rotterdam. Vanuit innovatie bezien is de Rotterdamse

voor een toepassingsgericht onderzoeksinstituut dat onderzoek doet naar logistieke vraagstukken en via het onderzoek verbindingen legt tussen bedrijven. c. Financiering samenwerking Het ontbreekt aan geldstromen om samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen rond logistiek te stimuleren. Juist vanwege de beperkte onderzoek- en ontwikkelcapaciteit van de branche kan samenwerking een manier zijn om de ontwikkelcapaciteit te vergroten. 4.1.2 Deltatechnologie Wat opvalt aan het cluster Deltatechnologie is dat het innovatiesysteem een aantal stevige zwaktes kent, terwijl Nederland al wel een zeer sterke economische positie inneemt op dit terrein. Dat betekent dat er nog het nodige te winnen valt. De meest in het oog springende zwaktes zijn het geringe aantal starters, het ontbreken van goede data en het gebrek aan organiserend vermogen in de regio. a. Starters Net als het logistieke cluster wordt deltatechnologie gedomineerd door

32


grote bedrijven en is het aantal startende bedrijven relatief laag. Dat is

spel. Die onzekerheden zijn zichtbaar in het diagram (p. 18): er zijn een

een gemis in het innovatiesysteem, omdat starters in staat zijn om

paar stevige pieken en ook flinke dalen. Er is een substantiële kans dat CCS

risicovoller en sneller te ondernemen met nieuwe ideeën. Nieuwe

wereldwijd een miljardenmarkt wordt. De regio Rotterdam heeft een erg

bedrijvigheid kan gestimuleerd worden door bestaande bedrijven te

goede uitgangspositie in deze potentiële markt.

overtuigen van het nut van spin-offs voor het ecosysteem en indirect voor

a. Starters

deze bestaande bedrijven zelf.

Het wordt misschien wat eentonig, maar de clusterontwikkeling rond CCS

b. Data vergaring

drijft vooralsnog ook teveel op grote bedrijven. De kunst is om startups

Het was verrassend dat voor zo'n sterk ontwikkeld veld met zo'n rijke

in het ecosysteem te krijgen die cruciale innovaties in de keten ontwikkelen.

historie er zo weinig beleidsrelevante data beschikbaar was. Een

Aanbevolen wordt daarom om een zeer gerichte aanpak te ontwikkelen

innovatiesysteem ontwikkelen start met goede data over de bestaande

voor starters op het gebied van CCS.

situatie.

b. Onderwijs

c. Organiserend vermogen

Om een hoge instroom van internationaal talent te versterken is het van

Aan de kant van de overheid is het organiserend vermogen rond delta-

belang om master-onderwijs van internationaal topniveau op CCS-gerelateerde

technologie matig ontwikkeld. Het gaat om een breed terrein, met

onderwerpen te starten aan de TU Delft.

concentraties op verschillende plaatsen in de regio. Daar innovatiebeleid

c. Bestuurlijke agenda

voor ontwikkelen vergt een substantieel bestuurlijk commitment,

In dit prille stadium van CCS is het van belang dat er een stevig, breed en

beleidsbudget en organisatorische capaciteit. De recente initiatieven

duurzaam bestuurlijk commitment in de regio aanwezig is, zodat CCS voor

rond Clean Tech Delta zijn een stap in de goede richting.

een periode van tenminste tien jaar hoog op de bestuurlijke agenda in de regio staat. Dat gaat uiteraard alleen met goede data over het cluster-in-

4.1.3 Chemie: CO2 opslag De opslag van kooldioxide (Carbon Capture & Sequestration) heeft vanuit

ontwikkeling en voldoende organiserend vermogen.

innovatieperspectief een geweldige perspectief: het is een prille technologie, die nog lang niet is uitontwikkeld en waarvan de marktwaarde bepaald

4.1.4 Medische technologie Rondom medische technologie is het probleem nu eens niet de dominantie

wordt door de politieke prioriteit voor het klimaatvraagstuk. Economisch

van de grote bedrijven, maar eerder het ontbreken ervan. Het ontbreekt

gezien is het een risicovolle casus: er zijn erg veel onzekerheden in het

aan kritische massa, zowel wat betreft bedrijvigheid als wat betreft onderwijs

33


en onderzoek. Het lastige van kritische massa is dat het groeit met de

De bestuurlijke samenwerking is dan ook nog beperkt, waardoor er tijd

tijd en niet echt te 'organiseren' is. Bedrijfsacquisities leveren wel banen

en energie verloren gaat. Met een relatief bescheiden inspanning kan daar

op, maar alleen in heel zeldzame gevallen komt ook een substantiële

iets aan gedaan worden.

hoeveelheid onderzoek en ontwikkeling mee in de verhuizing. Toch is het cluster-in-ontwikkeling voor medische technologie veelbelovend, omdat het Erasmus MC zeer actief is op dit vlak en er substantieel budget beschikbaar is voor investeringen in startups. Om de inspanningen verder te versterken zijn er drie prioriteiten: a. Rainmakers Voor ondernemerschap zijn er al goede mogelijkheden voor startups via de Erasmus MC incubator. Deze startups hebben voldoende toegang tot risico-kapitaal van investeerders. Kansen liggen vooral in het aanstellen van 'rainmakers' bij Erasmus MC en de Hogeschool Rotterdam: mensen die als talentscouts precies weten waar en bij wie de kansen voor innovatie liggen binnen hun organisatie en die de brug naar de buitenwereld weten te bouwen. b. Netwerkwinst Het netwerk rondom medische technologie is relatief beperkt van omvang en nogal homogeen. Het is aan te bevelen om te investeren in zowel de schaal als in de diversiteit van het netwerk. Hiervoor kan een netwerkfacilitator in het leven worden roepen. c. Bestuurlijke samenhang Medische technologie is een relatieve nieuwkomer in de Rotterdamse regio.

4.1.5 Architectuur De Rotterdamse architectuur is wereldwijd bekend. Er is een relatief grote opleiding in de regio. De branche is erg ondernemend en omdat startende architectenbureaus zeer lage aanloopkosten hebben is er een gezond startersklimaat. Een interessante opgave voor de architectuursector is de behoefte aan duurzame gebouwen. a. Hoogwaardige duurzame vraag De sector is relatief bescheiden van omvang, de beleidsinspanning van de gemeente dient daar op afgestemd te zijn. Er is al snel te veel beleid. De belangrijkste rol die de gemeente kan spelen is die van een hoogwaardige opdrachtgever die bij bouwprojecten architecten maximaal uitdaagt om mooie, toonaangevende gebouwen en voorzieningen te bouwen die tegelijk zeer duurzaam zijn. b. Onderzoek Ondanks de grote hoeveelheid instellingen in de regio dat zich met architectuur bezighoudt is de onderzoekscapaciteit relatief beperkt. De kansen liggen vooral in onderzoek en de combinatie met duurzaamheid. Rotterdam zou veel kunnen hebben aan internationaal architectuur-onderzoek, waarbij ook vooral de combinatie met duurzame bouw een nadruk krijgt. Er wordt momenteel gezocht naar financiering voor een lector duurzame architectuur.

34


c. Internationalisering

Regionaal fonds & orgaan

Rotterdam zou nog zichtbaarder kunnen zijn als een internationale topstad

Innovatiebeleid is regionaal beleid. Om dat beleid substantie te geven is

voor architectuur. Dat is aan de ene kant een kwestie van hoogwaardige

een regionaal innovatiefonds een logische stap. Dat fonds dient als aanjaag-

architectuur in de stad, maar daarnaast is de marketing van de stad van

geld binnen de regio, maar bovenal als katalysator voor het aantrekken

belang.

van innovatiemiddelen vanuit Den Haag en Brussel. Het beste voorbeeld

4.2 Aanbevelingen Rotterdams innovatiebeleid We sluiten af met drie aanbevelingen voor de gemeente Rotterdam voor de inrichting van het innovatiebeleid.

hiervan is de aanpak van de regio Eindhoven. Er is een bescheiden bureau nodig om projecten vanuit het fonds op te zetten. Voor de aansturing kan een beroep gedaan worden op de EDBR, die dan moet worden omgevormd tot een regionaal orgaan.

Herijk Op basis van de voorgaande analyse ligt een herijking van het innovatiebeleid voor de hand. Voor media, duurzame energie en energiebesparing is op dit moment geen onderbouwing te leveren voor ambitieus innovatiebeleid. Kansen liggen er volop, met name voor logistiek, deltatechnologie, duurzame chemie en CCS. Voor de zorg is een verkenning denkbaar, gericht op de kwaliteit en efficiency van de Rotterdamse zorg. Inhoudelijke verbinding met Delft en Leiden Het succes van het Rotterdamse innovatiebeleid is in hoge mate afhankelijk van de verbinding met de kennisontwikkeling in Delft en Leiden. Dat inzicht blijkt ook al uit samenwerkingsverbanden zoals Clean Tech Delta en Medical Delta. De kunst voor het Rotterdamse innovatiebeleid is om die verbindingen inhoudelijk verder vorm te geven.

35


Geraadpleegde bronnen

• OBR, 2008, Economische Ontwikkeling Rotterdamse Gezondheidszorg –

Literatuur

• OBR, 2008, Uitvoeringsprogramma Haven en HIC 2008-2012

• Porter, M.E., 1998 The Competitive Advantage of Nations, Free Press

• OBR, 2009, Creatieve Economie Uitvoeringsprogramma 2009

• Autio, 1998, Evaluation of RTD in regional systems of innovation,

• OBR, 2009, Economische Ontwikkeling Rotterdamse Gezondheidszorg –

European Planning Studies • Bert, L. van den., A. Otgaar, E. van Tuijl, 2009, De positie van Rotterdam als locatie voor water en klimaat activiteiten, EURICUR, EUR • Deloitte, 2009, Internationale markt- en sector analyse Rotterdamse regio

jaarverslag

Beleidsdocument • OECD, 2004, Territorial Reviews: Randstad Holland, Netherlands • Postma I., 2008, Schaken op meerdere borden tegelijk, Afvang en Opslag van CO2, Chemie Magazine • RCI, 2008, CCS Brochure • RCI, 2008, Op stoom rapportage

• EDBR, 2004, Economische Visie 2020

• RCI, 2009, Samen naar resultaat! Actieprogramma 2009-2010

• EMC, 2009, Maatschappelijk verslag 2008

• RCP, 2009, Adaptatieprogramma

• Erasmus MC, 2009, Technology Transfer Office, A bird's eye view on

• TNO, 2005, Creatieve Industrie in Rotterdam

entrepreneurship • HBR, 2007, R&D-agenda

• Tödtling en Trippl, 2005, One size fits all? Towards a differentiated regional innovation policy approach. Research Policy.

• Jacobs, W., 2009, World Port City Networks, EUR • Kennisalliantie, 2009, Economische Monitor Zuid-Holland, 2009 • Nauta, F. en C. Eveleens, 2009, Provinciale Sterktes, Interprovinciaal Overleg, Den Haag. • Nauta, F, P. Veling en H. de Groot, 2008, Innovatiesysteem Ulm duurzame energie; Icarus in Baden-Württemberg, Hogeschool Arnhem Nijmegen, Arnhem. • OBR, 2009, Startnotitie Innovatie • OBR, 2007, Visie Creatieve Economie 2007-2010

36


Websites www.airfoundation.nl

www.nwp.nl

www.albeda.nl

www.oma.eu

www.architectenweb.nl

www.portofrotterdam.com

www.architectuurfonds.nl

www.rdmcampus.nl

www.berlage-institute.nl

www.rijkswaterstaat.nl/water/innovatie_en_onderzoek

www.ccs-conference.com

www.rotterdamclimateinitiative.nl

www.co2-cato.nl

www.rotterdaminnovation.com

www.deltalinqs.nl

www.rotterdamportexperience.nl

www.deltares.nl

www.rsm.nl

www.deltasync.nl

www.senternovem.nl/taskforceccs

www.ect.nl

www.stc-r.nl

www.eic-mainport.nl

www.tno.nl

www.eur.nl

www.transurban.nl

www.fenex.nl

www.tudelft.nl

www.fondsbkvb.nl

www.unesco-ihe.org

www.havenverenigingrotterdam.nl

www.vanoord.com

www.hcinnovations.nl

www.water.tudelft.nl

www.hogeschool-rotterdam.nl

www.yesdelft.nl/IncubationCentre.aspx

www.ipcc.ch

www.yournavigator.nl

www.kmr.nl

www.zadkine.nl

www.logistiek.nl/archief/id11842-RFID_op_autoterminal.html

www.zeroemissionsplatform.eu

www.mvrdv.nl www.nai.nl

37


Overzicht geïnterviewden Haven

Gezondheidszorg

Kees Joosten

Rob Postumus

senior adviseur corporate development

adjunct-directeur Erasmus MC

HBR

adviseur KennnisAlliantie Technologie Transfer Office/Erasmus MC Incubator

Creatief Jeroen Visschers

Jeroen van Wijngaarden

coördinator Masteropleiding Architectuur

Onderzoeker en docent

Akademie voor de Bouwkunst

iBMG

Pauline de Vries

Paulien Campagne

beleidsadviseur (creatieve) economie

programmamanager medisch en zorg

OBR

OBR

Klimaat

Peter van Rijn

Gabrielle van Zoeren

projectleider zorg (aankomend)

RCI

OBR

Paula Verhoeven (telefonisch) Directeur Klimaatbureau

38


Bijlage Variabelen model Onderdelen van het IS

Gebruikers van kennis

Kennisgeneratie en diffusie

Indicatoren

1

2

3

4

5

Kritische massa bedrijvigheid

bescheiden locale bedrijvigheid

behoorlijke locale bedrijvigheid

bedrijvigheid van nationale betekenis

bedrijvigheid van Europese betekenis

bedrijvigheid van mondiale betekenis

Hoogwaardige klanten

niet complexe technologie, locaal georiënteerd, weinig dynamiek

nationaal georiënteerd, weinig dynamiek

nationaal georiënteerd verhoogde concurrentie

complexe technologie, groot ontwikkelingspotentieel, internationaal concurrerend veld

complexe technologie, groot ontwikkelingspotentieel, internationaal concurrerend veld en groot budget, hoge urgentie en prioriteit

Aantal start ups en spinoffs

geen infrastructuur en geen track record (role models)

infrastructuur of track record (role models)

infrastructuur en start ups

infrastructuur en nationaal succes van start ups

internationaal succes (a la tomtom)

Risico kapitaal

business angels

business angel netwerk

active venture capital partij en business angel netwerk

concurrerende nationale venture capital partijen

internationale concurrerende venture capital partijen, deels van buiten NL

Coaching voor & door ondernemers

kleine groep ondernemers actief met coaching

kleine groep ondernemers actief met coaching en netwerken

grote groep netwerkende ondernemers op regionaal niveau

grote groep netwerkende ondernemers op nationaal niveau

verwevenheid van venture capitalists, coaching en netwerken

Hoeveelheid hoog opgeleid talent

specifieke opleiding MBO

HBO

HBO en Universiteit

HBO en universiteit internationaal georiënteerd

als 4 met substantieel aantal Aio's en post docs

Onderwijs- en onderzoeksomvang

geen gespecialiseerd onderzoek

<100 onderzoekers HBO of universiteit

100-1000 onderzoekers HBO en/of universiteit

1000-2000 onderzoekers HBO of universitair of bedrijfsleven

> 2000 onderzoekers zowel HBO, universitair als bedrijfsleven

Ontwikkelcapaciteit (publiek en privaat)

beperkte omvang locaal belang

grote omvang of nationaal belang

grote omvang en nationaal belang

grote omvang met enig internationaal belang

grote omvang en groot internationaal belang

39


Variabelen model -vervolg Onderdelen van het IS

Interactie

Indicatoren

1

2

3

4

5

Aanwezigheid netwerken en mate van openheid (netwerken binnen het cluster)

geen relevante netwerken

kleine homogene netwerken

grote homogene netwerken

kleine heterogene netwerken (overheid, bedrijfsleven, onderzoek, belangenorganisaties)

grote heterogene netwerken (overheid, bedrijfsleven, onderzoek, belangenorganisaties)

Organisaties die netwerken faciliteren

geen facilitator

facilitator aanwezig

facilitator met groot gezag en/of krachtige organisatie

facilitator met gezag, krachtige organisatie en know how

facilitator met gezag, krachtige organisatie, know how & investeringsbudget

Geldstromen die netwerkvorming stimuleren

subsidie voor netwerken

contributie >50%

programma financiering 1 - 3 jaar

programma financiering > 3 jaar

programma financiering > 3 jaar met participatie bedrijfsleven > 50%

Beschikbare data regio

ontbreken van bronnen in beleid

beperkte aantal en vooral regionale georiënteerde bronnen

beperkt aantal nationaal georiënteerde bronnen

veel en nationaal georiënteerde bronnen in beleidsdocument

veel en (inter)nationaal georiënteerde bronnen

Regionale visie

geen relatie met regionale of nationale prioriteit

beperkte overeenkomstigheid met regionale prioriteit

komt overeen met een regionale prioriteit

komt overeen met een regionale prioriteit en beperkte overeenkomstigheid met nationale prioriteit

komt overeen met een regionale prioriteit en komt overeen met een nationale prioriteit

Beleidscapaciteit

verwaarloosbaar

deskundige ambtenaren

deskundige ambtenaren & bestuurders

deskundige ambtenaren en bestuurders met actieve agenda

deskundige ambtenaren & bestuurders, actieve agenda & substantieel budget (> 1mln)

Bestuurlijke samenwerking

semantisch

beleidsafstemming binnen domeinen

enige beleidsafstemming tussen vier O's

bestuurlijke samenwerking tussen vier O's

energieke visiegedreven bestuurlijke stuurgroep met alle sleutelspelers

Beleidsbudget

<1 miljoen euro

1-3 miljoen euro

3-10 miljoen euro

10-50 miljoen euro

>50 miljoen euro

Regionaal beleid

40


Variabelen model -vervolg Onderdelen van het IS

Indicatoren

1

2

3

4

5

Nationaal innovatieklimaat

tegenwerking

geen support - geen tegenwerking

erkenning - geen steun

erkenning & bescheiden steun

nationale prioriteit & substantiële nationale financiering (>1mln)

Bovenregionale netwerken

niet noemenswaardig

nationaal netwerk toeleveranciers

nationaal netwerk kennis & toeleveranciers

internationaal netwerk toeleveranciers

internationaal netwerk kennis & toeleveranciers

Stuwende bedrijvigheid

geen stuwende werkgelegenheid

weinig

veel nationaal

3 + enigszins internationaal

3 + omvangrijk internationaal

Marketing & branding

speciale website

1 + Engelstalig

2 + Stands op internationale beurzen

3 + Internationale school of Expat desk gemeente

3 + Internationale school & Expat desk gemeente

(Inter)nationale context

41

Herijking Innovatiebeleid Rotterdam

Recommend Documents