Handboek Arbeidstoeleiding Strafrechtelijke Opvang Verslaafden

Handboek Arbeidstoeleiding Strafrechtelijke Opvang Verslaafden

Handboek arbeidstoeleiding 1

Eerste editie, najaar 2004 Arbeidstoeleiding binnen de SOV is voortdurend in ontwikkeling. Per jaar wordt bekeken of het handboek gewijzigd dient te worden.

Uitgave Deze uitgave werd ontwikkeld door het Ontwikkelteam Trajectbeschrijving Arbeid in samenwerking met medewerkers van de SOV-inrichting Rotterdam en verslavingsreclassering DeltaBouman. Het ontwikkelteam werd samengesteld uit medewerkers van de verschillende SOV-inrichtingen (Amsterdam, Rotterdam en Utrecht) en de dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid van de gemeente Rotterdam. Het handboek is afgestemd met GGZ Nederland

Eindredactie: Liesbeth van Mourik, coördinator Ontwikkelteam Trajectbeschrijving Arbeid Jennifer Heijligenberg-Ras, JHR Communicatie Ondanks alle aan de samenstelling van de tekst bestede zorg, kan noch de redactie, noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade die zou kunnen voortvloeien uit enige fout die in deze uitgave zou kunnen voorkomen.


Inhoudsopgave Voorwoord ............................................................................................................5 Inleiding ................................................................................................................7 Leeswijzer ..............................................................................................................8 Samenvatting ........................................................................................................9 Hoofdstuk 1 Strafrechtelijke Opvang Verslaafden • • • • • • • •

Filosofie en meerwaarde ..................................................................................................11 Programmaopbouw ........................................................................................................12 Sancties, maatregelen en beslissingen ................................................................................16 Rapportage ....................................................................................................................18 Deskundigheidsbevordering personeel ................................................................................20 Rol van gemeente ............................................................................................................21 Rol van verslavingsreclassering ..........................................................................................23 Rol van werkgever ..........................................................................................................25

Hoofdstuk 2 Hoofdlijnen arbeidstoeleiding • • • • •

Algemeen ......................................................................................................................27 Intake ............................................................................................................................28 Opstellen van het trajectplan..............................................................................................28 Uitvoeren van het trajectplan ..............................................................................................28 Behoud van arbeid ..........................................................................................................29

Hoofdstuk 3 Overige leefgebieden • Arbeid en de overige leefgebieden ....................................................................................31

Hoofdstuk 4 Communicatie • • • •

Informatie-uitwisseling........................................................................................................33 Dossiervorming ................................................................................................................34 Public relations ................................................................................................................36 Mogelijkheden voor het opzetten van een eigen netwerk van werkgevers: acquisitie en relatiebeheer ................................................................................................37

Hoofdstuk 5 Eerste fase Strafrechtelijke Opvang Verslaafden • • • • •

Diagnose en assessment....................................................................................................41 Trajectplan ......................................................................................................................43 Scholing ........................................................................................................................45 Arbeid ..........................................................................................................................47 Eindtermen......................................................................................................................48

Hoofdstuk 6 Tweede fase Strafrechtelijke Opvang Verslaafden • • • •

Trajectplan ......................................................................................................................49 Scholing ........................................................................................................................50 Praktijkbeschrijvingen arbeid ..............................................................................................51 Eindtermen......................................................................................................................54

Hoofdstuk 7 Derde fase Strafrechtelijke Opvang Verslaafden • Trajectplan ......................................................................................................................55 • Scholing ........................................................................................................................55


• Arbeid ..........................................................................................................................55 • Eindtermen......................................................................................................................56

Hoofdstuk 8 Verhalen uit de praktijk • • • • • • • •

Johan is terug bij af ..........................................................................................................57 Ricardo gaat recht vooruit..................................................................................................58 Iwan redt het niet ............................................................................................................59 Nico slaagt met vlag en wimpel ........................................................................................60 Marco valt terug in gebruik................................................................................................61 Johan V. heeft de juiste motivatie ........................................................................................62 Peter gaat de fout in ........................................................................................................63 Marco V. geeft zelf het goede voorbeeld ............................................................................64

Verklarende afkortingenlijst ..................................................................................65 Bijlagen • • • •

• • • •

Uniformiteit SOV-terminologie ............................................................................................69 Rapportagesystemen ........................................................................................................70 Overzicht van overlegvormen ............................................................................................71 Standaarddocumenten: Plan van opvang ............................................................................................................72 Trajectplan ......................................................................................................................78 Begeleidingsplan eerste/tweede fase ..................................................................................79 Selectieadvies overgang derde fase ....................................................................................83 Adviesrapport trajectbegeleiding overgang derde fase ..........................................................86 Praktijkervaringsovereenkomst tweede fase ..........................................................................88 Arbeidsovereenkomst derde fase ........................................................................................90 Checklist arbeidstoeleiding ..............................................................................................94 Tariefbepaling SOV-deelnemers tweede fase ........................................................................95 Checklist acquisitiegesprek werkgever..................................................................................97 Regionale gegevens: Netwerk arbeidstoeleiding Amsterdam ..............................................................................102 Netwerk arbeidstoeleiding Rotterdam ................................................................................103 Netwerk arbeidstoeleiding Utrecht ....................................................................................104

Als losse bijlage bij dit handboek vindt u de notitie Reïntegratiewetten van PSW arbeidsmarkt-advies en het voorlichtingsmateriaal voor de werkgever.


Voorwoord Toen in april 2001 de wet Strafrechtelijke Opvang Verslaafden in werking trad ontstond behoefte aan samenwerking op het gebied van arbeidstoeleiding, gericht op reguliere of gesubsidieerde arbeid of een andere zinvolle dagbesteding. SOV NetWerk is een samenwerkingsverband dat is ontstaan met het doel deze onderdelen verder te ontwikkelen en gebruik te maken van de verschillende ervaringen binnen het begeleidingsprogramma van de SOV. Het thans voorliggende handboek is gebaseerd op praktijkervaringen van de afgelopen twee jaren. Toen de SOV-inrichtingen begonnen met hun werk was er eigenlijk geen enkel uitgewerkt programma. Drie SOVinrichtingen begonnen zich in eerste instantie onafhankelijk van elkaar te ontwikkelen. De in het kader van de samenwerking noodzakelijke afstemming is dan ook een grote uitdaging geweest: lokaal gebonden waren er verschillende mogelijkheden, verschillende partners en verschillende culturen. Ondanks dat we uiteindelijk ver gekomen zijn in het stroomlijnen, er gestreefd is naar uniformiteit, zijn er ook verschillen blijven bestaan. Het viel niet mee om naast het ontwikkelen van het SOV-programma op zich ook nog draagvlak te verwerven voor een project dat veel tijd en energie vraagt: samenwerking met partners zoeken, conferenties organiseren, gastbezoeken afleggen , methodieken bespreken en dan tot handboek samenstellen. Het geheel is dan ook een proces van geven en nemen geworden ten aanzien van opvattingen en beleid van elkaar. Uiteindelijk ligt hier een fraai resultaat voor u, waarvan ik hoop dat u uw voordeel kunt doen met de beschrijving van de door ons opgedane ervaringen. Namens de directies van de drie SOV-inrichtingen richt ik mijn hartelijke dank aan hen die als partners hun bijdragen hebben geleverd aan het programma, maar vooral aan de totstandkoming van dit handboek: het Ontwikkelteam Trajectbeschrijving Arbeid in samenwerking met medewerkers van de SOV-inrichting Rotterdam en verslavingsreclassering DeltaBouman. Het ontwikkelteam was samengesteld uit medewerkers van de verschillende SOV-inrichtingen (Amsterdam, Utrecht en Rotterdam) en de dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid van de gemeente Rotterdam. Het handboek is afgestemd met de GGZ Nederland. Zeer veel werk is verricht door de projectcoördinator Equal van de SOV-inrichting Rotterdam, Liesbeth van Mourik. Zij wist op de noodzakelijke momenten iedereen bij de les te krijgen en te houden. PSW Arbeidsmarktadvies leverde de projectmanager: Rombout Jas.

Martin Vos, unitdirecteur SOV Rotterdam


Inleiding NetWerk is een arbeidstoeleidingsproject van de drie SOV-inrichtingen (Strafrechtelijke Opvang Verslaafden) in Amsterdam, Rotterdam en Utrecht en diverse nationale en transnationale samenwerkings- en ontwikkelingspartners. Equal, het Europese Sociale Fonds, heeft SOV NetWerk gedeeltelijk gefinancierd. Equal beoogt discriminatie en achterstand van kwetsbare doelgroepen op de arbeidsmarkt te bestrijden. Het project startte in 2002 en loopt tot eind 2004. Dit handboek is één van de drie concrete eindproducten die binnen het project Netwerk zijn gerealiseerd. De overige twee producten betreffen een handboek Assessment en een handboek Deskundigheidsbevordering voor het personeel van de SOV, gericht op arbeidstoeleiding. In de tekst van dit handboek wordt verwezen naar deze andere producten, omdat de drie producten een duidelijke onderlinge samenhang vertonen en tijdens het ontwikkelproces op elkaar zijn afgestemd. In 2002 is gestart met de ontwikkeling van een methodiek voor arbeidstoeleiding van SOV-deelnemers. Deze methodiek is vastgelegd in dit handboek met het doel de opgebouwde expertise op gestructureerde wijze beschikbaar te maken en actueel te houden. Het handboek is bestemd voor iedere functionaris die beroepsmatig direct dan wel indirect een bijdrage levert of gaat leveren aan de arbeidstoeleiding van SOV-deelnemers. Daarnaast beoogt het handboek een inspiratiebron te zijn voor samenwerkingspartners of andere organisaties die met vergelijkbare doelgroepen werken, zowel nationaal als internationaal. Dat laatste in het kader van de internationale afspraken die hierover zijn gemaakt. Het handboek Arbeidstoeleiding SOV gaat over de methodische ondersteuning van SOV-deelnemers bij de voorbereiding op en het vinden en behouden van (on)betaalde arbeid die past bij hun wensen, mogelijkheden en beperkingen. De afbakening van het onderwerp is gevonden in het benoemen en kort beschrijven van de overige leefgebieden waaraan tevens gewerkt moet worden, maar die in deze context ‘slechts’ als randvoorwaarden gelden voor effectieve arbeidstoeleiding. Op deze overige leefgebieden wordt niet verder ingegaan. De • • • • • •

uitgangspunten bij de behandeling van de onderwerpen in dit handboek zijn: de landelijke toepasbaarheid met de mogelijkheid voor een regionale invulling; het bevorderen van een uniforme terminologie; de praktische opzet; de inbreng van praktijkkennis; de geschiktheid voor een brede groep van functionarissen; de actualiteit.

Naast algemene hoofdstukken over onderwerpen die van invloed zijn op arbeidstoeleiding binnen de SOV, wordt de methodiek in de volgorde van de drie fasen van de SOV gepresenteerd. Op deze wijze kan een beeld worden gevormd van de weg die een deelnemer van binnenkomst tot aan het einde van de maatregel volgt met het doel succesvol uit te stromen. In het kader van dit handboek wordt onder succesvol verstaan, uitstromen naar: • regulier werk; • begeleid werk/gesubsidieerde arbeid; • vrijwilligerswerk; • een combinatie van werken en leren.


Leeswijzer FASE 1

FASE 2

FASE 3

UITSTROOM

Arbeidstoeleiding Gesloten fase Hoofdstuk 5

Half open fase Hoofdstuk 6

Open fase Hoofdstuk 7

Diagnose en assessment

Trajectplan

Trajectplan

Regulier werk

Trajectplan

Scholing

Scholing

Gesubsideerde arbeid

Scholing

Praktijkbeschrijving Arbeid

Arbeid

Begeleid werk (WSW)

Eindtermen

Vrijwilligerswerk

Arbeid

Eindtermen

Hoofdstuk 1

(Werk en) Opleiding

Eindtermen

Filosofie en meerwaarde

Programma opbouw

Sancties,maatregelen en beslissingen

Rapportage

Personeel

Rol van gemeente

Rol van verslavingsreclassering

Rol van werkgever

Aquisitie en relatiebeheer

Public relations

Hoofdstuk 2

Hoofdlijnen arbeidstoeleiding

Hoofdstuk 3

Overige leefgebieden

Hoofdstuk 4

Informatieuitwisseling

Hoofdstuk 8

Verhalen uit de praktijk

Dossiervorming


Samenvatting De SOV-doelgroep vraagt een specifieke benadering, ook ten aanzien van arbeidstoeleiding. Dit handboek beschrijft de methodiek van arbeidstoeleiding voor de SOV-doelgroep. Het is een weergave van de manier die gevonden is voor het methodisch ondersteunen van SOV-deelnemers bij de voorbereiding op en het vinden en behouden van (on)betaalde arbeid die past bij hun wensen, mogelijkheden en beperkingen. Andere leefgebieden dan arbeid en scholing, zoals financiën, vrije tijd en huisvesting, worden in dit handboek weliswaar niet diepgaand beschreven, hun relatie met arbeidstoeleiding wordt wel aangestipt. In de eerste vier hoofdstukken worden diverse organisatorische en randvoorwaardelijke onderwerpen over arbeidstoeleiding bij de SOV belicht. In de hoofdstukken 5, 6 en 7 worden de drie fasen van de SOV doorlopen, waarbij de methodiek wordt weergegeven. De eindtermen die als overgangseisen zijn benoemd verbinden de verschillende fasen met elkaar. De verhalen uit de praktijk geven in het laatste hoofdstuk een beeld van de realiteit. Als bijlagen zijn diverse (standaard)documenten opgenomen die een ondersteunende rol spelen in het proces. Een notitie waarin de reïntegratiewetten worden toegelicht die van toepassing zijn op reïntegratie van SOV-deelnemers is als losse bijlage bij dit handboek gevoegd. Arbeidstoeleiding is een vak. Het gaat daarbij om intake, diagnose en assessment, trajectplannen, scholing, bemiddeling naar arbeid, begeleiding en nazorg. Het is van belang te kijken naar de doelgroep en de werkwijze hierop af te stemmen. Bij de uiteenlopende, complexe problematiek van de SOV-doelgroep is alleen arbeidsintensief maatwerk effectief. Dit handboek vormt een leidraad voor de opzet van dat maatwerk. Het geeft inzicht in de wijze waarop dit te organiseren is, zowel intern als in samenwerking met externe partners. Expliciet zijn de verschillende rollen van gemeente, verslavingsreclassering en werkgevers beschreven. Geconcludeerd kan worden dat de ontwikkelde methodiek een basis vormt. Het proces blijft echter in beweging, de ontwikkelingen op het gebied van reïntegratie gaan door. De arbeidstoeleiding voor SOV-deelnemers zal daar continu op worden afgestemd. Aanbevelingen voor de toekomst betreffen vooral het gebied van nazorg: de structurele, langdurige begeleiding na afloop van de SOV-maatregel. Als randvoorwaarde voor duurzame arbeidstoeleiding is het essentieel dat in dit kader meer zorg wordt opgezet dan tot nu toe het geval is. Om die reden is een hoofdstuk over nazorg nog niet in deze editie opgenomen.


HOOFDSTUK 1 Strafrechtelijke Opvang Verslaafden

1.1

Filosofie en meerwaarde De maatregel Strafrechtelijke Opvang Verslaafden (SOV) is bedoeld voor personen die langdurig verslaafd zijn en meerdere keren veroordeeld zijn geweest voor kleine vermogensdelicten. Het criminele gedrag wordt veroorzaakt door de verslaving. Het unieke van de maatregel ligt in de combinatie van doelstellingen, enerzijds repressie, anderzijds opvang en zorg. De maatregel heeft twee hoofddoelstellingen: • het terugdringen van ernstige overlast als gevolg van door drugverslaafden gepleegde strafbare feiten; • het oplossen, althans beheersbaar maken, van de individuele (verslavings-)problematiek van verslaafde delinquenten, ten behoeve van de terugkeer in de maatschappij, mede met het oog op beëindiging van de recidive. De kans op terugval in het oude gedrag moet worden geminimaliseerd. De minister van Justitie, het gemeentebestuur en de verslavingsreclassering hebben een convenant gesloten voor de SOV waarin de verantwoordelijkheden van de drie partijen zijn benoemd. Daarnaast bestaat er een samenwerking met politie, verslavingszorg, reïntegratie-bedrijven en werkgevers. Het SOV-programma is gericht op resocialisatie. Aandacht gaat uit naar werken, wonen, vrijetijdsbesteding, herstel van oude en het opdoen van nieuwe drugvrije relaties, opleidingen, schuldsanering en sociale vaardigheden. Veel van wat geleerd moet worden komt samen binnen het arbeidstraject. Een deel van de voorwaarden voor arbeidsbegeleiding zijn gerealiseerd met inzet van Europese subsidiegelden. Tot oplegging van de maatregel SOV kan worden overgegaan als voldaan is aan de volgende voorwaarden: • er is sprake van een misdrijf waarbij voorlopige hechtenis is toegestaan; • in de afgelopen 5 jaar is iemand drie keer onherroepelijk veroordeeld tot een vrijheidsstraf of een werkstraf en deze straffen zijn daadwerkelijk ondergaan; • er is een samenhang tussen misdrijf en verslaving. In de praktijk wordt binnen de SOV uitgegaan van toenemende vrijheid binnen gevangenschap. Het verblijf is onder dwang, deelname is vrijwillig. Als de deelnemer goed doet wat moet, mag hij steeds meer van wat hij wil. De deelnemer krijgt toenemende vrijheid in ruil voor positieve deelname. Hij tekent een plan van opvang en later een begeleidingsplan. In deze plannen staan de doelen van de SOV, de eisen die gesteld worden en de (persoonlijke) doelen van de individuele deelnemer. Weigeraars verblijven de opgelegde twee jaar binnen de gevangenis in een regime met minder activiteiten. Op een later tijdstip kan iemand alsnog besluiten mee te doen. Deelnemers kunnen het werken aan hun programma tijdelijk stopzetten, dit schort echter wel de voortgang op. Mensen worden waar mogelijk verleid tot deelname, enerzijds door goede relaties met het personeel, anderzijds door programmainhoudelijke verrassingen.


1.2

Programmaopbouw Op het moment dat de maatregel door de uitspraak van de rechtbank onherroepelijk is geworden, staat de einddatum van de straf vast; precies twee jaar later. Een uitzondering vormen de deelnemers voor wie de maatregel wordt opgeheven vanwege ongeschiktheid voor het programma. De betrokkene heeft nog slechts de keus wel of niet aan het SOV-programma deel te nemen. Kiest hij voor deelname dan weet hij globaal hoe de komende twee jaar er uitzien: • 6 tot 9 maanden 1e fase (gesloten); • 6 tot 9 maanden 2e fase (half open); • 6 tot 9 maanden 3e fase (open). Het precieze verloop van de periodes hangt af van het gedrag en de voortgang in het programma. Over de voortgang in het programma neemt het multidisciplinair overleg (MDO) de besluiten. Het MDO adviseert de unitdirecteur SOV met betrekking tot de voortgang naar de volgende fase. Het MDO komt wekelijks bijeen onder voorzitterschap van de programma-manager. In het MDO zijn alle medewerkers die betrokken zijn bij de deelnemer aanwezig of vertegenwoordigd. Iedere deelnemer wordt in een vaststaande cyclus van vier tot zes weken besproken of eerder, op indicatie. Bespreking van deelnemers in het MDO verloopt aan de hand van schriftelijke verslaglegging en verzoeken van de deelnemer en alle betrokken disciplines.

De eerste fase De eerste fase SOV is opgesplitst in een eerste en een tweede verblijfsperiode. Eerste verblijfsperiode Tijdens de eerste verblijfsperiode staat onderzoek (intake en assessment) en herstel centraal. In deze periode, die ongeveer drie maanden duurt, krijgt de deelnemer de kans om zijn dagen nachtritme te herstellen, zijn motivatie voor deelname kenbaar te maken, medicatie te reduceren en mee te werken aan diverse onderzoeken en interviews. Dit plan dient binnen vier weken klaar te zijn en te worden ondertekend door de deelnemer, de unitdirecteur SOV en de trajectbegeleider. Door ondertekening verplichten de partners zich tot inspanningen zoals vastgelegd in het Wetboek van Strafrecht en het convenant met de gemeente en de verslavingsreclassering. Tijdens de eerste verblijfsperiode krijgt de deelnemer een gestructureerd programma aangeboden. De deelnemer verricht eenvoudige arbeid of volgt een relatief eenvoudig programma van Werk & Scholing. Hij kan gebruik maken van de bibliotheek, de diverse sportmomenten en de dagelijkse recreatie en er is gelegenheid om naar buiten te gaan (luchten). De deelnemer eet in eigen cel en moet zich houden aan de structuur die door de afdeling wordt bepaald. In deze fase van het programma is dit van belang, omdat het dagen nachtritme hersteld moet worden. Fysiek moeten de meeste deelnemers aansterken, terwijl de afbouw van medicatie het nodige van hen vraagt. Voor velen is het lang geleden dat zij middelenvrij waren, voor sommigen zelfs meer dan 15 jaar. Het moeten stoppen veroorzaakt bij menigeen angst en onzekerheid. De stemmingen wisselen soms sterk en een deelnemer kan zich onmachtig en gefrustreerd voelen. De gevoeligheid voor prikkels kan in deze periode toenemen, hetgeen kan leiden tot uitbarstingen van emoties. Duidelijkheid, structuur en intensief begeleidingscontact zijn daarom van groot belang. Na de eerste twee maanden ontstaat een stabielere situatie. Meestal is de deelnemer dan clean en heeft hij zijn draai gevonden. Hij heeft veel informatie over het programma gekregen en is in staat met meer vrijheden om te gaan. Tweede verblijfsperiode Na de voorbereidingen in de eerste verblijfsperiode begint in de tweede verblijfsperiode de deelname aan cursussen, trainingen en onderwijs. Vanuit het Plan van Opvang (PvO) wordt een persoonlijk begeleidingsplan (PB) gemaakt door de deelnemer en zijn mentor. In dit PB worden de formele eindtermen voor de eerste fase en de persoonlijke leerdoelen van de deelnemer benoemd. Hierbij wordt gekeken naar de mogelijkheden en beperkingen van de deelnemer. De ontwikkelingsdoelen van de deelnemers worden door observaties en assessment systematisch in kaart gebracht. Via kleinere, haalbare tussendoelen en actiepunten wordt de deelnemer stap voor stap naar de eindtermen gebracht. In het PB wordt vastgelegd aan welke cursussen, trainingen en welk onderwijs de deelnemer moet, kan en wil deelnemen om zijn doelen te behalen. Het MDO moet dit plan goedkeuren.


Schematisch overzicht van trainingen en cursussen in de eerste fase:

Eerste fase; eerste verblijfsperiode Arbeidstoeleiding

Terugvalpreventie

Algemene vaardigheden

eenvoudige arbeid

v

psycho-educatie

v

basiscursus

v

assessment

v

sport (herstel+preventie)

v

kunstzinnige vorming

k

groepsgesprek

v

bepaling onderwijsniveau

v

Eerste fase; tweede verblijfsperiode wisselende interne banen

v, i

terugvalpreventie 1

v

sociale vaardigheid 1

i

training arbeidsmotivatie

i,k

urinecontrole

v

kunstzinnige vorming

v

themabijeenkomsten

k

computercursus

k

cursus yoga

k

muziekles

k

vrijetijdsbesteding

v

groepsgesprek

v

taal- en rekenonderwijs

v, i

training agressieregulatie

i, k

(v=verplicht; i= indicatie; k= keuze) Hoe verder een deelnemer in het programma komt, hoe meer verantwoordelijkheden hij krijgt. Dit geldt ook voor de werkzaamheden die hij verricht. Wat niet in de programmering is terug te vinden, is de factor verveling. Veel terugval in gebruik ontstaat vanuit verveling. Het is daarom van wezenlijk belang dat het programma de deelnemer de gelegenheid biedt zich te vervelen. Zo kan iemand leren met dit gegeven op een meer adequate wijze om te gaan dan voorheen. Heeft de deelnemer zijn programma doorlopen, de doelen geheel of nagenoeg behaald, dan bespreekt de afdeling de voortgang. De verschillende disciplines schrijven adviesverslagen voor het MDO en in dit overleg wordt besproken of de deelnemer naar de volgende fase kan doorstromen.

De tweede fase De overgang van de eerste fase naar de tweede fase is groter dan hij lijkt. In de eerste fase is het programma redelijk vastgesteld en is de begeleiding intensief. De groepssamenstelling verandert maar langzaam en de deelnemers zien elkaar iedere dag. In de tweede fase is dat anders. Door de opbouw van vrijheden en verantwoordelijkheden zijn de deelnemers wisselend aanwezig. Sommige deelnemers mogen alleen onder begeleiding naar buiten, anderen zijn nauwelijks meer in huis. Dit maakt veel deelnemers onrustig en onzeker. Bovendien is de mogelijkheid aanwezig om betrekkelijk eenvoudig aan verslavende middelen te komen, zoals alcohol en drugs. Die mogelijkheid alleen al veroorzaakt bij nogal wat deelnemers een acute graving (‘trek’) die zij meestal niet verwacht hadden toen zij nog in de eerste fase verbleven. Een deelnemer die net geplaatst is in de tweede fase mag alleen onder begeleiding naar buiten om zaken te regelen, bijvoorbeeld voor het halen van een identiteitsbewijs. Langzaam worden de uitstapjes uitgebreid en gaan deelnemers gezamenlijk en onder begeleiding naar een sportclub, wandelen of boodschappen doen. Als alles goed gaat mag


een deelnemer een uurtje zelfstandig naar buiten. Dit wordt telkens opgebouwd en uitgebreid. Iedere week maakt een deelnemer een planning die goedgekeurd moet worden door het teamhoofd. Hierin vermeldt hij precies wat hij waar, wanneer en waarom gaat doen. Ook dient hij bereikbaar te zijn. De deelnemer kan in deze fase worden aangemeld bij het reïntegratiebedrijf en krijgt dan een intakegesprek. Het reïntegratiebedrijf ontvangt alle relevante informatie omtrent de SOV-deelnemer. Met deze informatie en de informatie uit het intakegesprek wordt een arbeidstrajectvoorstel gemaakt. Dit voorstel moet worden goedgekeurd door de deelnemer en door het MDO. Aan het begin van de tweede fase heeft de deelnemer contact met een medewerker van de afdeling Schuldhulpverlening van de gemeente. Deze medewerker inventariseert samen met de deelnemer de schulden en maakt zo nodig een saneringsvoorstel. Soms volgt een deelnemer in deze fase een beroepsopleiding of een training bij een externe instantie. De zelfstandigheid, bevoegdheden en verantwoordelijkheden worden langzaam groter. Schematisch overzicht van trainingen en cursussen in de tweede fase: Tweede fase Arbeidstoeleiding

Terugvalpreventie


intake + traject reïntegratie bedrijf

v

terugvalpreventie 2

v

sociale vaardigheid 2

v

begeleide arbeid

v

deelname AA of NA

k, i

cursus vrijetijdsbesteding

v

behandeling extern

k, i

lid van een club of vereniging

v

urinecontrole

v

cursus budgettering

k, i

straining agressieregulatie

k, i

onbegeleide arbeid beroepsopleiding

k, i

(v=verplicht; i= indicatie; k= keuze) Indien de gemaakte afspraken worden nagekomen, krijgt de deelnemer in het laatste stadium van de tweede fase een baan, betaald of onbetaald, die zoveel mogelijk past bij zijn wensen en mogelijkheden. Daarnaast is hij actief lid van een club of vereniging naar keuze en heeft hij regelmatig contact met zijn VIP1 en zijn sociale netwerk. Hij is in staat een evenwichtige verdeling te maken tussen verplichtingen en ontspanning. Bovendien kan hij weerstand bieden aan alcohol en drugs. Indien nodig kan hij zich herstellen na een terugval. Hij recidiveert niet op het gebied van criminaliteit. De praktische voorbereiding op de derde fase begint.

1

De VIP is een persoon uit het sociale netwerk van de deelnemer die hem buiten de gevangenis onder andere motiveert, stimuleert, hulp biedt in moeilijke tijden en als extern geweten functioneert.


De derde fase De derde fase is bijzonder van opzet. De deelnemer valt met betrekking tot de zorg onder de verantwoordelijkheid van de gemeente en met de recidive onder de verantwoordelijkheid van de unitdirecteur SOV. De trajectbegeleider heeft zeer regelmatig contact met de deelnemer en is zijn vaste aanspreekpunt. Zijn er meer hulpverleners bij de deelnemer betrokken dan is de trajectbegeleider eveneens voor hen het aanspreekpunt. De trajectbegeleider rapporteert de voortgang van de deelnemer aan de derde-fase-manager van de gemeente en aan de directeur SOV. Daarbij wordt steeds gelet op recidive, het nakomen van afspraken en de ontwikkelingen op het gebied van werk, netwerk en vrijetijdsbesteding. Schematisch overzicht van trainingen en cursussen in de derde fase: Derde fase Arbeidstoeleiding

Terugvalpreventie


arbeid betaald of vrijwillig

v

urinecontrole

v

lid van club of vereniging

v

beroepsopleiding

i, k

terugkom-bijeenkomsten

v

contact met VIP

v

behandeling extern

k, i

(v=verplicht; i= indicatie; k= keuze)

Nazorg Tijdens het traject van de SOV tot nu toe blijkt dat een groot aantal deelnemers nog lange tijd, mogelijk de rest van hun leven, zorg en steun nodig hebben. Het is van wezenlijk belang deze zorg te organiseren ruim voordat het einde van de SOV-maatregel in zicht is. Lange wachtlijsten, meer vraag dan aanbod en de gebrekkige samenwerking tussen instellingen zijn hierin grote obstakels gebleken. De inspanningen van SOV-personeel, deelnemers, ketenpartners en de maatschappij gaan verloren wanneer de nazorg niet goed geregeld is.

1.3

Sancties, maatregelen en beslissingen Een sanctie is een straf voor een overtreding. Een maatregel wordt genomen om de orde, de rust en de veiligheid van deelnemers, personeel en inrichting te waarborgen. Daarnaast neemt de directeur beslissingen met doorgaans een pedagogisch karakter, volgend uit het individueel programma. De basis van sanctioneren, maatregelen en beslissen binnen de SOV is de Penitentaire Beginselen Wet (PBW). Daarnaast zijn er huisregels en het SOV-routeboekje. Tenslotte zijn er plannen van opvang, plannen van aanpak en onderlinge afspraken. In principe wordt zoals gebruikelijk binnen het gevangeniswezen stapelend gestraft, dus oplopend bij eerste, tweede en volgende incidenten. De ernst van de situatie wordt meegewogen, het bekennen of ontkennen, redelijkheid, proeftijd, proportionaliteit (de redelijkheid van de gevolgen die een straf of maatregel op termijn kunnen hebben), veiligheid, etc. De directeur kan altijd gemotiveerd uitzonderingen maken. Omdat de directeur vrij vergaande bevoegdheden heeft bij het opleggen van sancties, maatregelen en het nemen van beslissingen, wordt hij gecontroleerd door de Commissie van Toezicht. Een SOV-deelnemer kan een klacht indienen bij deze commissie. Dit kan alleen voorzover het een beslissing van de directeur betreft. Een deelnemer kan niet in beklag gaan tegen bijvoorbeeld de regelgeving in de wet. De wet gaat ervan uit dat alle mensen onder gelijke omstandigheden op dezelfde manier behandeld moeten worden en dat iemand van tevoren moet kunnen weten wat de regels zijn en wat wel en niet kan. Er mag geen sprake zijn van willekeur. De directeur laat zich zo breed mogelijk informeren voordat hij een beslissing neemt. Mentoren, agogisch medewerkers, programmamanager, afdelingshoofd, trajectbegeleider, psycholoog, psychiater, arbeidsmedewerker en soms alle leden van het MDO geven hun advies. Sancties, maatregelen en beslissingen worden zoveel mogelijk vanuit een orthopedagogisch perspectief genomen. Bij het corrigeren wordt rekening gehouden met de leeftijd, de cultuur, de al dan niet verborgen agenda en de


ontwikkeling van de deelnemer. In de eerste fase van de SOV zijn sancties, maatregelen en beslissingen het meest gerelateerd aan gelijksoortige situaties binnen het gevangeniswezen. Mensen die zich gemotiveerd gedragen kunnen een extra financiële bijdrage op het loon krijgen. Deze extra bijdrage kan een deelnemer weer kwijtraken wanneer er incidenten zijn, bij gebruik, geweld of het weigeren van opdrachten, e.d. Een deelnemer kan een proeftijd krijgen, een voorwaardelijke straf of een inzichtgevende pedagogisch getinte actie. Maar bij een tweede keer in korte tijd is het al snel duidelijk. Een deelnemer kan dan worden teruggeplaatst in het programma, omdat zijn gedrag niet wijst op het daadwerkelijk mee willen doen. Wat een deelnemer zegt is niet zo belangrijk, het gaat om wat een deelnemer doet. En dat heeft gevolgen, ook voor de arbeidstoeleiding. Het uitgangspunt bij sanctioneren is dat de mogelijkheden van het verrichten van arbeid zoveel mogelijk overeind gehouden worden. Alternatieve maatregelen zijn binnen de SOV-inrichting soms ook mogelijk. Bekeken kan worden of een paradoxale maatregel het gewenste effect geeft. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan een deelnemer in de eerste fase die angst heeft voor de tweede fase. Hij gaat mogelijk gebruiken om een sanctie uit te lokken. Hij krijgt dan juist plotseling de opdracht om zijn spullen te pakken, omdat hij wordt doorgeplaatst naar de tweede fase. In de praktijk is het effect van deze paradoxale maatregel vaak positief. De deelnemer doet het goed en blijft zijn programma volgen als afgesproken. In sommige gevallen gelden verzachtende omstandigheden. Gekeken kan worden of een deelnemer wel goed meedraait in het dagprogramma of daar ook verstek laat gaan. Ontkent een deelnemer of geeft hij toe? Wanneer de sfeer op een afdeling slecht is, zal het personeel weinig extra organiseren tijdens de weekenden of rondom de feestdagen. Kortom: als een deelnemer doet wat hij moet doen, dan mag hij veel van wat hij graag wil en krijgt hij in toenemende mate vrijheden en mogelijkheden. Dit kan uiteindelijk resulteren in begeleid verlof en de overgang naar een fase waar de deelnemer in toenemende mate naar buiten mag. Alternatieven worden gezocht wanneer blijkt dat een deelnemer het niet aankan. Deze alternatieven plegen echter vaak een aanslag op de personeelsbezetting. De SOV is gebaseerd op groepswerk, niet op individuele programma’s die helaas (o.a. door psychiatrische problematiek) toch vaak noodzakelijk zijn. Sancties, maatregelen en beslissingen in de tweede fase zijn het meest gecompliceerd. Vaak worden pedagogisch verantwoorde beslissingen al genoeg als straf ervaren. Getracht wordt de gevolgen nauw te relateren aan het ‘delict’. Hoofdzakelijk worden beslissingen door de directeur genomen en deze zijn vooral gericht op de veiligheid van de deelnemer zelf. Het is van belang te bezien of ‘iets doen’ niet slechter uitpakt dan ‘niets doen’. Of ‘iets doen’ niet onbedoeld ernstige gevolgen heeft, bijvoorbeeld het verliezen van arbeid, het verliezen van het vertrouwen van familie, het afgewezen worden door de sportvereniging vanwege onbetrouwbaarheid bij wedstrijden, etc. Aan de andere kant is een breuk ook noodzakelijk wanneer een deelnemer een paar keer heeft gebruikt. Het is geen straf, maar heeft te maken met opvoeden en het inzetten van kennis van verslaving. Op grond van herhaalde ‘delicten’ kan een deelnemer worden teruggeplaatst naar de eerste fase. Voor bepaalde, maar ook voor onbepaalde tijd. De directeur kan deze periode zelf bepalen. Hij kan het echter ook overlaten aan het MDO. In de tweede fase kan een deelnemer in toenemende mate de inrichting in en uit lopen. Invoeren van alcohol of drugs is ten strengste verboden en wordt altijd gevolgd door terugplaatsing. Onder invloed zijn kan plaatsing in de strafcel als gevolg hebben. De veiligheid van anderen telt zwaar. Te laat terugkomen van verlof begint bij een waarschuwing, maar wordt gevolgd door het ‘terugbetalen’ van de tijd bij een volgend verlof. Fouten maken mag, een mens kan niet functioneren als hij geen fouten mag maken. Fouten moeten wel worden benoemd. Personeel uitschelden is niet toegestaan, maar er valt ongetwijfeld wel eens een onvertogen woord. In de eerste fase wordt dit niet getolereerd, in de tweede fase wordt dit tot op zekere hoogte gezien als deel van het leven. Zonder toestemming kan een deelnemer zich geen vrijheden permitteren. Het is pedagogisch zeer belangrijk dat grenzen worden gesteld zonder dat daar direct ingrijpende maatregelen aan verbonden zijn.

1.4

Rapportage Binnen het SOV-traject worden diverse rapportages gemaakt met verschillende doelen. Allereerst het plan van opvang; een rapportage waarin op diverse leefgebieden wordt onderzocht hoe de deelnemer in het verleden heeft gefunctioneerd en wat zijn mogelijkheden en beperkingen in die gebieden voor de toekomst zijn. Aan de hand van de eindtermen per fase wordt stapsgewijs toegewerkt naar een beter functioneren op de gebieden waar tekorten werden geconstateerd. Hiervan wordt in het persoonlijk begeleidingsplan verslag gedaan. Tenslotte wordt aan het eind van elke fase een evaluatie gemaakt waarin wordt beschreven wat de geconstateerde tekorten/defecten waren


en welke doelen in die fase behaald dienden te worden. De wijze waarop getracht is de doelen te halen en het behaalde resultaat zijn in het evaluatieverslag terug te vinden. De deelnemer wordt periodiek besproken in het MDO. Ten behoeve van dit overleg wordt de voortgang van de deelnemer kort weergegeven in de meerwekelijkse rapportage.

Plan van opvang Bij het opstellen van een PvO is het van belang te kijken naar de mogelijkheden en tekorten van de deelnemer op de diverse leefgebieden. Hiertoe wordt gebruik gemaakt van reeds aanwezige informatie, testen en interviews met de deelnemer. De aspirant-deelnemer spreekt diverse disciplines ten behoeve van het PvO, zoals de arts, de psycholoog, de agogisch medewerker, de trajectbegeleider, de assessoren en de onderwijzer. Al deze medewerkers leveren hun aandeel in de te stellen diagnose op hun vakgebied. Het PvO wordt, nadat het is goedgekeurd door het MDO, getekend door de unitdirecteur SOV en de deelnemer. Vanaf het moment van ondertekening is de aspirantdeelnemer deelnemer geworden. De gebieden waarover in het PvO wordt geschreven: • de lichamelijke gesteldheid door de arts met betrekking tot de gezondheid, door de sportinstructeur met betrekking tot de conditie • de geestelijke gesteldheid door de psycholoog/psychiater • arbeid door assessoren • scholing door onderwijzers • zelfzorg en hygiëne door agogisch medewerkers • financiën door agogisch medewerkers • wonen door agogisch medewerkers • criminaliteit door agogisch medewerkers • verslaving door trajectbegeleiding • sociaal netwerk door agogisch medewerkers • vrijetijdsbesteding door agogisch medewerkers In het PvO worden naast de achtergrondinformatie en diagnose ook de eindtermen van het SOV-traject beschreven, zoals deze door het Ministerie van Justitie zijn opgesteld. Tenslotte kan de deelnemer aangeven wat zijn persoonlijke einddoelen zijn.

Persoonlijk begeleidingsplan Eenmaal vastgesteld wat de mogelijkheden, beperkingen, tekorten en einddoelen zijn, is het mogelijk een begeleidingsplan op te stellen. De deelnemer richt zich op de einddoelen die voor die fase gesteld zijn. Deelnemer en mentor stellen, in overleg met collega’s van diverse disciplines, een werkplan op waarin zij uiteenzetten hoe zij stapsgewijs de tekorten per gebied gaan bewerken. Systematisch en doelgericht werken zij aan de voortgang, waarbij verslag wordt gedaan van bijvoorbeeld de trainingen en cursussen die de deelnemer volgt. De gebieden waarin gewerkt wordt verschillen per deelnemer. Niet alle deelnemers hebben lacunes op dezelfde leefgebieden. Ook zijn de mogelijkheden en beperkingen per persoon anders. Hoewel alle gebieden in de verschillende fasen aan de orde komen, is er een verschil in prioriteit per fase te benoemen. In de eerste fase ligt de nadruk meer op de persoonlijke en communicatieve vlakken. In de tweede fase komen praktische vaardigheden, terugval in gebruik en zaken die te maken hebben met zelfstandig functioneren meer aan de orde. In de derde fase zijn het probleemoplossend vermogen en de zelfstandigheid belangrijke items. Het begeleidingsplan is een werkdocument dat voortdurend verslag doet van de afspraken die de deelnemer en zijn mentor maken.

Evaluatieverslag Indien de deelnemer de einddoelen van een fase heeft behaald, wordt zijn overgang naar de volgende fase besproken. Zowel de mentor als de deelnemer dienen een fase-evaluatie te schrijven. Hierin wordt beschreven of en hoe de gestelde doelen gehaald zijn. De trajectbegeleiding schrijft een advies ten aanzien van plaatsing in de volgende fase. Deze evaluatieverslagen worden besproken in het MDO. Hier wordt een besluit genomen ter advisering van de unitdirecteur SOV en (als het gaat om plaatsing in de derde fase) de selectiefunctionaris.


De unitdirecteur neemt een definitief besluit met betrekking tot de plaatsing. In het evaluatieverslag moeten de volgende zaken in ieder geval terug te vinden zijn: • geestelijke en lichamelijke gesteldheid en het herstel daarvan; • ontwikkeling van de vaardigheden met het oog op terugkeer in de maatschappij en de beëindiging van de recidive; • ontwikkeling van de motivatie tot gedragsverandering; • het oordeel van de deelnemer over het programma; • de incidenten waar de deelnemer bij betrokken was (rapporten/meldingen).

Meerwekelijkse rapportage De voortgang van iedere deelnemer wordt periodiek besproken in het MDO. Ter voorbereiding van deze periodieke bespreking staat de deelnemer op de agenda van de wekelijkse casuïstiekbespreking van zijn afdeling. Hier wordt zijn voortgang besproken die door de mentor wordt weergegeven in de meerwekelijkse rapportages. De meerwekelijkse rapportages geven een beeld van de progressie van de deelnemer. Een samenvatting hiervan wordt door de diverse deelnemers van het MDO gebruikt. Eventuele veranderingen in het programma van de deelnemer worden in het MDO besproken en besloten. Voorstellen tot veranderingen kunnen door iedere deelnemer aan het MDO worden gedaan. Ook de deelnemer zelf kan schriftelijk of in persoon een verzoek tot wijzing van zijn programma indienen.

Schematisch overzicht rapportages Wat is de hulpvraag | Diagnose (Plan van opvang)

> Doelen | Persoonlijk begeleidingsplan

> Hoe te halen | Programma

> Evaluatie | Evaluatieverslag

Als bijlage is het overzicht van rapportagesystemen binnen de SOV opgenomen.

1.5

Deskundigheidsbevordering personeel In het ‘spel’ van arbeidstoeleiding spelen verschillende mensen een belangrijke rol. De kwaliteit van de arbeidstoeleiding is mede afhankelijk van de kwaliteiten van al die mensen. Het is van belang dat de verschillende disciplines in ieder geval op de hoogte zijn van de basisprincipes van arbeidstoeleiding binnen de SOV. De ontwikkeling van een basismodule deskundigheidsbevordering gericht op arbeidstoeleiding is hierbij van belang. Het product SOV NetWerk Deskundigheidsbevordering vormt deze module. Het handboek bevat onder meer de volgende onderwerpen: SOV, profielen van deelnemers(rollen) in het reïntegratietraject, verslaving en arbeid, arbeidstoeleidingstraject, personele inzet en deskundigheidsbevordering. Het handboek is gericht op de verschillende functiegroepen binnen de SOV-inrichtingen die te maken hebben met arbeidstoeleiding. Afhankelijk van de functiegroep worden aanbevelingen gedaan op welke onderdelen medewerkers getraind moeten worden. De benoemde functiegroepen zijn een weergave van de betrokken medewerkers in de verschillende SOV-inrichtingen, zodat lokale verschillen worden opgevangen.

1.6

Rol van gemeente Gezamenlijke verantwoordelijkheid Uit de regelgeving en het SOV-convenant is af te leiden dat de primaire verantwoordelijkheid van de gemeente ligt in de derde fase van het SOV-programma. Daarnaast kan zij, in het belang van de reïntegratie van de deelnemer, reeds in de tweede fase zorgdragen voor voorzieningen die doorlopen en van belang zijn voor het traject van de deelnemer. In het kader van arbeidstoeleiding heeft de gemeente er belang bij dat het individuele reïntegratietraject reeds in de tweede fase een aanvang neemt en kan zij daarom besluiten daarvoor -in een vroeg stadium- een reïntegratiebedrijf in te zetten. De gemeente heeft hiertoe reïntegratiebudgetten tot haar beschikking, gericht op de doelgroep


bijstandsgerechtigden en de groep die voorheen werd aangeduid als Niet-Uitkerings Gerechtigden (NUG). Deelnemers in de tweede fase van de SOV kunnen onder die laatste doelgroep vallen. Vanwege hun detentie hebben zij geen recht op een uitkering, maar zij zijn grotendeels wel toekomstige klanten van de gemeente waarin zij domicilie hebben (wettige woonplaats). Deze pro-actieve houding van de gemeente past binnen de gezamenlijke verantwoordelijkheid die Justitie, verslavingsreclassering en gemeente hebben in het terugdringen van recidive.

Trajecten op maat De deelnemers verschillen onderling in opleidingsniveau, werkervaring, motivatie en competenties. Daarom is voor iedere deelnemer een individueel reïntegratieplan (trajectplan) noodzakelijk. De gemeente is opdrachtgever en creëert (samen met de SOV-inrichting) de voorwaarden waardoor het reïntegratiebedrijf optimaal kan functioneren en tot een passend aanbod voor de doelgroep in de tweede fase kan komen. Naast reïntegratie gericht op deelname aan de arbeidsmarkt, wordt ook aandacht besteed aan sociale activering. Dit is een alternatief voor deelnemers die nog niet kunnen toetreden op de reguliere arbeidsmarkt, maar voor wie op termijn wel mogelijkheden op de reguliere arbeidsmarkt bestaan. De gemeente neemt dan ook initiatief tot periodiek overleg met het reïntegratiebedrijf, de arbeidstoeleider en de trajectbegeleider.

Arbeidsbeperkingen Reeds in de eerste fase worden binnen de SOV-inrichting diverse tests afgenomen, waaronder een psychologisch en medisch onderzoek naar de gesteldheid en mogelijkheden van de deelnemer. Ten behoeve van de reïntegratie in het arbeidsproces kan een arbeidsmedisch onderzoek op zijn plaats zijn. De selectie hiervoor vindt plaats in de eerste fase, de uitvoering in de tweede fase. Ook daarin speelt de gemeente een faciliterende rol. Afhankelijk van de uitkomst van het arbeidsmedisch onderzoek kunnen de volgende routes gevolgd worden: • aanmelding voor een WSW-traject; • aanmelding voor een reïntegratietraject bij het reïntegratiebedrijf: • met gebruikmaking van de Wet REA (voor mensen met enige arbeidsbeperkingen); • regulier reïntegratietraject. De trajecten kunnen verschillende onderdelen bevatten, zoals sociale activering, module/training, kwalificerende opleiding en/of een taalcursus Nederlands.

Voormalige/toekomstige UWV-doelgroep Ten aanzien van deelnemers die een voormalige/toekomstige relatie met het UWV hebben, dient met die instantie overlegd te worden over betrokkenheid en verantwoordelijkheid in de tweede fase. Indien het UWV niet betrokken wil zijn in de tweede fase, kan de betreffende gemeente toestemming vragen aan het UWV om een dergelijke deelnemer toch een reïntegratietraject aan te bieden voor rekening van de gemeente. In het belang van het programma in de tweede fase verdient het aanbeveling dat alle deelnemers dezelfde kansen krijgen aangeboden. Daarnaast zal in de praktijk uiteindelijk een gedeelte van de voormalige UWV-klanten alsnog bij de gemeente terechtkomen indien zij door het SOV-programma dermate vooruitgang geboekt hebben dat zij bij herkeuring afgeschat worden. Dit houdt in dat bij de herkeuring een lager percentage arbeidsongeschiktheid vastgesteld wordt. Het gevolg hiervan is dat de klant gedeeltelijk een WAO-uitkering zal ontvangen en gedeeltelijk een WW- of bijstandsuitkering. De • • •

1.7

gemeente kan de arbeidstoeleiding tevens aanvullen en ondersteunen met: een inventarisatie van de schuldhulpverlening; de verstrekking van een kortingspas voor deelname aan sociale activiteiten, sportclub, etc.; de vergoeding van werkkleding en reiskosten indien de werkgever hier niet in voorziet.

Rol van verslavingsreclassering Maatregelrapportages SOV De verslavingsreclassering is belast met het uitbrengen van de maatregelrapportages in opdracht van de Officier van Justitie. De nadruk ligt op het beschrijven van de voorgeschiedenis van de deelnemer op hulpverleningsgebied. De rechtbank wordt geadviseerd over het opleggen van de maatregel en de hulpverleningsmogelijkheden.

Werkzaamheden van de trajectbegeleider algemeen In overeenstemming met de verslavingsreclassering is voor iedere deelnemer een trajectbegeleider aangewezen voor


het realiseren van begeleidingstrajecten in het kader van de SOV-maatregel. De trajectbegeleider bewaakt en volgt (met een ‘helikopterview’) gedurende de SOV-maatregel het individuele traject van de deelnemer. De werkzaamheden van de verslavingsreclassering binnen de SOV worden in het kader van het programma Toezicht uitgevoerd. De trajectbegeleider: • is toezichthouder op de voortgang van het traject en bewaakt de uitvoering van de afspraken en de termijnen die zijn opgenomen in het plan van opvang en het persoonlijk begeleidingsplan; • is contactpersoon en intermediair voor de rechterlijke macht en andere externen voor wat betreft het individuele traject van de cliënt; • is procesmanager en is verantwoordelijk voor het begeleiden van het persoonlijke traject van de deelnemer. Dit heeft betrekking op de persoonlijke doeleinden van de verschillende levensgebieden die in het begeleidingsplan staan geformuleerd; • is adviseur en rapporteert ten behoeve van elke overgang naar een volgende fase aan de unitdirecteur SOV en in de derde fase aan de gemeente. Bij binnenkomst voert de trajectbegeleider een onderzoek uit op de leefgebieden, waarbij de nadruk ligt op de leefgebieden ‘verslaving’ en ‘criminaliteit’. De trajectbegeleider rapporteert ten behoeve van het persoonlijk begeleidingsplan. In het laatste deel van de eerste fase, wordt daadwerkelijk gestart met de trajectbegeleiding. In de praktijk ligt het accent van de trajectbegeleiding in toenemende mate in de tweede fase en in de derde fase. Het werk van de trajectbegeleiders wordt inhoudelijk ondersteund door de behandelverantwoordelijke, in dienst van de verslavingsreclassering. De behandelverantwoordelijke draagt zorg voor kwaliteit en inhoud van de begeleiding binnen de SOV en voor het overleg op casuïstiek niveau.

Inzet van agogisch medewerker en de trajectbegeleider, ten opzichte van elkaar In de eerste en tweede fase wordt de begeleiding uitgevoerd door de agogisch medewerkers. De trajectbegeleider bewaakt de voortgang van het traject, rapporteert en adviseert hierover aan de unitdirecteur SOV. Naarmate het traject vordert, neemt de trajectbegeleider een aantal taken van de agogisch medewerker over. Als de deelnemer de derde fase ingaat, neemt de trajectbegeleider de volledige begeleiding voor haar/zijn rekening. Op het gebied van arbeid zal de trajectbegeleider de taken van de interne arbeidstoeleider overnemen.

Rol van de verslavingsreclassering per fase, toegespitst op arbeidstoeleiding Eerste fase De trajectbegeleider wordt betrokken in de formulering van doelstellingen voor de leefgebieden arbeid en scholing die worden vastgelegd in het persoonlijk begeleidingsplan. In samenspraak met de deelnemer, agogisch medewerker en arbeidstoeleider wordt bepaald welke route gevolgd gaat worden. De trajectbegeleider volgt de voortgang en treedt in overleg met betrokkenen indien de situatie hierom vraagt.

Tweede fase Op het gebied van arbeid en scholing is er contact met de arbeidstoeleider en het reïntegratiebedrijf. De trajectbegeleider heeft een adviserende rol binnen het MDO op het gebied van het realiseren van het gewenste arbeidstraject. Daarnaast adviseert de trajectbegeleider de deelnemer en agogisch medewerker over het plannen en opbouwen van buitenactiviteiten en houdt daarbij rekening met het reïntegratietraject dat voor de deelnemer is uitgestippeld.

Derde fase In de derde fase onderhoudt de trajectbegeleider de contacten met het reïntegratiebedrijf, werkgevers of met het opleidingsinstituut waar deelnemers een opleiding volgen. De trajectbegeleider geeft advies binnen het één-loketteam over eventuele aanpassingen in het reïntegratietraject.

Exitgesprek De programmamanager van de SOV voert na beëindiging van de maatregel met de deelnemer een exitgesprek. Het streven is dat de trajectbegeleider hierbij aanwezig is. Tijdens het exitgesprek wordt aan de hand van een checklist op de verschillende leefgebieden de behaalde resultaten in kaart gebracht. Daarnaast wordt vastgesteld op welke leefgebieden ondersteuning of begeleiding noodzakelijk, dan wel wenselijk is en/of blijft.


1.8

Rol van de werkgever De rol van de werkgever is in de derde fase vaak intensiever dan in de tweede fase. In de tweede fase is er altijd nog de mentor die de deelnemer bijna dagelijks ziet en op dat moment kan informeren hoe het zelfstandig werken bij een werkgever verloopt. Eventuele problemen die zich op het werk hebben voorgedaan, kunnen direct aan de orde worden gesteld. Ten aanzien van arbeid is de arbeidstoeleider (en meestal ook de reïntegratieconsulent) in de tweede fase contactpersoon voor deelnemer, mentor en werkgever. In de derde fase wordt de deelnemer door de trajectbegeleider2 begeleid en - indien van toepassing - door de consulent van het reïntegratiebedrijf. De deelnemer ziet de trajectbegeleider niet dagelijks en kan problemen opsparen of voor zich houden. Op zo’n moment is een goede werkgever van het grootste belang. Met een goede werkgever wordt hier bedoeld, een werkgever die signaleert en ingrijpt voor het te laat is. Onderwerpen die betrekking hebben op de werkgever in relatie tot de deelnemer zijn samenwerking, signalering en terugkoppeling, eigenschappen en taken van de werkgever, leerdoelen van de deelnemer en betaling en arbeidsvoorwaarden

Samenwerking, signalering en terugkoppeling Een werkgever signaleert vaak als eerste dat het niet goed gaat met een deelnemer. Immers, de werkgever of direct leidinggevende van de deelnemer ziet hem ongeveer acht uur per dag. Daarnaast kent de werkgever de problematiek van de deelnemer en is hij op de hoogte van de persoonlijke leerdoelen. Door vooraf afspraken te maken met een werkgever en vooral voorlichting te geven, kan veel leed worden voorkomen. In de ideale situatie signaleert de werkgever een probleem bij de deelnemer en probeert hij erachter te komen wat er aan de hand is. Vervolgens stelt de werkgever de trajectbegeleider op de hoogte van zijn bevindingen. De trajectbegeleider neemt de begeleiding verder over en bespreekt het probleem met de deelnemer. Problemen kunnen van velerlei aard zijn, bijvoorbeeld veelvuldig te laat komen of ziek zijn, ruzie met een collega, terugval in middelengebruik of diefstal. De trajectbegeleider verzorgt de terugkoppeling richting de werkgever na het gesprek met de deelnemer. Het is wenselijk dat ook positieve berichten over de deelnemer worden teruggekoppeld. Het belangrijkste in de samenwerking is dat een werkgever zich ondersteund voelt door de trajectbegeleider en dat regelmatig een evaluatie wordt gehouden over de arbeidsprestaties van de deelnemer.

Taken van de werkgever Voor de werkgever is het niet altijd makkelijk om juist een SOV-deelnemer aan te nemen. Naast het aansturen van de reguliere werknemers krijgt hij extra taken met het begeleiden van een deelnemer. Niet alleen is de werkgever een leermeester die de deelnemer bepaalde inhoudelijke, werkgerichte vaardigheden aanleert, hij moet ook rekening houden met de individuele leerdoelen van de deelnemer, meer controle uitoefenen dan bij zijn overige werknemers en zich verdiepen in de visie van het SOV-programma. Wat vaak heel belangrijk is voor de deelnemers is de positieve bekrachtiging die zij van de werkgever ontvangen wanneer zij een opdracht naar behoren hebben uitgevoerd. Dit komt het zelfvertrouwen van de deelnemer ten goede. Een werkgever moet ook bescherming kunnen bieden aan de deelnemer door hem bijvoorbeeld niet te laten werken in een onveilige omgeving. Al deze taken vormen een extra belasting voor de werkgever. Een werkgever moet daarom goed worden voorgelicht alvorens hij aan de samenwerking begint. Een goede werkgever die bovenstaande taken kan vervullen is waardevol en krijgt hier uiteraard zelf ook voldoening voor terug.

Betaling en arbeidsvoorwaarden Indien sprake is van ‘betaald werk’ betaalt de werkgever in de tweede fase rechtstreeks een vergoeding voor verrichte prestaties aan de SOV-inrichting. De deelnemer ontvangt in de tweede fase zakgeld volgens de landelijke zakgeldregeling. In de tweede fase wordt gewerkt met een praktijkervaringsovereenkomst. U vindt een voorbeeld van een praktijkervaringsovereenkomst als bijlage in dit handboek. De betaling verloopt in de derde fase anders dan in de tweede fase. In het geval van vrijwilligerswerk is het de vraag wie de reiskosten vergoedt. Doordat de deelnemer in de derde fase een ander adres heeft, kunnen de reiskosten veranderen. Bij betaald werk in de derde fase betaalt de werkgever het salaris rechtstreeks aan de deelnemer. Dit is een grote stap vooruit voor de deelnemer. Sommige deelnemers vallen onder een vorm van inkomensbeheer, omdat zij nog onvoldoende kunnen budgetteren.

2

Waar in de tekst gesproken wordt over een trajectbegeleider, kan gezien de locale verschillen ook vaak reïntegratieconsulent gelezen worden.


HOOFDSTUK 2 Hoofdlijnen arbeidstoeleiding3

2.1

Algemeen Onder arbeidstoeleiding wordt verstaan: het methodisch ondersteunen van mensen bij de voorbereiding op en het vinden en behouden van (on)betaalde arbeid die past bij hun wensen, mogelijkheden en beperkingen. Arbeidstoeleiding is een specialisme. Soms wordt arbeidstoeleiding Individuele Traject Begeleiding (ITB) genoemd. Het gaat altijd om het begeleiden van een doelgroep die om uiteenlopende redenen een grote afstand tot de arbeidsmarkt heeft. De functionaris die dit vak uitoefent kan werken binnen een organisatie die de taak heeft cliënten te begeleiden, bijvoorbeeld een gevangenis. Het komt ook voor dat de functionaris werkzaam is als reïntegratieconsulent bij een reïntegratiebedrijf dat de begeleiding en bemiddeling van cliënten verzorgt. Effectieve arbeidstoeleiding bestaat uit een mix van een methodische (doordacht, doelgericht, systematisch en doelmatig) en een meer intuïtieve (flexibele) aanpak. De omstandigheden vragen vaak om improvisatie en snel handelen, waarbij de professional ook buiten de gebaande paden moet durven te treden. Arbeidstoeleiding verloopt zowel planmatig als procesmatig, doordat de voortgang van het traject regelmatig wordt besproken en de plannen waar nodig worden bijgesteld. Voor de randvoorwaarden wordt verwezen naar hoofdstuk 3 over de ‘overige leefgebieden’. Arbeidstoeleiding staat niet op zich, maar wordt beïnvloed door het functioneren van de cliënt op andere gebieden. Alleen wanneer aandacht wordt besteed aan de eventuele problematiek op andere leefgebieden, kan arbeidstoeleiding succesvol zijn. Een integrale aanpak is van groot belang. Iedere organisatie die zich bezighoudt met arbeidstoeleiding doorloopt de volgende stappen met een cliënt: • intake; • opstellen trajectplan; • uitvoering: • voorbereiding: stabiliseren situatie cliënt; • toeleiding: verbetering arbeidsperspectieven; • bemiddeling en plaatsing; • behoud van arbeid. In dit hoofdstuk wordt inzicht gegeven in de genoemde stappen die uiteenlopende organisaties volgen. In de vervolghoofdstukken zijn deze stappen toegespitst op de praktijk van de SOV, omdat deze doelgroep vraagt om een specialistische benadering.

2.2

Intake De intake vormt het startpunt van de arbeidstoeleiding. Bij een goede verwijzing kunnen cliënt en arbeidstoeleider direct voortgaan met de beschikbare informatie over de cliënt. Doelen: • kennismaking; • beoordelen of arbeidstoeleiding het juiste aanbod is; • bepalen van de uitgangssituatie door: • inventariseren van wensen, mogelijkheden en beperkingen op het gebied van arbeid; • inventariseren van aandachtspunten op andere leefgebieden; • inventariseren van bestaande informatie.

3

De tekst in dit hoofdstuk is gebaseerd op de Handleiding arbeidstoeleiding van verslaafden, GGZ Nederland, [email protected].


Middelen: • gesprekken met de cliënt; • huiswerkopdrachten; • testen; • aanvullende gesprekken met derden (bijvoorbeeld hulpverlener, familieleden).

2.3

Opstellen van het trajectplan In het trajectplan wordt beschreven op welke manier gewerkt zal worden aan het bereiken van de gewenste arbeidsplek. Dit trajectplan stellen de arbeidstoeleider en de cliënt samen op. Aandachtspunten worden verwerkt tot concrete actiepunten. Doel: • opstellen en vastleggen van een gericht plan om de arbeidswens, afgestemd op mogelijkheden en beperkingen, van de cliënt op termijn te kunnen realiseren. Middelen: • benoemen van de stappen waarmee het einddoel kan worden bereikt; • benoemen van de activiteiten per stap; • benoemen van de plaats van de activiteiten en de betrokken personen; • vastleggen van de evaluatiemomenten.

2.4

Uitvoeren van het trajectplan Zodra het trajectplan is opgesteld, kan het worden uitgevoerd. De startdatum staat vermeld in het trajectplan. Doel: • de cliënt via een doelgericht aanbod helpen zijn functioneren dusdanig te verbeteren dat een reëel perspectief ontstaat op de gewenste arbeid en hem vervolgens helpen deze arbeid te vinden en te verkrijgen. Onderdelen: • Voorbereiding Doel: • stabiliseren en waar mogelijk verbeteren van het functioneren van de cliënt op diverse leefgebieden. Middelen: • nzetten van passend aanbod, bijvoorbeeld dagactiviteitencentrum; • afstemmen en samenwerken met derden. •

Toeleiding Zodra de cliënt zijn dagelijks leven en functioneren redelijk op orde heeft, kan worden gestart met de toeleiding. Doel: • training van arbeidsvaardigheden en/of scholing. Middelen: • Het regionale aanbod (regelingen en voorzieningen) op het gebied van arbeidstraining en scholing; • afstemmen en samenwerken met derden, bijvoorbeeld een werkbegeleider of een docent.

•

Bemiddeling en plaatsing Voor de ene cliënt gaat toeleiding om een zinvolle dagbesteding, de andere cliënt wil en heeft de mogelijkheden voor een betaalde baan. De rol van de arbeidstoeleider is mede afhankelijk van de gewenste arbeidsvorm. Doel: • vinden en verkrijgen van de door de cliënt en toeleider gewenste arbeidsplaats die overeenstemt met de mogelijkheden en beperkingen van de cliënt.


Middelen: • de eigen contacten met organisaties waar cliënten kunnen worden geplaatst; • het regionale aanbod (regelingen en voorzieningen) op het gebied van bemiddeling en plaatsing; • afstemmen en samenwerken met derden, zoals de coördinator van de vrijwilligersvacaturebank.

2.5

Behoud van arbeid In deze fase gaat het niet alleen om het behoud van de arbeidsplaats voor de al geplaatste cliënt. Het is ook van belang de mogelijkheid te behouden toekomstige cliënten te kunnen plaatsen in een organisatie of een opleiding. Behoud van arbeid en nazorg zijn vaak nog sluitposten in de arbeidstoeleiding. De meeste aandacht gaat uit naar de voorbereiding op arbeid en het vinden van een werkplek. Dit is niet terecht. Arbeid biedt naast perspectief ook risico’s: hoge werkdruk, slechte organisatie, intolerante collega’s, geen carrièremogelijkheden, etc. Voordat de arbeids-toeleiding wordt beëindigd, bekijkt de arbeidstoeleider met de cliënt of hij nog ondersteuning nodig heeft en wie die kan bieden. Het behoud van de mogelijkheid om ook in de toekomst cliënten te kunnen plaatsen, betekent dat de arbeidstoeleider blijft investeren in zijn contacten met de organisaties die een bijdrage (willen) leveren aan de arbeidstoeleiding. Doelgroepen: • cliënten, hulpverleners, derden. Doelen: • behoud van plaatsen (individueel en algemeen); • verbeteren van plaatsen (idem); • continuïteit van ondersteuning. Middelen: • goede bereikbaarheid arbeidstoeleider; • gesprekken; • begeleiding op het werk; • zelfhulp/lotgenotencontact.


HOOFDSTUK 3 Overige leefgebieden

3.1

Arbeid en de overige leefgebieden In het PvO wordt een diagnose gesteld op elf verschillende leefgebieden. Deze leefgebieden zijn hoewel afzonderlijk belangrijk, niet los van elkaar te zien. Zoals de cirkels van Van Dijk4 zo mooi laten zien, beïnvloedt het ene gebied direct het functioneren in het andere gebied. Wanneer we ons een beeld willen vormen van de mogelijkheden van een deelnemer met betrekking tot arbeid, zullen we de overige leefgebieden eveneens moeten onderzoeken. Beperkingen, belemmeringen en mogelijkheden zullen zorgvuldig tegen elkaar moeten worden afgezet. In het kader van arbeidstoeleiding is het natuurlijk van belang te weten of, en zo ja welke fysieke beperkingen en mogelijkheden de deelnemer heeft. Is iemand fysiek in staat tot arbeid en tot welke arbeid? Dit gaat ook op voor het psychisch functioneren. De afwezigheid van psychiatrische kenmerken geeft niet automatisch zicht op de arbeidsgeschiktheid van een persoon. Uitgezocht moet worden in welke omstandigheden de deelnemer kan en wil functioneren. Welke mate van verantwoordelijkheid kan hij aan, is hij in staat tot samenwerken, hoe gaat hij om met werkdruk, kan hij zich aan afspraken houden? Kan hij opdrachten accepteren en uitvoeren, kan hij werken in een drukke omgeving of heeft hij een rustiger werkplek nodig? Kan hij omgaan met plotselinge veranderingen of heeft hij een voorspelbare structuur nodig? Al deze zaken beïnvloeden zijn psychisch welzijn en daarmee de mogelijkheden en de motivatie om te (blijven) werken. Om de deelnemer naar arbeid toe te leiden, moet worden nagedacht over zijn mogelijkheden tot functioneren in een sociaal systeem. Sociale systemen hebben hun eigen selectiecriteria. Binnen de drugscene is het bijvoorbeeld niet nodig fris en gewassen te verschijnen. In de meeste functies wordt dit wel op prijs gesteld, is het zelfs een vereiste. De mate van zelfzorg beïnvloedt de mate van sociaal geaccepteerd worden. Daarnaast is het van belang dat de deelnemer een leefbare omgeving bij thuiskomst aantreft. Is iemand niet in staat zichzelf en zijn leefomgeving op een sociaal acceptabel niveau te houden, dan zullen al spoedig problemen optreden. Denk aan vervuilde huizen en de overlast die dit kan veroorzaken. Zodra er problemen optreden in de leefomgeving heeft dit effect op de arbeidsprestatie van de werknemer. De capaciteiten tot zelfzorg en wonen dienen goed in kaart gebracht te zijn. Het is van belang de leef- en woonsituatie af te stemmen op de mogelijkheden van de deelnemer. Beginnen in een begeleide situatie en langzaam groeien naar een meer zelfstandig bestaan is te verkiezen boven zelfstandig leven en wonen en het niet kunnen volbrengen. Dit gaat ook op voor het beheer van de financiën. De uitgaven moeten worden afgestemd op het inkomen en de deelnemer moet leren waarderen wat hij heeft. Criminaliteit lijkt beter te lonen en dus meer mogelijkheden te bieden, maar de voordelen van het niet ziek worden en het leven in vrijheid moeten opwegen tegen datgene wat de deelnemer niet heeft (drugs, veel geld). Als eenmaal de weg naar schulden maken weer is ingeslagen, verliest de deelnemer al snel de motivatie tot reguliere arbeid. Bewust noemen we het niet ziek worden als denkbaar belang. De afwezigheid van drugs maakt de deelnemer niet per definitie gelukkiger. Het druggebruik had wel degelijk voordelen; onder invloed zijn voelt vaak prettig. Zolang iemand met mate kan consumeren zal het geen directe problemen opleveren. Het probleem van niet-consumeren is vaak groter. Continu moet het verlangen en de herinnering aan het fijne gevoel bestreden of in het beste geval verdragen worden. Voor veel van de SOV-deelnemers zal het lange tijd vragen om zich zonder drugs ook daadwerkelijk prettiger te voelen. Verslaving is een uiterst ingewikkeld beeld, waarin de deelnemer zich vaak moet verdedigen ten opzichte van zijn omgeving, maar ook ten opzichte van zijn eigen verlangens. Het is van belang dat de omgeving in staat is de deelnemer te steunen in zijn pogingen een leefbare en haalbare situatie te creëren. Eenzaamheid is een reden tot terugval. Verlies of verbreken van een relatie wordt erg vaak aangegeven als reden voor terugval na een periode van abstinentie (vrijwillige onthouding van middelen). Voor het sociale netwerk is het evenwel niet gemakkelijk de deelnemer te blijven steunen. Ervaringen in het verleden en onbegrip met betrekking tot de verslaving leiden maar al te vaak tot wantrouwen en terugtrekken. Begeleiding van het netwerk van de deelnemer is dan ook gewenst. Dit gaat met name op voor het netwerk rondom een deelnemer met stoornissen en beperkingen. Het geven van goede voorlichting en ondersteuning wordt aanbevolen. Een klein sociaal netwerk is eerder 4

Prof. dr. W.K. Van Dijk, hoogleraar psychiatrie, schreef eens een artikel in het Tijdschrift voor Geneeskunde over de vijf vicieuze cirkels van verslaving. Deze staan nu nog bekend onder de naam: de cirkels van Van Dijk.


overbelast, een groter netwerk kan meer dragen. Een netwerk hoeft niet alleen te bestaan uit goede vrienden, ook collega’s en kennissen zijn van belang. Ontspanning en gezamenlijk plezier maken is net zo belangrijk als de mogelijkheid tot het voeren van persoonlijke gesprekken. Vandaar dat het belangrijk is actief lid te zijn van een club of vereniging. Afspraken hebben met anderen geeft structuur en helpt bij het verdrijven van verveling. Verslaafden hebben in hun gebruikersperioden nooit ‘vrije tijd’ gekend. Alle tijd werd besteed aan het vergaren van voldoende geld om aan drugs te komen. Alleen onder invloed vindt een verslaafde voor een beperkte periode rust. Zonder deze druk tot ‘scoren’ ontstaat ineens veel tijd. Lege tijd, waarin het verlangen naar drugs toeneemt. Spanningsloze tijd, waarin het verlangen naar spanning, opwinding en afwisseling kan groeien. Het leren vullen van deze vrije tijd lijkt van het allergrootste belang, maar is het moeilijkst te veranderen. Veel deelnemers zijn niet voldoende vaardig zich gemakkelijk in een sociale groep te bewegen. Soms is de deelnemer bang voor ‘ontdekking’, is onzeker en heeft het gevoel er niet bij te horen. Dit is misschien ook de reden waarom zoveel mensen terugvallen na het verbreken van de relatie. De relatie gaf een gevoel van ergens bij horen, invulling van de tijd, aanspraak, structuur en een doel. Niet voor niets wordt het ‘WWW’ op de werkvloer gezien als oplossing voor veel problemen; Wonen, Werk en Wijf. Simpele en gewenste oplossingen voor moeilijke momenten buiten de muren, maar tegelijkertijd ook de meest ingewikkelde zaken om vol te houden. Wanneer de deelnemer een goede baan heeft, naar tevredenheid werkt, een leuke woning heeft en redelijk goed met zijn geld kan omgaan, vormen ‘lege’ tijd en verveling nog steeds grote struikelblokken. Deze struikelblokken geven een recidiverisico en verdienen daarom veel belangstelling en inzet.


HOOFDSTUK 4 Communicatie

4.1

Informatie-uitwisseling Om tot effectieve arbeidstoeleiding te komen is overleg zeer belangrijk. De deelnemer moet goed geïnformeerd raken over zijn arbeidstoeleiding en de arbeidstoeleiders hebben informatie nodig om goed te kunnen toeleiden. Het overzicht van de verschillende overlegvormen vindt u in dit handboek als bijlage.

Schriftelijke communicatie In het kort volgen hier een aantal voorbeelden van schriftelijke communicatie binnen de SOV rondom arbeidstoeleiding: • verslaglegging en rapportages; • informatiemateriaal voor werkgevers; • informatiefolders voor deelnemers; • programma-informatie, bijvoorbeeld het routeboekje voor SOV-deelnemers; • trajectplannen, praktijkervaringsovereenkomsten en arbeidsovereenkomsten.

Aandachtspunten en tips met betrekking tot de communicatie Het is belangrijk om vooral in de eerste drie à vier maanden boodschappen aan deelnemers zowel mondeling als schriftelijk over te brengen, omdat deelnemers in deze periode vaak last hebben van een slecht concentratievermogen en weerstand vertonen. Veel informatie over deelnemers wordt uitgewisseld, ook met externe partners. Het delen van informatie met derden is gebonden aan wettelijke privacyregels. DJI is gerechtigd om informatie door te spelen aan instanties of personen die betrokken zijn bij de voorbereiding van de deelnemer bij zijn terugkeer in de maatschappij. Daarom hoeft geen bijzondere of extra machtiging door de deelnemer te worden getekend. Een uitzondering hierop vormen gegevens van medische en psychologische aard. De medische dienst en SOV-psychologen laten de deelnemer wel tekenen voor de benodigde uitwisseling van informatie met derden in het belang van zijn arbeidstoeleiding. Werkgevers zijn belangrijk en de SOV-inrichting heeft hen hard nodig om deelnemers aan het werk te krijgen en te houden. Goede presentaties en intensieve communicatie werken daarbij ondersteunend. Open, eerlijk en informatief zijn kernwoorden in de communicatie met werkgevers.

4.2

Dossiervorming Centrale dossiervorming voorkomt dat deelnemers nodeloos worden lastiggevallen met het verstrekken van informatie die elders al beschreven is. De beschikbare tijd kan zo efficiënter worden ingezet. Dossiervorming is van belang om aanwezige informatie over deelnemers inzichtelijk te maken. Binnen de SOV is gekozen voor zowel een digitaal als een papieren inrichtingsdossier. De opbouw van de dossiers is nagenoeg hetzelfde, hoewel het papieren inrichtingsdossier wat betreft de indeling is opgehangen aan het penitentiaire dossier. Wanneer een deelnemer in een SOV-inrichting wordt geplaatst, wordt het penitentiaire dossier opgevraagd. Op het centrale dossierpunt in Almelo worden persoonsdossiers van ex-gedetineerden bewaard, in Rijswijk worden de penitentiaire inrichtingsdossiers gearchiveerd. Het penitentiaire dossier is als informatiebron voorhanden en ter inzage beschikbaar bij het Bureau Selectie en Detentiebegeleiding (BSD) van de SOV-inrichting. Tijdens de detentie van de deelnemer wordt echter niets aan dit dossier toegevoegd. Alle informatie wordt bewaard in het SOVinrichtingsdossier. In de penitentiaire maatregel is beschreven welke informatie bij het vertrek van de deelnemer aan het penitentiaire dossier toegevoegd dient te worden.

Papieren inrichtingsdossier Het papieren inrichtingsdossier is samengesteld uit meerdere tabbladen. In de praktijk blijkt een nauwkeurige onderverdeling de voorkeur te hebben. De volgende indeling kan als leidraad worden gehanteerd:


• •

• • • • • • •

persoonsdossier; advies van de psycholoog ten aanzien van het begeleidingsplan, pro justitia rapportage arbeidstoeleiding; assessmentrapport, behaalde diploma’s, inschrijvingsbewijs en reïntegratieadvies CWI, praktijkervarings- en arbeidsovereenkomsten, trajectplan reïntegratiebedrijf, eventuele getuigschriften, curriculum vitae, sofi-nummer evaluaties/meerwekelijkse rapportage; eindevaluatie eerste en tweede fase, meerwekelijkse rapportages plan van opvang/begeleidingsplan; tijdelijk verlaten inrichting (TVI); urinecontrole; rapporten; vonnissen; overigen.

Digitaal dossier De indeling van het digitale dossier wordt bijgehouden door het BSD. Fouten kunnen ontstaan of informatie kan zoekraken wanneer te veel mensen in het bestand werken. De verschillende documenten worden daarom zoveel mogelijk aangeleverd door de hoofden van de diverse disciplines. Het BSD heeft een sturende en termijnbewakende rol in de aanlevering van informatie. In het digitale dossier kunnen vier hoofdgroepen worden onderscheiden: • deelnemers; vermelding van alle SOV-deelnemers die zich in de inrichting bevinden • deelnemers derde fase; vermelding van deelnemers die zich in de derde fase bevinden • deelnemers extern; vermelding van deelnemers die met een bepaalde reden extern geplaatst zijn, bijvoorbeeld omdat zij psychisch niet in staat zijn het programma te volgen • ex-deelnemers; vermelding van deelnemers die het programma doorlopen hebben of om een bepaalde reden het programma vroegtijdig hebben beëindigd In • • • • • •

de hoofdgroepen is per deelnemer de volgende indeling gemaakt: arbeidstoeleiding, inclusief onderwijs en assessment; begeleidingsplan/plan van opvang; evaluaties; informatie van de psycholoog; informatie van de trajectbegeleiding; overigen.

Door de opzet van het digitale dossier wordt voorkomen dat diverse disciplines eigen bestanden per deelnemer aanleggen. Het digitale dossier kan onder andere worden ingezien door de agogisch medewerkers. Zij kunnen nagaan of bepaalde informatie met betrekking tot de deelnemer beschikbaar is. Bij het vertrek van een deelnemer (einde maatregel) wordt het penitentiaire dossier opgemaakt. Conform de regelgeving worden stukken toegevoegd. De SOV-inrichting interpreteert het begrip inrichtingsinformatie echter ruim. Mocht een deelnemer ooit weer gedetineerd worden en in aanmerking komen voor een traject, dan blijven diverse verrichte werkzaamheden tijdens de SOV-maatregel inzichtelijk in het penitentiaire dossier. Arbeidsovereenkomsten, kopieën van behaalde diploma’s, assessmentrapporten, getuigschriften, e.d. worden om die reden onder de noemer inrichtingsinformatie toegevoegd.

Dossiervorming in de toekomst Om de gegevens die met veel inzet van deelnemer en personeel zijn gegenereerd te behouden en beschikbaar te houden voor eventuele nieuwe resocialisatieactiviteiten in de toekomst, is een centraal bewaarpunt voor het arbeidstoeleidingsdossier wenselijk. De vraag is of de realisatie van een speciaal arbeidstoeleidingsdossier mogelijk is. Wijziging van de regelgeving is hiervoor noodzakelijk. Momenteel mag het inrichtingsdossier maximaal zes maanden na afloop van de maatregel binnen de SOV-inrichting bewaard worden. Wanneer een ex-gedetineerde


binnen die tijd opnieuw wordt binnengebracht, kan het inrichtingsdossier worden heropend. Na zes maanden dient de inrichting het inrichtingsdossier te vernietigen. Het voordeel van een centrale archivering van het arbeidstoeleidingsdossier is dat, ongeacht de inrichting waar de persoon gedetineerd wordt, het dossier altijd opgevraagd kan worden. Het arbeidstoeleidingsdossier zou onder andere documenten kunnen bevatten met informatie over werkhistorie, gevolgde scholing en assessmentrapporten. Binnen de SOV-inrichtingen speelt in de nabije toekomst ook het programma Tulp Selectie een rol in de dossiervorming en het opslaan van gegevens in relatie tot arbeidstoeleiding. De implementatie van het programma is in volle gang, de invloed van Tulp Selectie in de wijze van dossiervorming is echter nog niet te voorspellen.

4.3

Public relations “Verslaafden stelen, zijn lui en zorgen voor overlast”; door media, borrelpraat, eigen waarneming en ervaringen hebben mensen beelden ontwikkeld van verslaafden. Ook bij werkgevers komen veel opvattingen en beelden tot stand door beperkte of gebrekkige informatie. Om de resocialisatiekansen van SOV-deelnemers te vergroten is het van belang dat de attitude jegens verslaafden in de samenleving wordt bijgesteld en dat mensen mogelijk op een vernieuwde manier willen kijken naar de beelden die zij zelf gevormd hebben. Op grond daarvan ontstaat bijvoorbeeld bij werkgevers de bereidheid te willen nadenken een SOV-deelnemer in dienst te nemen, hem een kans te bieden met een stage of op z’n minst een arbeidstoeleider van een SOV-inrichting te ontvangen en te woord te staan. Beïnvloeding en attitudeverandering zijn langdurige processen. Door jaar in jaar uit gestaag dezelfde boodschappen te brengen kan een bestaand beeld veranderen. Daarbij zijn een aantal zaken van essentieel belang.

Bepaal wie de doelgroepen zijn Van wiens oordeel en medewerking is de SOV-inrichting afhankelijk? Welke werkgevers (organisaties, instellingen, bedrijven, projecten, enz.) komen in aanmerking als werkplek voor verslaafden? Breng deze doelgroepen in beeld: waar bevinden zij zich, hoe zijn zij te bereiken en in het geval van potentiële werkgevers: wat voor type werkzaamheden bieden zij?

Onderzoek welke beelden leven bij de doelgroep Hoe is de attitude van de doelgroep, wat weten zij eigenlijk van SOV-deelnemers? Heeft de doelgroep ervaringen met verslaafden? Bestaat er enig belang met betrekking tot de verslaafden? Kan een bedrijf geschaad worden door met verslaafden te werken of integendeel, krijgen zij hier juist meer waardering door? Denk hierbij aan de verschillende maatschappelijke gevolgen voor bijvoorbeeld een bank of een hoveniersbedrijf.

Bepaal de boodschappen, faseer deze in de tijd en stel de middelen vast Over het algemeen is het geven van feitelijke informatie aan de doelgroep het beste begin. Geef aan om welke het groep gaat, wat is daar bijzonder aan, hoe ziet het SOV-programma eruit, wat kun je wel en niet verwachten. Daarnaast kan de doelgroep ervaringen opdoen: breng hen in contact met verslaafden, nodig hen uit in de inrichting. Maar ook het persoonlijke contact is belangrijk: stap binnen bij mogelijke werkgevers, leg hen uit wat de voordelen kunnen zijn, maak duidelijk wat hun inzet moet zijn en wat het hen kost aan geld. Profileer de eigen organisatie als partner, als collega-werkgever en word bijvoorbeeld lid van een ondernemersvereniging in de buurt. Ook het sponsoren van kleine projecten in de buurt levert bruikbare spin-off.

Blijf voortdurend informatie en boodschappen uitzenden Zorg voor een open en intensieve communicatie. Reserveer jaarlijks een bedrag in de begroting voor publiciteit. Geef bijvoorbeeld een paar keer per jaar zelf een lokaal nieuwsblad uit of zorg voor regelmatige publicaties in de plaatselijke media. Verzin eens een wedstrijd met de omgeving. Organiseer open dagen. Er zijn veel manieren en mogelijkheden om regelmatig in beeld te komen. Dit zorgt voor beïnvloeding van de attitude en levert een vruchtbaar klimaat op voor de arbeidsbemiddeling van verslaafden.


4.4

Mogelijkheden voor het opzetten van een eigen netwerk van werkgevers: acquisitie en relatiebeheer Het Ministerie van Justitie is in de tweede fase van de SOV verantwoordelijk voor de arbeidstoeleiding. Om extra werkervaringsplaatsen beschikbaar te krijgen, kan gebruik worden gemaakt van een eigen netwerk. Dit netwerk kan bestaan uit contacten met werkgevers in de directe omgeving van de SOV-inrichting, maar ook daarbuiten op redelijke ‘woon-werk-afstand’. De vorming van een netwerk kan van belang zijn, omdat het positieve signalen afgeeft aan de omgeving en het de vooroordelen in de maatschappij over verslaafden gedeeltelijk weg kan nemen. Zelfs wanneer een deelnemer terugvalt, kunnen de rechtstreekse contacten met werkgevers een positief effect hebben. Dit kan alleen wanneer de communicatie, procedureel gezien, open en intensief is. Een eigen netwerk biedt de SOVinrichting een minder afhankelijke en minder kwetsbare positie, omdat een arbeidstoeleidingstraject dan ook vanuit de eigen instelling opgezet kan worden. Het opzetten van een netwerk is arbeidsintensief en kan mogelijk als onderdeel van een project worden uitgevoerd. Wanneer het netwerk eenmaal is opgebouwd, is de ervaring dat één functionaris in staat moet zijn dit te onderhouden en geregeld van nieuwe relaties te voorzien, naast de uitvoering van andere (ITB-)taken.

Acquisitie Acquisitie houdt in: werving. In dit geval gaat het om het werven van werkervaringsplaatsen voor SOV-deelnemers bij bestaande of nieuwe relaties. In de praktijk is gebleken dat de persoonlijke aanpak bij acquisitie het meest succesvol is. Het vergroot de kans op het kweken van een ambassadeur bij de potentiële werkgever met wie de samenwerking voorzichtig kan worden opgebouwd. Het voordeel van ambassadeurs is dat zij de taal van de organisatie spreken en eventueel van binnenuit weerstanden in de organisatie kunnen wegnemen. In algemene zin lijkt de acquisiteur van doorslaggevende betekenis te zijn bij de werving. Daarnaast is het uitnodigen van de potentiële werkgever voor een rondleiding aan te raden in het kennismakingsproces. Gemiddeld zijn twee tot drie gesprekken nodig voordat concreet tot samenwerking kan worden overgegaan. Uiteraard moet ook aandacht worden besteed aan relatiebeheer. De frequentie van het contact kan worden afgestemd op de wensen van de werkgever. Het verdient aanbeveling om zeker 1x per jaar een evenement te organiseren bij de SOV-inrichting waarvoor alle bestaande relaties en ook potentiële nieuwe werkgevers worden uitgenodigd. Doel hiervan is het verstevigen van de contacten en uitdrukking te geven aan de waardering van de samenwerking.

Onderscheidend vermogen Tijdens de acquisitie kunnen de positief onderscheidende aspecten van een SOV-deelnemer naar voren worden gebracht. Een SOV-deelnemer is meestal: • een overlever; hij bezit levenservaring en is in staat om moeilijke situaties te overwinnen • doelgericht; • een goede netwerker; • een prima onderhandelaar; • een harde werker; hij weet van aanpakken, met name in de productie heeft dit een hoge toegevoegde waarde • goed gemotiveerd; • trouw. Ook het onderscheidend vermogen van de SOV-inrichting ten opzichte van de concurrenten kan worden genoemd. Concurrenten zijn in dit opzicht bijvoorbeeld reïntegratiebedrijven, andere penitentiaire inrichtingen, SW-bedrijven en uitzendbureaus. De SOV-inrichting: • heeft uitgebreide kennis van de kandidaten; • geeft betrouwbare referenties vanuit de interne arbeid; • geeft deskundige begeleiding van werkgever en deelnemer; • biedt beperkte risico’s; • is voor de werkgever ook financieel interessant.


Een pluspunt in het onderscheidend vermogen is de openheid over de te plaatsen deelnemer. Bij de werving is het dan ook zaak de werkgever op de hoogte te brengen van de vaardigheden die de deelnemer nog (verder) moet ontwikkelen. Zo zullen de meeste deelnemers in een externe werkkring moeten wennen aan discipline, structuur en samenwerking. Ook het omgaan met autoriteit, teleurstellingen en het geven en ontvangen van feedback is voor velen nog niet vanzelfsprekend. Stressbestendigheid en doorzettingsvermogen moeten in de praktijk tot ontwikkeling komen.

Algemene uitgangspunten bij de selectie van werkgevers5 Een bepaalde vorm van idealisme bij een werkgever is noodzakelijk voor een duurzame samenwerking met de SOVinrichting. Met idealisme wordt in deze context bedoeld dat een werkgever een sociale instelling heeft en gemotiveerd is iemand een kans te geven, los van de belangen die hij als ondernemer heeft. Het feit dat de werkgever in de samenwerking daarnaast ook financieel voordeel ziet is reëel. Daartegenover staan ook de risico’s die zijn verbonden aan het bieden van een praktijkervaringsplaats. Te denken valt aan het risico in de bedrijfsvoering vanwege terugvalproblematiek; de SOV kan geen continuïteit garanderen. Soms is een werkgever een arbeidskracht plotseling een paar dagen, weken of in een enkel geval zelfs maanden kwijt. Van de werkgever wordt dus een flexibele opstelling gevraagd. Maar dat niet alleen. De werkgever moet de deelnemer een gestructureerde werkomgeving kunnen bieden en hem door zijn leiderschap kunnen ondersteunen en motiveren. Ook de balans tussen vertrouwen en controle moet aanwezig zijn. Verder wordt zoveel mogelijk uitgegaan van een werklocatie in de buurt van de toekomstige woning van de deelnemer.

Samenwerkingsmotieven vanuit werkgeversperspectief Een werkgever kan diverse beweegredenen hebben om een SOV-deelnemer een praktijk-ervaringsplaats te willen geven. Te denken valt aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid van een bedrijf. Door het aannemen van een deelnemer stijgt het aanzien en de waardering van de werkgever. De openheid van de SOV-inrichting kan als positief worden ervaren. Een werkgever weet wat hij in huis haalt (een deskundig geselecteerde deelnemer) en kan rekenen op een goede begeleiding. Het aantrekken van een SOV-deelnemer is mogelijk ook financieel interessant. De werkgever kan een deelnemer in de proeftijd kosteloos inzetten en kan vervolgens tegen een aantrekkelijk uurtarief (soms zelfs onbetaald) van de diensten gebruik maken.

Acquisitie is teamwork In principe zijn alle medewerkers van de SOV-inrichting actief bezig met acquisitie en relatiebeheer. Iedereen uiteraard op zijn eigen gebied. Het is goed medewerkers alert te houden, zodat zij de mogelijkheden in hun omgeving waarnemen. Alle relevante signalen dienen op een centraal punt bijeen te komen, zodat gecoördineerd actie kan worden genomen. Dit kan onder meer door het belang van acquisitie regelmatig terug te laten komen in een teamoverleg. Succesvolle acquisities kunnen als voorbeeld gepresenteerd worden. Ook de inzet van deelnemers kan nieuwe werkervaringsplaatsen opleveren. Door daadwerkelijk te tonen wat een gemotiveerde deelnemer kan betekenen voor een werkgever, is het mogelijk dat hier weer plaatsingsmogelijkheden voor volgende deelnemers uit voortvloeien.

Tips voor netwerkuitbreiding •

• • • •

stel een lijst op met potentiële werkgevers in de regio; gebruik hiervoor verschillende informatiebronnen als de Gouden Gids, de Kamer van Koophandel, lokale werkgeversverenigingen en personeelsadvertenties met bedrijfsinformatie. Op internet zijn interessante en bruikbare sites te vinden, bijvoorbeeld www.allesinamsterdam.nl, www.allesinutrecht.nl of www.allesinrotterdam.nl; bepaal welke bedrijven nader bekeken moeten worden, benader een bedrijf eventueel telefonisch met het verzoek om schriftelijke informatie; bepaal welke bedrijven bezocht moeten worden, begin met het maken van afspraken bij de afdeling personeelszaken of bij de directie benader bedrijven op een lokaal bedrijventerrein persoonlijk zonder afspraak; zorg voor free publicity in lokale bladen, zodat de SOV-inrichting onder de aandacht wordt gebracht; stel radio of tv op de hoogte van behaalde successen; zet een digitaal relatiebeheersysteem op dat de acquisitietaak kan ondersteunen.

5

Onder werkgever wordt ook verstaan: praktijkervaringsgever in de tweede fase van de SOV. Gemakshalve wordt in dit handboek

• •

de term ‘werkgever’ gehanteerd.


HOOFDSTUK 5 Eerste fase Strafrechtelijke Opvang Verslaafden

5.1

Diagnose en assessment in de eerste fase Het doel van arbeidstoeleiding binnen de SOV is het klaarstomen van de deelnemers voor het arbeidsproces op de reguliere arbeidsmarkt of sociale activering, zodat gestreefd kan worden naar een zinvolle dagbesteding buiten de muren van de SOV. De diagnose die in de eerste fase van het SOV-programma wordt gesteld is er daarom op gericht om binnen drie maanden een goede start met het arbeidstoeleidingstraject mogelijk te maken. Om een deelnemer te motiveren moet bij het stellen van een diagnose rekening worden gehouden met de individuele beroepswens. Knelpunt hierbij is dat een groot aantal deelnemers weinig of geen ervaring op de reguliere arbeidsmarkt heeft en dat veel deelnemers het inzicht missen in de verhouding tussen beloning (salaris) en hun vaardigheden. Om een deelnemer op een verantwoorde wijze te sturen en te begeleiden naar passende arbeid moet een duidelijk beeld worden verkregen van de mogelijkheden van de individuele deelnemer. Een reële inschatting moet worden gemaakt van het niveau waarop iemand arbeid kan verrichten of dat er sprake moet zijn van sociale activering. Assessment is hiervoor een goed instrument. Assessment is een woord voor de beoordeling van mensen in bepaalde taakgerelateerde situaties, waarbij competenties kunnen worden aangetoond. Dit moet zodanig gebeuren dat de mensen die beoordelen overtuigd zijn van de kwaliteiten van de persoon in kwestie. Het assessment zoals dit in de SOV wordt gehanteerd is competentiegericht en is gebaseerd op de ‘deelnemer centraal’-formule. Competenties zijn aangetoonde onderdelen van de beroepshouding die nodig zijn om in een bepaald beroep op een bepaald functieniveau te kunnen functioneren. Competenties geven een beeld van de kwaliteiten van de deelnemer en bieden inzicht in de mogelijkheden van de deelnemer op de arbeidsmarkt. De deelnemer krijgt de volgende drie vragen beantwoord: wie ben ik, wat kan ik en wat wil ik? Het assessment vindt in eerste instantie plaats in de eerste fase van de SOV. De informatie die hier uit voortvloeit is bruikbaar en sluit aan bij de eisen van de door de gemeente ingeschakelde reïntegratiebedrijven in de tweede en derde fase. Het ligt in de lijn der verwachting dat de SOV-deelnemer door het volgen van het algemene SOVprogramma zijn competenties verder zal uitbreiden. Binnen de eerste drie maanden worden zo voldoende gegevens verkregen om te bepalen of een deelnemer moet worden aangemeld voor een arbeidsmedisch onderzoek. Het aanmelden van deelnemers voor herkeuring ten behoeve van de WAO kan momenteel alleen plaatsvinden in de derde fase van het SOV-programma. De deelnemer kan echter gebruik maken van de assessmentgegevens om te komen tot een goede keuze voor vrijwilligerswerk. Tevens kan gezocht worden naar een passende praktijkervaringsplaats. Door vaststelling van de competenties van de deelnemer en een betrouwbare inschatting van de terugvalrisico’s krijgt de deelnemer een realistischer zelfbeeld. Bij het reïntegratietraject wordt zo de kans op het gewenste resultaat vergroot. De deelnemer kan gerichter worden geplaatst op de arbeidsmarkt, waardoor de kans dat de deelnemer de functie langduriger vervult toeneemt. Met behulp van diagnose-instrumenten, bijvoorbeeld het diagnose-instrument Recidive Inschatting SChalen (RISC), kan een inschatting worden gemaakt van de risico’s op herhaling. Als duidelijk is waar de knelpunten zitten kunnen gerichtere acties worden ingezet om recidive te voorkomen.


Deze inventarisaties kunnen worden gebruikt als basis voor het PvO. Vervolgens wordt gezocht naar een verdieping van de RISC door het afnemen van een assessment gericht op competenties, capaciteiten en persoonlijkheid. Hieronder is het assessment schematisch weergegeven.

centrale intake: grove scan

Input psycholoog

Assessment: Gepersonaliseerde verdieping

Risicotaxatie volgens RISC en aanvullende tests

Probleemanalyse van crimonogene tekorten

Input assesoren arbeidsmedewerkers, docenten

Intake MI-EV, volgens RISC en aanvullende tests

Personaliseren arbeidstoeleidings verwante competenties

Input agogisch medewerker

Intake acht leefgebieden volgens RISC

Personaliseren van algemene competenties

Startprofiel Arbeidstoeleiding SOV

Producten assessment • startprofiel deelnemer in competenties • beroepsrichting • risicotaxatie • responsiviteit

Persoonlijkheidsprofiel

Competentie profiel

Begin van arbeidstoeleidingstraject: Traject- en begeleidingsplan

Arbeids toeleidings profiel

In dit schema wordt met criminogene tekorten bedoeld de kenmerken en factoren van iemands persoonlijkheid die bijdragen aan het plegen van delicten en dus misdaadverwekkend zijn. Responsiviteit staat voor de mate waarin iemand in staat is te veranderen waardoor hij meer verantwoordelijkheden aankan. Een uitgebreide beschrijving van het assessment is te vinden in het door SOV NetWerk beschreven programma. Dit programma ligt ter inzage op de afdeling educatie van de SOV-inrichting.

5.2

Trajectplan in de eerste fase Het trajectplan voor de eerste fase wordt gevormd door een intern trajectplan. Dit interne trajectplan beschrijft hoe een deelnemer vanaf binnenkomst tot en met het eind van de eerste fase deelneemt aan het arbeidsproces. Onder dit proces vallen arbeid, onderwijs, cursussen en trainingen. In het beschrijven van het traject wordt in de eerste fase onderscheid gemaakt in een eerste en een tweede verblijfsperiode.

Eerste verblijfsperiode Tijdens de eerste verblijfsperiode staat onderzoek en herstel centraal. Het is het van belang dat de deelnemer afkickt. Omdat niet iedereen tijdens het afkicken in staat is direct actief deel te nemen aan arbeid, onderwijs, cursussen en trainingen, wordt rekening gehouden met het individu. Er bestaat geen exacte tijdsplanning als het gaat om het starten met de programmaonderdelen. De planning, ofwel de voortgang, wordt nauwkeurig door het team van agogisch medewerkers en andere disciplines in de gaten gehouden. Binnen verschillende overlegvormen wordt beoordeeld wanneer een deelnemer daadwerkelijk start met bepaalde programmaonderdelen. Vanaf het moment van deelname maakt de mentor samen met de deelnemer een inventarisatie van verschillende leefgebieden. Eén van deze leefgebieden is arbeid. Voor scholing en arbeid wordt een inventarisatie gemaakt van de gevolgde opleidingen en het arbeidsverleden van de deelnemer. Naar aanleiding van de inventarisatie wordt samen met de deelnemer een trajectplan gemaakt op het gebied van arbeid. Vanuit het assessmentprogramma worden individuele leerdoelen geformuleerd die betrekking hebben op de ontwikkeling van de algemene competenties (inzetbaarheid, betrouwbaarheid, capaciteiten, sociaal communicatief vaardig, motivatie, leerbaarheid en zelfbeeld). De leerdoelen vanuit de competenties dienen Specifiek Meetbaar Acceptabel Realistisch en Tijdsgebonden (SMART) te zijn, zodat aan het eind van deze periode de vooruitgang inzichtelijk is. Tevens dienen deze leerdoelen in het intern trajectplan te worden vastgelegd en te worden besproken met de deelnemer en de mentor/arbeidstoeleider. Vervolgens moet het trajectplan worden opgenomen in het


persoonlijk begeleidingsplan. Het trajectplan is dan ook een groeidocument dat telkens per fase aangepast dient te worden. De mentor of arbeidstoeleider bespreekt regelmatig met de deelnemer de voortgang en toetst met name de afgesproken leerdoelen. De deelnemers worden periodiek besproken in het MDO, waarin de voortgang van de geformuleerde leerdoelen met betrekking tot de arbeidstoeleiding wordt belicht. Als een deelnemer zeer gemotiveerd is en zijn verantwoordelijkheden neemt, kan het team besluiten de deelnemer eerder over te laten gaan naar de tweede verblijfsperiode. Eventuele aanpassingen worden verwerkt in het persoonlijk begeleidingsplan. Per individuele deelnemer wordt aan het eind van de eerste verblijfsperiode bekeken of hij zijn vastgelegde persoonlijke leerdoelen in het trajectplan heeft behaald en welke competenties verder uitgewerkt dienen te worden. Deze informatie vormt het vertrekpunt voor de tweede verblijfsperiode.

Tweede verblijfsperiode Na de voorbereidingen in de eerste verblijfsperiode komen de deelnemers in de tweede verblijfsperiode van de eerste fase. Zij hebben aangetoond gemotiveerd te zijn en kunnen hun verantwoordelijkheden dragen. De planning wordt vanaf het begin voor de hele eerste fase ingevuld. Dus ook voor deze tweede verblijfsperiode. Activiteiten en tijdspad kunnen gedurende het traject worden aangepast. Leerdoelen die betrekking hebben op het verder ontwikkelen van de algemene competenties worden ook in deze fase geformuleerd. Vervolgens dient een start te worden gemaakt met de ontwikkeling van beroepsgerichte competenties. Welke competenties zijn noodzakelijk voor het uitoefenen van een specifieke functie? Deze competenties moeten in leerdoelen (SMART) worden vastgelegd in het trajectplan. De informatie dient te worden opgenomen in het persoonlijk begeleidingsplan van de deelnemer. Ook in de tweede verblijfsperiode bespreekt de mentor of arbeidstoeleider geregeld de voortgang met de deelnemer en worden de afgesproken leerdoelen getoetst. Deelnemers worden periodiek besproken in het MDO, waarin de voortgang van de geformuleerde leerdoelen met betrekking tot de arbeidstoeleiding wordt belicht. Eventuele aanpassingen worden verwerkt in het persoonlijk begeleidingsplan. Naast het behalen van de vastgestelde leerdoelen in het trajectplan moet aan het einde van de tweede verblijfsperiode inzichtelijk worden welke beroepsrichting het beste past bij de deelnemer en op welk functieniveau hij thans kan functioneren.

5.3

Scholing in de eerste fase Dit hoofdstuk gaat over de educatie voor deelnemers van de SOV volgens een minimale variant die in elke SOVinrichting toepasbaar is. De scheiding in wie welke verantwoordelijkheid heeft met betrekking tot arbeidstoeleiding is per inrichting verschillend. De mogelijkheden tot het behalen van certificaten die de kansen op de arbeidsmarkt vergroten zijn ook per locatie anders. Uitbreidingen die in het programma worden toegepast dienen te worden afgestemd met de gemeente en de reïntegratiebedrijven die in de tweede en derde fase bij de SOV worden betrokken. De deelnemer start bij binnenkomst zo snel mogelijk met het volgen van het educatie-programma. Een onderzoek naar motivatie en taalgebruik maakt hier onderdeel van uit. Verder moet de deelnemer meewerken aan tests die het huidige niveau op het gebied van de Nederlandse taal en rekenen vaststellen. De uitslagen van de tests worden gebruikt om te bepalen op welk niveau een deelnemer beroepsonderwijs kan volgen. In het algemeen kan worden gesteld dat de deelnemers vaak weinig positieve ervaringen hebben met hun onderwijscarrière en het gevolgde onderwijs. Veel deelnemers zijn vroegtijdig gestopt. Als gevolg hiervan roept het afnemen van tests weerstand op. Het feit opnieuw te worden geconfronteerd met een uitslag die niet geheel overeenkomt met het zelfbeeld is pijnlijk. Positieve stimulatie en motivering zijn noodzakelijke uitgangspunten. De deelnemer volgt in deze fase onderwijs in de Nederlandse taal en rekenen. Het doel van het onderwijstraject is het wegnemen van hiaten in kennis en vaardigheden. De leerdoelen van dit traject worden mede bepaald door de leervragen van de individuele deelnemer en de uitslag van de intake. De docent treedt in dit traject op als coach en stelt in overleg met de deelnemer een individueel werkplan samen. Hij neemt het intakeverslag met de deelnemers door, informeert over de doelstelling en werkwijze en bepaalt samen met de deelnemer welke vaardigheden getraind


worden. De docent rapporteert periodiek de bijzonderheden en beschrijft de voortgang binnen de doelen die zijn vastgelegd. Gezien de relatief korte tijd die de deelnemer in de eerste fase verblijft, moeten reële doelen worden gesteld. De deelnemer participeert actief in het stellen van doelen en het bijhouden van de voortgang. Het positief formuleren en aantonen van vaardigheden staat centraal. In het persoonlijk begeleidingsplan staat vermeld welke onderdelen van het individuele leerplan in principe moeten zijn behaald om door te stromen naar een volgende fase. Incidenteel wordt hiervan afgeweken. Er zijn onderdelen die kunnen worden meegenomen naar een volgende fase, mits de deelnemer kan aantonen dat hij effectief te werk is gegaan. Te denken valt aan een deelnemer die, door oorzaken buiten zijn invloedsfeer, een training nog niet heeft afgerond maar toch door mag stromen naar de volgende fase. Hij vervolgt zijn training dan in de volgende fase. Behalve Nederlandse taal en rekenen zijn er meer onderdelen die een goede voorbereiding op de arbeidsmarkt opleveren. Hierbij kan gedacht worden aan maatschappelijke vorming en computerlessen. Computerles is niet voor iedere deelnemer even relevant en hoeft daarom geen verplicht onderdeel van het individuele leerprogramma te zijn. Het onderwijs moet aansluiten bij kwalificerende opleidingen na detentie. Kleine certificaten of vrijstellingen kunnen binnen de inrichting worden gehaald. Het behalen van certificaten heeft voor de meeste deelnemers een meerwaarde, vooral wanneer deze certificaten ook buiten de instelling erkend worden. Denk hierbij aan erkende veiligheidscertificaten als VCA/VVA of een computercertificaat zoals ECDL. Het aanbieden van lesstof (buiten de verplichte onderdelen) die de persoonlijke interesse van de deelnemer heeft, bijvoorbeeld Engels of Spaans, werkt stimulerend. Het volgen van trainingen op het gebied van sociale vaardigheden, agressieregulatie en terugvalpreventie heeft een sterk aanvullende waarde voor de vorming en slagingskansen op de arbeidsmarkt. Het MDO kan vaststellen welke trainingen de deelnemers moeten volgen. Dit wordt vastgelegd in het PvO. Trainingen die gerelateerd zijn aan werk, zoals arbeidsmotivatietraining of functietrainingen zijn voor de meeste deelnemers direct noodzakelijk. Een doel is het ontwikkelen van vaardigheden die van belang zijn voor een baan. Aandacht wordt geschonken aan inzet, motivatie en houding. Het tweede doel is dat voldoende basiskennis aanwezig is van de arbeidsvoorzieningen en de op werk gerichte organisaties. Denk hierbij aan het Centraal Bureau voor Werk en Inkomen en de verschillende uitzendbureaus. Ook het schrijven van een curriculum vitae en sollicitatiebrieven zijn onderwerpen die behandeld worden. De genoemde trainingen hebben meestal een praktische inslag. De inhoud van het programma bestaat uit een combinatie van voorlichting over verschillende onderwerpen en trainingen voor diverse vaardigheden. De rol van het justitieverleden bij (terug)komst op de arbeidsmarkt komt aan de orde en getoond wordt hoe dit verleden het beste met de toekomstige werkgever besproken kan worden. Ook zaken als omgang met leidinggevenden en collega’s komen aan bod.

Overzicht educatieve onderdelen per fase Eerste verblijfsperiode

Tweede verblijfsperiode

Einde eerste fase

• • •

•

•

Assessment Intake en toetsen Opstellen individueel leerplan

• • • •

5.4

Starten uitvoering individueel leerplan Computercursus Algemene maatschappelijke vorming Trainingen Op vrijwillige basis volgen van diverse educatieprogramma’s

•

Vrijwillige deelname aan educatie Eventueel zelfstudie, in sommige gevallen mogelijk via de computer

Arbeid in de eerste fase Arbeid in de eerste verblijfsperiode De beginfase binnen de afdeling arbeid kenmerkt zich vooral in het geven van structuur en dagritme. In een duidelijk aangegeven rooster wordt op vaste tijden gewerkt. In deze werktijd moet worden geïnventariseerd welke algemene competenties de deelnemer bezit en welke competenties verder uitgewerkt dienen te worden. Aan het eind van deze periode moet een duidelijk startprofiel over de deelnemer beschikbaar zijn, waarmee de leerdoelen verder uitgewerkt kunnen worden.


Binnen vier weken na binnenkomst wordt op de afdeling arbeid een intakegesprek gehouden met de deelnemer. In dit gesprek wordt globaal de werkhistorie, opleiding, eventuele arbeids-belemmering en de eventuele toekomstige beroepswens geïnventariseerd. Dit verloopt aan de hand van de assessmentmethodiek ‘Wie ben ik, wat wil ik en wat kan ik’. Deze informatie kan worden gebruikt in het PvO en geeft een eerste aanzet om te komen tot een intern trajectplan. Na ondertekening van het PvO wordt de betrokkene formeel deelnemer van het SOV-programma en wordt hij voor een dagdeel geplaatst op de afdeling arbeid om hem te laten wennen aan de structuur en het dagritme. De werkzaamheden of opdrachten die hij moet verrichten zijn eenvoudig van aard en met een minimale werkdruk. De mogelijkheden voor arbeid binnen de eerste verblijfsperiode zijn: •

Productiewerk op de werkzaal Productiewerk wordt aangeboden in vijf dagdelen per week en zorgt voor een goede structuur tijdens het verblijf in de eerste verblijfsperiode. Het eenvoudige werk is goed voor het herstel van het dagen nachtritme en het wennen aan arbeid en arbeidstijden. Omdat de deelnemer in contact komt met andere deelnemers wordt van hem een sociale houding verwacht.

•

Afdelingsreiniger of wasboy Het werk als afdelingsreiniger of wasboy vindt plaats op de afdeling zelf. Deze banen zijn wat werkzaamheden betreft zeer solistisch. Het vraagt van de deelnemer de nodige zelfdiscipline, omdat vaste werktijden ontbreken. De deelnemer wordt afgerekend op het eindresultaat. Voor de baan als afdelingsreiniger of wasboy is een goede sociale omgang met andere deelnemers van belang en moet de deelnemer kunnen omgaan met een bepaalde groepsdruk.

Arbeid in de tweede verblijfsperiode De tweede verblijfsperiode van de eerste fase kenmerkt zich vooral door het verder ontwikkelen van de algemene en beroepsgerichte competenties. De mogelijkheden voor arbeid zijn in deze fase enigszins uitgebreid. Naast de werkzaamheden in de eerste verblijfsperiode behoren ook het werken als schilder of schoonmaker tot de mogelijkheden. Daarnaast kunnen werkzaamheden worden verricht in de keuken, sportzaal, bibliotheek, bezoekzaal en personeelskantine. De deelnemer krijgt de mogelijkheid om binnen de SOV-inrichting op verschillende interne functies te solliciteren. De deelnemer krijgt door het vervullen van een functie meer verantwoordelijkheid, zelfstandigheid, etc. De uiteindelijke plaatsing van een deelnemer op een functie is afhankelijk van de nog te ontwikkelen competenties en/of beroepswens.

5.5

Eindtermen van de eerste fase In de eerste fase staat het functioneren van de deelnemer centraal. Het doel is te werken aan het herstel van de fysieke conditie. De deelnemer moet gemotiveerd zijn, eigen verantwoordelijk-heid nemen en sociaal gedrag vertonen. Voor de onderstaande landelijke vastgestelde eindtermen zijn kwalitatieve en kwantitatieve criteria opgesteld. Per locatie worden deze criteria specifiek op werkniveau ingevuld. De persoonlijke einddoelen staan beschreven in het persoonlijk begeleidingsplan dat door het MDO moet worden goedgekeurd. Voor het behalen van de eindtermen voor deze fase: • is de fysieke conditie verbeterd; • zijn de ADL* verbeterd; • is het dagen nachtritme hersteld; • zijn sociale vaardigheden aangeleerd; • is het zelfvertrouwen toegenomen; • is het verantwoordelijkheidsbesef toegenomen; • heeft de deelnemer een keuze gemaakt ten aanzien van opleiding, werk, vrije tijd en relaties. ADL staat voor algemeen dagelijkse levensverrichtingen, te denken valt aan eten, wassen, scheren, douchen, aankleden, tanden poetsen, etc.


HOOFDSTUK 6 Tweede fase Strafrechtelijke Opvang Verslaafden

6.1

Trajectplan in de tweede fase Het trajectplan voor de tweede fase wordt gevormd door een intern trajectplan. Vaak wordt dit plan aangevuld met een extern trajectplan.

Intern trajectplan Het intern trajectplan bestaat feitelijk uit de onderdelen arbeid en scholing die in het begeleidingsplan zijn opgenomen. De doelstellingen van deze leefgebieden zijn tijdens de eerste fase bepaald en omschreven en worden in de tweede fase verder uitgewerkt. De intake voor de arbeidstoeleiding van de deelnemer heeft in de eerste fase plaatsgevonden. De wensen, mogelijkheden en beperkingen van de deelnemer zijn als basis bekend. Samen met de deelnemer wordt stilgestaan bij de ontwikkeling die hij binnen de SOV heeft doorgemaakt en wat zijn toekomstperspectieven op het gebied van arbeid zijn.

Extern trajectplan Het extern trajectplan is een trajectplan dat wordt opgesteld door een reïntegratiebedrijf. In hoeverre een deelnemer wordt aangemeld bij een reïntegratiebedrijf wordt individueel beoordeeld en is van diverse factoren afhankelijk. Binnen de SOV-inrichtingen wordt hier op verschillend mee omgegaan. Het voordeel van een extern trajectplan is dat hier opleidingsfaciliteiten in kunnen worden opgenomen en dat het reïntegratiebedrijf de verantwoordelijkheid heeft voor de bemiddeling naar arbeid. Wanneer een deelnemer wordt aangemeld bij een reïntegratiebedrijf wordt door de SOV-inrichting zoveel mogelijk relevante informatie overgedragen voor de intake. Gedacht moet worden aan verstrekking van het plan van opvang, het begeleidingsplan van de eerste fase, de uitkomsten van het assessment, conclusie en advies van de psycholoog, beschrijving van de lichamelijke gesteldheid, rapportage van arbeidsdeelname gedurende de eerste fase en een inventarisatie van aandachtspunten op andere leefgebieden. Deze informatie dient als uitgangspunt voor de voortzetting van de arbeidstoeleiding.

Trajectplan voor deelnemers met een WAO-verleden Een bijzondere groep vormen de deelnemers die vóór de SOV-maatregel een WAO-uitkering ontvingen. Een herkeuring voor een WAO-uitkering kan vooralsnog alleen in de derde fase van de SOV plaatsvinden. De aanvraag dient twee maanden voor aanvang van de derde fase te worden ingediend bij de Uitvoeringsorganisatie Werknemers Verzekeringen (UWV). Het verdient aanbeveling om in de tweede fase met de UWV te overleggen over de reïntegratiemogelijkheden. Het doel hiervan is dat trajecten, gefinancierd door de UWV, al in de tweede fase gestart kunnen worden, waardoor de kans op succesvolle reïntegratie groter wordt. De trajectbegeleider informeert de UWV zowel schriftelijk als telefonisch over de exacte datum van aanvang van de derde fase van de deelnemer. De schriftelijke informatie bestaat uit een kopie van de beschikking van de selectiefunctionaris en het artikel uit de Staatscourant, waarin staat dat de derde fase als een penitentiair programma beschouwd moet worden. De WAOuitkering kan namelijk alleen weer van kracht worden als het een penitentiair programma betreft.

6.2

Scholing in de tweede fase Scholing in de tweede fase bestaat uit interne scholing en soms aanvullend uit beroepsgerichte, externe scholing. Het doel van scholing is ook in deze fase het vergroten van de kansen van de deelnemer op de arbeidsmarkt.

Interne scholing In de tweede fase zijn een reeks cursussen en trainingen beschikbaar die binnen het programma gegeven worden. Per deelnemer wordt beoordeeld in hoeverre het noodzakelijk of wenselijk is deze te volgen. Dit hangt samen met de aard van de problematiek van de deelnemer. Denk hierbij aan onderwerpen als terugvalpreventie, budgettering, sociale vaardigheden, agressieregulatie en arbeidsmotivatie.


Externe scholing Wanneer een deelnemer is aangemeld bij een reïntegratiebedrijf en er is sprake van een scholingsbehoefte, dan kan een kwalificerende opleiding in het trajectplan worden opgenomen. Het reïntegratiebedrijf kan worden geadviseerd over de keuze van externe scholing. Het meest voorkomend zijn MBO-opleidingen: opleiding tot lasser, heftruckchauffeur, automonteur, kok, assistent dierenarts, e.d. Gezien de investering (door derden) die met externe scholing samenhangt, moet het MDO overtuigd zijn van de motivatie en mogelijkheden van de deelnemer.

6.3

Praktijkbeschrijvingen arbeid Met arbeid in de tweede fase wordt in de SOV-inrichtingen verschillend omgegaan. De verschillen, maar ook de overeenkomsten zijn terug te vinden in de drie volgende praktijkbeschrijvingen.

Praktijkbeschrijving SOV Amsterdam, tweede fase In de tweede fase wordt een nieuw begeleidingsplan geschreven, waarin de deelnemer wederom leerdoelen en actiepunten formuleert op de verschillende leefgebieden. Deze leerdoelen en actiepunten zijn nu vooral gericht op externe activiteiten. Voor het leefgebied Arbeid houdt dit in dat de deelnemer in de eerste periode van de tweede fase een reële beroepskeuze dient te maken en deze moet beschrijven in het persoonlijk begeleidingsplan. De daaraan gekoppelde competenties van de beroepsrichting kunnen in deze periode op de interne afdeling arbeid verder worden ontwikkeld aan de hand van interne werkprojecten of werkzaamheden. Vervolgens schrijft de deelnemer zich in deze periode in bij het Centrum Werk & Inkomen (CWI). Daar vindt een standaardinschrijving plaats en wordt direct een kwintverslag (advisering en fase-indeling) gemaakt voor de aanmelding bij reïntegratiebedrijf Maatwerk. Wanneer de deelnemer is ingeschreven bij het CWI en alle verplichtte programmaonderdelen (sociale vaardigheden, terugvalpreventie) heeft gevolgd, komt hij in aanmerking om een aantal uren, op basis van vrijwilligheid, extern werk te verrichten. De mentor, trajectbegeleider of arbeidstoeleider volgt de voortgang van de deelnemer en onderhoudt contacten met de werkplek. Voor aanvang van de inschrijving bij reïntegratiebedrijf Maatwerk wordt vanuit de afdeling Arbeidstoeleiding SOV (Werk & Scholing) een extern trajectadvies geschreven dat aansluit op de instroomcriteria van Maatwerk. Het advies wordt eerst voorgelegd aan het MDO en wordt, na goedkeuring, overgedragen aan Maatwerk. In het advies staan in ieder geval de minimale instroomcriteria van Maatwerk beschreven, te weten; opleidingshistorie, opleidingsbehoefte, taalniveau, werkhistorie, beroepsrichting, arbeidsbelemmeringen en de leerdoelen persoonlijk begeleidingsplan op het leefgebied Arbeid. Ook de arbeidsmotivatie (het functioneren van de deelnemer op de afdeling arbeid, vrijwilligerswerk en eventueel onderwijs), de leeftijd van de deelnemer en het uiteindelijke advies waar de deelnemer het beste op zijn plaats zou zijn binnen de projecten van de afdeling Basis & Oriëntatie Maatwerk worden vermeld. Alle deelnemers van de SOV worden via deze afdeling aangemeld bij Maatwerk. De projecten van de afdeling Basis & Oriëntatie bestaan uit: • basis- en disciplineringsprojecten; • reïntegratieprojecten via aangepast werk binnen Werkvoorziening Regio Amsterdam, de Sociale Werkvoorzieningsindicatie (SW-indicatie) wordt dan opgestart; • oriëntatieprojecten (kort- en langdurig); • projecten in de groenvoorziening, bouw en metaal; • projecten in toezicht en beveiliging; • projecten in horeca en detail; • functiegerichte projecten (maritiem, autotechniek, etc.). Wanneer het extern trajectadvies arbeidstoeleiding is goedgekeurd door het MDO krijgt de deelnemer een intakegesprek met de reïntegratieconsulent van Maatwerk. Het uiteindelijke externe traject wordt door de consulent van Maatwerk vastgesteld en uitgevoerd. Drie maanden voor aanvang van de derde fase ondertekenen de deelnemer en de consulent van Maatwerk een arbeidsovereenkomst. Vanaf dat moment kan de deelnemer voor maximaal 32 uur per week extern werk gaan verrichten (oriëntatietraject, werkervaringsplaats, detacheringplek) en komt hij in de uitstroomfase van de SOV. Tijdens de duur van de maatregel blijft de deelnemer onder contract staan bij Maatwerk en is het niet mogelijk een arbeidsovereenkomst af te sluiten met een particuliere werkgever. Het doel van Maatwerk is natuurlijk wel dat de deelnemers uiteindelijk uitstromen naar een reguliere arbeidsplaats.


Praktijkbeschrijving SOV Rotterdam, tweede fase Wanneer een deelnemer in de tweede fase arriveert, helpt hij in de eerste weken van zijn verblijf mee in de huisdienst. Het reinigen van gangen, douches, trappen, eetkamer, huiskamer en de keuken zijn onder andere de werkzaamheden binnen de huisdienst. Ook koken wordt in deze periode op toerbeurt uitgevoerd. Voor de werkzaamheden in de huisdienst wordt een groepsoudste aangesteld. Deze coördineert de werkzaamheden binnen de huisdienst en is verantwoordelijk voor de inkoop van de voeding en de hygiëne op de afdeling. Tevens functioneert de groepsoudste als aanspreekpunt voor deelnemers en agogisch medewerkers. Belangrijke leerdoelen binnen deze functie kunnen zijn: het dragen van verantwoording, het maken en nakomen van afspraken, leren organiseren, structuur aanbrengen, samenwerken, zelfstandig werken, leren delegeren en grenzen stellen. Potentiële kandidaten voor groepsoudste worden via het teamoverleg geselecteerd en aangesteld voor een bepaalde periode, afhankelijk van het halen van de bovengenoemde leerdoelen. Het is niet voor elke deelnemer noodzakelijk met bovengenoemde leerdoelen te oefenen. Na enkele weken komen de meeste deelnemers in aanmerking voor een intern werkproject. Dit project kan werk inhouden in de groenvoorziening buiten de inrichting of in een eigen kas. Ook het reinigen van scholen behoort tot de mogelijkheden. Dit gebeurt in groepjes van vier tot vijf deelnemers onder leiding van een agogisch medewerker. De werkzaamheden in de groenvoorziening beslaan een dagdeel. De deelnemer gaat onder andere plantenperken schoffelen, schoolpleinen onderhouden en schilderwerk uitvoeren aan ‘amsterdammertjes’, parkbankjes, e.d. Bij het werken in de kas kan worden gedacht aan het zaaien en potten van plantjes, het onderhoud van de eigen tuin, de moestuin en het maaien van het gras. Het onderdeel reinigen van scholen bestaat uit het onderhoud en de reiniging van klaslokalen, gangen, toiletten, e.d. De schoolreiniging neemt ongeveer tweeënhalf uur in beslag. Wanneer een deelnemer onder andere voldoende arbeidsmotivatie heeft, op tijd aanwezig is, afspraken kan nakomen, zelfstandig kan werken en verantwoordelijkheid kan dragen, komt hij in aanmerking voor een externe praktijkervaringsplaats. Via het eigen netwerk kan een deelnemer worden geplaatst als vrijwilliger of betaalde arbeidskracht. De nadruk moet liggen in het opdoen van werkervaring en arbeidsritme. De ervaringen dienen zo veel mogelijk aan te sluiten aan de leerdoelen van de deelnemer. Met de werkgever worden afspraken gemaakt, deze worden vastgelegd in een praktijkervaringsovereenkomst waarin eveneens de leerdoelen van de deelnemer aan bod komen. In de bijlagen vindt u een praktijkervaringsovereenkomst als voorbeeld. De intake van het reïntegratiebedrijf vindt eveneens plaats in de tweede fase. Niettemin blijft de deelnemer werkzaam binnen het eigen netwerk van werkgevers, totdat het reïntegratiebedrijf een passende baan of opleiding heeft gevonden. Uitzonderingen hierop vormen de deelnemers met een WAO-verleden. Deze deelnemers blijven werkzaam binnen het eigen netwerk totdat een eventuele herkeuring in de derde fase plaats kan vinden.

Praktijkbeschrijving SOV Utrecht, tweede fase De deelnemer die overgaat van de eerste naar de tweede fase heeft een afrondend gesprek met de docent van Werk & Scholing. In dit gesprek wordt het eindassessmentverslag besproken. Dit bevat onder meer de conclusie over de beroepskeuze. Aan het einde van de eerste fase wordt de deelnemer voorbereid op de aanmelding bij UW Reïntegratie en worden de noodzakelijke documenten in orde gemaakt. Het eindassessment-verslag wordt bij de aanmeldingsgegevens gevoegd en dient als voorinformatie voor de reïntegratieconsulent. In de tweede fase vindt binnen twee weken een gesprek plaats met een docent van Werk & Scholing. Hij bekijkt de stand van zaken met de betrokken deelnemer en vraagt hoe de deelnemer de overgang naar de tweede fase ervaart. Er wordt een inschatting gemaakt in hoeverre de deelnemer in staat is gesprekken te voeren bij het reïntegratiebedrijf. In enkele gevallen komt de reïntegratieconsulent naar de deelnemer toe. Enkele deelnemers zullen niet worden aangemeld bij het reïntegratiebedrijf, te denken valt aan deelnemers met een medische en/of psychische beperking of deelnemers die herhaaldelijk terugvallen in het oude gedrag. Zij krijgen op een andere wijze een zinvolle dagbesteding aangeboden en verrichten bijvoorbeeld werkzaamheden bij de interne groenvoorziening of vrijwilligerswerk bij een externe organisatie. De deelnemer wordt bij het reïntegratiebedrijf aangemeld met een specifieke vraag die het reïntegratiebedrijf dient te onderzoeken of als diensten dient aan te bieden. De intake van de deelnemer vindt plaats met de consulent en een docent van Werk & Scholing. Zij bewaken samen het arbeidstoeleidingstraject. Het doel van de intake is een inschatting te maken van de afstand tot de arbeidsmarkt en welke producten of diensten noodzakelijk zijn om de deelnemer te begeleiden. Het einddoel is het toeleiden van de deelnemer naar algemeen geaccepteerde arbeid.


Het traject wordt bepaald in samenspraak met de deelnemer en de reïntegratieconsulent. Uiteindelijk geeft het Ministerie van Justitie wel of geen toestemming het traject uit te voeren. Afhankelijk van de vraag van Justitie biedt het reïntegratiebedrijf een traject aan. Momenteel wordt er vooral gebruik gemaakt van de volgende diensten: • Werkstage; Werkstage heeft als doel het opdoen van arbeidsritme, het leren omgaan met werk na detentie, het nakomen van afspraken, etc. Een werkstage wordt zowel intern bij UW Reïntegratie als bij externe organisaties aangeboden. • Sollicitatiebegeleiding; Indien de deelnemer vlak voor het einde van zijn maatregel pas kan deelnemen aan een reïntegratietraject wordt door het reïntegratiebedrijf ondersteuning geboden op het gebied van solliciteren. • Wet Sociale Werkvoorziening (WSW); Deelnemers van wie wordt ingeschat dat een WSW-plaatsing tot de mogelijkheden behoort, worden aangemeld voor het verkrijgen van de WSW-indicatie. • (Re)ïntegratie Arbeidsgehandicapten (REA); Deelnemers van wie wordt ingeschat dat de wet REA van toepassing zou kunnen zijn, worden hiervoor aangemeld bij het reïntegratiebedrijf. • Wet Arbeidsongeschiktheid (WAO); De (ex)wao-ers vormen een aparte doelgroep binnen het geheel. Meer informatie staat in de notitie reïntegratiewetten van PSW. U vindt de notitie als losse bijlage bij dit handboek. Het reïntegratiebedrijf is verantwoordelijk voor de begeleiding van de deelnemer naar betaalde arbeid. Het reïntegratiebedrijf maakt hiervoor gebruik van een uitgebreid netwerk en onderzoekt de plaatsingsmogelijkheden van de deelnemer. De ervaring leert dat door interne plaatsing, binnen UW Reïntegratie, en intensieve begeleiding de consulent meer zicht krijgt op de kwaliteiten en mogelijkheden van de deelnemer om uitplaatsing te realiseren.

6.4

Eindtermen van de tweede fase In deze fase staat het functioneren van de deelnemer in zijn directe omgeving centraal. Het doel is te oefenen met nieuw geleerd gedrag en het zicht krijgen op de individuele reïntegratie-mogelijkheden. Voor de onderstaande landelijk vastgestelde eindtermen zijn kwalitatieve en kwantitatieve criteria opgesteld. Per locatie worden deze specifiek op werkniveau ingevuld. De persoonlijke einddoelen staan beschreven in het begeleidingsplan dat door het MDO moet worden goedgekeurd. Voor het behalen van de eindtermen voor deze fase: • neemt de deelnemer verantwoordelijkheid voor eigen handelen; • is een zinvolle dagbesteding aanwezig op het gebied van werken of opleiding en vrije tijd; • beschikt de deelnemer over sociale vaardigheden; • worden sociale contacten opgebouwd en onderhouden; • is overeenstemming bereikt over het zelfstandig functioneren; • is sprake van beheersing van het recidiverisico; • is een signaleringsplan opgesteld; • is het vervolgtraject bij de gemeente gereed; • is de deelnemer in de laatste twee maanden niet betrokken geweest bij incidenten; • is de laatste twee maanden geen sprake geweest van middelenmisbruik; • is de laatste twee maanden geen sprake geweest van alcoholmisbruik; • onthoudt de deelnemer zich van gebruik van middelen genoemd op lijst 1 van de opium wet*; • is een positief toekomstbeeld aanwezig. •

ten aanzien van methadon zijn in de notitie Medicatiebeleid andere afspraken geformuleerd.


HOOFDSTUK 7 Derde fase Strafrechtelijke Opvang Verslaafden

7.1

Trajectplan in de derde fase In de eerste en tweede fase wordt op het gebied van intake en trajectplan veel werk verzet. De voorbereidingen voor het zelfstandig werken in de maatschappij worden in deze fasen getroffen. Het gevolg is dat in de derde fase een volledig trajectplan van het reïntegratiebedrijf voor de deelnemer klaarligt. De deelnemer is vaak al gestart met de uitvoering van het trajectplan of hij is op een andere wijze bemiddeld naar werk. Met andere woorden: de deelnemer is al bij een werkgever of opleiding geplaatst. De trajectbegeleider ziet er in de derde fase op toe dat de afspraken uit het trajectplan worden nagekomen. Een selectiefunctionaris beslist namens de minister van Justitie over de plaatsing en overplaatsing van deelnemers. Vooraf heeft de trajectbegeleider in zijn adviesrapportage aan de selectiefunctionaris al doelen genoemd die de deelnemer moet bereiken op het gebied van arbeid.

7.2

Scholing in de derde fase Ook in het geval van een opleiding neemt de trajectbegeleider het trajectplan als uitgangspunt. Het kan in sommige gevallen voorkomen dat het plan bijgesteld dient te worden. Bijvoorbeeld als tijdens de opleiding blijkt dat een aanvullende cursus nodig is voor de deelnemer. Het is dan de taak van de trajectbegeleider dit te signaleren en de financiële dekking van een cursus te realiseren. De trajectbegeleider6 stelt zich op de hoogte van de inhoud en voortgang van de opleiding of cursus en bespreekt de studieresultaten met de deelnemer en de externe docenten.

7.3

Arbeid in de derde fase Wanneer de deelnemer de derde fase ingaat, neemt de trajectbegeleider de taken van de interne arbeidstoeleider over en daarmee ook de verantwoordelijkheid over de deelnemer. De trajectbegeleider neemt contact op met de werkgever en geeft aan dat hij vanaf dat moment de begeleiding van de deelnemer op zich neemt. Hij spreekt ook evaluatiemomenten met hen af. Deze evaluaties kunnen zowel telefonisch als persoonlijk gehouden worden. De deelnemer heeft individueel contact met de trajectbegeleider over zijn baan. Een maand voor afloop van de maatregel meldt de trajectbegeleider de deelnemer, mits de deelnemer daarvoor kiest, aan bij de gemeente voor een nazorgtraject. De trajectbegeleider houdt een eindevaluatie met de werkgever en draagt de deelnemer over aan de nazorgcoördinator van de gemeente. In de derde fase komt voor sommige deelnemers de WAO-uitkering weer in zicht. Een aanvraag dient twee maanden vóór aanvang van de derde fase te worden gedaan bij de UWV. De UWV bepaalt of de deelnemer opnieuw gekeurd moet worden door een arbo-arts. Mochten de deelnemers in de derde fase een beroep moeten doen op de bijstand dan gelden andere regels. In de Wet Werk en Bijstand (WWB) die per 1 januari 2004 van kracht is, is de beroepswens van de cliënt geen uitgangspunt. In deze wet wordt niet meer gesproken over passende arbeid maar over algemeen geaccepteerde arbeid. Dit houdt in dat personen die aangewezen zijn op deze voorziening alle banen moeten accepteren die hen in staat stellen financieel zelfstandig in hun primaire levensbehoeften te voorzien.

7.4

Eindtermen van de derde fase In deze fase staat het functioneren van de deelnemer in de maatschappij centraal. Het gaat om een reïntegratie van de deelnemer in zijn woon-, werken leefomgeving. Uitgangspunt is dat de deelnemer zich op alle leefgebieden met meer of minder begeleiding of ondersteuning in de maatschappij kan handhaven, zonder dat er sprake is van crimineel gedrag of middelenmisbruik. Ten aanzien van elk leefgebied moet de mate van ondersteuning, als een vorm van nazorg, worden vastgesteld.

6

Waar in de tekst gesproken wordt over een trajectbegeleider, kan gezien de locale verschillen ook vaak reïntegratieconsulent gelezen worden.


Voor de onderstaande eindtermen zijn kwalitatieve en kwantitatieve criteria opgesteld. Voor iedere SOV-inrichting zijn de eindtermen van de derde fase gelijk. De eindtermen zijn in de stuurgroepvergadering van 23 april 2002 definitief vastgelegd. De eindtermen zijn van belang om de SOV-maatregel te kunnen evalueren. Voor het behalen van de eindtermen voor deze fase: • is een zinvolle dagbesteding gerealiseerd; • is de financiële situatie op orde; • is het sociaal netwerk stabiel; • voert de deelnemer op sociaal acceptabele wijze zijn eigen huishouding; • is sprake van een zinvolle vrijetijdsbesteding; • voert de deelnemer adequaat algemeen dagelijkse levensverrichtingen uit; • is er geen sprake van recidive; • kan de deelnemer op sociaal acceptabele wijze met drank omgaan; • is er geen sprake van middelengebruik; • onthoudt de deelnemer zich van gebruik van middelen genoemd op lijst 1 van de opium wet*; • is het fysiek en psychisch functioneren stabiel. •

ten aanzien van methadon zijn in de notitie Medicatiebeleid andere afspraken geformuleerd.


HOOFDSTUK 8 Verhalen uit de praktijk

De deelnemers worden buiten de SOV-inrichting vaak weer geconfronteerd met de harde werkelijkheid. Niet iedereen weet zich dan ook staande te houden. Maar gelukkig zijn er eveneens succesverhalen te vertellen. In dit hoofdstuk vindt u verhalen van deelnemers die struikelden, maar ook deelnemers die min of meer recht vooruit het juiste pad begaan.


Johan is terug bij af Tijdens de eerste fase is de beroepswens van Johan helder geworden. Hij wil metselaar worden. Hij is gedreven en gemotiveerd. Hij vraagt informatie aan voor het volgen van een opleiding bij een extern opleidingsinstituut. Tevens gaat hij naar de open dag bij het ROC. Johan doorloopt de verplichte programmaonderdelen goed. Zijn gedrag verandert, hij wordt rustiger en toegankelijker. In het MDO wordt besloten Johan te plaatsen in de tweede fase. In de tweede fase treedt hij in contact met de consulent van het reïntegratiebedrijf. Tijdens de eerste gesprekken was Johan negatief over het SOV in het algemeen, maar vooral over de arbeidstoeleiding en het aanbod vanuit Justitie. Het traject richting arbeid bestond uit het opdoen van werkervaring binnen de houtafdeling van het reïntegratiebedrijf met als belangrijkste doel arbeidsritme opdoen en het ontwikkelen van werknemersvaardigheden. Dit heeft Johan, zonder al teveel problemen, bijna negen maanden volgehouden en hij begint met het volgen van een opleiding. Johan wordt al onrustiger in de beginfase van de opleiding. Er verandert teveel en het ontbreekt hem aan duidelijkheid en structuur. Tevens komt de datum van de derde fase in zicht en de belangrijkste zaken, waaronder huisvesting, zijn nog niet geregeld. Johan wordt onzeker en gaat ander gedrag vertonen. Hij wordt weer wat agressiever, komt afspraken minder goed na en heeft ook een aantal urinecontroles die niet schoon zijn. Op het moment dat Johan de derde fase bereikt, heeft hij nog geen huis, dit komt pas enkele weken voor het einde van zijn maatregel. Vanaf het moment dat Johan begeleid zelfstandig is gaan wonen, gaat het nog minder goed met hem. Hij wordt voor een aantal delicten aangehouden door de politie. Ook gaat hij weer gebruiken. Hij geeft aan dat hij het moeilijk vindt om met de vrije tijd en het zelfstandig wonen om te gaan. Helaas is hier onvoldoende begeleiding geboden. Johan wordt een aantal keer teruggeplaatst in de tweede fase en enkele weken voor het einde van zijn maatregel, wordt hij teruggeplaatst naar de eerste fase wegens zijn gebruik. Een aantal weken na het einde van zijn maatregel is Johan terug bij af. Hij gebruikt weer, ziet er lichamelijk slecht uit, heeft weer contact met oude vrienden en verschijnt niet meer op school en op zijn werkplek.


Ricardo gaat recht vooruit Ricardo C. is een 48-jarige Surinaamse man. In Suriname heeft hij alleen de basisschool gevolgd en is daarna aan het werk gegaan in de metaalsector. In 1973 kwam hij naar Nederland en vond direct werk in de metaalsector. Via de streekschool heeft hij een aantal diploma’s behaald, waaronder een diploma voor lassen en slijpen. Tot 1990 heeft hij altijd gewerkt. Vanaf 1990 begon zijn verslavingsproblematiek en kwam hij terecht in het justitiële circuit. Tot 2000 heeft hij nog wel diverse baantjes gehad via ID-banen en een banenpool, maar nooit meer in een reguliere baan. In februari 2003 kreeg hij de SOV-maatregel opgelegd. Van het begin af aan heeft hij zich altijd voorbeeldig gemanifesteerd. Hij was zeer gemotiveerd en deed aan alle verplichte programmaonderdelen mee. Op de afdeling arbeid hield hij zich prima aan de afspraken en pakte alle werkzaamheden met beide handen aan. Wat hij in de toekomst voor werk wilde verrichten was hem nog niet duidelijk. Een ding wel, hij wilde niet terug in de metaalsector. Voor de rest maakte het hem niet uit wat hij moest gaan doen, als het maar werk was. Intern functioneerde hij goed in verschillende baantjes en nadat hij voor een periode in de keuken had gewerkt, werd het hem duidelijk. Een baantje in de catering leek hem wel wat. Vervolgens heeft hij zelf het initiatief genomen om, via een vrijwilligerskrant, te solliciteren op een vacature bij een klein cateringsbedrijf. Daar kon hij voor drie dagen in de week op vrijwillige basis aan de slag in de keuken. Hij maakte belegde broodjes klaar en leverde deze op zijn fiets af bij verschillende bedrijven. Zijn werkgever was razend enthousiast over Ricardo’s functioneren en wilde wel met hem verder gaan. Op basis van een werkervaringsplaats via het reïntegratiebedrijf heeft hij nu een werkplek die hem reuze bevalt.


Iwan redt het niet Iwan heeft na de lagere school de opleiding LTS schilderen gevolgd. Hij heeft deze niet afgemaakt en heeft geen diploma’s. Nadat Iwan van school ging, heeft hij wel enkele weken gewerkt als schilder. Daarna is hij in de WAO gekomen, wegens zijn psychische problemen en zijn verslaving. In de eerste fase van de SOV heeft Iwan zich in eerste instantie verzet tegen de verplichte onderdelen van de SOV. Bij de programmaonderdelen arbeid en onderwijs was Iwan zeer opstandig. In de loop van de maanden veranderde het gedrag en wilde Iwan weer meewerken en zich inzetten om de maatregel zo goed mogelijk te doorlopen. Hij werkte intern als schilder. Mede door deze werkzaamheden kreeg Iwan wat meer vertrouwen in zijn eigen kunnen. De eerste weken in de tweede fase verliepen redelijk. Iwan wist niet waar hij aan toe was en vertoonde imponerend gedrag. Hij wilde wel werken, maar kreeg tegenstrijdige informatie over zijn WAO-keuring. Dit maakte hem erg onzeker. Na een aantal weken tweede fase volgden de eerste gesprekken met de consulent van het reïntegratiebureau. Het afgesproken traject is tweeledig. Iwan gaat werkervaring opdoen als schilder via het reïntegratiebedrijf en daarnaast wordt het WAO-traject onderzocht. De eerste drie maanden verlopen zonder al teveel problemen. Het werk gaat goed en Iwan vindt zijn draai binnen de tweede fase. Hij werkt in totaal zeven maanden via het reïntegratiebedrijf. Helaas gaat het fout na een aantal maanden. Iwan heeft in korte tijd een aantal terugvallen. Bij de eerste twee wordt het zo geregeld dat Iwan zijn ‘straf’ moet ondergaan, maar toch kan blijven werken. De uren in zijn cel worden uitgezeten na werktijd en in de weekenden. Op de werkplek gaat Iwan echter ander gedrag vertonen en de werkleiding vraagt zich af hoe dat komt. De resultaten van Iwans werk zijn goed en hij krijgt nog een aantal kansen, maar de terugvallen in drugsgebruik blijven aanhouden. Iwan legt uit dat de terugvallen vooral te maken hebben met de onzekerheden rondom de WAO, huisvesting, werk, enz. Hij vraagt duidelijkheid en niemand kan het hem geven. Twee maanden voor het einde van zijn maatregel is nog steeds niets geregeld. Hij heeft geen huis, de uitspraak van de WAO is niet bekend. Iwan wordt drukker en gaat agressief gedrag vertonen. Iwan valt weer terug in zijn oude gedrag. Zijn urinecontroles wijzen duidelijk gebruik van verdovende middelen uit. Hij krijgt vier weken voor het einde van zijn maatregel een huis aangeboden, waar hij begeleid gaat wonen. Op het gebied van werk heeft hij een aantal sollicitaties lopen, waarbij hij bij een bedrijf op gesprek kan komen. Die duidelijkheid krijgt hij wel. Maar helaas... na een week wonen buiten de inrichting heeft Iwan alle inboedel verkocht en heeft hij drie keer een waarschuwing gehad wegens gebruik. Hij wordt na twee weken, door de woningbouwvereniging uit huis geplaatst en gaat bij zijn moeder wonen. Hij heeft contact met oude vrienden, werk is niet meer belangrijk. Hij ziet er weer slecht uit en is terug bij af.


Nico slaagt met vlag en wimpel Nico is een Nederlandse man van 34 jaar oud. Zijn opleidingsachtergrond is basisschool en een aantal jaren LTS, die hij niet heeft afgemaakt. Hij volgde nog voor een periode van zes maanden een leer/werktraject autotechniek en daarna een kortstondige opleiding tot stratenmaker. Hij heeft hier geen diploma’s voor behaald. In de jaren die volgden had hij via uitzendbureaus kortstondige werkrelaties in diverse functies. Nico is ruim 15 jaar verslaafd aan cocaïne en is in deze periode veelvuldig in aanraking gekomen met Justitie. In december 2001 krijgt hij de SOV-maatregel opgelegd. In de eerste periode vindt hij het allemaal maar niks en schopt hij telkens tegen het systeem aan. Nico is binnen het programma wel heel erg actief bezig met het beoefenen van fitness en krachtsport. Hij geeft aan in de toekomst te willen gaan werken als fitnessinstructeur en wil een opleiding volgen. In het begin werd hier afstandelijk mee omgegaan, omdat zijn motivatie voor deelname aan de overige programmaonderdelen niet altijd positief was. Hij bleef volharden in zijn vraag een opleiding te mogen starten en kreeg van de sportinstructeur boeken mee om zich te oriënteren voor wat betreft de leerstof. Zijn motivatie voor het gehele SOV-programma kreeg hierdoor een positieve impuls. Vervolgens kreeg hij voor een periode de mogelijkheid het baantje van sporthulp te vervullen. Hierdoor kreeg hij, onder begeleiding van de sportinstructeur, meer mogelijkheden zich te verdiepen in de leerstof. Na verloop van tijd heeft hij studiefaciliteiten aangevraagd om een opleiding fitnesstrainer te gaan volgen. Op advies van de sportinstructeur en onder strikte voorwaarden heeft hij vervolgens de opleiding FITVAK in deeltijd kunnen volgen. De voorwaarden waren dat hij bij niet slagen, terugval in gebruik of het onderbreken van de studie de studiekosten terug zou moeten betalen. Nico slaagde uiteindelijk met vlag en wimpel. Het grootste probleem was een arbeidsplaats te vinden die aansloot op zijn opleiding. Gedacht werd aan de gemeentelijke sportbeheren of particuliere sportscholen, maar de vraag was of zij stonden te wachten op een exverslaafde. Uiteindelijk werd via een personeelslid een sportschool gevonden die bereid was Nico via het reïntegratiebedrijf Maatwerk op basis van een werkervaringsplaats in dienst te nemen. De eigenaar van de sportschool was een oud-justitie medewerker. Het functioneren van Nico binnen de sportschool was dermate positief dat de sportschool hem, na afloop van de SOV-maatregel, een vast dienstverband heeft aangeboden.


Marco valt terug in gebruik Marco is een 41-jarige Nederlandse man. Hij is naar de basisschool geweest, maar heeft daarna geen verdere opleiding genoten. Marco heeft altijd leermoeilijkheden gehad. Vanaf zijn elfde levensjaar is Marco uit huis geplaatst en is hij in diverse tehuizen terechtgekomen. In die tijd is hij ook met drugs in aanraking gekomen en vervolgens gaan zwerven. De drugs gebruikte hij om zijn angsten te onderdrukken. Marco heeft de SOV-maatregel opgelegd gekregen en wilde ook daadwerkelijk zijn leven weer op de rails krijgen. Binnen de eerste fase is Marco begonnen met een uur arbeid per dag. Deze tijden zijn langzaam en zorgvuldig opgebouwd. Marco had beperkingen voor het verrichten van arbeid door de aanwezigheid van stemmingsstoornissen en epilepsie. In de tweede fase werkte Marco intern in de huisdienst en schoonmaak, ongeveer 5,5 uur per dag. Hij voerde de te verrichten werkzaamheden onder begeleiding goed uit. Medicatie en een goede werkbegeleiding resulteerden in een werkdag van zes uur. Voor Marco het maximaal haalbare. Marco is arbeidsmedisch gekeurd en kwam in aanmerking voor een SW-indicatie. Na ongeveer zes maanden is hij begonnen bij Sociale Werkvoorziening, waar hij onder begeleiding de werkzaamheden naar behoren uitvoerde. Tevens werd voor Marco begeleid wonen aangevraagd en toegewezen. Marco werd bij Sociale Werkvoorziening van de oriëntatieafdeling overgeplaatst naar een reguliere afdeling met een beperkte groep collega’s. Marco functioneerde naar behoren en de vooruitzichten waren goed. Hij was trots toen zijn eerste salarisstrook via de post arriveerde. Het einde van de SOV-maatregel naderde en het begeleid wonen werd in werking gezet. Gemaakte afspraken met de hulpverlenende instantie werden niet nageleefd, ondanks de vele verzoeken van de SOV-inrichting. Noodgedwongen moest Marco na het einde van de maatregel zelfstandig gaan wonen met zo nu en dan een begeleider die bij hem langs zou komen. De werkgever van Marco nam contact op met de SOV-inrichting omdat zij van mening waren dat er een gedragsverandering bij Marco plaatsvond. Marco viel terug in gebruik. Diverse pogingen werden ondernomen om Marco weer op de rails te krijgen. Zijn werkgever had begrip voor de situatie en Marco mocht tijdelijk de ziektewet in. Helaas volgden perioden van terugval elkaar steeds sneller op. Zijn werkgever heeft hem de kans gegeven zijn baan te behouden. Maar Marco werd agressief tegenover collega’s en medewerkers, wat uiteindelijk resulteerde in zijn ontslag.


Johan V. heeft de juiste motivatie Johan V. is een 33-jarige Nederlandse man. Hij heeft de basisschool gevolgd en is na twee jaar LTS gaan werken. Hij heeft geen diploma’s. Johan is vooral werkzaam geweest in de isolatiesector. Hij heeft bij drie verschillende bedrijven binnen deze branche gewerkt. Wegens gebrek aan structuur in zijn leven kwam hij regelmatig of helemaal niet op zijn werk, waardoor hij ontslag kreeg. Johan ging werken bij het bedrijf van zijn vader. Dit werk bestond uit allerlei handen spandiensten, veelal het ophalen van oud ijzer en het wegbrengen ervan naar de metaalhandel. In deze tijd had Johan een verslavingsprobleem met softdrugs, maar nadat het bedrijf van zijn vader failliet ging, is Johan begonnen met harddrugs. Hij heeft meerdere opnames gehad binnen de drugshulpverlening, maar stapte telkens halverwege uit. In oktober 2001 kreeg Johan de SOV-maatregel opgelegd. Vanaf het begin was Johan gemotiveerd en hij heeft die motivatie altijd getoond. Ook tijdens de arbeid en de verplichte programmaonderdelen. Uit de afgenomen assessments bleek dat Johan leerproblemen had. Op de lagere school is Johan drie keer gedoubleerd. Hij wilde een opleiding tot automonteur volgen en zijn rijbewijs halen. Gezien zijn leerproblemen en grote mate van faalangst is daar binnen de SOV-inrichting flink over gediscussieerd. Een goede begeleiding voor de opleiding en het theoretische rijexamen was een vereiste om de kans op slagen te garanderen. Uit de onderzoeksresultaten bleek dat de draagkracht aanwezig was. Besloten werd Johan de opleiding tot automonteur te laten volgen en hem zijn rijbewijs te laten halen. De mentor van Johan heeft veelvuldig contact gehad met het opleidingscentrum en Johan ondersteund in het leren van de theorie. Johan liep daarnaast stage bij een garage om de theorie in praktijk te brengen. De theorie voor het behalen van zijn rijbewijs heeft hem grote moeite gekost. Toch is hij na een aantal malen voor zijn theorie-examen geslaagd. Het praktijkexamen behaalde Johan in een keer. De opleiding tot assistent-automonteur heeft hij in augustus 2003 met goed gevolg afgelegd. In oktober 2003 eindigde de maatregel voor Johan. Hij werkt niet meer bij een garage, maar als monteur van rolstoelen. Hij volgt een interne opleiding bij het bedrijf en heeft pieperdiensten. Wanneer Johan wordt opgepiept, gaat hij naar de desbetreffende woning en probeert de elektrische rolstoel te repareren. Het geeft Johan een goed gevoel dat hij iets voor deze mensen kan betekenen. Met name de dankbaarheid van de mensen wanneer hij weer een rolstoel heeft gerepareerd doen hem goed. Johan heeft duidelijk plezier in het werk dat hij nu verricht.


Peter gaat de fout in Peter is een 46-jarige Nederlandse man. Hij heeft na de basisschool de LTS met goed gevolg afgelegd en heeft vanaf zijn 19e jaar gewerkt bij diverse bedrijven, voornamelijk als loodgieter. In die periode was Peter al verslaafd, maar zag de mogelijkheid dit met zijn werk te combineren. In 1999 raakte Peter arbeidsongeschikt door een ongeval op zijn werk. Peter werd afgekeurd en ontving een WAO-uitkering. Peter kreeg in 2002 de SOV-maatregel opgelegd. De werkzaamheden die Peter binnen de maatregel uitvoerde, verrichte hij naar behoren. In de tweede fase werkte Peter bij een manege waar hij tal van werkzaamheden uitvoerde. Hij had voornamelijk de rol van klusjesman. Peter had een terugval en werd naar de eerste fase teruggeplaatst. In samenspraak met zijn mentor stelde Peter een plan op met haalbare doelen om een terugval in de toekomst te voorkomen. Na ongeveer zes maanden kwam Peter opnieuw in de tweede fase. Peter heeft daar wederom een terugval gehad en multidisciplinair werd besloten Peter medicatie voor te schrijven in de vorm van Naltrexon. Daarnaast werd in samenspraak met Peter een noodplan opgesteld om terugval te voorkomen. Hij kon gaan werken als conciërge bij een scholengemeenschap. De werkzaamheden die hij daar uitvoerde waren vooral gericht op het onderhoud van het schoolgebouw, daarnaast hield hij toezicht op de leerlingen. De SOV-inrichting ontving positieve reacties van de school. Peter is een handig persoon die alle klussen aanpakt. Ook in de omgang met de leerlingen was er reden tot tevredenheid. Peter zelf had het goed naar zijn zin en de werkzaamheden bevielen hem. Vooral de diversiteit van werkzaamheden spraken hem aan, elke dag een andere klus. Hij kon na de SOV-maatregel bij de scholengemeenschap blijven werken. Hij kreeg een reiskostenvergoeding en had een goede dagbesteding. De herkeuring WAO zou in een later stadium plaatsvinden. Peter heeft na de maatregel nog drie dagen gewerkt. Daarna is hij een week spoorloos geweest. Binnen die week heeft hij een aantal malen gebruikt, daarna is Peter geheel teruggevallen in oud gedrag.


Marco V. geeft zelf het goede voorbeeld Marco V. is een 53-jarige Nederlandse man. Na de basisschool is Marco de LTS gaan volgen, maar na twee jaar is hij gaan werken. Marco V heeft in zijn schoolperiode geen enkel diploma behaald. Marco is in eerste instantie gaan werken bij een lampenfabriek achter de lopende band. Na enkele jaren is hij als pijpfitter en hulp cv-monteur aan de slag gegaan. Hij is hier ongeveer zeven jaar werkzaam geweest. Daarna is hij als verkoper van kleding gaan werken voor een periode van twee jaar. Omdat hij iets anders wilde dan kleding verkopen is hij via uitzendbureaus aan de slag gegaan. Hij verrichte allerhande werkzaamheden, onder andere als productiemedewerker. Tijdens zijn werkzame leven was Marco al verslaafd aan drugs, hij kon het echter nog aardig reguleren. In de periode dat hij voor uitzendbureaus werkte, ging Marco dagelijks drugs gebruiken. Hierdoor was hij niet meer in staat te werken. Marco ontving vanaf die tijd een uitkering van de sociale dienst. In oktober 2001 kreeg Marco de SOV-maatregel opgelegd. Marco ging regelmatig conflicten aan met zowel medebewoners als met personeel. Hij kon moeilijk omgaan met kritiek en autoriteit. Op de afdeling arbeid deed hij zijn werk naar behoren, maar er waren ook regelmatig conflicten. Voor de toekomst was nog niet duidelijk wat Marco wilde gaan doen. In de tweede fase heeft Marco twee keer een terugval gehad wat de keuzes mede vertraagde. Tijdens zijn laatste verblijf in de tweede fase is Marco als vrijwilliger gaan werken bij Delinquentie en Samenleving. Hij ging voorlichting geven over het gebruik van drugs aan organisaties en scholieren. Momenteel werkt hij nog steeds voor deze organisatie. Daarnaast volgt Marco een opleiding sociaalcultureel werker en loopt hij stage bij het project Thuis Op Straat (TOS). Marco heeft op diverse vacatures gesolliciteerd, maar echt resultaat bleef achterwege. In oktober 2003 eindigde de SOV-maatregel voor Marco. Hij wil graag bij een reguliere werkgever aan de slag. In samenwerking met Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) is besloten Marco onder te brengen bij Stedelijke Zorg. Zij zullen de bemiddeling naar een reguliere werkgever op zich nemen. Gezien de motivatie van Marco en zijn functioneren binnen de maatschappij moet dit op korte termijn haalbaar zijn. Marco is de SOV-inrichting niet vergeten. Hij komt zo nu en dan langs voor een kopje koffie en een praatje. Hij is een goede motivatie voor andere SOV-deelnemers die in Marco een voorbeeld kunnen zien.


Verklarende afkortingenlijst

ABW ADL BSD CWI DJI ID-banen IRO ITB Kwint LW MBO MDO NUG PB PBW PEMBA PvO REA RISC SOV SUWI SW SZW TOS UWV VIP WAJONG WAO WAZ WEP WIW WML WSW WVA WW WWB

Algemene BijstandsWet Algemeen Dagelijkse Levensverrichtingen Bureau Selectie en Detentiebegeleiding Centrum voor Werk en Inkomen Dienst Justitiële Inrichtingen In- en Doorstroom-banen Individuele ReïntegratieOvereenkomst Individuele Traject Begeleiding KWalitatieve Intake CWI Langdurig Werklozen Middelbaar BeroepsOnderwijs MultiDisciplinair Overleg Niet Uitkerings Gerechtigden Persoonlijk Begeleidingsplan Penitentiaire Beginselen Wet Premiedifferentiatie En Marktwerking Bij Arbeidsongeschiktheid Plan van Opvang Wet (Re)ïntegratie Arbeidsgehandicapten Recidive Inschatting SChalen Strafrechtelijke Opvang Verslaafden Wet Structuur Uitvoering Werk en Inkomen Sociale Werkvoorziening Sociale Zaken en Werkgelegenheid Thuis Op Straat Uitvoeringsorganisatie Werknemers Verzekeringen Very Important Person Wet Arbeidsongeschiktheidsvoorziening JONGgehandicapten Wet Arbeidsongeschiktheid Wet Arbeidsongeschiktheid Zelfstandigen WerkErvaringsPlaats Wet Inschakeling Werkzoekenden Wettelijk Minimum Loon Wet Sociale Werkvoorziening Wet Vermindering Afdracht WerkloosheidsWet Wet Werk en Bijstand


1 2 3 4 5 6

De VIP is een persoon uit het sociale netwerk van de deelnemer die hem buiten de gevangenis onder andere motiveert, stimuleert, hulp biedt in moeilijke tijden en als extern geweten functioneert. Waar in de tekst gesproken wordt over een trajectbegeleider, kan gezien de locale verschillen ook vaak reïntegratieconsulent gelezen worden. De tekst in dit hoofdstuk is gebaseerd op de Handleiding arbeidstoeleiding van verslaafden, GGZ Nederland, [email protected]. Prof. dr. W.K. Van Dijk, hoogleraar psychiatrie, schreef eens een artikel in het Tijdschrift voor Geneeskunde over de vijf vicieuze cirkels van verslaving. Deze staan nu nog bekend onder de naam: de cirkels van Van Dijk. Onder werkgever wordt ook verstaan: praktijkervaringsgever in de tweede fase van de SOV. Gemakshalve wordt in dit handboek de term ‘werkgever’ gehanteerd. Waar in de tekst gesproken wordt over een trajectbegeleider, kan gezien de locale verschillen ook vaak reïntegratieconsulent gelezen worden.

4 Handboek arbeidstoeleiding SOV Handboek arbeidstoeleiding SOV 5


Handboek Arbeidstoeleiding Strafrechtelijke Opvang Verslaafden

Recommend Documents