Grensgebied tussen zand en veen
Grensgebied tussen zand en veen Een archeologisch perspectief op de middeleeuwse ontginnings- en bewoningsgeschiedenis van de Langstraat en het aangrenzende zandlandschap van Noord-Brabant
Hans Koopmanschap
Hilversum, Verloren 2015 Tilburg, Zuidelijk Historisch Contact
Deze publicatie is mede tot stand gekomen danzij de financiële steun van: Prof. dr. H.F.J.M. van den Eerenbeemtfonds; Antea Group Nederland; Stichting Nederlands Museum voor Anthropologie en Praehistorie. Deze publicatie kwam tot stand onder auspiciën van:
Voor alle informatie Dr. Cock Gorisse, St. Janstraat 11, 4901 LR Oosterhout e-mail:
[email protected], website: www.uitgeverij-zhc.nl Abonnementen en bestellingen Uitgeverij Verloren, Torenlaan 25, 1211 JA Hilversum
[email protected] | www.verloren.nl Redactiesecretariaat Kitty de Leeuw, Kruisstraat 66, 5014 HV Tilburg e-mail:
[email protected] Kernredactie prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld, hoofdredacteur, drs. Jan Brouwers, dr. Kitty de Leeuw, redactiesecretaris, dr. Ton Thelen, drs. Lauran Toorians Redactieraad prof. dr. Jan Bank, prof. dr. Helma Houtman-De Smedt, prof. dr. Jos Koldeweij, prof. dr. Wiel Kusters, prof. dr. Peter Nissen, prof. dr. Maarten Prak, prof. dr. Walter Prevenier, prof. dr. Peter Rietbergen, prof. dr. Karel Veraghtert, prof. dr. Louis Vos
Afbeeldingen op het omslag: het oude slagenlandschap van de Langstraat (zie afb. 2.6) en een reconstructie van de oudste bouwfasen van de kerk van Sprang (zie afb. 9.26) (foto en illustratie Hans Koopmanschap). ISBN 978-90-8704-495-4 Deze uitgave is tevens verschenen als proefschrift aan Tilburg University. © 2015 Stichting Zuidelijk Historisch Contact & Uitgeverij Verloren Opmaak: Rombus, Hilversum Omslagontwerp: Frederike Bouten, Utrecht Druk: Wilco, Amersfoort No part of this book may be reproduced in any form without written permission from the publisher.
Inhoudsopgave
Voorwoord
11
1
Grensgebied tussen zand en veen: vragen en uitgangspunten 1.1 Vraagstelling en inkadering Het studiegebied Het heersende beeld Het archeologische puzzelstukje Twee vanzelfsprekende landschappen? Het model van Olwig: soorten landschappen Ontginningsgeschiedenis of bewoningsgeschiedenis De plaats van dit onderzoek in het historisch-geografisch debat Chronologische afbakening Vijf deelvragen binnen twee onderzoeksperspectieven 1.2 Het bronnenmateriaal Onderscheiden binnen de dataset Evaluatie van de bronnen Drie vragen aan het materiaal 1.3 Een onderzoeksgeschiedenis Periode 1892-1970: het begin Periode 1970-1992: professionalisering Periode 1992-2005: uitbreiding Periode 2005-2010: de huidige stand van zaken 1.4 Een geschiedenis van het landschap aan de hand van archeologische bronnen
15 15 17 18 19 26 26 28 29 31 31 32 34 37 40 40 41 43 45 47 50
2
Naar een landschapsbiografie van de Langstraat en zandrand: debatten en visies 2.1 Archeologisch landschappen nader ingekaderd 2.2 Een gevarieerde dataset Landschapsarcheologie tussen veen en zandrand Door de tijd of over de tijd heen 2.3 Het historisch-geografisch debat Fockema Andreae (1950) Rentenaar (1965) en Stol (1981) Steegh (1978), Renes (1985) en Borger (1992) Hoppenbrouwers en de Bont (beide 1993) Braams (1995) en Leenders (1996)
52 52 53 55 56 58 58 61 64 68 71
6
Inhoudsopgave
2.4
2.5 2.6 2.7
Henderikx (1983) en Ettema (2005) De Bont (2006 en 2008) Wildernisregaal en cope, oude concepten in een nieuw jasje? Wildernis Cope Economische grenzen aan het landschap Stadsontwikkeling in de Grote Waard in archeologische context Samenvattend
72 73 75 76 77 81 85 89
3
Landschappen met littekens 3.1 Inleiding 3.2 Gebruikte informatiebronnen 3.3 De ondergrond van het studiegebied Ontgrondingen 3.4 Het reliëf en microreliëf van het studiegebied Het microreliëf ten noorden van Waalwijk 3.5 Waterlopen en turfvaarten Waterlopen Turfvaarten Kanalen 3.6 Bewoningssporen tot circa 1100 en in de vroegmoderne tijd Steentijd Bronstijd en ijzertijd Romeinse tijd tot vroege en volle middeleeuwen (tot 1100) De overkant van de Bergsche Maas: een uitstap Late middeleeuwen en nieuwe tijd (1450-1850) 3.7 Middeleeuwse bewoningssporen: een vergelijking met het MDS-gebied 3.8 Een bewoningsbiografie van een dynamisch landschap tot 1100
91 91 93 94 99 102 104 107 108 114 117 118 119 120 122 123 125 126 129
4
Demografische ontwikkelingen: groeiende gemeenschappen en lege kerkhoven 4.1 Inleiding 4.2 Het traditionele historisch demografische beeld Ontwikkelingen in het laatmiddeleeuwse Brabant De Brabantse haardstedentellingen 4.3 De ontwikkeling van parochies binnen het studiegebied Parochies Patrocinia en belastingen 4.4 Archeologie en bevolkingsomvang Archeologische bronnen voor ontwikkelingen in bevolkingsomvang Het aanzicht van de kerkhoven 4.5 Bevolkingsgroei of stabiliteit?
133 133 135 135 136 141 142 147 149 150 159 160
5
Nederzettingen op zand en veen (1100-1450) 5.1 Inleiding Gebouwresten in context: een poging tot een overzicht
162 162 165
Inhoudsopgave
5.2
5.3
5.4
5.5 5.6
5.7 5.8
Rurale huisplattegronden binnen het studiegebied Oosterhout Dongen Rurale gebouwplattegronden buiten het studiegebied HSL Vlaanderen HSL Nederland Breda Overig Noord-Brabant Dordrecht Veengebieden in Midden- en Oost-Nederland Betuwelijn Gouda Waterland Utrecht-Groenedijk Utrecht-Hoge Weide Oost-Nederland Synthese rurale nederzettingen De stedelijke nederzettingen Binnen het studiegebied Buiten het studiegebied Synthese stedelijke gebouwplattegronden Huizenbouw tussen stad en platteland
6 De ontwikkeling van de voedseleconomie van het studiegebied 6.1 Inleiding 6.2 Veeteelt en jacht: dieren in archeologische context Mogelijkheden aan de hand van botmateriaal Bronnen van voedsel Overige bronnen Diersoorten in archeologische context Ontwikkeling van voedseleconomie Conclusie 6.3 Leer en schoenen uit de Langstraat? Grondstoffen en keuren Herkomst en samenstelling van de kuddes Archeologische aanwijzingen voor de verwerking van vee Hooilanden Conclusie 6.4 Landbouw en de natuurlijke vegetatie Archeologische aanwijzingen voor agrarische ontwikkeling Conclusie 6.5 Eigen behoeften of surplusproductie? Surplusproductie Conclusie 6.6 Historische bronnen uit het studiegebied
169 169 179 180 181 182 183 188 189 192 192 194 195 196 197 198 198 200 201 211 220 221 225 225 225 226 227 228 230 232 235 237 239 241 243 245 246 247 248 251 252 252 256 257
7
8
Inhoudsopgave
6.7 7
Bronnen uit kloosters Molens Conclusie Veranderingen binnen het agrarisch bedrijf tussen 1100 en 1450
Handelsnetwerken in archeologisch perspectief 7.1 Inleiding 7.2 Tollen en markten Toloverzichten Het tolrecht van Geertruidenberg Markten Samenvattend 7.3 Handelscontacten op basis van archeologisch vondstmateriaal 7.4 Middeleeuws importaardewerk Volle Middeleeuwen (800 tot 1100) Late Middeleeuwen (1100-1450) Handelsnetwerken aan de hand van aardewerk Conclusie 7.5 Van import naar eigen fabricaat?
8 Machtsverhoudingen: heren, hofsteden en kastelen 8.1 Inleiding 8.2 Machtsverhoudingen binnen de Grote Waard Kleizijde Westelijke veenzijde Oostelijke veenzijde 8.3 Een leeg gebied stroomt vol Tot 1200 De periode rond 1350 Rond 1450 Samenvattend 8.4 Adellijke huizen 8.5 Kastelen en omgrachte hoeves binnen het studiegebied Mottes en woontorens Burchten en heerlijke woningen Gansoyen Geertruidenberg Oosterhout Dongen Loon op Zand Drimmelen Waalwijk Besoyen Zuidewijn 8.6 Burchten en hoeves buiten het studiegebied
258 259 263 264 267 267 268 268 270 271 272 273 275 275 279 280 284 284 287 287 288 289 290 290 291 291 295 299 300 301 302 302 304 304 307 309 313 314 316 318 319 320 321
Inhoudsopgave
8.7 8.8 8.9
Het kasteel van Breda Dordrecht, Huis te Merwede Dordrecht, hofstede Houweninghe De archeologisch bekende adellijke woningen in het studiegebied Grote heren, kleine werkers Kastelen Meeliften of sturen?
322 324 326 326 328 330 330
9 Vrome gemeenschappen, grote kerkgebouwen? 9.1 Inleiding Het kerkgebouw als archeologisch grijpbaar puzzelstukje Kerkgebouw en kerkhof als laatmiddeleeuwse bouwplaats Voorwaarden voor kerk(ver)bouw 9.2 Stadskerken Geertruidenberg Breda Waalwijk Samenvattend 9.3 Dorpskerken Oosterhout Baardwijk ’s Gravenmoer Venloon en Loon op Zand Dongen Raamsdonk Sprang Waspik Samenvattend 9.4 Kloosterkerken 9.5 Graadmeter voor demografische en economische ontwikkeling?
331 331 331 332 333 336 337 341 344 348 349 349 354 354 357 359 361 365 367 369 370 373
10 Nederzettingspatronen in een dynamisch landschap 10.1 Inleiding 10.2 Landschap en gemeenschap 10.3 Nederzettingsontwikkeling 10.4 Verbouwde producten 10.5 Ontwikkelingen in de veestapel 10.6 Akkers of hooiland? 10.7 Terug naar de vragen
376 376 376 377 379 380 381 385
11 Identiteit en territoria in mortel en steen gevat 11.1 Inleiding 11.2 Identiteit in het landschap 11.3 Een landschap van territoria 11.4 Terug naar de vragen
388 388 389 390 395
9
10
Inhoudsopgave
12 Naar een nieuw beeld van de bewoningsgeschiedenis tussen veen en zand 12.1 Inleiding 12.2 Een leeg gebied? 12.3 De openlegging van de Langstraat: een vooropgezet Hollands plan? 12.4 Samenvattend 12.5 Oud archeologisch onderzoek: een nieuwe invalshoek?
396 396 397 402 405 405
Summary Literatuur Index van plaatsnamen Over de auteur
408 419 434 439
