‘Heil Hitler’
Dat ik u hier mag ontmoeten, u van wie ik ooit als werkloze de première van Die lustige Witwe in Wenen nog heb meegemaakt. Rijkskanselier Adolf Hitler tijdens zijn eerste ontmoeting met Franz Lehár in 1936
Donderdag 12 januari 1939. Rijkskanselier Adolf Hitler heeft een overvolle agenda. Vandaag is de feestelijke inwijding van het nieuwe regeringscentrum, de indrukwekkende Rijkskanselarij aan de Voss Strasse in Berlijn. Ter gelegenheid daarvan ontvangt Adolf Hitler die ochtend eerst de bevelhebbers van alle legeronderdelen. Hij krijgt de felicitaties van veldmaarschalk Hermann Göring, admiraal Erich Raeder en generaal Wilhelm Keitel. Daarna volgt zo’n beetje iedereen die wat te vertellen heeft in de nazitop: de hoogste baas van de ss, Heinrich Himmler, de chef van de Gestapo, Reinhard Heydrich, en al die anderen met wie Hitler de afgelopen jaren zijn regime heeft opgebouwd. De mannen in hun strak gesneden uniformen – bij sommigen, Göring voorop, veel te strak – praten op gedempte toon met elkaar. De imposante ruimte verdraagt geen al te grote uitbundigheid. Opwinding is er wel buiten – tegenover de kolossale ingang van het gebouw. Enkele honderden Berlijners staan al sinds de vroege uren te wachten in de hoop een glimp van hun Führer op te vangen. Vanuit de richting van de statige Unter den Linden zien ze een lange stoet auto’s naderen. Het zijn de leden van het internationale corps diplomatique, die op uitnodiging van de Führer het nieuwe regeringsgebouw vandaag ook mogen bewonderen. De ambassadeurs en andere diplomaten passeren de ere‘Heil Hitler’ 7
Componist van Hitler.indd 7 | Elgraphic - Schiedam
19-02-13 10:54
wacht van ss’ers als ze tussen vier monumentale zuilen de trap oplopen die hen naar de tien meter hoge ingang leidt. Bij het binnengaan zien ze boven zich de enorme rijksadelaar met het hakenkruis die bij elke bezoeker respect moet afdwingen. Een militair orkest heet de bezoekers welkom met enkele maten van een mars; militairen die de ingang flankeren, presenteren hun geweer. De diplomaten kijken hun ogen uit in het enorme, neoklassieke gebouw, dat de grootsheid van het Duitse Rijk moet uitstralen. In de Berlijnse kranten hebben ze die ochtend al een voorproefje kunnen lezen en zien, zoals een fotoreportage van Hitlers werkkamer, een zaal van driehonderd vierkante meter. Het is Hitlers boodschap: met het naziregime valt niet te spotten. ‘Alleen al mijn werkkamer zal iedereen angst aanjagen’, waren zijn woorden toen hij de schepping van architect Albert Speer en kunstenaar Arno Breker voor de eerste keer betrad. Niet in het minst vanwege het bureau met het even kunstige als dreigend overkomende inlegwerk. De foto’s toonden het enorme meubelstuk: wie tegenover de Führer zat, keek tegen een vervaarlijk, halfgetrokken zwaard aan. Het is een betekenisvol staaltje van gebeeldhouwde oorlogsretoriek. Aan dat bureau zou Hitler negen maanden later met zijn handtekening de aanval op Polen verordonneren en daarmee de Tweede Wereldoorlog ontketenen, ruim een halfjaar later gevolgd door zijn bevel Nederland, België en Frankrijk te overrompelen. Maar vandaag toont de Führer niet alleen het megalomane uiterlijk van zijn regime. De Duitse rijkskanselier geeft ook een demonstratie van innemende gastvrijheid en vredelievendheid. Hij krijgt ook alle kans om sympathiek en vertrouwenwekkend over te komen. Zo spreekt namens de verzamelde diplomaten de vertegenwoordiger van het Vaticaan zijn dankbaarheid uit over Hitlers ‘oprechte streven naar een blijvende Europese vrede’. Hitler kan tevreden zijn, zijn charmeoffensief lijkt succes te hebben. Lijkt, want onder de verzamelde diplomaten in de kanselarij zijn er genoeg die de schijnheilige, episcopale woorden over vredelievendheid in gedachten weghonen. Ze weten heel goed dat het Vaticaan Hitler in alles tegemoet komt om de voorheen zo machtige rooms-katholieke Kerk in Duitsland maar niet in diskrediet te brengen bij de nazi’s. Hitler antwoordt als een staatsman dat hij niet alleen hoopt op een vreedzaam Europa, maar vooral ook op een gezonder en gelukkiger Europa. 8 Componist van Hitler
Componist van Hitler.indd 8 | Elgraphic - Schiedam
19-02-13 10:54
Hitler in gesprek met de vertegenwoordiger van het Vaticaan, nuntius Cesare Orsenico.
Daarna dankt de Führer iedereen voor zijn aanwezigheid en verlaat hij het gezelschap. Ook de diplomaten maken zich op voor hun vertrek en wandelen door de zalen van Speers fantastische paleis naar de uitgang. De publieke belangstelling buiten is inmiddels enorm. Duizenden Berlijners hebben zich in de Voss Strasse verzameld en wachten op het moment dat hun Führer verschijnt. Maar eerst komen een voor een de glimmende auto’s voorrijden om de diplomaten naar hun ambassades en kantoren terug te brengen. Onder het publiek neemt de spanning toe, er is nauwelijks iemand die belangstelling heeft voor de vertrekkende diplomaten; iedereen kijkt naar het grote balkon, boven de entree. Daar kan de leider van het Duitse volk elk moment verschijnen. Maar tot ieders verbijstering zwaaien volkomen onverwacht de grote toegangsdeuren opnieuw open en verschijnt Hitler op het bordes. Hij is nog dichterbij dan de wachtenden hadden gehoopt en de kanselarij achter hem lijkt nu een decor uit een Wagneriaanse opera. Het volk jubelt en het massaal gescandeerde Heil Hitler begeleidt de Führer wanneer hij de ss-erewacht inspecteert. Zelfs nadat hij zijn werkpaleis weer is binnengegaan, blijft iedereen staan, rijen dik. De mensen verlangen dat de rijkskanselier hun nog een laatste groet gunt. Het wach‘Heil Hitler’ 9
Componist van Hitler.indd 9 | Elgraphic - Schiedam
19-02-13 10:54
ten is niet tevergeefs. Hitler verschijnt op het balkon en ‘laat alle liefde en verering van de Berlijners over zich heenkomen’, zoals de kranten de volgende dag schrijven. In de loop van de middag verlaat Hitler het monstrueuze gebouw. Zijn gepantserde, zwarte Mercedes brengt hem naar de woning van rijksminister Hermann Göring, de man die Duitsland financieel en economisch sterk en machtig genoeg moet maken voor Hitlers grootse expansieplannen. De voormalige jachtvlieger was een jaar na de machtsovername van de nazi’s in 1934 benoemd tot opperbevelhebber van de Luftwaffe. Hij is vandaag zesenveertig jaar geworden en de Führer komt op verjaardagsvisite. Hitler neemt alle tijd voor ‘der Dicke’, zoals diens ambtenaren Göring, enigszins goedmoedig, achter zijn rug noemen. De beide mannen bespreken de voortgang van de economische plannen en Hitler luistert geconcentreerd en enthousiast naar Görings verhalen over de Duitse luchtmacht, die met de dag groter en sterker wordt. ‘Der Chef’, Hitlers bijnaam, is opgewekt; tijdens de ontvangst van de diplomaten die ochtend bespeurde hij ontzag en hier en daar zelfs vrees voor het Duitse Rijk. Göring schetst hem vandaag de immense kracht van de luchtmacht en het voelt als een bevestiging van zijn macht. Hitler verlaat de woning van Göring in hetzelfde goede humeur als hij kwam. Vanavond wacht hem een concert in het Deutsches Opernhaus. Geen opera of symfonie, geen Wagner of Bruckner. Vanavond gaat hij luisteren naar de componist op wie hij al van jongs af verzot is. In het concertgebouw aan de Bismarckstrasse dirigeert Franz Lehár zijn geheel vernieuwde Die lustige Witwe. Het is Hitlers lievelingsoperette sinds hij als zeventienjarige jongen de muziek voor het eerst in Wenen hoorde. Toch is Lehárs meesterwerk niet meer dezelfde operette die hij als jongeman zo vaak had gehoord in de Oostenrijkse hoofdstad. Het was zijn persoonlijke opdracht dat de Lustige Witwe volledig zou worden aangepast aan de nieuwe tijd met zijn nieuwe regels en voorschriften, zodat zelfs zoiets onschuldigs als een operette dienstbaar wordt aan het nazigedachtegoed.
Ausverkauft De meer dan tweeduizend mannen en vrouwen die een kaartje hebben weten te bemachtigen stromen langzaam de reusachtige zaal van het 10 Componist van Hitler
Componist van Hitler.indd 10 | Elgraphic - Schiedam
19-02-13 10:54
Deutsches Opernhaus binnen. Ook boven hen, op de galerijen en in de loges raken de stoelen langzaam bezet. Onder de bezoekers zijn veel mannen in ss-uniform, geflankeerd door hun trotse echtgenotes of verloofdes. Zoveel uniformen zien de Berlijnse concertgangers normaal niet tijdens een doordeweekse voorstelling. Maar dit is dan ook niet zomaar een concert: iedereen weet dat er hoge gasten aanwezig zullen zijn, anders waren er nooit zoveel uniformen in de zaal geweest. De militairen kijken zelfverzekerd, bijna arrogant, voor zich uit. Langs de rijen stoelen loopt een ss’er, pet in de hand, epauletten op zijn schouders met de eikenblaadjes die zijn hoge rang aangeven. Waar hij ondergeschikten passeert, springen deze overeind en, stram in de houding, steken ze hun rechterhand als een bliksemschicht naar voren – de sinds 1933 verplichte, maar volgens sommigen toch wel wat theatrale groet, die moet herinneren aan de grootsheid van de Romeinse keizers. Over de balustrades zijn de rode vlaggen met de zwarte hakenkruisen gedrapeerd. Ze hangen losjes naar beneden en bewegen alleen zachtjes in de luchtstroom van een zich voorbij haastende concertganger. Ruim voordat de Führer en zijn entourage in het statige muziekpaleis in de chique wijk Charlottenburg arriveren, is de enorme zaal tot de laatste stoel bezet. Het Opernhaus is al weken volledig uitverkocht. De affiches met de aankondiging van Lehárs operette, die overal in de stad zijn aangeplakt, schreeuwen in vette letters Ausverkauft. In het Opernhaus klinkt het beschaafde geroezemoes van in feestelijke uitgaanskostuums gestoken mannen en met bont en sieraden omhangen vrouwen in lange avondjurken, geurend naar de populaire parfums van die tijd. Af en toe overstemt een iets te luide lach het beschaafde gebabbel. Het is de opgewekte spanning voorafgaand aan elk concert. De meeste concertgangers hebben al gezien dat één plek in de majestueuze zaal in schemer is gehuld. De grote ereloge, centraal tegenover het podium, is nog leeg. Een reusachtig hakenkruisbanier siert de balustrade. Vanaf de hoger gelegen ringen en vanuit de weelderig versierde loges turen sommigen opzij naar de lege loge, omgekeerd kijken concertgangers vanaf de begane grond geregeld, bijna ongeduldig, naar boven. In de orkestbak zitten de musici klaar, enkelen richten hun blik omhoog naar de ereloge, anderen staren voor zich uit of bladeren door hun partituur. Een enkeling tikt zachtjes met zijn vingers of strijkstok de maat van een onhoorbaar lied, of is ’t het ritme van de zenuwen? Want net als een ‘Heil Hitler’ 11
Componist van Hitler.indd 11 | Elgraphic - Schiedam
19-02-13 10:54
deel van het publiek zijn de musici nerveus. Ze voelen een andere spanning dan gebruikelijk voorafgaand aan een concert. In de zaal en onder de musici is het alsof de geest van de nog niet gearriveerde bezoeker al aanwezig is en de spanning verhoogt. Er begint zich een sfeer van ongeduld te verspreiden, het wachten duurt te lang en het vrolijke, maar nog steeds ingetogen enthousiasme van het publiek verandert in een gevoel van onderdrukte opgetogenheid. Iedereen wil zo graag juichen, maar houdt voor de zekerheid nog even de adem in. Dan gaan de schemerlampen in de loge aan. Er klinken opgetogen kreten van verrassing: ‘De Führer! De Führer!’ Het publiek komt als één groot, monsterachtig lichaam omhoog, heft als op commando de rechterarm en een onweer barst los: ‘Heil Hitler, Heil Hitler’. De Führer beantwoordt de ontvangst minzaam, glimlacht flauwtjes en gaat in gezelschap van zijn hofhouding zitten. Zijn rol is die van de heerser, hier zit een hedendaagse Romeinse keizer, die zijn volk brood en spelen biedt. Direct naast hem zitten de magere rijkspropagandaminister dr. Joseph Goebbels en minister Walther Funk van Economische Zaken. In het gezelschap bevindt zich ook Adolf Wagner, de Gauleiter van München, die, misschien wel als dank voor het door hem opgerichte concentratiekamp Dachau, vanavond bij de Führer in de loge mag zitten. De ruimte is verder gevuld met leden van Hitlers persoonlijke ss-lijfwacht en verscheidene lokale nazibonzen, die de nabijheid van hun leider glimmend van trots ondergaan. Het publiek, nog opgewonden, gaat weer zitten, de lichten worden gedempt en Franz Lehár slaat de eerste maten van zijn Die lustige Witwe. Lehár is sinds de eeuwwisseling een van de populairste operettecomponisten in Duitsland en Oostenrijk. En wat in Wenen en in Berlijn door het cultuurminnende publiek wordt bejubeld, komt niet lang daarna ook in andere landen op de planken. En zo bejubelen overal in de wereld de operetteliefhebbers Lehárs werken. Elk nieuw stuk van hem is goed voor maandenlang uitverkochte zalen in alle Europese steden – van Boedapest tot Amsterdam en van Rome tot Berlijn. Zoals vanavond in de Berlijnse straten, zo hangen aan de andere kant van de oceaan regelmatig bordjes Sold Out bij de theaters waar zijn voorstellingen spelen. Of het nu voorbijgangers zijn op de chique avenues in New York, op de Ringstrasse in Wenen of op het Museumplein in Amsterdam, overal fluiten en neuriën mensen liedjes van Lehár. Ook verder weg, in Azië en Zuid-Amerika, 12 Componist van Hitler
Componist van Hitler.indd 12 | Elgraphic - Schiedam
19-02-13 10:54
Het Deutsches Opernhaus tijdens de voorstelling van Die Lustige Witwe in 1939.
klinkt Lehárs muziek. Langs de Bund, de overbevolkte havenpromenade in Shanghai, op de pleinen in Rio de Janeiro, overal zingen mensen de muziek uit Die lustige Witwe. Zelfs in de Europese enclaves in Afrika klinken zijn melodieën. Wie geen geld voor het theater heeft, gaat naar de muziekfilm The Merry Widow met Maurice Chevalier als graaf Danilo. Lehárs muziek maakt bij iedereen emoties los. Wie ernaar luistert, voelt plezier, verdriet, weemoed, verlangen, put er zelfs troost uit. Lehár, zeggen de kenners, verstaat de kunst om al die emoties bij elkaar te laten komen in één compositie, in één operette. Werken als Die lustige Witwe, Das Land des Lächelns en Zigeunerliebe bezorgen hem een onomstreden plaats op het erepodium der publiekslievelingen. En een van die liefhebbers is Adolf Hitler, die de ‘grootmeester der operette’, zoals hij Lehár noemt, inmiddels een aantal keren persoonlijk heeft ontmoet. Zoals die keer in 1936, tijdens een bijeenkomst van de Rijkscultuurkamer in de Berlijnse Philharmonie. Lehár verscheen er als eregast, in smoking, met op zijn borst alle decoraties en medailles die hij ooit had ontvangen. Het jaar daarvoor was hij vijfenzestig geworden, maar nog altijd had hij de stramme houding van een voormalig militair. Toen de Führer de componist zag staan, ‘Heil Hitler’ 13
Componist van Hitler.indd 13 | Elgraphic - Schiedam
19-02-13 10:54
stormde hij zó geestdriftig op Lehár af dat de omstanders hun wenkbrauwen fronsten en zijn gedrag wel erg dweperig vonden. Hitler deed alsof hij hun afkeurende reacties niet zag. ‘Dit is het meest trotse moment uit mijn leven,’ riep hij uit, terwijl hij de hand van Lehár met zijn beide handen vastgreep. ‘Dat ik u hier mag ontmoeten, u van wie ik ooit als werkloze de première van Die lustige Witwe in Wenen nog heb meegemaakt.’ Een paar dagen na zijn ontmoeting met Lehár vertelde Hitler aan Albert Speer, zijn hofarchitect en later minister van Bewapening en Munitie, dat hij zijn geluk nog steeds niet op kon over dit, wat hij noemde, ‘betekenisvolle samenzijn’.
Nicht erwünscht Lehár leidt het orkest en de zangers door zijn operette en de Führer geniet van de muziek. Een eind van hem vandaan, aan de zijkant van de zaal, zit, onopvallend in een kleine loge, een donkerharige vrouw. Ze is stijlvol gekleed, draagt een eenvoudige, maar chique avondjapon met een niet al te opzichtige parelketting. Ze kijkt in de richting van het orkest en laat haar blik liefdevol rusten op de dirigent. Dan lijkt ze, nauwelijks zichtbaar, haar rug te rechten, er komt een glans van trots op haar gezicht. Het is Sophie Lehár, de echtgenote van de componist. Ze luistert naar het Viljalied en ziet hoe het publiek haast tot tranen geroerd is. ‘Vilja, O Vilja, Du Waldmägdelein’ klinkt het door de muisstille zaal. De langzaam stijgende tonen, de smeltend mooie melodie, de prachtige stem van de zangeres en daarna het koor dat de melodie overneemt, het is voor velen een zeldzaam moment van geluk in een tijd van grote onzekerheden. Hitlers favoriete operette klinkt als herboren: ‘Lippen schweigen, ’s flüstern Geigen. Hab mich lieb!’ Hiervoor is de Führer gekomen. De laatste tonen klinken en het applaus en gejuich bulderen als kanonsalvo’s door de zaal. Sophie Lehár lacht voor het eerst die avond breeduit. Ze houdt er niet van op de voorgrond te treden, ze heeft het podium van haar man niet nodig om gelukkig te zijn. Zoals ze daar zit, lijkt ze in niets op de beeldschone zangeressen en danseressen die deze avond over het podium wervelden. Sophie valt niet op door haar uiterlijk. Ze is een wat gezette, verzorgde vrouw van stand, zoals er zoveel zijn in de Europese steden van die tijd. 14 Componist van Hitler
Componist van Hitler.indd 14 | Elgraphic - Schiedam
19-02-13 10:54
Er is nog andere, pijnlijke reden waarom Lehárs echtgenote liever niet in de schijnwerpers staat. Sophie is Joods en hier zit ze te midden van Hitlers gehoorzame volgelingen die haar en haar ‘rasgenoten’ willen ausmerzen, verwijderen, uit de Duitse samenleving. In Wenen, waar ze samen met haar man een prachtige villa bewoont, leest ze al jarenlang de berichten over telkens nieuwe anti-Joodse maatregelen in Duitsland en de sensatiebeluste verhalen over het ‘gerechtvaardigde geweld’ tegen de Joden. En in het westelijk gelegen Bad Ischl, aan de andere kant van Oostenrijk, waar ze gedurende de zomermaanden met haar man een imposante villa bewoont, hangen inmiddels overal bordjes met daarop teksten dat Joden Nicht erwünscht zijn, dat hun aanwezigheid Verboten is en dat de Joden ‘deze straat op eigen risico betreden’. In de maanden voorafgaand aan het Berlijnse concert hadden zij en haar man al regelmatig afscheid moeten nemen van Joodse vrienden en collega’s, die naar het buitenland vertrokken, weg van het antisemitische geweld. In diezelfde periode ontvingen ze ook berichten over Duitse bekenden, die er niet in waren geslaagd op tijd weg te komen, die gevangen waren genomen en daarna verdwenen in Hitlers gevangenissen en concentratiekampen. Elke keer wanneer Sophie de telefoon hoorde overgaan, schrok ze, bang voor nog meer slecht nieuws over een kennis wiens enige misdaad zijn Joodse afkomst was. Nadat de nazi’s in maart 1938 Oostenrijk bij hun Derde Rijk hadden gevoegd, was het gevaar voor Sophie wel heel dichtbij gekomen. Sindsdien maakte Sophie zich als Joodse vrouw grote zorgen. Elke keer wanneer ze samen met haar man hun Weense villa verliet, zag ze Joodse dwangarbeidsters aan de weg werken. Haar man maande de chauffeur weliswaar om door te rijden, maar Sophie voelde de ogen in de magere, met vuil besmeurde gezichten op zich gericht. Die paar seconden dat de vrouwen van hun werk opkeken, waren voor Sophie voldoende om al haar luxe te vergeten, om zelfs te twijfelen aan de bescherming die haar man haar tot nu toe had geboden. Haar bontmantel en sieraden bezorgden haar een gevoel van schaamte. Op zo’n moment voelde ze zich Joodser dan ooit. Maar vanavond, in het Berlijnse Opernhaus, vergeet ze alle zorgen en geniet ze van de muziek. Sophie voelt haar liefde voor Franz tot in het diepst van haar ziel. Het kost haar geen moeite om vrolijk te zijn. Nadat het gejuich en de kreten om toegiften zijn losgebarsten, laat ze zich meevoeren op het enthousiasme van het publiek. Ze kijkt trots toe hoe haar ‘Heil Hitler’ 15
Componist van Hitler.indd 15 | Elgraphic - Schiedam
19-02-13 10:54
echtgenoot zich laat toejuichen. Voor Franz Lehár is de avond niet alleen muzikaal een succes. Nauwelijks drie kwartier eerder stond hij oog in oog met de Führer. In de pauze stapte Hitler onverwacht de dirigentenkamer binnen, pakte net als bij hun eerste ontmoeting drie jaar eerder Lehárs hand met beide handen vast om hem geluk te wensen met de prachtige uitvoering en met het ‘uitzonderlijk succes van deze wereldvoorstelling’. Lehár was op dat moment bijna duizelig van trots en geluk.
De hemel kleurde rood Enkele dagen na de Berlijnse voorstelling rijdt de chauffeur het echtpaar Lehár in hun Mercedes door Wenen. Ze zijn op weg naar hun prachtige villa, net buiten de stad. Vanaf het Westbahnhof rijden ze naar het Schikaneder Schlössl. De chauffeur stuurt de auto door de straten van Wenen, waar overal nog de sporen te zien zijn van het recente antisemitische geweld. Vanuit de zijraampjes kijken Franz en Sophie naar de restanten van uitgebrande synagogen en naar de Joodse winkels die vernield en geplunderd zijn. Overal op de muren en de straten zien ze de kreten: Juda Verrecke, Juden Raus. Het zijn de schandplekken van het afschuwelijke nazigeweld dat nog maar zo kort geleden in deze prachtige stad woedde. Nog steeds zijn niet alle puinhopen opgeruimd. In hun beschutte paleisje hadden de Lehárs weinig gemerkt van de gebeurtenissen die Wenen in één klap en voor altijd veranderden. De stad, die zo trots was op zijn kunst en cultuur, op zijn wetenschap en zijn kosmopolitische uitstraling, dat Wenen keerde zijn gezicht af van het rijke verleden en ging ten onder in een nachtmerrie van beestachtig geweld. Twee maanden voor het succesvolle concert in Berlijn, in de vroege ochtend van 10 november 1938 vreesden de Weense Joden dat de apocalyps was begonnen. De eerste melding van een massale aanval op de Joodse bevolking kwam om 09.15 uur uit de Schiffamtsstrasse: daar stond de synagoge in brand. Een kwartier later noteerde de politie dat de synagoge aan de Neue-Welt-Gasse in lichterlaaie stond; daarna volgden de joodse gebedshuizen in de Tempelgasse en de Stumpergasse, en op het Humboldtplatz, tot uiteindelijk, toen de avond viel, de hemel boven Wenen rood kleurde door de vele tientallen synagogen, joodse scholen en verenigingsgebouwen die in brand stonden. 16 Componist van Hitler
Componist van Hitler.indd 16 | Elgraphic - Schiedam
19-02-13 10:54
