Groepsvreugde … de kracht van de menigte John Drury en David Novelli Universiteit van Sussex Departement Psychologie Context In haar film Celebration (Cyprus Street) van 2010 portretteert Melanie Manchot een wijk in East End. Voor dit project heeft ze nauw samengewerkt met de lokale inwoners. Het resultaat: een straatfeest dat Manchot op film heeft vastgelegd. Haar recentere werk Walk (Square) nodigt jonge deelnemers uit om samen te wandelen en eenvoudige choreografische bewegingen uit te voeren. Celebration (Cyprus Street) is een opdracht van Film and Video Umbrella, en Walk (Square) werd door het Deichtorhallen Museum in Hamburg besteld. Beide films waren in oktober/november 2011 in de Fabrica galerij in Brighton te zien. Manchot heeft deze twee werken toegelicht in het fotografiemagazine Vignette van oktober 2011: “Zowel Celebration (Cyprus Street) als Walk (Square) onderzoeken een positie tussen individuele en collectieve ervaringen, en het streven daarnaar via groepsportretten. De notie ‘evenement’ staat centraal, want de deelnemers zetten zich in voor dit evenement, de voorstelling van een performatieve situatie die ze met hun eigen acties invullen. Celebration (Cyprus Street) en Walk (Square) zijn allebei gebaseerd op reële evenementen, op ‘waargebeurde verhalen’. De eerste film bespreekt de historische straatfeesten en de sociale functie daarvan, terwijl het tweede werk de recente toename van demonstraties, betogingen en protestacties in het VK en elders aankaart. In beide gevallen brengt het artistieke creatieproces, het creëren van een project met bewegende beelden de inwoners op de been, en niet gewoon het politieke aspect. Ook de openbare ruimte, de straten en de pleinen die we met z’n allen als een sociale ruimte delen, is een andere rode draad die in deze werken, en in nagenoeg al mijn werk, terug te vinden is.”
Samenkomen
Celebration (Cyprus Street) is geïnspireerd op de traditie van straatfeesten in het Londense East End en werd in zes maanden tijd samen met de bewoners van Cyprus Street gerealiseerd. Het werd
1
gefilmd als één enkel aaneengesloten evenement d.m.v. de travellingtechniek doorheen de straten en menigte. Ook al zijn de deelnemers heel divers, toch vormen ze één groep. De beelden tonen duidelijk dat ze de straat op komen om elkaar te ontmoeten. Er hangt een vrolijke sfeer. De film vestigt onze aandacht op een schijnbare tegenstelling van het alledaagse leven. Enerzijds zoeken we bewust en met plezier de menigte op. We vieren graag in gezelschap. We houden van festivals, muziek- en sportevenementen die hun typische sfeer te danken hebben aan de samengetroepte mensenmassa’s. Maar sommige menigtes wekken ook aversie op, want we hechten belang aan onze ‘persoonlijke ruimte’. Een recente studie heeft deze schijnbare paradox onderzocht.1 Het onderzoek suggereert dat we, om de uiteenlopende reacties van een individu middenin een menigte te begrijpen, onszelf als meervoudig en variabel moeten beschouwen in functie van de verschillende groepen waarvan we deel uitmaken. Eenzelfde niveau van samentroeping of nabijheid wordt als positief of negatief ervaren al naargelang de groepsidentiteit die de bovenhand heeft. Dit argument kan geïllustreerd worden met een recent experiment.2 De deelnemers moesten allemaal een stoel nemen en zich zo positioneren dat ze gemakkelijk een gesprek met een onbekende kunnen aanknopen. Ervoor werd al een pseudotest afgenomen om hun ‘communicatiestijl’ te bepalen. Vervolgens kregen de deelnemers te horen of de onbekende al dan niet dezelfde ‘communicatiestijl’ hanteerde. Deze test – en bijgevolg ook de twee ‘groepen’ – had geen enkele betekenis, maar dat wisten de deelnemers niet. Ze plaatsten hun stoel dichter bij iemand van ‘dezelfde groep’ en verder van iemand van ‘de andere groep’. Dit resultaat suggereert dat ons welbehagen (of onze afkeer) van anderen in onze buurt – hetzij interpersoonlijk of in een menigte – eerder gevormd wordt door welke identiteit de bovenhand heeft, dan door een vaste afbakening van onze ‘persoonlijke ruimte’. Het effect dat met dit experiment werd aangetoond, werd herhaald met een aantal andere maatstaven3 waaronder de zelfgekozen 1
2
3
Novelli, D. (2010). The social psychology of spatiality and crowding. Doctoraatsthesis in filosofie, niet gepubliceerd. Universiteit van Sussex. Elektronische versie beschikbaar via http://sro.sussex.ac.uk/6275/1/Novelli,_David_Lee.pdf Novelli, D., Drury, J., & Reicher, S. (2010). Come together: Two studies concerning the impact of group relations on ‘personal space’. British Journal of Social Psychology, 49, 223–236. Novelli, D. (2010) op. cit.
2
voorkeuren, negatieve en positieve emoties, en zelfs de uitdrukking van afkeer. De mensen blijken minder afkerig te zijn van exact dezelfde lichaamsgeur van ‘een van ons’ dan van ‘een van hen’! Studies over levensechte mensenmassa’s treden deze analyses bij. In november 2007 heeft UNISO (werknemersvakbond openbare sector) een optocht en bijeenkomst georganiseerd uit protest tegen de pogingen van de toenmalige regering om de Nationale Gezondheidsdienst te privatiseren. We hebben ruim 100 demonstranten bevraagd. Wie zich het meeste met de menigte kon vereenzelvigen, koos een eerder centrale plaats (i.e. meer opeengepakt) waar ze dichter tegen de mededemonstranten stonden. Bovendien werd onderdompeling in de groep als een vorm van groepsvreugde ervaren. Of concreet: wie zich het meeste met de massa kon vereenzelvigen, beschouwde deze ervaring als positief, deels doordat ze zich lichamelijk dicht bij hun ‘bondgenoten’ bevonden.4 Globaal beschouwd verklaren de recente onderzoeken waarom we samenkomen met anderen (omdat ze zich niet zoals ons identificeren) en waarom het goed voelt als we ons samen met hen in een massa bevinden.5 Maar als we omringd zijn door anderen, bewegen en handelen we ook heel vaak samen met hen. Wat zijn de psychologische effecten van zo’n groepscoördinatie? Samen … en actie! In Melanie Manchots video-installatie Walk (Square) trekken 1000 schoolkinderen in een rij naar het stadsplein. Daar komen ze samen in een gigantische choreografische menigte: ze bewegen samen en stemmen hun stappen op elkaar af met het oog op patronen die veranderen, oplossen en opnieuw vorm krijgen. Walk (Square) vloeit voort uit een door Manchot opgezet evenement, maar is geïnspireerd op echte situaties waarbij het wandelen als een vorm van expressie dient: processies, parades, pelgrimstochten en protestmarsen, die vandaag steeds vaker in het straatbeeld in het VK en elders in de wereld opduiken. Door de frappante choreografie ziet het publiek de artiesten als één enkele entiteit, maar misschien zien de performers dat zelf ook zo, dat 4
5
Novelli, D., Drury, J., & Reicher, S. (2011). The relationship between psychological and physical group processes and their impact on the experience of crowding: Evidence from a field study. Niet-gepubliceerd manuscript. Universiteit van Sussex. Novelli, D. (2010) op. cit.
3
is alvast wat een recente studie in sociale psychologie aan het licht heeft gebracht. De bovenvermelde studie met de protestvoerders heeft aangetoond dat de deelnemers zich nog meer deel van de menigte voelden (hun sociale identiteit) naarmate het evenement vorderde. De groepsvreugde nam eveneens toe in de loop van de protestactie en was deels te danken aan deze gedeelde sociale identiteit. Onze verklaring voor deze resultaten is dat fysieke collectieve actie (in een groep of menigte) de psychologische grens tussen het individuele en collectieve kan doen vervagen, en tegelijk onze positieve emotionele reacties kan versterken. Een dergelijk in-situ onderzoek kan een andere oorzaak hiervan echter niet uitsluiten (zoals het tijdsverloop, communicatie of veranderende relaties met externe groepen). De follow-up studie vond plaats in het psychologielabo waar we alle omstandigheden konden controleren en zo de oorzakelijke verbanden konden identificeren in plaats van ze gewoon te suggereren zoals in de studie met de demonstranten.6 De deelnemers moesten dicht bij elkaar in groepjes gaan staan en een typisch klapritme zoals bij een voetbalwedstrijd aanleren. Ze voerden deze individueel of synchroon in hun groep uit. Zoals verwacht, konden enkel de deelnemers die hun bewegingen op elkaar afstemden, zich als een deel van hun groep beschouwen en een sterkere positieve emotie ervaren. Deze studies tonen bijgevolg aan dat we een groepsidentiteit kunnen creëren als we ons samen harmonieus bewegen. Dit is de reden waarom bijeenkomsten en optochten belangrijk zijn voor de ontwikkeling van sociale bewegingen. Het is dan ook niet toevallig dat Melanie Manchot voor deze twee werken niet alleen inspiratie heeft geput uit de massale pelgrimstochten, processies en optochten, maar ook uit de recente massademonstraties in de Arabische wereld en het VK. Met een optocht wil een menigte niet alleen iets duidelijk maken (betekenis en symbolische waarde), maar ook een bepaald doel nastreven. Dat doel kan sociale verandering zijn. Uiteraard willen de meeste menigtes geen sociale verandering teweegbrengen. In werkelijkheid bestaan veel groepen immers enkel om het status quo te reproduceren of te valideren, bijvoorbeeld door een religieuze rituele of nationale ceremonie. Maar menigtes beogen eveneens vaak sociale 6
Novelli, D., Drury, J., & Reicher, S. (2011). Synchronized movement as a cause of social identity and positive emotion. Unpublished manuscript. University of Sussex.
4
verandering.7 Ook evenementen met een zogenaamd cathartische functie kunnen een rebellerend aspect inhouden en het status quo onder druk zetten. De eerste carnavals hadden deze tweeledige eigenschap8. Zowel deelnemers als toeschouwers van rellen worden vaak als ‘carnavalesk’ omschreven.9 De associatie menigte-kracht bestaat dan ook al lang. Recent onderzoek bestudeerde de psychologie van machtsverandering (empowerment) in hoe mensen een massaevent ervaren. Studies van rellen, antikapitalistische demonstraties, directe acties tegen de aanleg van nieuwe wegen, ‘Reclaim the Streets’ straatfeesten, antimilitaristische optochten en talrijke experimentele simulaties legden telkens weer hetzelfde patroon bloot. We zijn vlugger geneigd om in groep een actie te ondernemen als we die zelf als gerechtvaardigd beschouwen (hoewel anderen die niet tot onze groep behoren, zoals de autoriteiten en politie, daar anders tegenover kunnen staan) en als we het gevoel hebben dat de anderen in de groep onze doelstellingen en acties steunen.10 Vergelijkende studies van protestbewegingen voegen hieraan toe dat een gevoel van collectieve invloed zowel de oorzaak als het gevolg van zo’n groepsactie kan zijn.11 Om concreet te kunnen handelen, moeten we immers ook geloven dat we daartoe in staat zijn. Maar via onze actie en de impact daarvan op de wereld bekrachtigen en bevestigen we die collectieve invloed. De materiële gevolgen van onze groepsacties zijn het bewijs van de kracht van onze groepsidentiteiten. Tot slot blijkt uit het onderzoek van de ervaringen van actievoerders dat groepsacties, die bestaande machtsrelaties ontwrichten of uitdagen, een gevoel van vreugde, opgewektheid en zelfs euforie opwekken.12 Het voelt goed. We kunnen er ook voordeel uit halen,
7 8 9
10 11
12
Ackerman, P., & Kruegler, C. (1994). Strategic nonviolent conflict: The dynamics of people power in the twentieth century. Westport, CT: Praeger. Davis, N. Z. (1971). The reasons of misrule: Youth groups and charivaris in sixteenthcentury France. Past and Present, 50, 41-75. Reicher, S. & Potter, J. (1985). Psychological theory as intergroup perspective: A comparative analysis of ‘scientific’ and ‘lay’ accounts of crowd events. Human Relations, 38, 167-189. Drury, J., & Reicher, S. (2009). Collective psychological empowerment as a model of social change: Researching crowds and power. Journal of Social Issues, 65, 707-725. Drury, J., & Reicher, S. (2005). Explaining enduring empowerment: A comparative study of collective action and psychological outcomes. European Journal of Social Psychology, 35, 35-58 Drury, J., Cocking, C., Beale, J., Hanson, C., & Rapley, F. (2005). The phenomenology of empowerment in collective action. British Journal of Social Psychology, 44, 309-328
5
want het gevoel van invloed en sociale steun in combinatie met groepsactie hebben een bewezen nut voor ons algemeen welzijn.13 De werken Celebration (Cyprus Street) en Walk (Square) van Melanie Manchot gaan over de relatie tussen het individu en de menigte, over onze groepsidentiteiten en over ons gedrag in openbare ruimtes. Een belangrijke boodschap is dat de menigte, via haar actie, onze perceptie van het ‘ik’ kan uitdrukken en ontwikkelen. Recent onderzoek op het vlak van sociale psychologie suggereert dat de kracht van de menigte – de collectieve ondersteuning, de collectieve invloed en de daaruit voortvloeiende groepsvreugde – geen gevolg is van het verlies aan ‘ik’, maar van de opwaardering van het ‘ik’. Volgens John Turner, een grondlegger van de benadering van de sociale identiteit in groepspsychologie, is de psychologische menigte ‘precies dat aanpassingsmechanisme dat mensen bevrijdt van alle beperkingen van een individu, en toelaat meer te zijn dan dat’ (Turner, 1987, p. 67).14 Dit artikel is tot stand gekomen in opdracht van Fabrica en gedeeltelijk gefinancierd door het ‘Twee Zeeën’-programma van de Europese Unie. Het kadert in het werk van de galerij (sinds 2009) om de perspectieven van artiesten met het huidige wetenschappelijke onderzoek van de grootste universiteiten in het VK met elkaar in verband te brengen.
Dr. John Drury is meester-docent Sociale Psychologie aan de Universiteit van Sussex. Hij verricht onder meer onderzoek naar empowerment door de menigte, solidariteit in een noodsituatie in een massa en positieve ervaringen bij ‘massabijeenkomsten’. Dr. David Novelli is sociaal psycholoog aan de Universiteit van Sussex, gespecialiseerd in het gedrag van menigtes. Zijn onderzoek legt zich toe op hoe sociale identiteiten en het behoren tot een groep een invloed hebben op de manier waarop we ons in een menigte voelen en hoe het handelen in groep kan leiden tot positieve emoties en gevoelens van solidariteit. Dankbetuiging 13 14
Haslam, S. A., & Reicher, S. D. (2006). Stressing the group: Social identity and the unfolding dynamics of responses to stress. Journal of Applied Psychology, 91, 1037-1052. Turner, J. (1987). A self-categorisation theory. In Turner, J. C., Hogg, M. A., Oakes, P. J., Reicher, S. D. & Wetherell, M. S., Rediscovering the social group: A self-categorization theory (pp. 42-67). Oxford: Blackwell.
6
Celebration (Cyprus Street) werd gerealiseerd in opdracht van Film and Video Umbrella met de steun van het Arts Council England. Dit werk werd gefinancierd door Film London en het UK Film Council Digital Archive Film Fund met de steun van de Britse Nationale Loterij. Walk (Square) is gerealiseerd in opdracht van Deichtorhallen en Kulturforum 21, Hamburg voor de Wunder tentoontelling. Deze film kwam mede tot stand dankzij de aanvullende financiering van Film and Video Umbrella. De activiteiten rond deze tentoonstelling krijgen eveneens steun van Brighton & Hove Council, het IRIS Contemporary Art Network en INTERREG, een Europees financieringsprogramma dat de dialoog tussen naburige EU-landen wil aanmoedigen.
7
