GODSDIENSTIG NEDERLAND

GODSDIENSTIG NEDERLAND DOOR PROF. DR. L. KNAPPERT

VAN OORCUM & COMP. N.V. - UITGEVERS - ASSEN

GODSDIENSTIG NEDERLAND

GODSDIENSTIG NEDERLAND DOOR

DR. L. KNAPPERT HOOGLEERAAR VANWEGE DE NED. HERV. KERK TE LEIDEN

MCMXX VIII N.V. UITGEVERS-MI] . „DE WACHTTOREN" HUTS TER HEIDE

DIT WERK MAAKT DEEL UIT VAN

„HET HANDBOEK" BIBLIOTHEEK VAN WETENSCHAPPELIJKE GESCHRIFr TEN OVER DEN GODSDIENST onder redactie van Prof . Dr . G . A. van den Bergh van Eysinga, Ds. G . van Duyl, Prof . Dr. H . T. de Graaf, Drs . G . Horreus de Haas en Prof. Dr. J . Lindeboom



INHOUD .

Ter Inleiding

. . .

7-9

I . Het Nederlandsch Israelietisch Kerkgenootschap Het Portugeesch Isra~lietisch Kerkgenootschap Het liberale Jodendom Het Zionisme

.

IL De Roomsch Katholieke Kerk Het Kerkgenootschap der Oudbisschoppelijke Clerezij De vrije Katholieke Kerk

47.72 73.81 82-84

.

III. De Nederlandsche Hervormde Kerk De Waalsch Hervormde Kerk . . De Engelsche en Schotsche gemeenten De Protestantsche Kerken in Ned . Oost en West Indie IV . De protestantsche tending

11 .30 31 .38 39.42 4346

85105 105-109 109110 110.121

.

.

122-135

V. De Doopsgezinde Broederschap 136-143 De Evangelisch en de Hersteld Evangelisch Luthersche Kerk 144151 De Remonstrantsche Broederschap 152.158 VI . De Gereformeerde Kerken . De Christelijk Gereformeerde Kerk . . De Gereformeerde gemeenten in Nederland VII . Buitenlandsche gemeenten . . VIII, De De De De

.

159-165 166-167 168170 .

171

Vrije Gemeente 172-173 Vrije Gemeente to 's-Gravenhage 173 Duinoordkerk 173174 Zendingsgemeente to Doetinchem 175.176



IX. Kerkgenootschappen van vreemden Apostolische gemeenten Lime van Baptistengemeenten De Zevendedagsbaptisten . . . De Zevendedagsadventisten . . De Vergadering der Geloovigen

oorsprong . . . . .

177.179 . 180182 . 183 184 . . 185186

X . Halfkerkelijke Vereenigingen

187.189

XI. Het Leger des Heils

190.194

XII . Buitenkerkelijke religie Het Spiritisme De Theosofie De Anthroposofie De Astrologic De Christian Science

. . . .

Slotwoord Addenda Zakenregister

195-198 199202 . 203.209 . 210211 . 212-213 214.216 .

216.217 218 219.228

TER INLEIDING .

Voor een deel gaat godsdienst schuil en dekt zijn schatten toe, vroomheid die alle vertoon schuwt, zich terug treks in gepeinzen, de wereld last voor hetgeen zij is, in de diepten van eigen gemoed Gods verborgen omgang vindt en die, gelijk ook wezenlijke bekeering doer, hare geschiedenis lief st f luisterend verhaalt. Voor een ander deel wil hij juist treden in het voile licht, pinkster blijdschap die niet zwijgen kan, geestdrif t die den psalm aanhef fen en dankbaar zingen wil van Gods hand die groote dingen does . Deze godsdienst is het die uitdrijft tot profeteeren, die kathedralen bouwt, juichend het Lauda Sion aanhef t, in de Lucifer den lof verheft van Hem, dies gees verbeelding, tong noch teeken melden kan zooals Hij is en in de Missa Solemnis tot den top zelven van den berg der aanbidding opklimt . En nog eens, voor een ander deel, minder verheven en ontroerend, maar begrijpelijk toch en noodwendig, brengt hij tot nadenken over God en wereld, geest en stof, zonde en verlossing, leven en dood ; hij legs de vrome geloof servaring in stelsels en f ormules vast, beredeneert de oude ceremonies en gebruiken, in den eeredienst overgeleverd, en stelt de geschriften op, waaruit een mensch leeren kan was hij ter zaligheid gelooven moet. Aldus words godsdienst tot theologie, diepzinnig en geleerd ; met eene stoutheid die huiveren doer waant hij to kunnen door dringen tot den voiles raad Gods ; even dikwijls is hij vervallen tot scholastieke haarkloverij of tot onwaarachtige harmonistiek, erger nog, is ontaard in een heerschzucht, die zich gezag aanmatigde over de gewetens, de wereld in rep en roer bracht om een sof isme 1 ) en menigmaal theologen tot de ongenadige vervolgers heeft gemaakt van alien wier nobele cooed de waarheid dorst ontsluieren . Gees 1) „Troubler la terre pour tin sofisme'' , Voltaire, 0 e u v r e s ed . Delangle freres, t . 69, pag. 395, 411 s.

8 wonder dan, dat, tegenover deze bot verzekerde theologie, zoovele edele zielen zich zwijgend in een agnosticisme hebben teruggetrok~ ken, dat, voor loochening to wijs en voor belijdenis to schroomvallig, de grenzen zag der menschelijke rede en, terwijl bet anderer meening verdroeg, voor zichzelf verzekerd was dat geen kerk of stelsel ter wereld ooit de waarheid voor zich in pacht nemen kon . Godsdienst als mystiek, als profetisme, als theologie - lets daarr van werd in den loop der eeuwen den menschen wel openbaar, dock aan de meesten vertoonde godsdienst zich toch als kerk, als een georganiseerde gemeenschap met leer en belijdenis, priesterschap en eeredienst, die de draagster deer waarheid, leidsvrouw der geloovigen, steun der zwakken en waarborg der zaligheid was en vooral ook handhaaf ster van traditie en kerkegoed . Daarom zijn kerken zulk een ontzaglijke macht geworden, vaak boven den Staat, voor velen de godsdienst zelf en ook daarom gesteund als voorwaarde voor 's lands voorspoed ; 1 ) tuchtmeesteresse der onbesnoeide schare en stellig ook de draagster van geestelijk leven in veler nuchter stof f elijk bestaan, beef t de Kerk ook al to vaak door starre leer hen, die levende vroomheid wilden, of gestooten, een noodlottige behoudzucht getoond en de verkondigers van nieuwe denkbeelden onbarmhartig verketterd en uitgestooten, die dan vaak, buiten de kerken om, hunne eigen godsdienstige conventikels hielden . Ook flu hebben de kerken voor talloozen in alle 's Heeren landen afgedaan . Doch ook nu wil dat niet zeggen, dat zij daarom alien „met den godsdienst hebben gebroken en het leger der ongeloovigen zijn gaan versterken ." 2 ) Wij zullen juist zien, hoe onhoudbaar die stelling blijken zal . Het is even waar dat anderen, uit een kerk.. verband uitgetreden en den steun dier gemeenschap ontberend, daardoor van lieverlede ook aan godsdienstig leven zijn of gestorven. Een blad als de Blijde Wereld betoogt onvermoeid en terecht, dat de S . D . A . P, niet ongodsdienstig is ; daarom behoef t men niet to loochenen, dat velen barer leden dat wel zijn . Want zij en zoovele anderen zien de kerken alleen als beschermsters van bet kapitalistisch stelsel, aankweeksters van onverdraagzaamheid, belemmeringen van volksontwikkeling, maar hebben zich (met een onverdedigbaar „daarom" ) tegelijk ook van godsdienst of gewend en zijn van zijn wezen onkundig geworden . Dit staat vast, godsdienstig Nederland zij niet hetzelf de als kerkelijk Nederland, bij bet grootste deel der 1 ) Merkwaardige uitlating daarover van Willem III in 1672 in A c t a P r o v . S y n. uitg. Knuttel V 15 en 25 . 2) Prof. mr . W. A. Bonger, Geloof en ongeloof in Nederland, 1924 .

9 natie komt het godsdienstige nog vooral in kerkelijk levee tot uiting . Met deze dubbele waarheid rekening houdend en, evenals zij die ons verzochten om dit boekje to schrijven, overtuigd, dat kennis van deze (voor velen maar luttel aantrekkelijke) materie niet ongewenscht is, gaan wij in de volgende bladzijden eerst het godsdienstilt levee schilderen zooals het zich ten onzent binnen de kerken openbaart, achtereenvolgens in de israelietische, de katholieke en de protestantsche, om daarna to trachten een beeld to geven der buitenkerkelijke religie . Wij willen dat doer zoo wetenschappelijk d.i . betrouwbaar en onpartijdig als wij vermogen . Dat wij soortr gelijke onderwerpen reeds vroeger behandeld hebben,1) moge onzen huidigen arbeid ten goede komen . 1) Pro Ministerio III, 1, 1919 . Haagsch maandblad Juli 1926 . N. T h e o l . T ij d s c h r. October 1926.

I. HET NEDERLANDSCH ISRAELIETISCH KERKGENOOTSCHAP . Het valt mij moeielijk van de algemeene geschiedenis der Joden, schoon en aantrekkelijk onderwerp, geheel to moeten zwijgen,1) van de vaderlandsche slechts met enkele woorden to mogen ger wages. Sinds H . J . Koenen in 1843 zijne „Geschiedenis der Joden in Nederland" deed verschijnen heeft zich eene omvangrijke literatuur in tijdschrif tartikelen 2 ) en boeken 3 ) gevormd . Onlangs heel t Sigm . Seeligmann er op gewezen, dat in de vroegere literatuur men zoo weinig aan-dacht schonk aan de toch belangrijke vraag : wat is het eigenaardige van de geschiedenis der Joden in Nederland als geheel gezien ; welk onderscheid was er tusschen hun toestand bier en in andere landen en waaraan is dit verschil toe to schrij 1 ) J . M. Jost, Geschichte der Israelites, 18201847, 12 din. (verkillend objectief, zegt Seeligmann) . H . Graetz, G e s c h i c h t e d e r Juden v. d. altesten Zeiten bis auf der Gegenwart, nieuwe uitg. 1924, 11 din . trots de fouten een meesleepend meesterwerk over de geschiedenis der Joodsahe Diaspora. Sim . Dubnow, W e 1 t g e s c h i c h t e des Jud . Volkes von semen Uranf angen bis zur G e g e n w a r t, uit bet Russisch door A . Steinberg, Berl ., 1925 I (tot bet einde der Perz . regeering in Judaea) . Ook de nieuwste tijd, 17891914, is in drie deelen verschenen, maar kwam mij met onder oogen. 2 ) H. Italie in A m s t e r d. J a a r b . 1897 ; I. Mendels in G r o n . volksalm . 1907 ; M. Wolff in Bijdr. v, vaderl . geschieder n i s 1910 en 1913 ; H . J . Westerling in D e G i d s 1912, IV ; E, van Biema in Die Haghe 1914/15 enz. s ) M .Wolff, Gesch . der Joden in Haarlem 16001815, Haarl ., 1917 . J . S . da Silva Rosa, GeschG d e r Portug. J o d e n to A m s t e r d a m 15931925, Amst ., 1925. Helena Poppers, D e J o d e n i n Overijsel van hunne vestiging tot 1814, Utr . 1926 (postume ac . disc. bezorgd door S. Seeligmann) . I . Prins, D e v e s t i g i n g der Marranen in N . Nederland in de 16de eeuw, Amst. 1927 . Dr. D . M . Slugs, B e e 1 d e n u. h. 1 e v e n d . H o o g d .

Joodsche Gem . in Amsterdam, begin 18e eeuw .

12 yen? 1 ) Hij wijst er dan op dat die toestand buitengewoon gunstig was ,2 ) niet alleen in verhouding tot hun toestand elders, maar ook absoluut. Hij schrij ft dit toe aan het f eit, dat wij hier nimmer een algemeen Joden-reg1ement gehad hebben, zoodat de Joden niet tot eene klasse van minder orde gestempeld werden . Wel hebben de Staten van Holland in 1615 aan zulk een reglement gedacht ; wel hebben Reinier Pauw en ook Huig de Groot een ontwerp-reglement ontworpen, 3 ) maar de Staten besloten in 1619 toch niets vast to stellen, maar iedere stad vrij to laten . Sinds genoten de Portur geesche Joden „groote liefde en welwillendheid", zooals Menasseh ben Israel schrijft in eene aan Cromwell aangeboden memorie in 1655, maar reeds in 1651 geschreven, en zoo groote vrijheid van bewegen, dat er in Amsterdam een 400 gezinnen in 300 eigen huizen woonden en men deel nam in de 0 . en W. Indische Compagnie. 4 ) Dezelfde vrijheid, die zij nergens elders vinden konden, genoten de een halve eeuw later gekomen Duitsche en Poolsche J oden, ook hen zag men, door het ontbreken van een Joden .-reglement, niet voor wezens van lager orde aan . Juist als in Engeland, waar Menasseh niet slaagde in zijn poging, om van Cromwell een J odenrreglement to verkrij gen, wat daarna een geluk bleek. En het is ook daardoor, dat de Marranen in zoo hooge mate in onze over zeesche gewesten aan den internationalen handel hebben kunnen deelnemen, gelijk wij voor Brazilie, Suriname, Essequebo, Berbice, Demerary, Curacao en de Bovenwindsche eilanden weten . 5 ) Dit 1 ) S. Seeligmann, Mozes Mendelsohn's invloed op de Ned . Joden in Bijdrag . en Medd . v. h. Gen. voor Joodsche wetenschap II, 1923. Dez ., Die Juden in Holland in S i m o n s e n s F e s t k r i f t, Kopenh ., 1923,253-257 . Dez ., H e t marranen-probleem uit oekon . standpunt in Bijdr. als boven III, 1925 (overdr . 1-36) . z) Ik aanvaard de juiste opmerking op blz. 8 van laatstgen. opstel dat ik (G e s c h. N e d . H e r v . K e r k I 177 en Addenda) to haastig mijn gunstig oordeel over den toestand der Joden onder invloed van Dr . Wolff gewijzigd heb --- d.w.z. staatkundig . 3 ) Grotius, Remonstrantie nopende de ordre dije in de landen van Holland en Westvrieslandt dijendt g e s t e I t o p d e J o d e n, gelijkt . copie Ms, in Bibl . Portug. Isr . Sem. Facsimile der eerste bladzijde bij Da Silva Rosa, a . w. blz. 9. 4 ) Een dergelijk getuigenis van Den Haag in 1743 in 0 u d - H o 11 a n d XXVIII 83. Menasseh ben Israel, 1604-1657, ets van Rembrandt, 1636, reprod . in A m s t e r d a m i n d e 17 e e e u w II, kerkel . leven blz . 94 ; ander portret bij Da Silva Rosa, a. w. blz . 52 ; J . M. Hillesum in A m s t. J a a r b. 1899. 6 ) Tegen H .Watjen, Das Judentum and die Anfange der modernen Kolonisation, Stuttg., 1914, maar met hem in D a s H o 1 l . K o I o n i a l r e i c h, 's-Gray ., 1921 . Voorts Cardozo de Bethen-



13 alles verklaart ten slotte, waarom de emancipatie in den Franschen tijd zoo rustig en geleidelijk Karen loop nam. Zij schonk den I oden actief en passief kiesrecht en andere staatsburgerschaprechten, hunne rechten als menschen en burgers hadden zij reeds tang . Trouwens, het grootste deel der Joden heeft die emancipatie niet begeerd, zij was wezenlijk slechts bet begeeren van de liberate club Felix libertate, waarin vrijzinnigen zaten als Bromet, de Asser's, Lemon . 1) Na de of ficieele burgerlijke vrijmaking, 30 Augustus 1796, ontbrandde de strijd tusschen de orthodoxe parnassijns en deze verlichte Joden, die zelfs een oogenblik eene eigen gemeente, Adat Jesjoeroen gehad hebben . 2 ) Intusschen bleef men hen van alle ambten uitsluiten, waartegen ook liberate christenen met kracht protesteerden, zooals Van Hemert, 3 ) zooals Falck, die eens op de Lat . school een joodschen leerling onrechtvaardig had zien behan . delen en seders „eene praedilectie voor het zaad van Abraham" had . 4) Eerst onder koning Lodewijk begins bet nieuwe tijdperk en ook de organisatie van bet kerkgenootschap der Nederlandsche Israelieten . Bij decrees van 12 September 1808 in de Kon . Cour . van 24 September d .a .v . richtte Z. M . een 4pperconsistorie op voor de Hollandsch-Hoogduitsche Joden met de task om hun burgerlijken staat to verbeteren, 5 ) hen tot eerlijke broodwinning aan to moedigen s ) en desbetref f ende voorstellen aan den koning to doen . De in stallatie van het Consistorie had 4 Jan . 1809 plaats, 7 ) court, Notes on the Spanish and Portugueze Jews in the U. S ., Guiana and the Dutch and British West Indies during the 17 and 18 centuries in Pub! . Amer. Jew . H i s t. Soc . 1925, XXIX 7-38 . 1 ) Da Silva Rosa, Bibliogr . uber die Emanc . der Juden i n H o l l a n d, Frankf ., 1912. S . Seeligmann, D e e m a n c i p a t i e der joden in Nederland, Amst . 1913. He! . Poppers, a.w ., hoofdst. V . Mijne G e s c h. d. N e d. H e r v. K e r k II, 209.220 met verwijzing naar de bronnen. G e d e n k s t u k k e n als boven sparsim . Portret met levensber . van dr. d e H. Lemon in D e V r ij d a g a v o n d 11 Jan . 1924, blz . 7. In de club, 1809 opgeheven, zaten ook christenen . Z) Zie een aantal plaatsen in mijn a . w. II 218, n . 4. 3 ) V.Hemert, Lectuur voor het ontbijt en de thet a f e 1, VIII, 8 . Verg. Groenewegen, P a u l u s v . H e m e r t, 1889, blz . 179. 4) G e d e n k s c h r i f t e n, ui'tg . Colenbrander, blz. 8 vlg. 6) Hoe noodig dit was, leeren ons de rapporten over den ellendigen toestand der arme Joden, G e d e n k s t. V 268.276, Dec . 1806; V 284 vlgg ., 2 Maart 1807 van Meyer ; V 406 .413, 5 Mei 1808 van C . Amer. 6 ) De landloopende joden waren talrijk, zoodat in 1786 de parnassijns to Leeuwarden zelven over zulk „slordig" bestaan klaagden . L e e u w . C o u r . 17 Febr. 1786 in V r ij a Fries 1916, 8 . 7 ) He!. Poppers, a w . blz . 91 .

14 er waren 13 leden, voorzitter was de voortreff elijke mr . Jonas Daniel Meyer, geheel van de verlichte gedachten vervuld.1) En ziehier het tragisch conflict . De Joden moesten in beschaving en taal den christenen gelijk gemaakt worden en zich in het Neder . landsche yolk oplossen . Er waren er inderdaad, die zich naar den nieuwen koers voegden, 2 ) maar daarbij, zooals een geloof sgenoot hun later verwijten zou, „hunne in geest verarmde, vroegere lotgenooten vergaten en hun het licht hunner kunde en ervaring onthielden ." 3 ) Dit is niet geheel billijk, gemerkt den tegenzin dier lotgenooten teen het nieuwe licht . Zij zagen in de emancipatie ontjoodsching . Niet znder reden . Toen in de avondzitting van dien 30sten Augustus 1796 den Joden alle burgerrechten waren verleend, nam de vergadering 2 September eene clausule aan, waarin stond dat dit individueel en niet collectief zou zijn d .w.z . alleen voor wie beloof den in burgerlijken zin niet langer tot de natie to behooren, ' ) terwijl men den eed, dien zij aflegden, als of stand van hun of zonderlijk volksbestaan beschouwde . 5 ) En ontjoodsching was verlies van eerbied voor het verleden, ja voor den godsdienst - zoo wilden zij dan liever minachting dan gelijk making, liever -- als eenmaal Radboud -- met de hunnen verloren gaan, dan in eenzaamheid zalig worden . Geen wonder dan dat allerlei maatregelen van dat opperconsistorie mislukt zijn . Wij noer men de vertaling van het 0 . T . in bet Nederlandsch ( Kon. Besl . van 10 Juli 1809 ), waarmee gepaard moest gaan beoefening der Nederlandsche taal, omdat gebleken was dat zelf s de opperrabbijn van Amsterdam, Mozes Saul Lowenstamm geen Nederlandsch kende . 6 ) Voorts de oprichting van een Joodsch corps, twee batalr jons van 883 man onder joodsche of f icieren, dat het echter niet vender dan tot 360 man heeft gebracht en in Juni 1810 wend opge1 ) Jaarb . der Israelieten in Nederland I, 2, 1942 ; 3, 13 vlg. N . de Benedittij, L e v e n e n w e r k e n van m r . J o n a s Daniel Meyer, Haarl ., 1925. ) G e d e n k s t. VIII, 2, 275 vlg . 3 ) Prof. J . E. Goudsmit in N e d. I s r . J a a r b . 1852, blz . 65 . 4) 5 Bosset in Gedenkst . II 286 en Dagverhaa1 III 397 . Van Leyden aan Valckenaar . „ . . . , leur serment ou declaration civique involve qu'ils ne se considerent pas comme peuple independant", G e d e n k s t . II 507. 8 ) Hij was 23 Juni 1793 tot opperrabbijn benoemd en zou 27 Maart 1815 overlijden . Zijn zoon, R . Naftali weigeide hem op to volgen omdat hij, geestverwant zijns vaders, met als deze tegen de nieuwe tijdstrooming wilde oproeien . Benoemd is toen, 27 Sept. 1815, R . Sam. Berenstein, schoonzoon van Nlozes Saul. Zie Dr. D. M. Slugs in N e d . I s r. W e e k b l a d 22 Juni 1917.

15 heven . 1 ) Wel heef t het 0 . C . eene organisatie der gemeenten bewerkt, elf consistoriale kerken naar de elf arrondissementen, ieder van tenminste 1 500 zielen en nieuwe reglementen ontworpen . Toen Lebrun hier na de Inlijving optrad, zouden de Fransche wetten van 17 Maart 1808, die uitvoering gaven aan het reglement, 10 December 1806 in de algemeene vergadering der Joden to Parijs vastgesteld, ook voor onze Israelieten gelden o .a, gehoorzaamheid aan het Parijsch Groot~Sanhedrin, aanneming van f amilienamen, militaire dienst, samensmelting van de Hoogduitsche en Portur geesche Joden . Tegen dit laatste waarschuwde Lebrun zelf : de Portugeezen zouden dat als degradatie beschouwen . 2) Des keizers val heeft intusschen ook zijne kerkelijke politiek in hare uitwerking gestuit. Onder koning Willem I kwam er eerst, 26 Februari 1814, eene consuleerende Commissie van zes leden, die 5 Juli d .a.v. optrad als Hoof dcommissie tot de taken der Israelieten . De koning trok enkele der gehaatste maatregelen van het oude, op Fransche leest geschoeide, opperconsistorie in, o .a . dat bij de voorlezing uit de Thora-rol de voorlezer het gemeentelid, dat aan zijne zijde most komen staan, bij zijn Nederlandschen naam opriep en dat de afkondigingen geschiedden in het Nederlandsch in plaats van in het Jiddisch . Doch hij handhaafde de oude pogingen om op de godsdienstscholen dat basterdjoodsch, „overblijfsel hunner vreemdelingschap'' door het Nederlandsch to vervangen en tot eene samensmelr ting der Joodsche natie met het Nederlandsche yolk to komen . Dus ook wee- de oude tegenstand . Reeds 6 December 1813 had Janssen een onderhoud met Asser en Meyer over de pogingen der orthodoxe joden om de gehate Fransch-Israelietische organisatie omver to werr pen en de „despotieke" regeering van parnassijns en rabbijnen to herstellen . 3 ) Er kwamen verzoeken aan den Koning om de gelijkr stelling weds- to mogen inruilen voor de vroegere nationals zelf r standigheid, men hield conventikelen buiten de liberalistische synar goge, 4 ) juist zooals die der Af scheiding hunne Kerk meden . Doch tot breuk of revolutie kwam het niet, de tijd deed zijn bekend en 1 ) Uit dit corps is de kern van het regiment grenadiers en jagers gevormd . D e V r ij d a g a v o n d 11 Jan . 1924, blz. 13, zonder vermelding van bron . 2 ) Isr . kerkbestuur aan Lebrun over den toestand der Joden 17 Juli 1810, G e d e n k s t. VI 824 vlgg. ; over aangebrachte verbeteringen 27 Nov . 1810, a 1 d a a r VI 868875 ; D'Alphonse aan Lebrun over de veering der Joden uit genootschappen 29 April 1811, a 1 d a a r VI 896 vlgg . 3 ) C.W.Pape, Leven van J . D. Janssen, blz. 115 . 4 ) W, van Hogendorp aan zijn vader 30 Nov . 1824, G e d e n k s t . VIII, 3, 311 vlg .

16 gezegend werk en tegen het midden der eeuw vinden wij onder die Hoof dcommissie het Hoogduitsch-Israelietisch kerkgenootschap verdeeld in provincials en synagogale ressorten, hoof d-synagogen, ring en bijkerken, er zijn scholen, zieken- en weeshuizen, armbesturen, terwijl de door mr, de Pinto gestichte Maatschappij tot Nut der Israelieten in Nederland in 1851 al bij de 500 leden telde . En vooral, de verhouding tot de christenen was beset geworden, „de Joden genieten van alle weldenkenden den steun waarop zij als burgers van den Staat aanspraak mogen waken ." 1) Zoo nog eens prof. Goudsmit in 1852 . Het was wel gebleken in 1846, toen men het 50-jarig jubileum der emancipatie vierde, toen Chasse schreef over den cooed der Joodsche soldaten tijdens den Tiendaagschen veldtocht en Schimmelpenninck, Rochussen, van Hall e .a . zich insgelijks vleiend over de Joden uitlieten . 2 ) Het was nog een zwakke naklank der vroegere geringschatting ; zulk een opzettelijk getuigschrif t zou thans belachelijk zijn ; toen was het vooruitgang, en ons dunks dat ook R . Mozes Saul tevreden zou geweest zijn . Telde men in 1830 46470, in 1840 52193, in 1850 58541, in 1860 65752 Hoogduitsche en Portugeesche Joden to zamen, volgens de laatste volksbeschrijving telt alleen het Nederl . Isr. kerkr genootschap 109293 zielen . Het bestaat s ) uit Nederlandsche Israr elieten, die lid zijn van eens kerkelijke gemeente d .w.z . uit in Nederland woonachtige Israelieten, die door de joodsche godsdienstwet als zoodanig worden erkend en geen deel uitmaken van eens ter gemeente hunner inwoning bestaande Portug . Isr, ger meente. Het bestuur berust bij de Centrale Commissie tot de alger meene zaken van 23 leden, voor vier jaren gekozen door de na to noemen ressortale vergaderingen en wel 10 door Amsterdam, 2 door 's-Gravenhage en Rotterdam ieder, 1 door de overige . Deze C . C . vertegenwoordigt het kerkgenootschap bij de regeering en heeft besturende en wetgevende macht. Zij benoemt uit haar midden 1 ) Uit den jongsten tijd (9 Sept . 1927) vermeld ik bet 100-jarig bestaan der Ned . Isr. Synagoge to Gouda, gevierd door een kerkdienst, waar tegenwoordig waren 8 . en W., de remonstrantsche en doopsgezinde predikant en een afgevaardigde van bet R . K . kerkbestuur . 2 ) Jubileum der emancipatie, Amst ., 1846, blz . 22 vlgg .27. Verg . Allgem. Zeitung d . Judentums no. 35 van 27 Aug. 1842, S . 517 .521 . s) Reglement betr . de inrichting en het bestuur enz ., laatste wijziging bij verordening no. 109 van 14 Dec . 1924 . Dit reglement en alle andere verordeningenthansin Verordeningen voor bet Ned Isr. kerkgen ., verzameling door Dr . D. M . Slugs, Amst., 1925.

17 een dagelijksch bestuur,1) de Permanents Commissie met vijf leden, van wie ten minste vier to Amsterdam moeten woven en die voor vijf jaren zitting hebben . Deze P . C . heeft de dagelijksche leiding en uitvoering van zaken, voert het geldelijk beheer, bereidt de agenda voor van de jaarvergadering der C . C. en ontwerpt de reglementen die de C . C. most vaststellen . 2 ) Er zijn twaalf ressorten, N .-Holland, 's-Gravenhage, Rotterdam, Utrecht, Zeeland, N .-Brabant, Gelderland, Overijsel, Drenthe, Groningen, Friesland en Limburg met hun kerkelijke gemeenten, 3 ) elk ressort bestuurd door eene ressortale vergadering, samengesteld uit of gevaardigden der kerkeraden, die o .a . den opperrabbijn benoemen. 4 ) Voor de kennis van het godsdienstig-kerkelijk leven der Nederl . Israelieten wenschen wij allereerst lets to weten van de opleiding hunner godgeleerden en godsdienstonderwijzers . Zij geschiedt aan het Nederl . Isr. Seminarium, ontstaan uit het in 1740 door R. Arje Lob gestichte Beth hammidrasj etz chajim 5 ) ter instandhouding der Thora-studien, in 1835 gereorganiseerd, terwijl de tegenwoordigs verordening in 1874 werd vastgesteld en 21 Juni 1925 hare laatst mij bekende wijziging onderging . Van studiehuis werd het eene instelling ter opleiding van rabbijnen en g . onderwijzers, lang zamerhand eene theologische en klassieke H . 0. inrichting . s ) Eigenlijk kept het Jodendom, zoomin als den sacramenten uitdeelenden priester, het onderscheid tusschen geestelijken en leeken noch in plichten noch in kennis . Ook na de reorganisatie van 1835 zagen de leeraren in hun leerlingen toch geen as . geestelijken en nog heden willen velen het Seminarium hervormen tot een school van 1 ) De Instructie voor de P . C., laatstelijk gewijzigd 30 Dec. 1917 in V e r z a m e 1 i n g als boven blz . 21 vlg . 2) Juni 1927 Mr. B . E . Asscher, voorz., Dr. S . J . Philips onder-voorz ., Dr . D. M . Slugs, seer., Jacques H . Rubens, penningm . Mr . A . Prins, A. Simons . 3 ) Men vindt ze alle V e r z a m . als boven blz. 95 .110 . 4 ) Algem . Regl . art. 80, V e r z. blz . 16. D. M . Slugs, D e a m b t s data der oudste opperrabbijnen bij de Hoogd . Joodsche gemeente to Amst., 1640 .1706, overdr . nit Feestprogr. der bevest. van R. A . S. Onderwijzer 1907 . 5 ) Huis van het onderzoek (gen .) Boom des Levens. 6) V e r z a m e l i n g als boven blz . 77.85. In 1862 kwam het Sem . onder leiding van den voortreffelijken Dr . J . H. Dgnner. Van hem D e n k s c h r e i b e n uber die Reorganisirung des Niederl . Isr. Semin a r s, 29 Jan. 1862, herdruk Amst., 1917 . L . Wagenaar, H e t N e d e r 1 . Isr. Seminarium. Reds. Amst. 1918 . Het is in 1839 gevestigd in een gebouw door David Hollander, schoonvader van R . Hirsch Lehren, geschonken ; het nieuwe gebouw van het Beth hammidrasj in de Rapenburgstraat werd 15 Sept. 1883 ingewijd, den sterfdag van Jac. de Leeuw . 2

18 algemeen hooger Joodsch weten, centrum van kennis en bezieling .1) Belangrijk vraagstuk, waarover wij echter volstrekt onbevoegd zijn to oordeel'en . Er zijn zeven curatoren, van wie vier to Amsterdam, een rector, 2 ) die den rang van more moat bezitten en leeraren, die, wanneer zij geen godgeleerde vakken doceeren, een academischen graad of akte M . 0 . bezitten moeten . Het onderwijs geschiedt in hat Nederlandsch . Het voorbereidend onderwijs omvat drie Hassen elk . van twee jaren . In de laatste twee zitten a .s. rabbijnen en onderwijzers aan de godsdienstscholen to zamen, dock de eersten moeten ook Latijn, Grieksch en wiskunde, de laatsten paedagogiek en ritualia beoef enen . De rabbinate aspiranten studeeren dan aan een Llniversiteit en meteen nog 5 jaren aan hat Seminarium . In plaats van uitvoerig to handelen over de leervakken vermeld ik de jongst vastgestelde exameneischen . 3 ) 1 ) L. Wagenaar a . w. blz. 21 . 2 ) In 1917 stierf rector P . J . B. Gobits, die eene rljke bibliotheek Hebraica en Judaica naliet, waarvan de catalogue (R . W. P. de Vries 1918) vobr mij ligt . 3 ) Verordening v . h . examen 9 Maart 1924, V e r z a m e l. ale boven blz . 131138 (treedt in werking 1 Jan . 1927 voor de g . onderwijzeressen, 1 Jan . 1929 voor de overige rangen) . Ik laat to dezer plaatse tar toelichting van hat volgende eenige data over den Talmoed afdrukken . De mondelinge uitspraken over 0 . T.sche plaatsen verzamelt Rabbi Juda 200 n . C. (vermoedelijk reeds in schrifr telijke redactie door hemzelven) ale Misjna, leerstof . Zij bestaat nit zee deelen met tractaten, hoofdstuhken en paragrafen . Deze Misjna leverde wader de stof tot nieuwe uitlegging, verzameld in den Jeruzalemschen of Palestinensischen Talr red (leer) ± 425, waarin 38 tractaten der Misjna en in den Babylonischen Talmoed, waarin 37 tractaten der Misjna, maar toch vier maal zoo groot en veal belangrijker dan de Pal . Begonnen door R. Asji 370 is de Bab . T. in 500 afgesloten. Hij bevat de verslagen van besprekingen van wetgeleerden naar aanleiding der Misjna, ale eene reusachtige encyclopaedia, ale een spreektribune van honderden rabbijnen . Eene prachtige uitgave is die bij A, W . Sijthoff to Leiden, codicis hebraici monacensis 95 . Arte phototypica depingendum curavit H . L. Strack 1912, 2 vol. 4°. In dawn Talmoed vindt men natuurlijkerwijze de drie stroomingen in de wetgeleerde studien, de Halacha d .i . de casuistische, de behandeling van bepaalde onderwerpen ; de Midrasj d .i. de exegetische richting, die de gansche wetspractijk uit de woorden der Schrift afleidt ; en de Agada (verr telling) d .i. de predikende, leerende, vertroostende richting . Deze laatste onderr scheidt men dan in historische Agada (anecdotes over personen), exegetische (tekstophelderingen door gelijkenissen), didactische (theologie, dogmatiek, ethiek, philosofie en poetische (dichterlijke fantasieen) . Literatuur : J . L. Palache, I n 1. i . d. T a 1 m o e d, Haarl ., 1922 . L . Wagenaar, D e T a 1 m o e d 1908 . H . L. Strack, Einleitung in Talmud and Midras . Munch ., 1921 5 . R.Travers Herford, Christianity in Talmud and Midr a s c h, Lond. 1903 . De agadische bestanddeelen uit den Jerus . Talmoed vertaalde Aug. Wunsche Zur., 1880 ; den geheelen M. Schwab, Par., 1890 2 ; den Babylonischen Laz. Goldschmidt 1897 ; de Pirke Aboth (woorden der vaderen, Misjna IV 9) Taylor 1897 2, Dyserinck 1910, Strack 1915 4.

19 De g . onderwijzer (es) moet eindexamen H . B. S. 3 j . cursus hebben afgelegd, of zijn toegelaten tot H . B . S . 5 j . cursus, gymnasium of lyceum 4e klasse . Candidates, die daarvan gees bewijs kunnen overleggen does een vooraf gaand examen in Nederlandsch, rekenkunde, vaderl . geschiedenis, aardrijkskunde en natuurkunde.1) Daarna vraagt men de gronden der Hebreeuwsche grammatica, vertaling der gebruikelijkste gebeden en lofzeggingen, van Thora en enkele prof eten, godsdienstleer (al of niet naar L . Wagenaar's Reschiet Chokma, Beginsel der Wijsheid ), schrijven van current of Raschi-sdhrift 2 ) en methoden van godsdienstonderwijs . Dat is dus het minimum . De candidaat-godsd . hoofdonderwijzer A moet het einddiploma H . B. S. 5 j . cursus of gymnasium, bewijs van of gelegd staatsr examen of akte L . 0 . overleggen of anders examen does in een aantal vakken uit die rubriek . Daarna examineert men hem in Raschi's verklaring der Thora, 3 ) kennis van de geboden en verboden, Joodsche geschiedenis en letterkunde, aardrijkskunde van Palestine, kennis van een tractaat der Misjna met Barthenora 4 ) en verklaring van plaatsen uit de liturgie . De candidaat-gods. hoofdonderwijzer B moet dezelf de stukken overleggen en doer daarna examen in grondige grammatica, verr taling van het gansche 0 . T., van plaatsen uit bijbelrcommen~ tatoren, van een tractaat Gemara zonder tosaphot . 5) Hij moet een 1 ) De akte L . 0 ., door examinatoren ongewenscht geacht, V e r s 1 a g H a n d d . P. C: 19 26/27 blz. 16, heeft de C. C. 27 Juni 1926 voorgestaan en de studie ervoor gesubsidieerd ; thans weer geschrapt . 2 ) Van dit eigenaardig loopend schrift een foto in J e w i s h E n c y c 1 o p . X S. v . Raschi . 3 ) R. Salomon Jitschaki, samengetr. Raschi uit Troyes in Champagne 10401105 gaf talmoed-commentaren op bijna alle tractaten van de Babylonische Gemara (ander woord voor Talmoed), meesterstukken van exegese, J . L. Palache, I n 1. i. d. T a 1 m o e d, Haarl . 1922, blz. 176 . „Zonder Raschi was de Talmoed een troosteloos labyrinth", L. Wagenaer, D e Ta 1 m o e d, 1908, blz . 41 . „Les commentaries de Raschi, sans lesquels le Talmud serait tombe daps 1' oubli, se distinguent par use clarte . . . . qui en deux ou trois mots explique les passages les plus obscurs", Is . Block et Em . Levy, H i s t o i r e d e 1 a 1 i t e r a t u r e j u i v e, Par ., 1901, p . 312315 . M. Bermann, R.'s L e b e n u n d Wirken . 1905. 4 ) Barthenora of Barthinora is een plaatsje in Italie . Dear leefde van 1470 1520 R . Obadja, die een commentaar op de Misjna schreef, die sinds niet naar hem, maar naar zijn woonplaats genoemd wordt. 6 ) De Noord-Fransche school door Raschi (zie soot 3) gevormd ging voort met den Talmoed nit to pluizen . Vandaar Tosafot d.i. toevoegsels t.w, bij den commentaar van Raschi, in de 13de eeuw verzameld, een „talmoed op den Talmoed", in de uitgaven geregeld naast den tekst gedrukt, evenals de scholien van Raschi-zelven .

20 Hebreeuwsch opstel waken of eene vertaling uit het Nederlandsch in bet Hebreeuwsch en eindelijk eene verklaring geven van plaatsen uit Sjoelchan Aroech .1) Van andere godsdiensten vind ik bij deze exameneischen geen melding gemaakt, ofschoon de verkoopcatalogi van de bibliotheken van overleden rabbijnen er wet werken over hebben . De godsdienstonderwijzers zijn vereenigd in Achawah . Er zijn drie rangen van godgeleerden, de more, die het opperrabbinaat kan vervullen ; de magid, die rabbinate f unctien mag uitoef enen in gemeenten van minder dan 1000 ; de darsan, die dat mag doen in gemeenten van minder dan 500 zielen . Bij bet examen moet de as . darsan bet bewijs van toelating tot eene Nederlandsche universiteit en de genoemde akte hoof dgodsdienstonderwijzer B. overleggen . Daarna moet hij kunnen vertalen nit Midrasj of uit Emn Jacob, 2) de lichte tosafoth uit Hebreeuwsche homiletische of exegetische werken, 3 ) een Nederlandsch opstel en het schema van eene leerrede leveren . De magid moet dezelf de stukken overleggen en gelijksoortig, zwaarder examen doen, bovendien eene Nederlandr sdhe kanselrede bewerken en daarna voordragen . De as. more moet candidaat zijn in de klassieke letteren, of semietische ( Arabisch en Arameesch ), of doctorandus in de wijsbegeerte, of in de geschier denis met hoof dvak oude geschiedenis . Ook moet hij de acre voor magid bezitten . Daarna doet hij examen in de grondstellingen der talmoedische wetten, de commentaren op Sjoelchan Aroech met uitsluiting van alle casuistiek, beantwoording van een vraag uit genoemd werk, verklaring van plaatsen van Ikkarim, 4 ) More Ne1 ) Mozes Maimonides 11351204 gaf de M i s j n e T h o r a, H e r h a 1 i n g d e r we t in 14 boeken, eene systematische bewerking van de leer des jodendoms nit de gansche talmoedrliteratuur . Eene aanvulling daarop gaf R . Jac . ben Asjer van Toledo, 1340, met A r b a a T o e r i m, V i e r r a n g e n, zonder de definitieve afsluiting to kunnen brengen . Want Jozef ben Efraim Karo van Safet,1488-1575 gaf toen weer als commentaar op de A r b a a T o e r i m zijn B e t h J o s e p h, H u i s v a n J o z e f, waaruit hij zelf een snort compendium trok voor de practijk, S j o e l c h a n Aroech, g e d e k t e t a f e l, „de meest gezaghebbende codex voor het orthodoxe Jodendom" . Block en Levy, a. w. pag. 423, 512 ; Palache a .w. blz . 187 vlg . 190. Er is eene v e r t a 1 i n g van Sj . Ar. door H. G. F. "we, Wien 1896 2, 2 vol. 2 ) 0 o g J a c o b s, een index op den Talmoed, agadisch, van Juda Arie, Modena, 1571-1648 . 3 ) B .v . Oleloth Efraim, De zegenspreuken van R. Efraim Margolioth, Lem ., 1884. B i n a l e e t h i m, voordrachten van Asarja Piccio, Berl . 1791 . 4) Jozef Albo van Monreal, I k k a r i m, ontwikkeling van de hoofddogmata v. h. Judaisme, Pressb ., 1853 2, D u i t s c h e v e r t . d. Schlesinger. Frankf. 1844 .

21 boechim, 1 ) Emoenoth we Deoth ; 2 ) hij moet een beredeneerd ger sprek voeren over algemeene talmoedische begrippen . Als magid is ahem al gevraagd naar de godsdienst- en zedeleer, de leerstellingen van den mozaischen godsdienst . Mozaisch, uit de Thora, gelijk natuurlijk is bij het yolk der Wet . Maar zijne studies in de Agada hebben daarnaast, vertrouwen wij, zijn oog gericht op den godsdienst en de moraal van Prof eten, Psalmen, Spreuken en Job . Onder de kerkelijke personen behooren ook de moheliem, de besnijders . „De besnijdenis leert den Israeliet de grootsche levensmoraal, dat alle krachten en begeerten in den mensch geplant, door den Heer geschonken en dus bestemd zijn om in rein, hooger levers Hem gewijd to worden Met de eerbiediging van dit heilig bondsteeken worden de laatste sporen van gehechtheid aan de J oodsche gemeenschap geacht to levers of to sterven ." 3 ) De moher liem leggen examen of in de ontleedr en heelkunde, voor zoover die met de kunstbewerking in verband staan, voor eene commissie van vie- andere besnijders en een chirurg . 4 ) Mohel kan zijn iedere Israeliet van goed zedelijk en godsdienstig gedrag, gezond en zonder lichaamsgebreken . Zij mogen geen kinderen boven de 30 dagen of volwassenen besnijders dan in tegenwoordigheid van een arts, noch kinderen die op den 8sten dag na de geboorte to zwak zijn verklaard. Het gebruik van een glazen zuigbuisje is hem voorgeschreven . Hij neemt het, nadat de Perieah, de inscheuring is geschied, uit een glas gevuld met antiseptische vloeistof, plaatst het over den penis des kinds, zoodanig dat de onderrand vast tegen den bong van het schaambeen worde aangedrukt, en zuigt dan aan het mondstuk, waarin hij to wren wat aseptische watten heef t gedaan, het bloed met een trek op. Na of loop der besnijdenis spreekt de mohel gebeden voor den voorspoed des kinds : gelijk het thans in •het verbond getreden is, trede het later in 'de kennis der Leer, in het huwelijk en in een braaf levensgedrag . Onder de oude gebruiken, die met de besnijdenis samenhangen ook dit, dat naast den 1 ) 0p dit werk van Maimonides, G i d s d e r v e r d w a a l d e n, zijn commentaren van Sjemtob ben Jozef, Isaac Abravanel en Isaac Halevi. 2 ) Saadja Gaon (de geonim, hooge heeren, erfgenamen der oude talmoedisten), 892.942 schreef deze ge1oofsvoorste11ingen en meening e n als een compromis tusschen Jodendom en de Arabische filosofie. „De" slang verklaart hij „d' arse fawn liberale", Bloch en Levy, a. w. pag 236 . 3 ) L . Wagenaar, H e t J o d e n d o m, 1907, blz . 23 vlg . 4 ) Verordening op het examen enz., laatst gewijzigd 21 Juni 1925, V e r z a m e 1 i n g als boven blz . 69-74 met instructie voor bet gebruik van bet buisje blz . 75 vlg . Len mohel-kistje met volledig toebehooren, alles zilver, in fraai etui, C a t a l . Gobits nos . 2121 en 2122 .

22 stoel des gevaders, die het kind op de knieen heel t, een ledige stoel openblijft „voor Elia" . Hij is symbolisch tegenwoordig omdat hij eenmaal dat joodsche hooger levee redde, waarin thans het kind is opgenomen .1) Het godsdienstig levee van dit yolk des geloof s, dat meteen het yolk der wet is ; dat naar Exod . 19, 15 vlg . een koninklijk priesterdom en een heilig yolk zijn wil ; het oude yolk, „welks geschiedenis het geheim van God is", welks vaderen door Mozes uit het diensthuis zijn uitgeleid, de pracht hebben gezien van Salomo's hoven, den lof zang met stil ontzag hebben hooren op.. klimmen uit Sions zalen - hue godsdienstig levee vertoont zich in synagoge en huisgezin als door tal van geboden en inzettingen geregeld, waarvan niemand de vaak schoone symboliek ontkennen zal . „Wijze inrichting, die bij alle levensfunctien door opzettelijke ceremonieele verrichtingen de godsdienstige wijding tot uiting brengt en onderhoudt." 2 ) Wij, zelven arm aan zulke ceremonies en geneigd ze werktuigelijk to schelden, zullen haar beteekenis niet loon chenen. Israels geloofsleer, schoon niet in of getrokken leerstukken omschreven 3 ) is de heiliging van den naam en de verhef f ing van de eer van Hem, die een eeuwig en eenig God is, dies wij zullen liefhebben met hart, ziel en vermogen (Dent. 6, 4-9) en zullen eeren door veredeling van levee, rein zeden en beoef ening van deugden . Aldus hangen leer en wet, geloof en werken samen . Ziedaar de hooggehouden schildering van een Joodsch schrijver, L. Wagenaar, die niet nalaten kan to treffen . De synagoge ,,is het brandpunt van het Joodsch godsdienstig 1 ) Aldus L. Wagenaar, Ceremonies 1910, blz. 37. Fraaie prent bij Moubach, a . w . I 139 . Teekening van Romein de Hooghe 1665 in bet Prenten~ kabinet to Amst. Reprod. in A m s t e r d . i n d e 17 e e e u w, 's-Gray ., 1901/04 II, kerkel . levee teg, fol. 91 . Buxtorf a . t. h . w . blz . 84. De Modern a . t . h. w. blz . 132 . 2 ) L. Wagenaar C e r e m o n i e n, blz. 3 . M . Ehrenteil. J u d i s c h e s F a m i 1 i e n b u c h, Budap., 1880 . Van de ouderen Moubach-Picard, Nouk. Beschr . enz . dl. I. J. Buxtorf, Schoole der Jooden met p1 . van Jan Luyken, Leid. 1702 . P. Cunaeus, D e R e p u b 1 ij k d e r H e b r e e e n, u h . Latijn, Amst., 1704, om hunne tegeningenomenheid met voorzichtigheid to gebruiken . Leo de Modene, K e r k z e e d e n e n g e w o o n t e n o n d e r d e J o o d e n, Amst . 1683 is dat natuurlijk niet, maar de vertaler Godart spreekt in de voorrede toch van de ongerijmdheid der Joodsche overlevering . Het is de booze geest van J. Eisenmenger's E n t d e c k t e s J u d e n t u m, Frankf . 1711, van Pfefferkorn, zooals bij tot nog toe rondspookt in boeken als Rohling's D e r T a 1 m u d j u d e, 1877 6. 3 ) Zelfs de 13 geloofspunten van Maimonides hebben simmer bet gezag van een belijdenis of catechismus gehad .

23 leven. Het licht der hemelsche wijsheid dat hier schijnt verdrijft de schaduwen van menschelijke hartstochten, en uit dit Heilige der Heiligen, waarin de wetsrollen prijken, verneemt de Jood de stem van het zuiverst idealisme . In treffende gezangen huldigt hij de grootheid des Scheppers, in roerende gebeden erkent hij de broosheid van zijn bestaan ." 1) Bij de godsdienstoefening in de synagoge staat de mensch, zonder priester, zonder middelaar tegenover God . 2 ) Hoofdzaak is dus het gebed, gesproken door den voorlezer of voorbidder, Schelieach Tsibboer, of gezant der gemeente, die door haar of gevaardigd, voor God treedt . Een andere titel is Chazan, thans een vast ambt . Daarnaast liederen, lofzangen en belijdenissen, in beurtzang tusschen voorzanger en gemeente ; orgelspel en koorzang zijn eerst van den laatsten tijd en slechts in liberale gemeenten . Elken dag is er een morgen-, middag-. en avondgebed, 1Vlaandag en Donderdag met een boetegebed verr meerderd. De kern van elk gebed is Sjemone esre, negentien spreuken, drie om God to loven, dertien om van Hem geestelijk en stof f elijk heil to vragen, drie om Hem voor Zijne goedheid to danken . 3 ) Des morgens en des avonds gaat daaraan het Sjema vooraf, Hoor Israel, de klassieke woorden van Deut . 6, 4-9 . In vele gebeden wordt ook het (Arameesche) Kaddisch ingevoegd, beurtzang tusschen voorlezer en gemeente : „Verheven en geheiligd words Zijn groote naam in de wereld, die Hij schiep naar zijn wil . . . ." 4 ) Bij het gebed draagt men den tallish, 5) groot, vierkant bidkleed en om den linkervoorarm en op het midden van het voorhoof d de tephillim, gebedsriemen, die de heilige teksten van het Sjema Israel bevatten . Op Sabbath, wanneer „de arbeid ten behoeve van het leven plaats 1 ) Uit de rede van opperr . Onderwijzer tot H. M . de Koningin op 1 April 1924 in de Groote Synagoge to Amst., H e t K o n. B e z o e k enz. Amst. 1925, blz. 29. D. M. Slugs, lets uit de geschiedenis der Uilenb u r g e r s t r a a t-synagoge bij haar 150-jarig bestaan, 1916 . . 2 ) Zeer goed en suggestief Else Schubert-Christaller, D e r G o t t e s dienst der Synagoge, sein A-ufbau and sein Sinn M i t a u s g e w a h 1 t e n G e b e t e n . Giessen . Topelmann 1927 . Toen ons boek reeds geheel geschreven was, verscheen S . Ph . de Vries Mzn., J o o d S c h e r i t e n e n s y m b o 1 e n, Zutf ., 1927, dat ik nog, schoon oppervlakkig, heb kunnen raadplegen . Het schijnt mij een hoogst belangwekkend boek . Hoofdst . I over de synagoge . 3 ) Men vindt ze bij Else Schubert a. w. S . 14.17. In 5 en 6 heet God ooze Vader. Eene betere spelling schijnt mij Schemone-Esre zooals ook bij De Vrles a. w. blz. 58, 117 enz.

4) 5)

Else Schubert, a . w . S. 19 f . Uitvoerig beschreven bij De Vries a . w . blz. 89 vlg.

24 maakt voor het leven zelf'' en „de geheele wereld onzer gewone, alledaagsche indrukken, bezigheden en zorgen de aardsche dienstbaarheid van zich afwerpt en zich opricht om den glans van Gods heerlijkheid to schouwen", 1 ) zijn er in de synagoge uitgebreide avondr en morgenbeden op bijzondere voor den sabbath bestemde melodieen . Voor de voorlezing uit Wet en Prof eten words een wetsrol uit de Arke genomen en, terwijl de gemeente opstaat, naar de Biema, het podium in het midden der synagoge gedragen . Bij die lezing worden dan telkens leden opgeroepen om den voorlezer ter zijde to staan, gelijk wij reeds in ander verband meldden . 2 ) Aan de voorlezing uit de Wet sluit zich die uit de Prof eten aan, Haf sash ( maar de haf taroth worden than altijd voorgelezen uit een gewoon gedrukt boek) en daarop volgt eene korte preek . Van de sabbathrliederen moeten wij althans het lief lijke Lecha Dodi, kom mijn vriend, noemen, van Salomo Alkabitz, leerling van den genoemden Jozef Karo . Het words des Vrijdagsavonds gezongen, want nu gaat Israel de vorstelijke bruid d .i. de sabbath feestelijk tegemoet : „Kom mijn vriend, de bruid tegemoet Wij willen de Rust ontvangen . . . ." 3 ) De drie hoofdfeesten Pesach, Paschen, f eest der ongezuurde brooden of der bevrijding ; Sjaboeoth, Pinksteren, feest der weken ; Soekkoth, Loofhutten hebben in veel opzichten dezelfde synagogale liturgie . 4) Het zijn nationals herinneringsfeesten met klanken, die van het land der vaderen gewagen, zooals in de prachtige melodieen van het Kaddisch, waarin op Pesach om dauw, op het slotf eest om regen gevraagd words . Pesach, acht f eestdagen, heef t ass f eestrol het Hooglied, want dat beschrijft volgens de uitleggers symbolisch den uittocht uit Egypte, den bruidstij d Israels . Vandaar dat op de beide eerste dagen veel uit dat Hooglied in de overoude pijoetiem, liturgische stukken in dichtvorm, is opgenomen en woorden daaruit het motief vormen : „Spoed u, gelief de, naar uw huffs om to rusten . . ." 5 ) L. Wagenaar, H e t J od e n d om, blz . 25 vlg. B o v e n bid. 15 . Prent bij Buxtorf a . w, biz . 240. Over het offer daarbij N . R . C. 3 Dec . 1920 Av. D . 3 ) E. Schubert a, w . S. 23 f . geeft het gansche lied . De Rust is de Sabbath (i. h . Hebreeuwsch vrouwelijk) . Anderen denken aan de bruid des Heeren d . i. de ziel, Bloch en Levy, a . w. pag . 508 . 4 ) B.v. na Sjachrit (morgengebed) en voor het opheffen der 'Thos words hets groote Hallel gezegd, ps . 113.118 . Het lied bij E . Schubert, a, w. S. 36, verkort.

2)

25 Sjaboeoth, later immers feest van de openbaring op Sinai, duurt twee dagen en de motieven der pijoetiem zijn ontleend aan de Tiers geboden en aan Spr . 8, 2236 . „Jahwe schiep mij (de Wijsheid) als de eersteling Zijner wegen ." 1 ) Want met de wijsheid words de Thora bedoeld en in agadische verhalen is zij eene jonkvrouw, die Mozes tot haar echtgenoot kiest. Overigens is de f eestrol Ruth . En dan naderen de lien vreeselijke, ontzagwekkende dagen van boete en schuldbelijdenis, die beginners met Rosj hasjana (of RoschHaschanah ) Nieuwjaar, en eindigen met Jom Kippoer, den Grooten Verzoendag, 1-10 Tisjri (in 1927 : 27 September tot 6 October) . Reeds lang voor Rosj begins men Seliechot, boetgebeden to zeggen . „Vergeef ons, onze Vader, want in veel hebben wij gedwaald, Vergeef ons, onze Koning, want vele zijn onze zonden . . . ." 2 ) en op den dag zelven vlecht men in de gebeden woorden van inkeer in en aanbidding : „Zoo breng dan uw Schrik, Eeuwige, over al uwe werken en Vreeze voor u over alles was gij geschapen hebt . . . . want heilig zijt gij en geducht is uw naam . . . ." 3 ) In het voormiddaggebed zijn inlasschingen als Malchoejjot (koningdom) beginnend met het hoogvoelend Alenoe, „Voor ons is het to prijzen den Heer al-ler dingen" 4 ) en Schof arot (bazuinen ), want op Nieuwjaar steekt men 'de bazuin, den ouden ramshoorn : „Dit is de dag, die zwanger gaat van de toekomst" . . . . 5 ) J om Kippoer, dag van volstrekte vasten, dag van boetedoening en verzoening, gevierd ook vaak nog door den afvallige, words den avond to voren ingeleid door het klassieke lied Kol nidre, smeeking om vergif fenis van ongewilde gelof ten .6 ) En wanneer na den langen, vermoeienden dag van schuldbelijdenis en herinnering aan een grootsch verleden, in de overvolle synagoge, de avond valt, dan ( geen van wege God aangekondigde zondevergif f enis, maar) de belijdenis der gemeente, met alle Joden, dan over de gansche aarde vergaderd : „floor Israel, de Eeuwige is onze God, een eenig Heer, geloof d zij de naam Zijner heerlijke regeering!" En menigeen, „die ) Pijoet met deze woorden beginnend a l d a a r S 42 f . 2 E . Schubert, a. w. S 52. 3 ) AldaarS61 . 4 ) A 1 d a a r S 64 f . Bij geopende Arke en terwijl de gemeente knelt (want er staat in dat gebed : „wij knielen en werpen ons ter neder voor den koning der koningen, den Heilige, Hij zij geloofd") . 5 ) A 1 d a a r S. 72. Prent bij Nloubach, a . w ., 1120, 6 ) Over de melodie en het formulier van Ko1-Nidre (alle geloften) De Vries a.w . blz.157-153, de traditioneele van den chazan Lewandowski a 1 d a a r blz .158. De instrunientale bewerking van Max Bruch kan men in de concertzaal hooren .

26 dan mede zich bevindt onder de gemeente en alle moreele macht, ja vaak de laatste rest van zijn joodsch bewustzijn doer opgalmen in dien grootschen roep ." 1) Op Loof hutten, het vreugdef eest bij uitnemendheid, negen dagen, draagt men in de synagoge den loelab, een palmtak, drie mirtenen twee wilgentakken en in de linkerhand den ethrog, een snort Citroen 2 ) en bids in hosjanot ( smeekgebeden ) om de oprichting van de vervallen but van David . Den zevenden dag, Hosjana rabba, 3 ) gaat de voorzanger zeven maal met zeven thora-rollen om de Biema en in de gebeden klinken eschatologische tonen, ter . wijl op den laatsten, Simohat Thora, deze vreugde van de Wet, Israels eenig blijvend bezit, met opgewekte gebedsmelodieen ger vierd words : „Verheugt u en jubelt van vreugde in de Thora, En geef t haar eer . . . ." 4 ) Verdere f eesten zijn nog het Inwijdingsr of Makkabeeerf eest ter herinnering aan Judas Makkabi's heldendaden . Het duurt acht dagen en iederen avond diet week branden de feestlampen, ontstoken onder lof zegging aan God, „vaste burg onzer hulpe" . Het Lotenf eest, Poerim, spreekt van Israels uitredding onder Ahasveros volgens het boek Esther, waaruit in de synagoge voorgelezen words . Daarbuiten zijn f eestmalen ( Esther 9, 18, 19) en bedeeling der armen en geven van geschenken . Oudtijds was Poerim berucht om zijn luid rumoer en volgens de overlevering mocht de Jood zich dan zoo dronken drinken, dat hij niet meet wist of hij riep : „Gezegeed Mordechai, gevloekt Haman!" of omgekeerd . De treurr en vastendagen, de ereste negen der maand Ab, zijn der herinnering aan ode verdediging en verwoesting des tempels gewijd, 9 Ab, met vasten en een treurdienst in de synagoge, waarbij de gemeente, laag op 1) Aldus treffend Wagenaar, C e r e m o n i e n blz . 31 . En De Vries a . w . blz. 156 : „Als de laatste geluiden zijn weggestorven . . . . gaat er een langgerekt bazuingeschal, een schofertoon slechts over de hoofden . De deuren der heilige Arke worden gesloten . De dag zweeft weg" . 2) Afbeelding bij 1Vloubach, a . w. 1107 G . Het woord cederappel deugt, volgens De Vries a . w. blz . 171, niet . De ethrog heeft met den cede- niets to maken . Zij words hier meest uit Korfoe of van Triest ingevoerd . 3) Hosjana of Hoscha'na beteekent „Help toch" en is het refrein diet gebeden rabbah is „veel en de naam van den zevenden dag duidt this aan, dat dan; vele malen dit „Help toch" weerklinkt . Prent bij De Vries a, w . teg. blz . 172. 4) Bij den ommegang in de synagoge, E . Schubert, a. w . S . 44 ff, verkort . Prent bij Moubach a .w . I 126. De Vries a . w . blz . 175 vindt „Wet" voor Thora to eng ; beter ware Leer, waarvan dat wettelijke maar een onderdeel is, Israels bodem en levenskracht .

27 den grond gezeten, Jeremia's klaagliederen en ps . 137 aanhoort . Uit de synagoge gaan wij in de huizen . Het huiselijk levee ( maar ook shier zal de praktijk wel niet altijd zoo verheven zijn als de ideeele ceremonies) 1) ontvangt zijne wijding van de mezoeza aan den deurpost, het metalen of houten kokertje, waarin op perkament het Sjema, „symbolieke bescherming tegen bandeloos levee en Iaag zingenot" ; van morgenlof zegging en avondbede (met of zonderlijke teksten voor kinderen ), dankzegging na den maaltijd (,,geloofd gij Eeuwige onze God, Koning der wereld . . . ." ) en ter vervanging van het kleed met de schouwdraden 2 ) dragen de mannen een klein vierhoekig kleed onder de bovenkleederen . Op den Vrijdagavond heef t de huisvrouw de sabbathbrooden bereid, van het deeg waarr van de Challa, de gewijde gave, words of gezonderd, de sabbathkleederen klaargelegd en eindelijk de sabbathlichten ontstoken . 3 ) Voor het f rest der ongezuurde brooden words al bet gedeesemde uit huffs weggedaan 4) en op Seder-avond zelven, „wanneer alles anders is dan gewoonlijk", bij het maal waarbij de mazze het brood vervangt, leest de huisvader de aggadische verhalen van den uittocht uit Egypteland en vertelt van was Gods machtige hand in die lang vervlogen eeuwen heef t gewrocht . 5 ) Geschiedt, gelijk wij zagen, de besnijdenis op den 8sten dag, op den 31 step words bet eerstgeboren, mannelijk kind „gelost" naar Exod . 34, 19 vgl . d.w .z . de vader koopt het terug van den geester lijke (voor den priester, wire bet als Gode gewijd toebehoorde) . 6 ) De huwelijksvoltrekking, waaraan tegenwoordig natuurlijk de burgerlijke acre moet vooraf gaan, 7 ) kan in huffs of in de synagoge 1) Mm of meer juiste indrukken daarvan in de rowans van Zangwill, Sacher Masoch, Emil Franzos, Orzesko (zijn M e i e r E z o s o v i c z is vertaald door dr. J. A. Bruins), ten onzent Carry van Bruggen, Heyermans . D i a m a n t s t a d van den laatste is nets dan zwarte ellende. 2) Num. 15, 37.41 . 3) Afbeelding van een Sabbath-lamp bij Moubach a . w. I 107 D . J . P. Palache, De sabbathidee buiten het Jodendom (Joodsche volksbibi . n°. 2.) 4) Prent Moubach 1222 . „Lift alle schuilhoeken en uit alle porien . Het is alsof er een nieuw levee moet begonnen worden . Rein en nieuw . Als bij het wondere begin torn Israel aan de hand van God als vrije natie zijn geschiedenis bij den uittocht begon", De Vries, a . w, blz. 218 . ) Prent van den paaschmaaltijd bij de Portugeesche Joden Moubach 1222 . Prent aldaar I 139 7) V e r z a m e 1 i n g als . boven blz . 67, art. 2 . 1°. Tegen gemengde en andere ongeoorloofde huwelijken hebben de opperrabbijnen onlangs nog eens strenge strafbepalingen gegeven, N . R. C. 29 Nov. 1927, Av . D. Anderen echter zijn van meening, dat, wanneer b.v, eene Joodsche vrouw een gemengd huwelijk heeft 6

28 geschieden, onder den trouwhemel, bruid en bruidegom gedekt door den taleth, met den ring aan den vinger der bruid gestoken en geplengden wijn, terwijl de huwelijksbrief in het Chaldeeuwsch gesteld is . 1) Het bestrooien van de jonggehuwden met graankorrels is een vruchtbaarheidssymbool dat allerminst alleen onder de J oden voorkomt . De echtscheiding, aan velerlei formaliteiten ger bonden en daaronn aan een college van drie personen toevertrouwd, is van kerkelijk standpunt niet voltrokken wanneer de scheidingsbrief niet op de juiste wijze opgesteld en aan de vrouw uitgereikt is . 2 ) Natuurlijk moet ook hier de burgerlijke scheiding vooraf gaan . Wanneer in de synagoge voor het herstel van zieken gebeden wordt, noemt men, naar oud talmoedisch gebruik, den lijder met een anderen naam dan den zijnen . Tegenwoordig legt men dat uit als symbool eener wijziging van des zieken levenslot . 3 ) Doch dit is onduidelijk en bovendien onjuist . Ook hier hebben wij de oeroude vreeze voor den naam, iemands naam kennen is macht over hem hebben, door den zieke bij een verkeerden naam to noemen leidt men den invloed der booze geesten af . 4 ) Bij het naderen van den dood bidden de omstaanders het Sjema en trachten door herhaling van het „floor Israel" het zoo to leiden, dat de stervende onder het woord „eenig'' den geest geve . De doodenwacht houden be~taalde personen, die echter niet de ceremonieele reiniging verrichten, noch de doodskleederen aantrekken noch het lijk kisten . Dat alles is voor leden der gemeente als lief dedienst . De joodsche kerkhoven missen praal en pracht : in den dood zijn alien gelijk . De zware rouw duurt zeven dagen, met baardr en !hoof dhaar ongekort, met het ingescheurde kleed ; de lichte rouw dertig dagen om eehtgenoot of kind, maar een jaar om de ouders . De bekende spijswetten worden gehandhaafd, de Sjechieta, de ceremonieele slachting onderwijst men aan het Seminarium, in de huizen is strenge scheiding tusschen het vaatwerk dat voor vleesch- en melkspijzen in gebruik is . s ) De aangegaan en verzoekt om als lid der gemeente to worden aangenomen, haar dit moet worden toegestaan, wanneer zij overigens aan hare verplichtingen voldoer, N. R . C., Sept . 1927, . A. 1) Prenten bij22Buxtorf a . w, Ocht biz. 460, De 1Vloderne a . w . biz. 116, Moubach a. w. I 141 . Bij de Portug. Joden was Salom Italic teekenaar van fraaie huwelijksacten, Ketoebaz, Da Silva Rosa a . w. biz . 68 . bij De Modene a .w, biz. 124. 3) Naar D e u t. .24,C e1 .r ePrent L. Wagenaar m o n i e n biz . 46 . 4) Zelf s Rome heette ook nog anders en allerlei dingen, die de Romeinen voor betoovering wilden behoeden, gaven zij naast den gewonen nog een geheimen naam, H . M . R . Leopold, De ontw . van het heidendom in Rome 1918, biz . 2 . Grimm's Rumpelstilzchen . b) Naar E x o d . 23, 19b.



29 weldadigheid, die zich naar talmoedisch voorschrift over jood en heiden, vriend en vijand uitstrekt,1) openbaart zich kerkehjk i n kosteloos godsdienstonderwijs, armenzorg, weezenverpleging, uitp huwelijken van onvermogende meisjes . Daarnaast dap instellingen als het Centraal Isr . krankzinnigengesticht, de S . A . Rudelsheimstichting voor zwakzinnige kinderen, de Joodsehe Invalide . Wat pers en lectuur aangaat wijzen wij op het Nieuw Israelietisch Weekblad, dat in 1926 60 jaar bestond en op 'de reeds genoemde Vrijdagavond . Er is voorts een Bibliotheek voor Isr . huisgezinnen, de Tal-scheurkalender en de Joachimstal-scheurkalender . Ik heb vroeger het genootschap voor Joodsche wetenschap genoemd . 2 ) Nadat de komst van Dr . J . H . Dunner in Nederland, die ik ook vermeldde, 3 ) de liefde voor Joodsche wetenschap weder had doers toenemen ; nadat een tweetal wetenschappelijke periodieken, waaraan ook hij meewerkte hadden opgehouden ; is thans dat Genootschap gekomen, dat wetenschappelijke voordrachten last houden (dr. L. Blau orientalist uit Boedapest, dr . Idelsohn muziekhistoricus uit Jeruzalem ) en de Bijdragen uitgeef t . Vermelding verdient ook de verordening van 26 Juni 1920 op de kerkelijke archieven om de wetenschappelijke beoef ening ervan to vergemakkelijken . 4 ) In Ned . Oost-Indie weet ik alleen van eene in 1917 gestichte gemeente to Batavia en van eene gemeente to Soerabaja met 50 leden . 5 ) In West-Indie daarentegen hebben de Joden eene belang-wekkende geschiedenis, waarbij ik helaas weder niet kan stilstaan . 6 ) In Suriname begins zij in 1664 . Er was in Paramaribo geen ghetto, de Joden leef den in de stad verspreid, maar Duitsche en Portugeesche hielden zich gescheiden . Voor de nieuwe Duitsche synagoge legde Prins Hendrik, die als adelborst eene zeereis maakte, in 1 835 den eersten steep . 7 ) Tiers jaren vroeger had hunne volledige 1 ) Daarover Palache a. w. blz . 216.224. L . Wagenaar, T a 1 m o e d blz . 36 vlg. D . D. Hoffmann, Der Sjoelchan Aroech and die Rabbinen fiber das Verhaltnisz der Juden zu andersg 1 a u b i g e n, Bert . 1894 tegen de anti-semietische propaganda van Rohling c .s . 2 ) B o v e n blz. 12 foot 1 . 3 ) B o v e n blz. 17 foot 6 . 4 ) V e r z a m e l i n g als boven blz . 123.126. 5 ) Verslag Handd . P . C . 1926/27b1 . 12 ; Verslag C . C . 1926, blz. 20. 6) Behalve de algemeene werken over onze West-Indien en de later bij de Portug. Isr. to noemen geschriften D. Regeling D e Joden i n Surinam e in 0 n z e E e u w Juli 1922. Pub1icatp of the American J e w i s h H i s t . 1897 no. 6, 1907 no . 16, 1908 no . 17, 1909 no. 18. 7 ) Inwijding der nieuwe synagoge Newe Sjalom ( 5 Mei 1837) Param ., Boon 1837 . J a a r b . v. d. Isr. I, 2, 64.

30 emancipatie haar beslag gekregen . 1 ) Op het oogenblik words de gemeente bediend door den godsdienstleeraar I . Agtsteribbe . Op Curacao kwamen er Joden in 1659 en ook daar was geen ghetto, 2 ) of schoon zij to zainen woonden in het „Jodenkwartier" . De tegenwoordige Nederl . Herv . Isr. gemeente is van 1865, toen een aantal leden der Portug . Isr. gemeente zich of scheidden en op Pieter May hunne eigen synagoge kregen met, twee jaar later, 195 leden . Een hunner latere voorgangers, M . de Lao Laguna overleed 1 Januari 1918 en werd opgevolgd door zijn schoonzoon Mortimer Correa, die de gemeente nog heden, 1927, als predikantwoorlezer bedient . 3 )

1)

K o n . B e s 1 u i t van 2 April 1824, gepubl . 20 Juni 1825. J. H. J . Hamelberg, D e Nederl . o p d e W. I, e i l., Amst., 1903 I 101 ter verbetering van M . D . Teenstra, D e N e d e r l. W. I, e i l a n d e n Amst ., 18 36/37 II, 24 . 3 ) Volgens schri#telijke mededeeling .



HET PORTLIGEESCH

ISRAELIETISCH

KERKGENOOTSCHAP . 1)

Na hun geluks- en glorietijd onder de Omajaden kwam sinds het midden der 13e eeuw onder de christelijke heerschers voor de Spaansche Joden het lijden : de eerste groote vervolging is van 1391 to Sevilla, toen de dominicaan Hernando Martinet 2 ) het grauw opruide en in de juderia ( ghetto) binnendrong . Er zijn toen 4000 Joden geslacht. Marranos, schijnchristenen heetten sinds alien, die door een voorgewend Christendom aan den dood trachtten to ontkomen ; de Joden zelven noemden hen verschoonend Anoesim, (tot den doop) gedwongenen; bleken zij in 't geheim Jood to zijn gebleven, dan keerde zich tegen hen al de woede der vervolging ; zij het dan dat de Inquisitie, 3) meer politiek dan godsdienstig, in hen vooral het imperium in imperio bestreed - de auto da fe's brandden er even lustig om . Onder Ferdinand en Isabella was de groote exodus, 1492, toen 300 .000 Joden werden uitgebannen . Velen togen naar Portugal, ook daar wachtte hen op den duur hetzelf de lot, en hunne blikken richtten zich naar veiliger oorden . Levendig handelsverkeer tusschen Vlaanderen, Zeeland en Spanje bestond ten minste al in het midden der 12de eeuw, Spaansche marranos vindt men in 'de Z . Nederlanden al in het begin der 16de, enkelen ook in Amsterdam, maar plakkaten van Karel V keerden nog den stroom . De geloofsvrijheid, die Oranje in art . 13 der Unie 1 ) Behalve de b o v e n biz . 11 noot 3 genoemde jongste werken van J . S. da Silva Rosa en Mr . Izak Prins en de nog to noemen geschriften, stonden mij ook de2reglementen en verordeningen van het kerkgenootschap ten dienste . too full of piety to find room for Christianity in his soul", Raf . Sabatini, Torquemada and the Spanish Inquisition, 1913, p . 82 . 3 ) T . w. de bisschoppelijke. De beruchte Spaansche Inquisitie is van 1481 . Juan AntonioLlorente, Histoire critique de l' Inquisition d' E s p a g n e, Par . 1817, in 1823 to Amsterdam in het Nederl . 3 din . ThansookH.C .Lea, A history of the Inquisition of S p a i n, New-York 1907, 4 vol.

32 had vastgelegd, kwam echter ook den Joden ten goede, wij zien er flu ook uit Portugal naar hier trekken, +hetzij via Londen, hetzij over Emden en in 1593 begint to Amsterdam het rinds ongestoord verblijf van Portugeesche Joden . D .w.z, in die eerste jaren Portugeezen met zoo weinig overgebleven joadsch bewustzijn, dat een Duitsche Jood, Mozes CIri ha Levi hen als mohel, chazan (voorzanger ) en 1eeraar dienen moest . Doch dit veranderde ras. Reeds in 1 597 kreeg de gemeente Beth Jacob, Huis Jacobs, hare eerste synagoge aan het tegenwoordig Waterloo-plein en onder hare eerste parnassijns en leden vindt men reeds de welbekende namen Belmonte, Cardozo, Osorio, Palache ( Samuel Palache was agent van Marokko to Amsterdam en stond bij Prins Maurits in hoop aanzien) , Pereyra, Querido, Sarphati . De eerste rabbijn was Jozef Sardo van Saloniki . Deze Portugeesche Joden, door geen Joden-reglement (wij zagen het reeds) als minderwaardig gestempeld, van oud en edel bloed, f ijne beschaving, met in hun midden geleerden en kunstenaars van beteekenis vormden in het Amsterdam van toen een gemeenschap, waarvan de heer Da Silva Rosa ons thans de hoogst belangrijke geschiedenis gegeven heef t . Wij moeten daarheen verwijzen . Als uitwendig teeken van hun rijkdom en aanzien verrees op het terrein der voormalige St . Anthoniepoort hun nieuwe synagoge, ingewijd op 10 Menahem 5435 (2 Aug . 1675 ), schitterend bouwwerk, van meubilair en kerkr zilver rijk voorzien, door prachtige koperen kronen verlicht . 1 ) Van dat aanzien getuigde voorts hun statige begraafplaats to Ouderkerk a/d Amstel 2 ) en niet minder al die philanthropische vereenigingen, die voor een deel nog bestaan en waarover wij dus nog spreken zullen . Beroemde boekdrukkers (Jozef en Emanuel Athias) , suikerraf f inadeurs, diamantslijpers, machtige kooplieden en financiers, artsen van naam ( Ef -aim Bueno, door Rembrandt geetst, Abr . Zacuto, Isaac Oroblo de Castro) zijn uit hun krmgen voortgekomen, en weinig deerde hen bij zulk een overvloed het verlies van enkele hunner (in onze oogen ) edelste zonen, LIriel da Costa, Baruch de 1 ) Fraaie prent bij Moubach a .w. I 104/05 . D . H . de Castro, D e s y n agoge der Port . Isr. Gem . to Amsterdam 1675-1875, 's-Gray., 1875. 2 ) D .H .deCastro, Keur van grafsteenen op de Nederl . Portug . Isr, begraafplaats to Ouderkerk a/ Amstel . Leid ., 1883 . E i g e n H a a r d 1888, 280 vlgg . Prent van Romein de Hooghe in bet Oudheidkundig Genootschap . De Castro's prachtwerk bleef onvolM tooid, de begraafplaats zelve heeft hij in Karen ouden luister hersteld en tal van in de aarde verzonken beeldhouwwerken weder aan 't licht gebracht .

33

Spinoza, Juan de Prado, wier uitbanning wij intusschen uit het toenmalig standpunt der gemeente beoordeelen moeten . 1 ) Met de later gekomen Hoogduitsche Joden hadden zij geen gemeenschap . Het is waar, toen zij in 1636 zich in Amsterdam vestigden, stichtten de Portugeezen hun Sjaare Sjamaim, Poorten des hemels om hen in hun armoede to helpen, maar er was to veel verschil in beschaving, in levenswijze en gebruiken, in welvaart, in den synagogalen ritus ook en gebeden, dan dat nauwe verbinding mogelijk zou geweest zijn . De groote financier Isaac de Pinto ben David (1717-1787) legt in zijn „Ref lexions critiques" op dat onderscheid grooten nadruk, en het trouwen met Hoogduitsche vrouwen gold voor mesaillance. 2 ) Dat is later wel veranderd, ook toen in den Franschen tijd hun welvaart merkelijk geslonken was . Bij de emancipatie van 1796 waren de Portugeesche Joden onverschillig voor vrijheden, hun tegen hun zin geschonken, naar bet Parijsche Groot-Sanhedrin zonden zij geen of gevaardigden, en in den vroeger vermelden taalstrijd lief koning Lodewijk hen ongemoeid . `Ian samensmelting met de Hoogd . Joden was geen sprake, den 15 Januari 1810 kwam men zelfs overeen geen leden van elkaar aan to nemen, terwijl bij huwelijk de vrouw tot de gemeente van den man overging . Koning Willem I heeft hen eigenlijk nooit als- of zonderlijk kerkgenootschap erkend, maar in de vroeger ger noemde Hoof drcommissie tot de taken enz . hadden van de zeven leden toch drie Portug . Joden zitting . In bet midden der 19de eeuw, bij immers algemeene verzwakking van historisch bewustzijn, zijn vele adellijke Portug . families afgevallen, tot de getrouwen behoorde dr . Samuel Sarphati, 1813-1866, wiens nagedachtenis in Amsterdam tot zegening blijft . Ook het gebruik van het Portugeesch ging snel achteruit . Nog in het begin der 18de eeuw kenden vele vrour wen alleen Portugeesch, 3 ) in 1 835 waren de leerlingen der Portug . Isr . armenschool nog drietalig ( Portug ., Hebr . en Nederl . ), 4 ) in 1842 preekte men nog in bet Portug ., maar begon R . Raf ael Mendes de Solla bet in bet Nederl . to doen, tegenwoordig gebruikt men nog Portug . uitdrukkingen in de synagoge, bij de belijdenis, de begraf enis en in den huiselijken omgang . 5 ) Was hun aantal 5 ) in 1850 3182, van wie in Amsterdam alleen 2747, de laatste 1) 2) 3) 4) 5) 6)

3

Da Silva Rosa a. w., blz. 55 .62 . Aldaar blz . 123 . Ned. Isr . Jaarboekje voor 1853 blz.47-51 . Jaarboek voor de Isr . in Nederl ., I, 6, 2.8. Eene gansche lust geeft Da Silva Rosa, a . w., blz. 165168 . Vergel. b o v e n blz. 16.

34 volkstelling gaf het cijfer 5929, over de twee gemeenten Amsterdam en 's-Gravenhage verdeeld . 1 ) Wezenlijk eerst in 1870 kwam het tegenwoordig kerkgenootschap tot stand, uit de beide genoemde gemeenten bestaande . Een Kon . Besluit van 18 Mei 1870 keurde de instelling goed eener „Hoof dcommissie tot de zaken van het Portug . Isr. Kerkgenootschap in Nederland" met drie leden (voorzitter in 1927 Aug . Belinfante Jr.) en een secretaris (in 1927 A . J . Mendes da Costa) . Zij vertegenr woordigt het kerkgenootschap bij de regeering en regelt hare inwendige aangelegenheden . De beide gemeenten zijn autonoom . De kerkeraad der Amsterdamsche bestaat uit 24 leden, gekozen door de den hoofdelijken omslag betalende leden (ook de vrouwen hebben kiesrecht) en uit hen wordt weder het Collegie van Parnassim benoemd, het Dagelijksch bestuur, met veelomvattende funcr ties, zeven leden, van wie drie als kerkr, vier als armbestuurders optreden . Elke gemeente heef t een opperrabbijn ( de Amsterr damsche, I. v . J . Palache overfeed in 1926), die van Portug . of Spaansch Isr. afkomst en ook in die talen bedreven zijn moet . Hem staan ter zijde twee rabbinate assessoren, door den kerkeraad benoemd uit de theologanten van de hoogste klasse van het Seminar rium. Voor den voorlezer geldt de eisch van kennis van Nederlandsch, Hebreeuwsch en Portugeesch . Moet een ongehuwde opperr rabbijn beloven binnen een jaar na zijne benoeming to trouwen, den voorlezer schenkt het reglement in dat geval slechts zes maanden om zijne keuze to doers . 2 ) De Haagsche opperrabbijn Aron Rodrigues Pereira overfeed in 1922, 3) en thans (1927) bekleedt S. Rodrigues Pereira dart ambt . Het zegel der Amsterdamsche gemeente is een pelikaan, haar jongen voedend met haar bloed . Vroeger vertoonde het, eigenaardiger, een uit de vlammen oprij~ zenden phoenix, misschien het wapen voor de Spaansch-Isr . gem . van 1608 Newe Sjalom . 4 ) Van 1616 dagteekent Talmoed Tora, een genootschap door de gemeente Beth Jacob gesticht ter bevordering van godsdienstonderAnt ,, wijs en wetsstudie, met haar oudste schoolgebouw, het huffs werpen" aan de Houtgracht, 1620, eene lagere en tegelijk hoogere 1) De vroegere buitengemeenten Maarssen, Vreeland en Naarden zijn to niet gegaan. 3) H u ff s h . R e g l e m . 1904 blz. 24 vlg. 3 ) Zijn portret bij Da Silva Rosa a . w. blz. 153. Vignet ook van een gebedenboek voor de feestdagen, 1612, met randschrift Newe Sjalom Mi Camocha, Verblijf des vredes wie (is) als gij . Afb. bij Da Silva Rosa a. w. blz. 42 . Vergel . 27 .

35 school, eene van lieverlede door landgenoot en vreemdeling hoog geprezen academie, die hare leerlingen als rabbijnen over de gansche wereld uitgezonden heef t . Tot steun van veelbelovende studenten ontstond in 1637 Ets Chaim, Boom des levens, uit deze stichtingen is het Seminarium Ets Chaim gegroeid ter opleiding van a.s . geestelijken en godsdienstonderwijzers . Juist als het Nederl . Isr . Seminarium moest ook dit met den tijd meegaan, in 1872 werden ook profane wetenschappen, Nederlandsch, andere moderne en klassieke talen in het leerplan opgenomen . Van 1877 tot 1888 was er rector de heer A . van Loen, daarvoor conrector van het Nederl . Isr. Seminarium ( aangenaam bewijs van de toen goed geworden verhouding tusschen beide kerkgenootschappen ) en van hem is het nieuwe schoolreglement dat sinds 1878 met latere wijzigingen geldt . Er zijn vijf regenten, een rector en leeraren . Hier zijn vier voorbereidende klassen ieder van twee jaren, daarna de cursus van vijf. Reeds bij het toelatings-examen vraagt men de vertaling van een boek der Thora, kennis van Rasschirschrift, bijbelsche geschiedenis tot aan de ballingschap, maar ook Nederlandsche geschiedenis, aardrijks- en rekenkunde . Ook hier de drie rangen van darsan, magid en more en gelijksoortige exameneischen, behalve dat een opperrabbijn Portugeesch en Spaansch moet kennen . In 1889 schonk David Montezinos 1 ) zijne gansche beroemde livraria, boekerij, van Spaansche en Portugeesche J udaica, talmoedica, prenten en portretten aan Ets Chaim, waarr voor naast de bibliotheek nog een stemmige en rustige zaal met gaanderij ingericht en in 1891 ingewijd werd, de luister van het Seminarium . 2) Ook in deze kringen eindelijk nieuwe belangstelling in de wetenschap, hier in den vorm van populaire lezingen, zooals b.v. die van Freimann, bibliothecaris van Frankfort, die gelegenheid had de livraria van Montezinos hoogelijk to prijzen . 3 ) wij noemden de vele stichtingen even zooveel teekenen van den bloei der Portug . Isr, gemeenschap onder de Republiek en moeten er thans enkele noemen . Bikoer Cholim, ziekenbezoek is al van 1609, toen zieken thuis verpleegd werden, wat tot 1833 duurde . In 1834 kon de inwijding plaats hebben van het gesticht Mesibr Nef esj, verkwikking der ziel, aan het Rapenburg, voor zieken en oude vrouwen . Het staat onder beheer van parnassim-armmeesters 1) Zijn portret a 1 d a a r blz. 154. 2) Afbeelding der livraria a 1 d a a r blz . 156. 3) Gelijk ook de Rosenthaliana. In 1880 schonk n .1. de heer L . Rosenthal zijne verzameling Hebraica, Judaica en atlas voor de geschiedenis der Joden aan de stad Amsterdam, die haar in de universiteitsbibliotheek plaatste .

36 bijgestaan, door drie regentessen . Het Portug . Isr . ziekenhuis in de Plantage-Fransche laan is van 1916 . Enkele jaren later, 1615, valt de stichting van de „Santa Companhia de dotor Orphan en Donzelas", eene gebroederschap tot uithuwelijkmg van weesmelsjes en jongedochters, waarvan vroeger het lidmnatschap erf ehjk was naar de bepalingen van het joodsche erf recht, maar waarvan tegenr woordig ieder lid kan worden voor f 100 . Elk jaar op den tweeden dag van het Lotenf eest of Cabanis, Paerim Susan, wijst het lot enkele meisjes aan, die een huwelijksgift krijgen . Zij zijn dan echter verplicht met een Portug . Isr . jongeling to trouwen ; ook de thedesr kos, Hoogd . Joden zijn buitengesloten . 1 ) Van 1625 is Chonen Dalim, steun der armen, ter verschaf fing van rentelooze voorschotten, waaruit het nog heden werkende Leenfonds ontstaan is, dat evenals de Willemskas, zijnde het Portug . Isr, aandeel van het door koning Willem I indertijd aan de Amsterdamsche armen geschonken kapitaal, onder beheer staat van Parnassim-armenverzorgers . Berith Jitsjak, Verbond van Izaak, ook uit dezen tijd, helps nog heden in de kosten van den besnijdenismaaltijd . Van 1648 is Aby Getomim het jongensweeshuis ; van 1 730 Mispat ha-banot ten behoeve van vrouwen die van eene dochter bevallen ; van 1 734 Mezon ha-banot, het meisjesweeshuis . Vestiaria don talmidim verschaf t nog heden kleeding aan behoef tige leerlingen der godsdienstschool ; Captivos ( men ziet dat naast de Hebreeuwsche ook de Portugeesche namen voorkomen) zorgde voor loskooping van slavers vooral in de Levant ; terwijl eindelijk Santo Servico door koorzang de synagogale dienstep opluistert . 2 ) In onze Oost-Indien ken ik geen Portug . Isr. gemeente . In de West-Indien daarentegen zijn zij kerkelijk georganiseerd . Reeds van ouds. Aan onze verovering van Pernambuco hebben zij werkr dadig aandeel genomen, hunne gemeente daar heette Soer Israel, Rots Israels( met toespeling natuurlijk op het Recief ), ingericht naar Amsterdamsch voorbeeld met Talmoed Thora en Etz Chaim, ook een genootschap Captivos . Het notulenboek is op het archief der gemeente to Amsterdam . Dat wij van de zijde der gereformeerde predikanten van cl . Pernambuco zooveel van „joodsche stoutig1) Zie ook Is . Santeroos DLzn., E e n h u w e 1 ij k s 1 o t e r ij in D e V r ij d a g a v o n d . 2) In de dagen der vervolging in Spanje en Portugal zongen de Joden in hors geheime samenkomsten de heilige teksten op de wijzen van katholieke kerkliederen en deze melodieen worden nog gebruikt . De protestantsche lezer denkt aanstonds aan de souterliedekens op wereldsche wijzen, ofschoon wij daarbij niet molten denken aan een poging om het zingers minder gevaarlijk to makers .

37 heden" hooren, 1 ) is een bewijs van hun aantal en invloed . In Suriname bouwden zij in 1672 hunne eerste synagoge nabij de Tien akkers, in 1682 schonk Samuel Nassy hun een grout stuk land of savanne aan de Boven-Suriname, waar huizen verrezen en tuinen werden aangelegd en in 1685 die prachtige synagoge wend gebouwd, die een centrum werd van Portug . Isr . gemeenteleven, waarheen op Loofhutten de „stammen Israels" opgingen ter bedevaart en met hen vele christenen uit Paramaribo, die er dan een vier weken bleven als in een genoegelijk zomervacantieoord . 2 ) Thans is die glorie to niet gegaan, de eens zoo bloeiende savanne ligt verlaten, enkele of stammelingen der vroegere aanzienlijke Portug . Joden leven daar nog in ellendige hutten naast de ger broken marmeren zerken hunner voorouders . Er worden thans por gingen gedaan tot herstel . In Paramaribo hadden en hebben zij hun synagoge aan de Heerenstraat . In de guerilla met de marrons hebben zij zich door moed, maar ook door nog grooter wreedheid dan de christenen (zoo mogelijk) bef aamd . gemaakt. Op de plantage van Immanuel Machado brak de groote slavenopstand van 1690 uit, die door de Joden zelven zonder regeeringshulp in bloed gesmoord werd. De tocht van David Nassy, een anderen strijdhamer, valt in 1738 en de Spaansch-Joodsche dichter Ben Venida del Monte bezong hem deswege in sierlijke lofdichten ; 3 ) bekend is ook die van 1743 op Grooten Verzoendag, toen zij een aantal of ger houwen handen van Marrons mee terugbrachten als tropeeen . De Portug . gemeente is een tijdlang in onrust geweest door geschillen tusschen de conservatieve parnassijns en Carilho, kapitein der Joodsche burgerof ficieren, maar onder gouverneur Wichers in 1785 keerde de vrede terug door de aanstelling van zeven regenten, onder wie David de Is . C. Nassy 4) en het ontwerpen van nieuwe askanoth, instel~lingen. Hun aantal bedroeg in 1791 870, in 1812 1 ) Acta class. Pernamb. in Kron . Hist. Gen . Utr. 1874, XXIX 305, 329, 343, 367, vlg ., 379, 400 enz. Da Silva Rosa a . w., blz. 7082. 2 ) Jos.Wallach, Beschrijving van de plechtigheden op het eerste jubelfeest van de synagoge op de S a v a n n e 12den v a n W ii n m a a n d 1785, Amst ., Bromberg 1786. F.OudschansDentz, De kolonisatie van de PortugeeschJoodsche natie in Suriname en de geschiedenis van de Joden Savanne, Amst., 1927 . 3 ) H . J. Koenen, G e s c h. der Joden i n N e d e r l ., 1843, blz . 297 . 4 ) Van hem Essai historique sur la colonie de Sunname mis en ordre par les regents de la nation j u i v e p o r t u g a i s e, Param ., 1788, 2 vol. Nederl . als H i s t o r i s c h e proeve over de kolonie Surin ., Harling ., v. d.Plaats1791 .

38 745 . Van Portug . Joden is in 1783 de oprichting van het Genootr schap Docendo docemur uitgegaan, dat, naar vaderlandschen trant, tweemaal per week samenkwam ter beoef ening van geschiedenis en letteren . De gemeente words thans (1927) bediend -door den godsdienstleeraar I . J . Bueno de Mesquita . Op Curacao hebben zij zich insgelijks vrij mogen bewegen, ofr schoon daar sporen van antisemietisme voorkomen .1) De nog in 1731 vergroote synagoge bleek reeds in 1741 weder to klein en daarom vergunde men hun den bouw eener tweede, die echter door onderlinge twisten (vooral in 1749) spoedig to niet ging . Van de of scheiding in 1865 heb ik gesproken, 2 ) daarbij moet ik in dit ver ,band nog voegen, dat de oude partij, op Curacao genoemd „de" synagoge of in den volksmond de „Snoa", min of meer orthodox, tot begin 1918 Querido tot leeraar had, na zijn dood Meyer Baton, die in 't Spaansch of Engelsch preekte, thans Baruch David Duque, predikant en voorlezer . Amsterdam als de moeder-gemeente onderhoudt betrekkingen met Spaansch-Portugeesche gemeenten in den vreemde, Nederlandsche theologanten van Etz Chaim vervullen kerkelijke ambten in Hamburg, Manchester ; het to Amsterdam uitgegeven gebedenboek gebruikt men op Curacao, to Bordeaux, to Lissabon en elders waar de Portugeesche ritus in eere is . 1)

Hamelberg a . w . I 138. Docum . blz. 102 vlg . B o v e n blz . 30.

HET LIBERALE JODENDOM . Over de verhouding tusschen recht- en vrijzinnig Jodendom . over den omvang deter hervormingsbeweging valt het den buitenstaander bijzonder moeielijk zich een oordeel to vormen . Gelukkig ontbreekt het niet aan literatuur . 1 ) Het is zeker, dat men de tegenstelling niet bemantelt maar aanvaardt, in Israelietische couranten b.v . vraagt men „als hulp in de huishouding een liberaal Isr . meisje", en opzettelijk vind ik de vraag behandeld naar den twijf el, d .i . „de onzekerheid of de tradities van ons geloof inderdaad waarheid bevatten?" Want wie zoo twijfelt blijf't practisch-joodsch leven, maar zonder vreugde ; of hij zegt bet joodsche leven vaarwel en smaalt er op; of zwijgt ervan met een rest nog van pieteit . 2 ) De beweging is natuurlijk en daarom oud . Van Uriel da Costa en Spinoza heb ik gesproken. In 1774 verdedigde een anonymus de stelling, dat men den Joodschen kinderen Fransch en Nederlandsch moest leeren, aansluiting zoeken bij de christenen met verzachting der spijswetten, den sabbath op Zondag stellen en naar vereeniging van Hoogd, en Portug . Joden trachten moest . De Spectator, waarin dit vertoog plaats vond, De Koopman, doet vermoeden, dat dit alles als oeconomische hervorming, niet als godsdienstig-liturgische bedoeld was . 3 ) In de 19e eeuw wordt de zaak principieel . In Duitschland staat de groote Abr. Geiger op, 1810-1874, rabbijn to Wiesbaden, Breslau, Frankfort en Berlijn, geleerd orientalist, stiehter van het „Zeitschrif t f , judische Theologie" en schrijver van tal van werken (,,Urschrift and uebersetzungen der Bibel" etc ., 1857, „Sadduzaer and Pharizaer" 1863) . Voor hem bestaat de kern van 1 ) L . Geiger, Abr . Geiger, 1810-1874, Leben and Lebenswerk, 1910 . H. Cohen Richtlinien zu einen Programm fur das liberale Judenthum, 1912 . C. G . Montefiore, Outlines of liberal Judaism, 1912 . L . D. Staal, Het reform - j o d e n d o m, 1916 (in Kerk en Secte VI no . 10) . De Vereeniging van vrijzinnige Joden in Nederland is, meldt men mij, opgeheven . 3 ) Weekblad v. Isr. Huisgez. 4, 11 en 25 October 1918. D e K o o p m a n 1770. Vergel. Da Silva Rosa a . w . blz . 122 .

40 hat Jodendom niet in eene blinde onderwerping aan de Thora, maar in de ontplooiing van zijn zedehjke, kracht, de of schaf f mg der vor men en in de ontwikkeling zijner denkbeelden . Doch geen loslating van het Jodendom . Zijn tijdgenoot Samson Raphael Hirsch, 18081889, rabbijn van Hamburg, wil juist de algeheele onderwerping aan de Wet, maar verlicht door de wetenschap en de eigen over tuiging . Veel radicaler dan Geiger was nog R . Samuel Holdheim, 18061860, de stichter der „Ref ormgenossenschaf t" in Berlijn. Ofschoon daze verschilpunten de eenheid van hat Jodendom niet hebben geschaad, zelf s de geesten wakker hebben geroepen, heeft toch, gelijk zoo dikwijls, de middenrichting hat in de gemeenten en bij de rabbijnen van Duitschland gewonnen, die van Zach . Fraenkel 1801-1875, rector van hat Seminarium to Breslau . Wat ons land aangaat -- wanneer wij van orthodoxe Joden hooren dat de afval groot en de trouw aan de vaan van den godsdienst gering is, moat ons dat niet op een dwaalspoor brengen, want bij de orthodoxen van alle kerken en alle eeuwen is „de" godsdienst hunne opvatting van den godsdienst . Natuurlijk zijn er ook hier die, van hat overgeleverde Jodendom afgevallen, meteen aan alien godsdienst, alle vroomheid zijn of gestorven . Doch genoeg anderen, die dat stellig niet begeeren . Zij passen de historische critiek toe op 0 . T . en Talmoed, waarvan R . M . Monasch, obberrabijn in Utrecht 1) placht to spreken als van de „grillige en veranderlijke beschouwingen en theorieen eener vaak bodemlooze en willekeurige critiek" 2 ), erkenr nen in de Thora naast eeuwige waarheden voorbijgegane ritueele voorschrif ten en laten de rede oordeelen over de openbaring . Nu zijn er radicalen, die wel het zuiver godsdienstige en algemeen menschelijke in hat Jodendom handhaven, maar in de practijk er niets van overlaten en de synagoge niet meer bezoeken . Er zijn ook anderen, die niet zobver gaan, niet breken met hun verleden en alleen hat wezenlijk verhevene in Israels godsdienst willen ontwikkelen . Geiger is hun man . Dat verhevene ligt niet in de Wet, ofschoon zij als omtuining nuttig is geweest, maar in de Profeten, die immers een godsdienst van hat hart +hebben gepredikt en, naast de noodzakelijke dwalingen hunne- dagen, ook eeuwige waarheden hebben verkondigd . Voorts moat men niet meer hopen op de komst van eenen Messias, maar op den Messiaanschen geest van vrede, i ). In den c a t a 1 o g u s zijner boekverkooping 12-15 Febr . 1917 bij R . W . P . de Vries, Amst . vind ik werken van Geiger 11951198 (ook van Kuenen, 133338) wat zeker plait voor zijne breede opvatting der studie . M. Monasch, G e s c h, v . h, yolk Israel, Amst. 1891 in de voorrede . Vergel . L. D. Staal, a, w, biz. 29 .

1

41 broederschap en een zuiver monotheisme . De spijswetten behooren tot de voorbijgaande voorschrif ten, de godsdienst, heeft Geiger gezegd, moet zich van de keuken losmaken en spijzen en vaatwerk . moeten geen sjibbolet tusschen de belijders van verschillende godsdiensten vormen . De vrijzinnige Joden handhaven voor de hoof dgebeden het Hebreeuwsch, maar bidden en zinger ook veel in het Nederlandsch, wat ons aanstonds aan de O. K . kerk denken doet .1) Juist als in Duitschland en Engeland ( door lVlontefiore 2 ) hand haven zij ook ten onzent den sabbath, „waarvan de waarde niet kan overschat worden", en staan niet toe, dat liberale Joden hunne vrijzinnigheid toonen door des Vrijdagavonds naar den schouwburg to gaan . Want hier is de ceremonieele wet overgegaan in het godsdienstig-zedelijke (joist zooals ook Coccejus den zijnen geleerd had!) , dat vooral rust en wijding wil . Maar de sabbath moet op Zaterdag blijven, hem op Zondag zetten zoo zijn aan het Christendom toestaan zijne rustdagen der menschheid op to leggen. Alleen in de gemeente to Berlijn en in de Sinai-congregation to Chicago viert men den Sabbath op Zondag . Wij sullen later kennis maker met christelijke sabbathariers en zevendedagsbaptisten, die niet den Zondag maar joist den Zaterdag vieren . Tegen het gemengde huwelijk verzetten zich alle liberale Joden : wie geloof t in de goddelijke sending van Israel kan de Joodsche gemeenschap slechts onvermengd willen behouden . Over de besnijdenis, waartegen men allicht zoo meenen, dat het verzet het grootst zoo zijn, denken de meeste liberale Joden gunstig . Samuel Holdheim verwierp haar volstrekt, ook Geiger ontkende haar beteekenis, maar een later geslacht was weer behoudender en zoowel in Amerika als in Duitschland wil men de besnijdenis behouden als geheiligd en . eeuwig symbool des Jodendoms . Of in de Joodsche kringen van ons vaderland de beweging weld wint kan ik niet uitmaken . 3 ) De genoemde L . D . Staal, die seer onpartijdig over het „reform-jodenr i) Omgekeerd hebben Nieuwhebraici als Frischmann, Tawjow, Schimonowitz werken van Goethe, Shakespeare, Maeterlinck, Tolstoj, Zola, Ibsen, ook Homeros in het Hebreeuwsch vertaald. Bij ons gaf reeds in 1835 G . J. Polak Tollens' E c h t s C h e i d i n 9 in die taal uit . 2 ) T.w. de schrijver der genoemde 0 u t 1 i n e s, niet de beroemde philanthroop Sir Moses Montefiore . s ) Van Aiphen N. K e r k . H a n d b., 1927 blz .10 noemt als afgescheiden Isr. gem . Steenwijk, Delfzijl, Gouda en Schoonhoven . Van deskundige zijde bericht men mij, dat die afscheiding (niet om beginselen, maar om persoonlijke twister) Binds jaren niet meer bestaat . De t . a. p. sub no. 31 genoemde vereeniging Gemieloeth Chasadiem to Sneek zorgt voor de begrafenis harer leden . Maar sulk eene vereeniging komt in elke goedgeordende Joodsche gem. voor .

42 dom" heeft geschreven, ziet in de radicale groep in het geheel geen joden meet, in de gematigde dwalenden, die zoodra zij niet meet gevangen zijn in de strikken der historische critiek, zullen gaan besef f en, dat echt Jodendom alleen to vinden is onder de vleugelen der orthodoxie . 1 ) 1)

L. D . Staal a . w . blz. 48 .

HET ZIONISME . Wij hebben vroeger gesproken van het verzet tegen de Eman-cipatie uit veees, dat ontjoodsching daarvan het gevolg zoo zijn . Nog altijd zien velen in dat zich voegen near de West-Europeesche beschaving de grouts bedreiging hunner nationaliteit . Daarom willen zij dat ells Joden zich vereenigen zullen in een eigen land, een nationaal geestelijk centrum, wear het Jodendom dan uit eigen innerlijke kracht zich uit een „loodzwaar samenstel van vormen" zal omhoog hef f en . 1 ) Hier is al een grout stuk van het probleem gegeven . En van ouds waren er verschillende kanten aan . R . Hirsch Kalischer van Thorn, 17951875, ging nog niet verder dan het practisch-oeconomische plan om door landbouw Palestine tot eene joodsche kolonie to waken . Verder ging reeds zijn jongere tijdgenoot Mozes Hers, 18121875, die, gelijk wij boven zeiden, bet Jodendom voor alles als nationaliteit ziet en den Joodschen godsdienst als vaderlandslief de. En dat vaderland is Palestine . In de geschiedenis van het Zionisme wag men niet Isaac Adolphe Cremieux, 17961880, den Franschen jurist en politicos opnemen . De Alliance Israelite universelle, die hij in 1 860 stichtte, beoogt de bevordering van den welstand en het geestelijk-zedelijk !even der J oden, maar niet van hun joodsch nationaal bewustzijn . Dat deden weder wel Perez Smolenski over! . 1885 en Leo Pinsker, over! . 18912 ), die ook bepaaldelijk voor Palestine als het eigen land ijverden . Er ontstaat eene internationals organisatie, de comites der Chowewe Zion, Zionsvrienden, brandpunten van joodsch 1 ) Jaarb . der Nederl . Zion. Stud . Organ. IV 148 153 vlg. 2 ) Zijn portret met een artikel van dr . A. van Raalte in D e A m s t e r d a m m e r 30 Dec . 1922 blz. 3 . Van Pinsker zijn de sombere woorden : „De Jood is een doode voor de levenden, een vreemde voor de inboorlingen, een zwerver voor den gezeten burger, een bedelaar voor de rijken en een uitbuiter voor de armen", bij mr. I . Hen H e t Z i o n i s m e, K . en S . III no . 3, blz. 20 vlg . (1909) .

44 nationalisme. Op het eind der eeuw schrijft dan Theodoor Herzl, de „Mozes der Diaspora" zijn beroemd boek De Jodenstaat .Hij maakt het Zionisme tot een zaak van internationals politiek en verdedigt het tegen dat antisemietisme dat zoo diep in de ziel der volkeren is ingeplant, dat „sprookje en spreekwoord anti semietisch zijn" 2 ) Herzl presideerde het eerste zionistische wereldcongres to Bezel in 1897, wear men zich op dit programme vereenigde : publiekrechterlijk gewaarborgde, eigen woonplaats in Palestine voor het joodsche yolk, to bereiken door kolonisatie, versterking van het joodsch natlonaliteitsgevoel en stappen bij de regeeringen . Het was op dit congres, dat Max Nordau, zijn medehelper zeide : „Men heef t ons uit de ghetto's wear wij gelukkig waren to midden van onze eeuwenoude ellende uitgehaald en midden in de samenleving geplant ; men heeft ons indertijd geemancipeerd, niet uit Iiefde en uit medelijden, maar omdat de Revolutie dat nu eenmaal tot beginsel gesteld had ; maar men w i 1 ons nog altijd niet en wij moeten ons Jood-zijn zooveel mogelijk verbergen om van ons mensch-zijn toch een weinigje to genieten ." 3 ) Zulke ontroerende woorden waken ons het vroeger verzet tegen de emaneipatie duidelijker en ook het verlangen near een eigen vaderland . Maar op onze Nederlandsche toestanden durf ik ze niet zonder meer toepassen : de Nederlandsche Joden hebben hier hun vaderland gevonden . Sinds bracht de oorlog de nieuwe toestanden in het Oosten en het Zionisme kreeg gelegenheid in Palestine zijne idealen in daden om to zetten . Leerzaam is het 15de Zionistenrcongres, na dertig jaren weder in Bezel gehouden, 30 Augustus 1927 en volgende dagen . De voorzitter, prof, dr . Chaim Weizmann 4) herinnerde er dan ook aan, dat in die dertig jaren heel wet bereikt is en dat het Zionisme vooral op deze twee resultaten bogen ken, het schlep de elementen voor een Joodsch gemeenschapswezen en het zuiverde de opvattingen der wereld ten opzichte van het Jodenvraagstuk . Aan het Jodendom zelf gaf het weder gevoel van eigenwaarde, men 1 ) Der Judenstaat . Versuch einer modernen Los u n g d e r J u d e n f r a g e, Wien, 1896 . 1903 5 . Met dr. Max Nordau gaf hij D i e W e 1 t uit en belichaamde zijn ideaal in zijn roman A l t- N e u 1 and, Leipz . 1902 . Hij overleed 3 Juli 1904, eerst 44 jaar oud . Volgens Jaarb . der Ned. Zion. Stud. Organ, VI, 1922, zou Mommsen eens gezegd hebben : „Der Judenhasz and die Judenhetze sind so alt wie die Diaspora selbst ." ) Bij Hen, a . w. blz . 30 vlg . 4 Zijn portret in Jaarb. Ned . Zion. Stud. Organ. VI .

45 schaamt zich niet nicer Jood to zijn, bet Zionisme blijkt to zijn de innerlijke vrijwording van bet Jodendoin . 1 ) 8ij de algemeene debatten over den arbeid der Executieve zeide hij voorts, dat de politieke toestand gunstig was, dat men goede betrekkingen onderhield met den Volkenbond en ook de openbare meening bewerkte, wet natuurlijk het gemakkelijkst ging in die landen, die geen staatkundig belang bij Palestine hebben, dus moeilijk nog in Engeland . De palestijnsche regeering helpt thans ook mede aan den opbouw de van het Joodsehe huffs, bestrijdt de werkeloosheid en behartigt hock ,, ontwikkeling der nijverheid . Gelukkig ook dat de landbouw steep" immers van het Zionistisch werk (wij herinneren ons een f raaie film daarvan) door de oeconomiscbe crisis weinig getroffen is ( men rekent dat op den bodem van Eretz Israel reeds 30 .000 J oden werk vinden ), maar in de steden is de werkeloosheid groot en dreigend . Andere sprekers oef enden critiek . De Mizrachi, d.i. de orthodoxe fractie der Zionisten had geen vrede met bet onderwijs in Palestine, dat de kinderen van bet geloof vervreemdde en boven het nationalisme gaat nog bet geloof . De arbeiderspartij oordeelde, dat men niet kracbtig genoeg is ingegaan tegen die financiers, die bet Zionisme niet credietwaardig achten, terwijl men ook nog to weinig doer tegen de ontzettende werkeloosheid . In dien geest uitte zich ook de socialistische arbeiderspartij, die boven dien klaagde over de antirjoodsche elementen in de Regeering . De radikale partij had bet over de lauwheid der groote Joodsche geld-mannen in Amerika, niet-Zionisten, die blind en doof zijn en met wie Zionisten niets to doen willen hebben, wet anderen wee- ontkenden, betoogende dat samenwerking met niet-Zionisten zee- wel mogelijk was, maar alleen op oeconomisch terrein . Neen, zeide later prof . Weizmann, want oeconomie en politick ken men in Palestine niet scheiden en ook zullen de niet-Zionisten zich in hunne bemoeiingen niet near een terrein laten terugdringen . Men ziet hoeveel vraagstukken en hoeveel ricbtingen, en ook hoe de stof felijke belangen met de geestelijke vervlochten zijn! Tegen bet Zionisme verzetten zich die Joden, die de beweging in strijd achten met de Messiaanscbe verwachting, anderen die vinden dat bet de toewijding aan het vaderland verlamt, onder hen ook de reformrjoden, die immers, altbans de radicalen, bet menscb boven het joodrzijn stellen . In New-York ontstond onder hen zelf s eene anti-zionistische liga . In ons land hebben wij den Zionisten 1) Uitvoerig verslag N . R . C. 9 Sept. 1927, Av . C.

46 bond . x ) 0p dit oogenblik met ruim 1800 leden . Hij hield op de Kerstdagen 1927 zijn 28ste jaarvergadering to Den Bosch onder leiding van dr . A . van Raalte . Zijne uitvoerige openingsrede bevat .eerie menigte gegevens over den toestand in Eretz Israel . Daarnaast trof ons zijne pessimistische opvatting over bet Nederlandsche J odendom. Het „verkeert in een toestand van verval . De cijf ers omtrent de gemengde huwelijken spreken boekdeelen . Het hapert aan de leiding, die geen oog beef t voor de verschijnselen van dezen tijd, geen nieuwe organisatiervormen vermag to scheppen en niet inziet, dat bet Nederlandsche Jodendom aan eene grondige verandering van koers dringend behoef to beef t ." 2) Als onderdeel van dezen bond bestaat de Nederl . Zion . Studentenorganisatie, opgericht to Haarlem in 1908, wier Jaarboek, rijk van inhoud, ook voor de buitenlandsche studentenvereenigingen, wij reeds vermeldden . In Januari 1920 vergaderde to Amsterdam bet congres der reeds genoemde Mizrachi . 1) Een zijner voorzitters was de betreurde Mr . Samuel Franzie Berenstein, overl .BNov.1918,overwien Weekbl, voor lsr . huisgezinnen van 15 Nov . 1918 en een In memoriam in gen . zesde J a a r b o e k d e r S t u d . Organ. 2) uitvoerig verslag der vergadering in N . R . C . 27 Dec. 1927 Av. C .

H. DE ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK.1) Seders Bonif acius deze landen voor Christus maar meteen voor Christus' stedehouder op aarde won, zoodat hij onze germaansche vaderen kerstende en tegelijk romaniseerde, waaraan Willebrord nog niet had gedacht, en zonder een strijd als in Engeland tusschen Angelsaksisch-Latijnsch en Keltisch Christendom - seders Bonifacius hebben de R .K, het Christendom beleden naar de uitlegging der pauselijke stoel to Rome, de litanieen en liederen hooren zingen in het Latijn, den priester uit de Latijnsche Vulgata zien lezen, de ceremonies bij het opdragen van de mis in die taal zien verrichten en nog altijd is zij de kerktaal, voor de meesten onverstaanbaar, van gewijde geheimzinnigheid . Gelijk immers in den ganschen eeredienst, met den zang in gregoriaanschen stijl, met de symboliek der priesterlijke gewaden, met glass van kaarsen en wierookgeur, in de schemering der Romaansche kerkbogen, in de stilte van den kloosterhof dat geheimzinnige omgaat, dat hart en verbeelding won , derlijk tref t, het kiassieke meteen, door de eeuwen gewijd en ook daardoor van zoo ontzaglijken invloed . Ook is de sehoonheid van het middeleeuwsch kerkelijk leven voor ons opengegaan . Hof f mans von Fallersieben, daarna M . de Vries en zijn school hebben de letterkunde van toes beoefend, W . Moll en de zijnen vooral stichtelijke lectuur bestudeerd en uitgegeven, maar hare Maria-legenden en heiligenlevens, hare exempelen en wonderverhalen, hare sermoe1) Voor de bibliografie c a t a 1 o g i van de firms van Leeuwen to Nijmegen (vroeger to Leiden) of c a t a 1 o g u s n°. 420 I en II van Mart. Nijhoff to 's-Gravenhage. Algemeene werken: N e e r I a n d i a C a t h o 1 i c a, 1888 ; H e t K a t h o 1 i e k e N e d e r 1 a n d 1813-1913 onder leiding van mr. J. A. Loeff, Nijm ., 1913, 2 dln. 4°. A. Pierson, GeschiedG v. h. Roomsch-Kathor licisme tot op het cone. v . Trente, Haarl. 1868-'73, 4 dln . I . J . de Bussy, Katholicisme en Protestantisme in Th . T. XXII 253-313 (1888) . Archief v . d. gesch . v. h . aartsb. Utrecht, 1874 tot heden . B ij d r . V. d. g e s c h . v . h . b i s d o m H a a r 1 e m, 1873 tot heden . L . Knappert, B i b l i 0 9 r. I n 1, t. d. t h e o l ., Leid., 1924, blz . 85 .93.

48 nen en mysteriespelen, liederen en leizen, devote boekskens en spiegels der zaligheid waren van roomschen geest doortrokken en zoo leerde men ook roomsche vroomheid beter verstaan en het schoone in de middeleeuwsche Kerk zien .1) Oudheid en schoonheid - ze hebben hare bekoring nimmer ge-' mist en telkens medegeholpen om de Kerk uit verval op to heffen . Want er zijn tijden geweest, waarin zij haar macht scheen to zullen inboeten, met name in den aanvang der 16e eeuw . Wij gaan geenszins mede met de bewering, dat de kerkhervorming hare oor zaak vindt in de verdorven zeden der toenmalige priesterschap, zoodat zij er zelf s niet zou geweest zijn, zoo de geestelijkheid ongerept van zeden en zich harer roeping bewust gebleven ware. De reformatie is eene godsdienstige beweging geweest en verzet tegen de van het Evangelic of geweken kerkleer . 2 ) Doch zeker is die ontaarding een machtige factor geweest, de hebzucht en de over daad, waardoor „ . . . . Lijskijn, Trijskijn hebben verworven Tgoet daer Got is om gestorven Oetmoedelijc anden cruus'' ; 3 ) de verwording van den pastoorsstand, waarvan zulke ontstellende getuigenissen tot ons gekomen zijn -- een algemeen bederf .4 ) Toch is een niet onaanzienlijk deel der natie der Kerk trouw gebleven en, toen in het begin der 17de eeuw die „wederopluiking van het Katholicisme" zich openbaarde, waaraan Fruin, onder dezen gelukkigen titel, een zijner schoonste opstellen heef t gewijd, 5 ) ging zij 1 ) Ger. Brom, Romantiek en Katholicisme in Neder1 a n d, Gron . 1926, 2 dln . Voor de middeleeuwsche Kerk nog altijd W . Moll, Kerkgeschied . v. Nederl. voor de Hervorming, Arnh ., Utr., 1864/71, 2 din . H . J . A. Coppens, A l g e m. 0 v e r z i c h t d e r k e r k g e s c h, v . N. N e d e r 1 a n d, Utr. 1902 2. J. Kleyntjens S. J. en dr . H. F. M. Huybers, Sint Willebrordskerk I . Opkomst en bloei. Leid ., 1924 . J. G. R. Acquoy, H e t K i o o s t e r t e W i n d e s h e i m, Utr . 1875--80, 3 din., E . de Schaepdrijver S . J ., D e c o n g r e g a t i e v a n W i nd e s h e i m, B. G . 1924, XV 874-887. W. J. Kiihler, J o h . B r i n c k e rinck en zijnklooster to Diepenveen, Rotterd .1908 . ) Zie de ernstige aanklacht bij Burckhardt, R e n a i s s a n c e 1919 12 , 141 . 3 } W. van Hillegaertsberch, G e d i c h t e n uitg . Verwijs :870, bi . 113,IILVIII 171 vlgg . 4} Verslagen v. kerkvisitatien i . h . bisd . Utrecht 16e eeuw, uitg . Van Rappard en Muller, Amst ., 1911, bl . 170, 182, 190, 199, 242, 249, 332, 334 vlg . R o m e i n s c h e b r o n n e n uitg . Brom en Hensen, 1922, nos. 327 en 366 . M . Schoengen in V r ij e F r i e s XX 323 390 . N e d e r 1 . Arch . III, 1843, 173192. 6 ) Fruin, V e r s p r. G e s c h r . III 249 344 .

49 de toekomst weder hoopvol to gemoet . Over hare lotgevallen onder de Republiek bezitten wij een verdienstelijke monografie . 1 ) Het godsdienstig-kerkelijk leven der katholieken kon zich allengs weder onbelemmerd ontplooien, al stonden zij in den beginne nog onder streng toezicht, omdat velen hunner nog met den aartsvijand heulr den en dus staatsgevaarlijk waren . Doch de overheid was tot very volging wezenlijk ongeneigd, voor een deel omdat, sinds de Unie van Utrecht, naar het geniaal beginsel van Prins Willem, het staatsrecht der Republiek het katholiekrzijn niet als misdrijf beschouwde, en vervolging om den geloove, zooals in roomsche landen, niet meet mogelijk was, 2 ) ten deele ook omdat zij zees goed inzag dat in een land van koophandel, naar een woord van burgemeester C . P . Hoof t, „f amiliare lief talligheid" onder de ingezetenen heerschen moet . 3 ) Vergelijkt men het lot der protestanten in roomsche landen met dat der katholieken ten onzent, 4) dan vindt men de laatsten in vrij wat beter conditie, zooal niet wat hun volledig staatsburgerschap, stellig wat hun kerkelijk leven betref t . Het is opmerkelijk hoeveel reizigers in ons land vertellen van de kerken en kapellen alom in steden en dorpen, waarin priestess vrijelijk den godsdienst uitoefenen . 5 ) Niet lang duurde het of, naar den tolerantie-geest des tijds, mochten zij openlijk kerken bouwen en begonnen ook tot ambten toegelaten to worden . Van hunne verhouding tot de protestanten zegt Lef rancq van Berkhey in zijn zoeten stijl : „roomsch en onroomsch leef t in handel en wandel als een vaderlandsch broeder ." e ) Dat de roomsche geestelijkheid onderwerping predikte aan de patriotsche regenten ligt voor de hand, van hen hadden zij alles to wachten, vandaar ook hun sympathie voor de Amerikanen, maar

1 ) W.P .C.Knuttel, De toestand der Ned . Katholieken ten t ij d e der Republiek, 's-Gray ., 1892-94,2 dIn. a ) L .Knappert,DeverdraagzaamheidonderdeRepur b l i e k in T ii d s p i e g e 1 Nov. en Dec. 1907. J . de Hullu in A r c h i e f aartsb . Utr. XL 1-92 . s) C. P. Hooft, M e m o r. e n a d v i e z e n I (uitg . Histor. Gen. 1870) blz. 30. 4 ) Heynsius aan Willem III 18 Juli 1698, A r c h i v e s d' O r a n g e N a s s a u 111, 2, 245. s) Guillot de Mareilly, Re1atR hist. d' u n e voyage en Ho Il a n d e, Par ., 1719, p . 56, 85 . Anonymus, V o i a g e d e H o 11 a n d e in O u d- H o l l a n d XXVIU 84, 87, 91 . Mons. Garampi, R e i s j o u r naal in Bijdr. Hist . Gen . XX 209 vlgg. Voyage de Ls Desjobert in N a v o r s c h e r 1910, blz . 340. 6 ) Lefrancq v. Berkhey, N a t . H i s t. v. H o 11 a n d III, 2, 820 vlg . 4

50 meteen ook de verdenking, dat zij tegen de Oranje-partij stookr ten. 1) De omwenteling van 1795 bracht hun de burgerlijke vrijheid, maar zij bleven kerkelijk zonder organisatie en ondergeschikt aan een Superior missionis batavae to Munster, waaraan Van der Palm then door een „Ontwerp eener constitutie voor de R . K, kerk in de Bataaf sche republiek" heef t willen tegemoet komen . 2 ) Ook hield men hen nog buiten de regeering en de rechtbanken en bleef wantrouwend met name jegens de Brabantsche katholieken, die als vreemdelingen beschouwd werden, 3 ) terwijl zij van hun kant, schoon zij 1/3 der natie uitmaakten 4 ) nog maar weinig geschikte personen konden aanwijzen . 5 ) Lodewijk Napoleon heef t in 1809 gedacht over eene R . K, hoogeschool, maar Mollerus gevoelde meer voor alleen eene theologische school, omdat in de andere faculteiten de roomschen toch altijd de openbare universiteiten hadden bezocht. 6 ) De Keizer was hun weinig genegen en de klachten over achteruitzetting duurden voort, al trachtte D' Alfonse daaraan wel tegemoet to komen . 7) Zelf s in de eerste jaren van het koninkrijk bleef kerkherstel uit, het concordant van 13 Juni 1827 werd nimmer uitgevoerd zoo min als het gewijzigde van 1841 onder Willem II, voor en na bleven de noordelijke Nederlanden missieterrein onder den internuntius en met een bisschop in partibus inf idelium . Tegelijk waren de verhoudingen vreedzaam (te vreedzaam, zeide men later, immers gevaarlijk voor het roomsche zelf gevoel ), ieder kept ze uit den omgang tusschen kapitein van Berkel en pastoor Labarius, s ) ze blijken ook uit de vriendschap tusschen den Amsterdamschen predikant Van Voorst en den bibliophiel pastoor van Steenwijk (overt . 1854 ) 9 ), tusschen ds. van den Bijlaard to Batavia en pastoor 1 ) Na 1795 heeft de Erfprins aanraking met de kath . gezocht in vrijzinnigen geest, G e d e n k s t . III 963, 966 vlgg ., 1028 vlg., 1034, 1045 vlg . 1055. 3) G e d e n k s t . IV LXXIV vlgg. 4 ) Lacuee aan Bonaparte 1 Mei 1803, G e d e n k s t . IV 63, 124, 508 vlg. s ) Marivaux aan Talleyrand 10 Mei 1802, G e d e n k s t . IV 6 . Marmont aan den keizer Dec . 1884, G e d e n k s t . IV 132. ) Gedenkst. V 469 vig . 7 G e d e n k s t . VI 1055 vlg . 1061 . Het uitvoerig rapport van D' Alphonse aan minister Bigot over de kerkelijke organisatie in de Hollandsche departer menten, door Colenbrander nog to vergeefs gezocht, heeft dr . De Visser gevonden en afgedrukt in zijn K e r k e n S t a a t III, 1927, blz . 688 .782 . Het is van groot beang 8 en verdient ernstige bestudeering. P.vanLimburgBrouwer, Het leesgezelschap to Diepenbeek, 1847. 9 ) R. Bakh . v. d. Brink, Stud . e n K a r a k t e r s c h. I 448 vlg .

51 Phil . Wedding (oven . 1825),1) of weder in gansch anderen kring tusschen Charles Boissevain en Alberdingk Thijm, wien hij zulke warme bladzijden gewijd heeft . 2 ) Het dusgenoemd herstel der bisschoppelijke hierarchic is bet begin geworden der nieuwe roomsche geschiedenis in ons vaderland, die van zoo groote krachtsontplooiing getuigen zou . Bij nota van 24 1Vlaart 1 852 'gaf Thorbecke's regeering hare toestemming, bij breve van 4 Maart 1853, „Ex qua die" nam Pius IX bet besluit tot de (weder) oprichting van bet aartsbisdom Utrecht met de bisdommen Haarlem, 's-Hertogenbosch, Breda en Roermond . De toon dezer breve en der allocutie tot de kardinalen „Cum placuerit" van enkele dagen later was, in de vermelding van ketters en bun dwaalleer, zoo kwetsend voor bet protestantsch gevoel, dat bet zich uitte in de bekende Aprilbeweging, 3 ) die ook Thorbecke verraste, omdat hij geen vermoeden had van de kracht van bet protestantsch bewustzijn in ons yolk . ' ) Toch kreeg de invoering der hierarchic in September haar beslag . D. Koorders beef t gesproken van de mystic f icatie den protestanten aangedaan ; met Thorbecke moet men een eigen Nederlandsch kerkbestuur met kanonieke zelfstandigheid boven een Italiaansch beleid stellen . „De moederkerk werd opnieuw inheems door een bestuur van eigen landgenooten", zegt een hedendaagsche katholiek . 5 ) Men kan daar inkomen, maar meteen verzet aanteekenen tegen de laatdunkende kenschetsing der bewer ging als ,,de laatste stuiptrekking van den geuzengeest, die in wanhopige woede stikte." s) Want de godsdienstvrijheid, die wij to zamen als burgers van dit land genieten, is de vrucht van dien geuzengeest, die tot verzet bracht tegen geloof svervolging en een vrijheid bevocht, waarvan de gelijkenis in Europa niet gevonden werd . Intusschen bleef de Kerk nog altijd onder de rechtsbedeeling 1) L. Knappert in N e d . A r c h i e f 1927, blz. 87 foot 6 . 2 ) Ch . Boissevain, O n z e v o o r t r e k k e r s, n, i. d. h ., bl. 441 vlgg . 3 ) P. Albers, Gesch. v . h . herstel der hierarchic in de N e d e r 1 a n d e n, Nijm ., 1903.04, 2 dln . J . H. 1Vlaronier, D e A p r i l r b e w e g i n g, Rotterd., 1903 . P. J . Blok in 0 n z e E e u w 1903, bl . 494 .514 . La Saussaye in E e n h a 1 v e e e u w II 409 . D . Koorders, D e A p r i 1 beweging in' De Gids 1854, I, l . 328. 595. 4 ) Mr. W.C .D .Olivier, Herinneringen aan Mr. J. R. Thorb e c k e, Arnh., 1872 blz. 72 vlg. spreekt van T .'s argeloosheid en zegt, dat karakterstudie, de kunst om een karakter to doorzien en to doorgronden, niet zijn sterke kant was . De Visser, K e r k e n S t a a t III 297 de protestantsche volksbeweging liet T . koud . Want bet was hem bier om de handhaving van een zijner eerste staatsrechterlijke beginselen to doen ." s) G. Brom, Romantiek en Kathol. II 304 . 6 ) A. w. II 307. Victor de Stuers in K a t h o 1 . N e d e r l. II 130 .

52 van de Congregatio de propaganda fide d .w.z . Nederland bleef missie-terrein, land der ongeloovigen en eerst, toes de Kerk in macht en vastigheid voldoende bleek toegenomen, waagde men to Rome ons land to behandelen als elk ander roomsch land : bij de constitutie „Sapienti consilio" van 29 Juli 1908 bracht Pius X deze provincie onder bet gewone kerkelijke recht. Het paleis van den bisschop van Curium i .p .i. kon worden gesloopt, zooals dan ook is geschied . Sindsdien is de Kerk in ons vaderland inderdaad in maths buitengewoon toegenomen, een vooruitgang die „den bloei der middeleeuwen overtref t" . Aldus Kardinaal van Rossum,1) en aan die uitspraak tomes wij in geenen deele, maar betreuren bet alleen dat hij, om dies bloei ook voor later to handhaven, die strenge afscheiding aanprijst op elk levensgebied, welke wij voor onze volkseenheid zoo vreezen en dus veroordeelen . 2 ) Trouwens er zijn ook onverdachte katholieken, die dat beset f en . s ) De Kerk is het lichaam van Christus, een, heilig, algemeen. apostolisch, voorportaal van bet hemelsch Huis, opvoedster ter zaligheid, was zij zegt is Gods worrd, was zij gebiedt Gods bevel . 4 ) ,,Militans et triumphans" begeleidt zij den mensch van de wieg tot over het graf en voorziet in al zijn geestelijke behoef ten . Zichtbare gedaante neemt zij aan in het kerkgebouw, waar ook de heiligste alley ceremonies words verricht, en godsdienstig roomsch leven is voor gees klein deel kerkelijk leven . Natuurlijk, dat die vooruitr gang der Kerk ook in kerkbouw tot uiting komt . Van 1853 tot 1887 vind ik in aartsbisdom Utrecht 125, bisdom Haarlem 126, 's-Hertogenbosch 85, Breda 45 en Roermond 35 nieuwgebouwde kerken, daarna tot heden nog eens althans 300 . s ) De drie bisr dommen in de overwegende katholieke gewesten leverden het klein1 ) In Katholiek Nederland I, VII. 2 ) Zij is gevaarlijk en dwaas . De R . K, voetbalvereeniging de Concordiaan to Rotterdam heeft (of had, ik weet niet of zij nog bestaat) volgens hare statutes art. 2 ten doel hare leden geestelijk en lichamelijk in roomschen geest to ontr wikkelen, terwijl art . 15 in zonderling Nederlandsch bepaalt : „het lidmaatschap vervalt om reden het als R . K, niet vervullen zijner godsdienstplichten en door het aangaan eener gemengde verkeering." 3 ) „' t Is al erg genoeg dat wij tegenwoordig in Nederland specifiek-katholieke geiten hebben en het komt mij minstens importuun voor de antithese uit to strekken over het pluimvee", Bonav . Kruitwagen in D e K a t h o 1 i e k CXLIV 37 (1913) . Het officieel orgaan dezer R. K . geitenfokkerij heet „De Geit", P i u sA a l m a n a k voor 1927 blz . 903 . 4 ) G. Bruna, W e e r n a a r h u i s 1921, bl . 100 . Van denzelfden (voormalig pros .) schrijver 0 p w e g n a a r R o m e 1916 . b) KatholiekNederland 1135. Een halve eeuw II 395.

53 ate aantal, omdat daar de minste achterstand van kerken was en omdat Haarlem binnen zijn ressort de drie grootste steden telt . Kerkbouw en kerkversiering hebben voorts den gunstigen invloed ondergaan van den opbloeienden kunstzin der periode, van de ljverige bestudeering der middeleeuwsche architectuur, in ons land ran den genialen arbeid van dr . P . J . M. Cuypers, den grooten kerkbouwmeester, den behouder ook van oudvaderlandsche monumenten .1) Hoe schoon vele deter nieuwe kerken ook zijn, voor het kunst- en historisch gevoel ook van protestanten kunnen zij niet wedijveren met eeuwenoude heiligdommen als de kathedraal van Chartres of de Dom van Straatsburg . Voor het godsdiensti9 gevoel van den katholiek, stellen wij ons voor, moeten alle kerken, ook de kleinste en armste als huffs van het Allerheiligste gelijk zijn . 2 ) Van roomsche kerksierkunst in het verleden gaf de tentoonstelling to 's-Hertogenbosch in 1913 een beeld ; ook nu nog levers zij f raaier werk dan de vaak smakelooze uitstallingen in hatholieke beeldenwinkels zouden doen denken . 3 ) Dat de nu geheel vrije Kerk haar kracht ook in het kloosterwezen toonen zou, ligt voor de hand . De bloei van het kloosterleven beet immers de maatstaf voor den bloei der Kerk, ook heel t de behoef to aan rust na de verwarring van den oorlog het kloosterlijk lever doen toenemen, terwiji de ophef f ing der kloosterorden in Frankrijk toevloed van kloosterlingen naar ons land bracht. Voor Duitschland spreekt Hermelink in een nog to noemen boekje van „eene kloosterlijke lente", de herstelling en de weder-inrbezit . neming van kloosters, Weingarten a/d Bodensee b .v . door de Benedictijners, sours door order, die uitgestorven waren, zooals de Praemonstratensers in de Bovenpf alt, die er thans weer vaster voet kregen . 4) Doch een „lente" ook our het zich sterker open .1 ) P. J. H. Cuypers, De Katbolieke kerken in Neder1 a n d, Amst ., 1914, fol . P. J . Arendzen over de St . Jan., 's-Bosch 1895 . S . Mul1er Fzn, over den Dom, Utr.1906 enz. Van Joseph Cuypers is de nieuwe St . Bavo to Haarlem. 2 ) Als het kerkje waar Fridolin „bereitet hurtig die Gefasze, geheiliget zum Dienst der Messe" . 3 ) 1' Art religieux ancien aux Pays-Bas . Memorialdel'expositionnationale .'s-Bosch,19271d1.4 9eill. Over de ijzersmeedkunst van Jan Boom E l s e v i e r s m a a n d s c h . XIV. 7 . 4 ) Hiermede hangs weer samen de ijverige beoefening der kloostergeschiedenis . E. Power over middeleeuwsche Engelsche nonnenkloosters 1922, H. Hoogeweg over kloosters in Pommeren 1924, Dom . U. Berliere over benedictijner kloosters 1924, E. Munding 0. S. B. over Waldo van Reichenau 1924, B . E. R . Format' over de dominicanen in Engeland 1925, Abt I . Herwegen over Benedictus 1926 $, Maria Huffer over Rijnsburg 1923 .

54 barend verlangen naar kloosterlijke rust, gelijk ook de geestelijke exercities der Jezuleten weder zees gezocht worden . Ten onzent., gelijk ik zeide, hetzelfde verschijnsel, aanwas van bet getal kloosters van allerlei orden . Als voorbeeld wijs ik op de Cisterciensers, de orde van den H . Bernardus, eenmaal machtig in ons vaderland, 1 ) na de Hervorming sterk achteruitgaande, sinds 1 797 zonder een klooster, thans d .w .z . als orde der hervormde cisterciensers of trappisten weder met de abdijen Koningsboeve bij Tilburg, St . Jozef to Echt, drie priorijen en twee vrouwenkloosters . 2 ) Naast de kloosters bebben zich, kenmerkend teeken des tijds, de rusthuizen snel ontwikkeld . Ze zijn voor mannen of vrouwen, staan onder geestelijke leiding eens priestess, terwijl de stof felijke verzorging aan de Arme zusters van bet goddelijk kind, de Zusters der eeuwigr durende aanbidding en de Kleine zusters van den H . Jozef opger dragen is. De Kerk is van oordeel, dat deze retraites eigenlijk niet noodig moesten zijn, maar bevordert niettemin de oprichting van telkens nieuwe, niet slechts omdat men daar leert „intense- geloor yen, refiner beminnen, moediger durven", maar ook omdat „iedere retraitant als propagandist huiswaarts keert ." 3 ) Aldus neemt zij, ook bier zich naar de tijdsomstandigbeden voegende, deze vluchthavens voor geestelijk vermoeiden onder hare hoede . Van groote beteekenis voor bet roomsch-godsdienstig leven is de eucharistische beweging . Terwijl de nietrkatholiek zich zoowel in bet dogma als in de liturgie van bet H . Sacrament des altaars niet dan met moeite en nimmer geheel indenken kan, is bet voor den roomsche „bet heiligste wat wij op aarde bezitten, bet middelpunt onze- godsdienst, waar wij ons goed en bloed voor over hebr ben, bij leven en sterven, onze kracht, onze troost en onze huip ." 4 ) R . C . H . Romer, G esc h ie dk . overzigt van d e kl oosters 1) enz. I sparsim; II 201-208 lijsten van Cisterc. monniken in enkele kloosters. F. Pijper, D e k 1 o o s t e r s, 1916, blz. 146-153 . 2 ) De H . Bernardus en zijne orde vooral in Ned e r 1 a n d, Zundert, Vorsselman, 1914 . Voor de kloosters in bet algemeen ten onzent Katholiek Nederland I 86 .117. . Pius-almanak voor 1927 blz. 571 .578 orden en congregaties ; blz. 579 .592 ordesgeestelijken en congregatierleden. 3 ) K a t h o 1 i e k N e d e r 1 a n d I 164 . Men vindt de retraitenhuizen in den P i u s r a 1 m a n a k voor 1927 blz . 675 vlgg. Te Rijswijk een „voor andersdenkenden" . 4 ) Mgr . C . J . M. Bottemanne in zijne beoordeeling van Moll's kerkgeschiedenis in D e K a t h o 1 i e k LXX, 1876, bl. 5 vlg . Hij beklaagt zich daar dat Moll wooden gebruikt als misbrood, erger nog, gewijde ouwel dat „om den smalenden zin waarin bet door protestanten gebezigd wordt, ons een gruwel geworden is ." Het juiste woord is de hostie en de mis opdragen (niet : bedienen) . Het gansche artikel is van belang voor de kennis der eucharistisch-liturgische termen, waarin

55 Bij het „groote geloofsgeheim der Eucharistie" legs men tegenwoordig den nadruk op het karakter van mysterie, zooals de oudste christenen dat ook opvatten, niet in den zin (wanneer ik het goed zie) waarin de N . T. wetenschap spreekt van den invloed van b .v . Grieksche mysteries op bet oudrchristelijk avondmaal, maar aldus, dat de christelijke geheimenissen in de mis, bet offer van Golgotha, door de gemeente moeten meebeleef d, meegeleden worden . Vooral de Jezuleten ihebben dit persoonlijk deelnemen sterk onderstreept .1) Wij kennen alien de eucharistische congresses, die Pius X in 1900 tot zaak der gansche katholieke gemeente gemaakt 'heef t en herinneren ons de praal van dat to Amsterdam in 1924 .2 ) Het was dezelf de pans die bij decreet van 8 Augustus 1910, voor de Nederlandscbe bisschoppen nader toegelicbt bij episcopalen brief van 1 Februari 1911, bepaalde, dat voortaan de kinderen reeds op hun 7de jaar „Jezus in hun onschuldig hart ontr vangen'' , d.i . tot de eerste communie toetreden zouden . Dat bracht eerst ontsteltenis, dock daarna onderwierp men zich „naar oude, goede, roomsche zeden" en roemt thans in die kindercommunie, waarvoor de katbolieke wereld den pans „nooit, nooit genoeg dankbaar zijn kan .'' Want nu voeren de kindertjes ook hunne ouders mede naar de H . Taf el . 3 ) Een moderne kinderkruistocht, die stellig bet getal communicanten sterk beef t does toenemen . Dat medeleven van den leek met al de ceremonies der Mis words niet bevorderd door bet gebruik van bet Latijn, dat de Kerk nocbtans bandhaaf t . Wel echter geeft zij verklaring en uitlegging, opdat ook der eenvoudigen oog zou opengaan „voor die bewonderenswaardige liturgie waarin een ziel van geloof en lief de en dus van de boogste scboonr heid klopt ." Aldus in een keurig boekje over „bet edelste dat de dus zelfs Moll to kort schoot. Des to lichter valt bet mij ook eigen schuld to belijden, zie Mgr. L. A. H . Hensen in D e K a t h o 1 i e k CXXXV, 1909, bl . 422 met de foot . Gaarne laten wij ons leeren, aanstoot geven to vermijden, maar . . . . hoe staat bet omgekeerd met woorden als ,,in partibus infidelium" en dergel . die aan niet-roomschen rauw in de ooren klinken? 1 ) 0 . Casel, Die Liturgie als Mysterienfeier in E c c 1 e s i a o r a n s van Ildef . Herwegen, Freiburg/B. Jos . Kramp S. J., Die Opferanschauungen der romischen Meszl i t u r g i e, Regensb. 1920 . 2 ) Het eerste to Rijssel in 1881, bet a .s . to Sydney in 1928, de gansche lijst in P i u s- a l m a n a k voor 1927, biz ; 70 vlg. Van 1924 dagteekent de Eucharistische Bond ter bevordering der veelvuldige en dagelijksche H . Communie (decreet van Pius X 20 Dec . 1905), P i u s- a 1 m a n a k voor 1927 biz . 673 vlg . 3 ) Katholiek Nederland I 160, 256 .

56 aarde zich denken kan n .1 . bet offer der H . Misse ." 1) Soortgelijk is het streven der liturgische vereenigingen in de Nederlandsche bisdommen, sinds 1915 in eenen bond vereenigd, 2 ) die vlugschrif ten geef t over het orgel, de waskaarsen, het laatste oliesel, bet wijwater en dergel ., om de beteekenis ervan aan de gemeente duidelijk to 3maken .

Het kerkelijk lied, heerlijke uiting der vrome gezindheid en van zoo overwegende beteekenis in den roomschen eeredienst, was in den loop der 19e eeuw zoo jammerlijk ontaard, dat men liturgische teksten op opera-wijzen zong, gelijk men trouwens toen ook in de synagogen gebeden zong op aria's uit Don Juan of La dame blanche . Toen heeft M . J . A. Lans (1845-1908), op bet eind zijns levens hoof d van bet dekenaat Amsterdam, in 1876 bet tijdschrif t Sint-Gregorius Blad gesticht, waarin hij pleitte voor zuiverder liturgie, gregoriaanschen zang, veelstemmig lied, ook voor bet yolkslied . In de St . Gregorius vereeniging 3) beef t hij zijne leeringen in daden omgezet en den gregoriaanschen zangstijl in eere hersteld, eerst door de Regensburger uitgave to volgen, later, toen Pius X die in 1904 had gewraakt, door, gehoorzaam, zich naar de eenig kerkelijk gewaarborgde Editio vaticana to richten . Ook voor onze kennis van Palestrina beef t Lans groote verdiensten, zelf ook componist van een mis, motetten en cantaten . 4 ) Het geviel dat met zijn kerkelijk streven de hoog opbloeiende belangstelling samenging voor bet oude, geestelijke lied, toen de a cappella-koren van Dan . de Lange en Ant . Averkamp ons verrukten door bet zingen van liederen uit Valerius' Gedenckclanck niet alleen, maar ook van Orlando di Lasso, 5) Clemens non papa, Okeghem, Obrecht, Josquin de Pres, Adr . Willaert, van die gansche Nederlandsche 1) M. C . Nieuwbarn, Het heilig misoffer en zijne cerem o n i e n, Nijm., z. j . (1906) . Vergel . V a a o n z e n t ij d VII 173-178 en D e K a t h o 1 i e k CXXXI, 1905, blz . 432 vlg. Over den schrljver 1. van Wely in L e v e n s b . L e t t e r k . 1916-17, blz . 251 .273. E. J. B . Jansen O.P., Het brood der engelen . Praktische onderrichtingen over de H . Communie, Helmond 1910 .Voor R . K, liturgische literatuur mijn gen . B i b 1 i o g r . I n 1, blz . 125 . Daarbij thans nogAntonBaumstark Vom geschichtlichen Werden der L i t u r g i e, Freib., Herder 1923. Van J. Braun, L i t u r g . H a n d l e x . verscheen een uitgebreide tweede druk, Regensb ., Kosel 1924. 2 ) Pius-almanak voor 1927 blz . 817 vlg. $) De afdeelingen, korenbonden en kerkkoren In den P i u s- a l m a n a k voor 1927 blz. 808-812 . ) Over hem W . P. H. Jansen in N. N e d . B 1 o g r. W. I 1258 vlgg . 4 b Over zijn Adoramus to Christe o .a. E. Naumann, M u z i k g e s c h i c h t e 1921 S. 188 ff .



57 school, wier schoonheid wij nooit genoeg en helaas zoo zelden boo. ten. i ) Natuurlijk is dit aan de pogingen van Lans ten goede gekomen en ook bij protestantsche kerkelijke samenkomsten kon men sedert onvervaard bet Ave verum corpus of Panis angelicas hooren zingen . Onder de katholieke musici behoort ook dr . Alfons Diepenbrock genoemd ate worden, van wien wij een Stabat Mater en missen voor mannenstemmen hebben . 2) Manner, want sinds 1865 duldt de Kerk, rigoristisch, helaas geen vrouwenstemmen meer in bet kerkekoor . Een groote schat bezit de Kerk ook in den tekst barer klassieke kerkliederen . Het Stabat mater dolorosa, bet Recordare sanctae crucis, bet Dies irae dies ills, Thomas' jubelend Lauda Sion Salvatorem getuigen van eene, ook door onroomschen to genieten, zuiver middeleeuwsche vroomheid . 3) Gemakkelijk valt bet tegenover deze heerlijkheid van kunst in den roomschen eeredienst de armoede, de nuchterheid en de smakeloosheid der geref ormeerde liturgie aan to wijzen . 4) Toch heeft de psalm of bet gezang, door de gansche gemeente in de landstaal aangeheven, grooter godsdienstige kracht. De Mariarvereering, to alien tijde krachtige uiting van roomsche vroomheid, schonk ors in de Middeleeuwen Mariarlegenden en Maria-liederen van naieve en vaak groote schoonheid . 5 ) Zoo kennen wij er ook uit onzen tijd : „Gij zijt de dageraad der zielen, Het wassend licht Van maan en ster, waarvoor wij knielen, I) Verzamelingen banner werken in modern wtgaven bij Naumann a . w . S. 118 foot. ~) A.J .M.Diepenbrock, Missa duobus choris vocum viro . rum cum organs concerto cantanda, Amst. 1895 . 8 ) Lauda Sion op den Sacramentsdag, M i s s a 1 e r o m a n u m actor . edit. Mechl. 1884, p. 314 s. Sion loot uw zaligmaker, Fr . Duijvers in D e K a t h o liek 1907 198 . Karl Simroclc, Lauda Sion, altchristliche Kirchenlieder and geistliche Gedichte lateinisch u n d d e u t s c h, Koln, Heberle, 1850 . #) G. Brom in De Beiaard II 191242. s) J . A.N.Knuttel, Het geestelijke lied i . d . Nederl. V 6 6 r de kerkherv . 1906, hoofdst . VI. C. Lecoutere, Middelngeest. liederen in Leuvensche Bijdr. 1899 biz . 23.130. v 6 6 r de J . G. R.Acquoy, H e t geesteIg lied i, d. Neder1N h e r v. in A r c h i e f v . N e d. K e r k g . 1886, biz . 1 .113. Maria-legenden in den D i a 1 o g . M i r a c u 1 o r u m van Caes . v. Heisterbach . C.G.N.deVooys, Middeln . Maria-legenden, Leid. J.A .M. Mensinga, D e v e r e e r i n g van Maria, Haarl . 1846, 3 din . J . A. F . Kronenburg, Maria's heerlijkheid in Neder1and, Amat ., 1904-12, 7 din .

58 Dat onze schreen naar 't Oosten richt . Zult gij niet goed zijn en genadig? Zoudt gij niet steunen en gestadig Geleidster weer en schutse zijn? Hoe donkey ook mijn zonden waren, De doornen worden rozelaren Bij 't stralen van uw zonneschijn .'' 1) Er zijn ook andere kanten aan de Mariawereering . In 1912 ver gaderde to Maastricht bet Mariarcongres . In de sectievergaderingen spraken geleerde priestess over Maria's verhouding tot de Drieeenheid, over bet overwegend aandeel van Maria in bet verlossingswerk, over bet goddelijk moederscbap verklaard en dogmatiscb bewezen, over Maria-moedermaagd, over de gescbiedenis en lotgevallen van Maria als Stella mans, Sterre der zee, over Maria en de wetenscbap, alles met eene zekerbeid voor welke raadsel nocb gebeimenis bestaan en met eene veneering, die van Maria sprak als onderhoudster en regeerster van 't Heelal . Dit was binnen de wanden der vergader zaal . Wat was bet wel dat der schare vertoond wend? Aan den voorkant van bet priesterkoor in de 0 . L . Vr, kerk staat bet mirar kuleuze beeld, wachtend op zijne kroning, to scbitteren tusscben kleurig licbt, groen en bloemen . Een indrukwekkende stoet van geestelijken treks op naar bet boofdaltaar, bet rood der maltbeser ridders, bet purper der bisscboppen, bet wit 'der koorhemden, bet goud der kasuif els, bet zilver der wierookvaten : een barmonie van, kleuren . Nu beginnen de torenklokken to beieren, bet priesterkoor zings bet Regina coeli, men ontdoet Maria en bet kindeke van de oude kronen en Mgr . Drebmanns zet beiden de nieuwe, kostbare gouden, met edelsteenen bezette kronen op bet boofd . Doodscbe stilte in de kerk, flu de lang verbeide daad is volbracht . Dan boud't Mgr. Menten de kroningsrede : „Gegroet o Sterre der zee, onze lieve Moeder, gekroond zijt gij tot koninginne van Maastricht . . . ." In de processie door de straten der stad kon de menigte bet wonder doende beeld op een draagstoel zien rondvoeren, daaracbter de reliekkasten van 0 . L . Vr. en Sint Servaes . Na afloop words bet naar de kerk teruggebracbt en den volgenden dag door tallooze geloovigen vereerd . En aanstonds bewees Maria bare dankbaar heid . „Dank aan 0 . L . Vr, van Bijstand voor een verkregen gunst" . „Dank aan 0 . L . Vr., Ster der zee, H . Hart Jezus en H . Antonius 1)

Dr. Relix Rutten in D e K a t h o l i e k CXLIV 215 .

59 voor een verkregen gunst .'' 1) Ons was hex bij dit gansche schouw,spel of wij vele eeuwen in den tijd terug wares gegaan, de grond van Klein-Azie was onder onze voeten en eene groote schare riep eendrachtelijk: „Groot is de Diana der Efeziers!" De names zijn anders en zeker is Maria de draags'ter van lief lijker deugden dan de Aziatische Artemis, maar bet wezen is niet veranderd en de menigte vraagt voor en na : geef ons goden die voor ons aangezicht wandelen . Doch dit alles, leert de Kerk, geldt niet bet beeld maar Maria . Wij weten bet wel en hopes, dat ook de gemeente die onderscheiding heef t gemaakt en nog maakt . Maar ook dan nog is zij verre van „Den hoogen God alleen zij d' eer, elk kniel' voor Hem aanbiddend seer " In 1917 gaf Benedictus XV bet nieuwe kerkelijk wetboek, Codex juris canonici, bet werk van vaticaansche jezuieten onder leiding van kardinaal Gaspari, zakelijk, logisch en meer dan de oude codex in overeenstemming met de een- en ondeelbaarheid der Kerk . Opmerr kelijk is bier de op het vaticaansch concilie van 1870 reeds opgevatte „papalizeering", 2 ) de pans is de pastor summus et universalis der gansche Kerk, de bisschoppen zijn slechts zijn plaatsvervangers en daarmede is de bisschoppelijke macht wezenlijk opgeheven . Uiterst streng nu is bet nieuwe wetboek over de gemengde huwelijken, van ouds verfoeid . 3 ) Gemengde huwelijken, door of voor protestantsche geestelijken gesloten, gelden niet als huwelijk. 4 ) Het wetboek onderscheidt hiervan nag wel concubinaat, maar in bet Zwitsersch kanton Freiburg heef t men toch al protestantsche vrouwen van katholieken als concubines in de registers ingeschreven . 5 ) In een uit bet Duitsch in onze taal overgezet boekje, door Mgr. dr. A . C . Schaepman warm aanbevolen, beet vooreerst bet niet ten overstaan van den pastoor gesloten huwelijk, schoon burgerlijk gel~dig, groote zonde en schande . En in gees geval een gemengd huwelijk . „Gesteld dat bet reeds ver, zeer ver tusschen partijen gekomen is, zoo ver dat bet niet verder meer komen kon, ook dan is bet altijd nog niet to last, ook dan zal elk verstandig mensch )

Advertentieblad voor Limburg van 30 Aug . 1912. H. Hermehnk, Katholizismus and Protestantismus in der Gegenwart vornehmlich in Deutschland, Stuttg ., 1923 S . 27 . Tweede vermeerderde uitg, aid . 1924 . 3 ) Frans van Dusseldorp paste er L e v . 20, 15 op toe, Fruin, uitg . der A n n a l e n p. XXXV n . 1 en 2, en 379 . 4 ) Karl Mirbt, Das Mischeherecht des Codex juris c a n o n i c i in bet feestalbum voor Karl Muller, 1923 . In 1906 erkende Pius X nog de geldigheid van nietrroomsch gesloten huwelijken tusschen kath . en niet-k . 5 ) Hermelink t. a . p . 2

60 altijd nog den raad geven : „doe het niet, trek u terug ." En nog eens : „De sterkste branden van bet bloed en der liefde mogen niet meer in aanmerking genomen worden, wanner bet belang der ziel en des geloofs op bet spel staat .1) Breng uw offer in den geest van boetvaardigheid voor bet groote onrecht, dat gij hebt begaan, toen gij deze verboden betrekking hebt aangeknoopt ." 2) Ook onze vaderen wisten wel : „Selden sonder kruys, twee gelooven in een hugs", maar gemengde huwelijken hebben de preciesen onder hen Loch nooit onwettig genoemd en een overheidsgebod is er nooit geweest . s ) Hier, in het wetboek, spreekt vooral de vrees voor afval van de Kerk . Hoe staat het met dat al of niet toenemen der katholieken? De laatste volkstelling gaf bet cijfer 2 .444 .583 voor bun aantal ten onzent (1814 : 847.827 ; 1904: 2.053 .021) . Gunstige factoren zijn de vruchtbare huwelijken door -de Kerk aangeprezen, die strijd voert tegen geboortebeperking ; 4 ) de verbeterde zorg voor bet jonge kind en dus of neming van een kindersterf te, die nog in 1892 te Maastricht op de 1000 kinderen 283 bedroeg tegen 105 to Leeuwarden ; 5 ) de innerlijke beweegredenen zijn niatuurlijk moeielijker na to gaan, stellig ,beef t de geestesverwarring van den oorlog velen de rust der Kerk doen begeeren . Ongunstige factoren zijn bet priestercoelibaat (1913 : 20.000 geestelijken ), de gemengde huwelijken (in Amsterdam 1904 : 713, 1911 : 878), de omstandigheid dat de katho1) Wij herinneren aan E z r a 10, 3 . s) Joh. Kdnn, N i e t d o e n . Uit bet Duitsch door A . van Welsem, Gendringen, Beekman, 1921 2, biz. 51 vlgg. Hondius, S w a r t register 17242, no . 364. Natuurlijk beriep men alch op E x o d . 34, 12, 16, maar R i c h t. 14 dwong tot zwaren harmonistischen arbeid. L . van Renesse, De h e i 1 1 g e voorzienigheid Gods ~n "t beleid der huw ., 17595,blz.124-162 . 4) R . K . Bond voor groote gezinnen P i u s- A l m a n a k voor 1927 biz . 867. W . Duynstee, C. ss . R., D e l e e r d e r K u i s c h h e i d, Roerm ., 1927 . H. J . Schim v, d. Loeff, Het voortplantingsleven v. d. m e n s c h, Roerm., 1927, kerkelijk geprezen als „de voile katho>geke waarheid gevend" en „doortrokken van een echt katholieken geest" . Het is ernstig en duidelijk . Het specifiek roomsche schijnt mij : eene kath . vrouw mag bij ziekte nooit abortus toestaan, ook al zou zij sterven (38) ; bet doopen reeds van de geboren beentjes, ja van de vrucht bij een miskraam (46 vig.) ; tegen de zonde der zelfbevrediging helpt bet geregeld ter communie gaan (73) ; meteen echter waarschuwt schr. tegen ascetischen afkeer van bet huwelijk (56 vlg.) en zegt uitnemende dingen over egoisme in bet huwelijk (61 vlg .), de modern vrouw (62 vlg .), een moraal voor man en vrouw (82), psycho-analytische boeken in handen van onbevoegden (102) . $) Een ve*geten hoofdstuk, Suppl. op Een halve e e u w 1898, biz . 15 .

61 lick, waar de indrukwekkende macht zijner kerkgemeenschap hem draagt vast staat, maar waar hij ze ontbeert gemeenlijk hulploozer is dan de protestant. Aan welke zijde zijn de overgangen hot talrijkst? Wij kennen in ons kleine land de namen van ettelijke personen die roomsch werden, maar ik ken geen statistieken van b .v, overgangen uit Rome naar de protestantsche . Over Duitschland, waar ook 1/3 der bevolking katholiek is, zijn mij merkwaardige tabellen onder oogen gekomen (1918 : 5495 van roomsch protestant, 4057 van p. naar r. ),1) maar wanneer ik lees, dat in de laatste elf jaar moor dan 22000 per jaar opgeven tot geen kerkgenootschap to willen behooren, dan kan ik niet uitmaken hoeveel voormalige roomschen daar bij zijn . Wel words de achteruitgang van hot katholieke zielental ten onzent langzamer, 1849-1859 groeide die mindering nog met 1 .01 %, 1899-1909 met 0 .05 % . De toeneming van hot aantal communicanten hebben wij verklaard . Ik kan er nog slechts bijvoegen, dat in sommige buitenlandsche beschouwingen Columbia, Letland en Holland de landen heeten, waar de bests levensvoorwaarden voor hot R . K, zijn ontstaan of geschapen . Voor ons land noemt men dan : groei der politieke macht, de coalitie, de vole katholieken in regeeringsambten, de oprichting der hoogeschool to Nijmegen en de katholieke voordrachten voor nietrroomschen aan de openbare hoogescholen . 2 ) Wat hot coelibaat betref t, ook op dit punt is Rome onvermurwbaar. De modernisten hebben stork tegen de verplichte huwelijksr mijding der priestess geijverd . 3 ) Met even weinig gevolg als in de dagen van hot concilie van Trente keizer Ferdinand en andere katholieke vorsten . 4 ) De instelling, voor hot gevoel van niet-rooms schen van zulk een wreedheid, is de hechte steun der Kerk, gelijk ook hare pausen wel onomwonden hebben uitgesproken, s) En de 1 ) Joh . Schneider, Kirchen-ifbertritte uud-austrltte in' I e t z t e n J a h r z e h n t, Ben ., 1920, tab. 3 . Dus een prot. overschot van 1434, in 1920 : 2400, dez. in K i r c h l . J a h r b . 1922 . 2 ) Hermelink a. w . S 43 noemt dit laatste een unicum in Europa . s) Zie de Revue modernists internationals Octob . 1911 . Voor de zaak zelve Henry C . Lea, History o f sacerdotal celibacy in the Christian church, Lond ., Williams and Norgate, 1907, 3d ed . 2 vol. 4 ) Alleen de Spanjaarden waren van meet of tegen hot priesterhuwelijk, Ranks, Die ram. Papste, 1889 8 I 215. s) B. v. Pius IV : „Etant manifesto quo le manage detacheroit les pretres de dote dependance etroite du Saint Siege par 1' atachement qu us auroient pour lours femmes, lours enfants et leer patrie . Que de leer permetre de se warier, cc seroit detruire la hierarchic ecclesiastique et reduire le Pape a n' etre plus quo

62 gelofte van coelibaat is de heiligste alley gelof ten .1) Niet bet minste door deze onthouding is de priester die hij is, van alle smet des huwelijks vrij, kan hij de gezaghebbende leider zijn, bet geheiligd voorbeeld, de plaatsvervanger Gods op aarde en vooral de bedie~ naar der zeven sacramenten en daaronder weder vooral bet sacrament des altaars . Want „God beef t den priester macht over zich gegeven . . . . Wie heeft zelfs in den hemel zoo groote macht? De engelen kunnen niet doen wat hij vermag . En de moeder des Heeren? Zij heeft God maar eenmaal ter wereld gebracht en de priester doet bet iederen dag 2 ) En hieraan weder ontleent hij zijn macht en invloed op bet persoonlijk, bet intiemste leven zijner gemeentenaren, voor wie zijn woord immers de waarheid is, gelijk hij ook in dat karakter herhaaldelijk in de literatuur opr treedt . Als deel der coalitie hebben de katholieken den schoolstrijd ger wonnen, maar daarom bet einddoel nog niet bereikt, bet katholieke kind op de katholieke school . 3 ) Sommigen schijnt dat vreemd, nademaal, vooral in roomsche streken, de openbare school toch wel zee- dicht aan de katholieke nadert . Doeh alleen op de bijzondere school kan de Kerk bet voldoende, algeheele toezicht oefenen . Dit gelds niet minder voor bet middelbaar en hooger onderwijs . Zie de lange lijst der nieuwe roomsche burgerscholen, lycea en gymnasia 4 ) zooals ze op vele plaatsen verrezen zijn, zelf s in zuiver roomsche steden als in Maastricht, waar toch bet openbaar gymnasium wel niet anti-roomsch zijn zal . Zulke overwegingen koestert men ook van het 0 . L . Vr . lyceum to Breda, bet St . Catharina lyceum to Eindhoven of van eene stad als Helmond, waar mast de Rijks H . B . S. met 5 j . cursus nog een R . K, ook met 5 j . cursus is opgericht . Het verschil van leerplan bestaat in vakken als gods dienstleer, bijbelsche en kerkelijke geschiedenis, liturgie, apologie, die aan de bijzondere inrichtingen, vaak door priestess, onderwezen worden . Onder de oudste instellingen handhaaf t Rolduc zijn goer simple eveque de Rome", Sarpi, H i s t . d u c o n c i 1 e d e T r e n t e, Fransch van De la Mothe Josseval, Amst ., 1683 p. 656 en 797. Lea, a . w . II 171-220 . 1 ) Bungener, Hist. du concile de Trente II 248 . 2) Zie in de H e r v o r m i n g van 21 Sept . 1912 eene allocutie van den bisschop van Saltzburg. 3) Van 1918 tot 1927 steeg bet aantal r . k, lagere scholen van 1100 tot 2050, leerlingen van 230 .000 tot 345.000, leerkrachten van 6700 tot 10.000, J a a r b . V . h. R . K . Onderw. 4) N e d e r 1. S t a a t s a 1 m. 1927, blz. 560563, 565 vlg. 568571 . Piusralmanak voor 1927 blz . 687.697.

63 den naam. 1 ) De ontzaglijke vermeerdering ook van deze roomsche bijzondere scholen brengt telkens dieper scheuren in de volkseenheid, omdat immers niets zoo samenbindt als het gezamenlijk ger notes onderwijs, zooals onze oude dorpsscholen dat to zien gaven . Ook na de oprichting der Nijmeegsche hoogeschool (voorloopig alleen met eene theol ., 2 ) litter, en juridische f aculteit) studeeren er nog roomschen aan de openbare universiteiten, vooral in de B .f aculteiten . Zij zijn daar vereenigd in studentenvereenigingen, to Leiden Sanctus Augustinus, opgericht in 1893, met een geestelijk moderator en een eigen gebouw aan het Rapenburg . 3 ) In den regel houden zij zich van het corpsleven of gezonderd . Het is zeker, dat bet tekort, waarover men vroeger klaagde, gaat worden ingehaald . 4) In zijne rectorate oratie heef t prof . Dr. W. Mulder S . J. onlangs een pleidooi gevoerd voor de vrije ontwikkeling van het intellect . Toch valt het voor buitenstaanders niet gemakkelijk in to zien, hoe wetenschap, die waarheid zoekt, kan samengaan met de belijdenis dat er een gegeven waarheid is . Er zijn terreinen waarop dit gees strijd zal geven, er zijn er andere waarop botsing naar het schijnt niet kan uitblijven . Zoo heeft de vaticaansche bijbelcommissie in de laatste jaren vraagstukken als de samenstelling van den Pentateuch, Deutero-jesaia, synoptici, vierde evangelic opgelost in den zin 'der rechtzinnige overlevering en Benedictus XV heef t in 1920 in de encykliek „Spiritus paraclitus" deze uitspraken voor bindend verklaard en de onf eilbaarheid der Schrif t ook in ongewijde taken vastgesteld . De Kerk heef t met het modernisme of gerekend, maar de opgeworpen vragen moeten toch ook zulke geleerden blijven bezighouden, die zich „laudabiliter", lof f elijk, onderworpen liebben . Het episcopaat heeft voorts goed gevonden, dat met ingang van het nieuwe studiejaar aan de theologische f aculteit to Nijmegen eene theologisch-maatschappelijke of deeling zal worden verbonden, ook voor leeken toegankelijk, waarin men de katholieke geloofsleer in haar practische toepassing op het maatschappelijk leven 1 ) R . Corten en A . H . M. Ruyten, R o 1 d u c i n w o o r d e n b e e 1 d, 1902. 2 ) Ook na het ontstaan deter faculteit bleven de priester-seminaries, Culemborg en Driebergen voor Utrecht, Voorhout en Warmond voor Haarlem, SL Michielsgestel en Haaren voor 's Bosch, Ginneken en Hoeven voor Breda, Rolduc en Roermond voor Roermond . 3 ) De Unie van R. K. Studentenvereenigingen P i u s- a 1 m a n a k voor 1927, blz. 685. 4 ) M. A. P. C. Poelhekke, H e t t e k o r t d e r katho1ieken in de wetenschap, 1900 . Herm . Schell, Der Katholicismus als Princip des For tschritts, 1899w .

64 zal uiteenzetten . Vermelden wij nog, dat in 1926 voor het univerM siteitsgebouw Falise's standbeeld van Thomas Aquinas onthuld werd, teeken van de sinds Mercier (1882 ) ontzaglijk toegenomei belangstelling in de wijsbegeerte van den Doctor Angelicas, thans wee- geroemd als het ook voor onze dagen logisch begrippenstelsel, dat licht brengt in de zwaarste problemen en orde, eenheid en samenhang kan scheppen in onze verwarde gedachtenwereld .1) Voor de kennis van dat thomisme had de Kerk reeds vroeger jezorgd door bijzondere leerstoelen aan de openbare hooger scholen . Ze zijn ook na oprichting der Nijmeegsche universiteit gebleven . Te Leiden doceert R . R . Welschen 0 . P . de thomisr tische wijsbegeerte van wege de St . Radboud-stichting, to Amsterdam dezelf de van wege het Episcopaat . De eerste aldaar was J. V. de Groot, sinds 1 October 1 ) Te Utrecht dr. J. Th . 'Beysens de logica en metaphysics van wege de St . Radboudstichting, terwijl dr. R . Ligtenberg 0 . F . M . als buitengewoon hoogr leeraar de geschiedenis der kerkelijke kunst doceert . Naast dit alles zijn er nog de R . K . Leergangen to Tilburg, beoogende aan studee' renden hun studievorming to geven volgens den geest der Kerk. s ) Men ziet, aan onderwijs in dien geest ontbreekt het thans in ons vaderland niet, noch aan geleerden, noch aan tij dschrif ten en uitgaven . Ook in de Kon . Academie van Wetenschappen, Hollandsche Maatschappij, Provinciaal Genootschap to Utrecht, Maatr schappij der Nederl . Letterkunde to Leiden werken vele katholieken mede . Gaarne onderschrijven wij de uitnemende woorden van room sche zijde: „Wij willen geen wetenschap die zich van de algemeene of zondert . In trouwe vereeniging met alien die burgers zijn van hetzelf de vaderland behoort de arbeid to worden aanvaard ." 4 ) Natuurlijk hoops de schrijver daarbij op eerlijke erkenning van de verdiensten der katholieken, waaraan het dan ook waarlijk niet ontbreekt, evenmin als, gelukkig, aan die samenwerking, ook biJ 1 ) A . W, van Winkel 0. P . en dr. F. van Goethem, S t . T h o m a s v a n Aquino, bijdragen over zijn tijd, zijn leer en zija verheerlijking door de kunst, Hilvers ., Brand, 1927 . Bonav. Kruitwagen,O.F.M., S. Thomas de Aquino Summa opus C u l o r u m etc ., Kain 1924 . Em . Buonaiuti, Tom m a s s o d' A q u i n o, Rom ., 1924.J. V . deGroot O .P., Het leven van den H . Thomas v. Aquino, Utr . 1907 . De Beiaard Dec. 1923 . 2) B. H. Molkenboer en A . H . M. J . van Rooy, P a t e r d e G roof, herdenking en hulde, 'sBosch, 1923 . $) Dr. H. v . d . Velden in D e B e i a a r d 3e jaargang 192 .100. P i u sa l m a n a k voor 1927 biz . 686 vlg . 4 ) Dr . H. v. d . Velden over roomsche geschiedbeoefening in K a t h o 1 i e k Nederland II 171 .193 .

65 niet~aanvaarding van dat Credo, dat hij op het einde zijner studie over geschiedbeoef ening roemt als lichtbundels werpend op de wereldhistorie . Dat de zorg der Kerk zich met krachtige organisatie over de pers uitstrekt, spreekt van zelf.. Van de groote katholieke dagbladen is De Tijd, van 1846, het oudste ; De Maasbode is van 1868, Het Centrum van 1884 . Van de tijdschriften noem ik slechts Studia Katholica, waarmede in 1885 dr . Schaepman's Onze Wachter samensmolt, De Studien door peters jezuieten in 1868 opgericht, De Nederr landsche Katholieke Stemmen . Voor het overige moeten wij naar de bestaande opgaven verwijzen . 1 ) Slechts jarenlange, geregelde en gezette lectuur van al deze groote en kleine bladen zou iemand het recht geven over hunne journalistieke waarde to oordeelen . Sinds Leo XIII, de „socialistische pans" zijne beroemde but „Rerum novarum", 1891, gaf, vrucht meteen van den geest des tijds, is ook maatschappelijke arbeid kerkelijk goedgekeurd en ondernomen en kon mr . P . J . A . Aalberse zijn Katholiek Sociaal Week bled oprichten . Trouwens, de St . Jozefsgezellen-vereeniging to Amsterdam is al van 1868, de Ned . R. K . Volksbond van 1888 . Ook kerkelijke philanthropic was er natuurlijk al lang, parochiale armbesturen sinds 1853, de Vereeniging van den H . Vincentius a Paulo kwam in 1 846 uit Frankrijk naar ons land . Kinderbescher.. ming, zedelijke verbetering van gevangenen en reclasseeringsarbeid, doorgangshuizen voor gevallen vrouwen, stationswerk het staat alles onder kerkelijk toezicht en is voor een goed deel in handen van geestelijke broeders en zusters . 2 ) Dr. Ariens' Kruisverbond tegen het alcohol-gebruik is van 1895, het bled De Kruisbanier van 1896, de Nationals bond Sobrietas van 1899 en de Dr . Ariensvereeniging voor katholieke drankzuchtigen van 1907 .3 ) De Verr eeniging tot bevordering van de katholieke socials actie in Nederland, met kerkelijke approbatie in 1904, nadat men naar den wensch van het Episcopaat politicks actie uit het programme had geschrapt, is gevestigd to Leiden, met een centrale kamer, plaatselijke en 1) De dagbladen in P i u s- a l m a n a k voor 1927 biz . 891894, weekbladen biz. 894901, tijdschriften biz . 901-909, ook deze getuigend van Rome's organisatie . R . K. artsen, tuinders, gemeentewerklieden, tabakswerkers, naaisters, damspelers, bakkers, politieagenten, alien hebben hun eigen maandblad. Over jongens- en meisjespatronaten K a t h o 1 i e k N e d e r 1 a n d 1386403 . P i u s- a 1 m a n a k voor 1927 biz . 841-845. Bescherming van meisjes a 1 d a a r biz. 825 .840 . Reclasseering a 1 d a a r biz . 847 vlg . Woonwagenliefdewerk al d a a r biz . 849 . H . Vincentius van Paulo a 1 d a a r biz . 852866. s) 1De federatie Sobrietas a 1 d a a r biz . 868-872 ; de Dr. Arienswereeniging met het St. Kamillus-huffs to Roermond, a 1 d a a r biz . 872 vlg. 5

66 diocesans comite's en een centralen raad.1) Aldus bracht zij de gansche maatschappelijke actie in een hand - ook bier weer die bewonderenswaardige discipline, organisatie in gehoorzaamheid aan de bisschoppen -- Rome's sterkte . Aan de zending in Nederl . Oostr en West-India last de Kerk zich bijzonder gelegen liggen, in overeenstemming trouwens met haar verleden . 1Vlenigen dag van zijn levee heeft de schrijver dazebladzijden zich in onze overzeesche kerkgeschiedenis verdiept, aanr trekkelijke stof als weinige, bier en elders in dit boekje most hij met enkele regels volstaan . In de 16e eeuw hebben de Portugeezen in de Molukken ijverig missie gedreven, van 14 Februari 1546 tot kort na Paschen (10 April) 1547 beef t zelf s Francisco de Jassu y Xavier op Ambon, Saran, Nousa laoet, Ternate, Halmaheira ge-arbeid . 2) Bij de vestiging der 0 . I. Compagnie in de Molukken kwam aan daze missie een einde tot zij onder Lodewijk Napoleon wader wend opgevat en sinds ongestoord kon voortgaan . 3 ) Geheel India is missiegebied i . p .1 ., want „inf ideles" zijn moslims, hindoes, animisten en protestanten to gads-. 4) En boven de protestantsche tending met al haar toewijding (waarover later) heeft de Kerk ook thans weer voor dat zij een is en geld beef t. Kardinaal van Rossum is to Rome prefect van de Congregatio de propaganda fide en beef t dus ook de leiding van bet Nederlandsche missiewerk . De missionarissen ontvangen hunne opleiding in de missiehuizen, 5 ) de belangstelling bier to lands words levendig gehouden door missieweken met tentoonstellingen, door tijdschriften van de missioneerends orden (waarin of en toe voortref f elijke opstellen over landen en volken ), s) missie-almanakken en rscheurkalenders, terwijl in September 1922 to Utrecht bet internationaal missiecongres beef t vergaderd . In O.-India beef t een snort van verdeeling van gebied ) Aldaar blz . 814 vlg. B .J.J .Visser, Onder Portugeesch-Spaansche vlag . De katholieke missie van Indonesia, 1511-1605, Amst ., 1926. C.Wessels, De geschiedenis d e r R . K.Missie in Amboina 15461605, Nijm .1926. 3) A . J. H. van der Velden S. J., D e R. K, m i s s i e i n N e d. 0. I n d i e 18 0 8 .19 0 8, Nijm . 1908. H. J . H. Fijen en S. C. A. Hamelynck, Missieschetsen uit Tropisch Nederland, 'sHertog ., Malmberg, 1927 . ) Zoo spreekt de Kerk ook van de missiegebieden van Scandinavia. Opgenoemd in den P i u s- a l m a n a k voor 1927 blz . 6) Zie b.v. pate- Geurtjens in de T i 1 b u r g s c h e A n .n 611-622 a l e n en onlangs in O n z e M i s s i e n IX, 3, 121 .135 (1926), waarin ons vooral de sympathie trot voor de animistische denkbeelden en praktijken, die niet maar invloed der nieuwe zendingstheorieen! -- ruwweg verstoord molten worden . 2

5

67

plaats gehad .1) Op Java werken Jezuleten, Lazaristen, Carmelisten, Kruisheeren en Paters van bet H . Hart . Aan de Capucijners kwamen Borneo en Sumatra ; aan de Paters van bet H . Hart Celebes (ofschoon de Minehassa reeds sands jaren door het Nederl . Zen(delinggenootschap gekerstend is), Nieuw-Guinea en de Keireilanr den ; aan de Paters van bet goddelijk Woord de kleine Soendaeilanden . Wij kunnen niet alles noemen . Apostolische vicariaten zijn deze Soenda-eilanden, Ned . Borneo, Nieuw-Guinea ; praef ecturen Padang, Banka met Billiton en Riouw, Benkoelen en Celebes ; tern wijl ik dit schrijf, 26 Augustus 1927, bericht Aneta dat de praef ectuur Oost-Java is opgericht, de residencies Pasoeroean, Besoeki en Madoera omvattend, die in 1923 aan de Karmelieten als missiegebied waren aangewezen . In 1925 vergaderde zelf s bet eerste concilie van bisschoppen in Ned . Indie onder voorzitterschap van Mgr. Gijlswijk, vroeger pastoor op Curacao, om nog grooter eenr head en samenwerking tusschen de zendingslichamen tot stand to brengen . Kardinaal van Rossum noemde bet, in een gesprek met een redacteur van De Locomotief die in Rome was, zeer geslaagd . 2 ) Wij merken nog op, dat onze overzeesche gewesten wel alle missier gebied zijn, dat de apostolische vicaris en pastoor van Batavia wel titulair bisschop van Alzani i. p, i . is, maar dat in bet eene deel de bekeering toch verder gevorderd is dan in bet andere en dat er ook vele Europeesche katholieken zijn . Zoo vindt men dan gevestigde Europeesche gemeenten over bet gansche gebied met seculiere pastoors, met fraaie kerken en kapellen, 3 ) met scholen, 4) die ook voor niet-roomsche kinderen openstaan (voor meisjes to Bandoeng, to Moentilan vlak bij den prachtigen Mendoet-tempel enz ., voor jongens to Soerabaia, Batavia, enz .), met weeshuizen, door de St . Vincentius-stichting onderhouden . Roomsche bladen zijn o .a . De Javapost, Geredja Katholiek, terwijl ook bier de onzalige antithese 1) In P i u s- a l m a n a k voor 1927 blz . 550564 vindt men den ganschen arbeid der „Kerk in Nederl . Indie", met alle persoonsnamen, kerken, scholen, weeshuizen, stichtingen, dag- en weekbladen enz. De Rotterd . Lloyd en de Mij . Nederland hebben op al haar bootee ten gebruike van priester-reizigers een missiekoffer beschikbaar gesteld. Het lezen der H. Mis aan boord van de Indrapoera, P i u s- a l m a n a k voor 1927 blz . 552 a en van de P. C . Hooft a 1 d a a r teg, blz . 627 . Zie ook teg . blz. 617 en Fijen a . w. blz. 13 en 20 . Foto's van prot. godsd .oefeningen aan boord onzer mailschepen, die ook voorkomen (ik leidde er een op de Vondel in 1919) zijn mij niet bekend. 2 ) N. R. C . 16 April 1926, Avondbl . A. 8 ) V. d. Velden a . w. blz. 296 foto van de kerk to Malang, 209 Semarang, 2$0 Soerabaja, 315 kapel der Ursulinen to Weltevreden. 4 ) Voor bet onderhoud der missie-scholen werkt de St . Claver-bond.

68 in voile kracht is, met R. K, leestrommels 1) en R . K. sport (te Batavia de St . George--club) . Wil men ten slotte enkele cij f ers ' Op het erode van • 1925 waren er in O .-Indie met inbegrip van 4 apostolische vicarissen en 4 praef ecten 199 geestelijken, van wie 37 bezoldiging uit 's Lands kas genoten, voorts 14 Inlandsche leeraars . Voor het godsdienstonderwijs aan R . K, kinderen gal het Rijk toelagen aan 91 gemeenten, waarvan 23 in de buiten gewesten . Bij G. B. van 1 Nlaart 1926 no . 26 wend de zorg voor de afdeeling Indragiri, res. Riouw aan roomsche geestelijken opger dragen, terwijl een G . B, van 24 April 1926 no . 44 bepaalde, dat er eene nieuwe statie zou komen voor de ofd . Salatiga res . Semar rang met Ambarawa als standplaats . In de Minehassa waren 53 leeraars, onder wie 10 pastoors en 13000 leden, tegen 275000 protestanten . In Menado -~ uiterst zonderlinge toestand! -- gaven roomsche leerkrachten op groote schaal op kosten der Regeering onderwij s aan protestantsche kinderen . 2 ) Toen in 1865 de Surinaamsche missie 3 ) den Redemptoristen werd opgedragen, trail mgr. J. B . Swinkels op als apostolisch vicaris en bisschop van Amorium i . p. i. en nog is Suriname apostolisch vicariaat . De Kerk telt er thans een 20000 zielen, beschikt over acht stations met kerken, 4) scholen, wees- en ziekenhuizen, of deer lingen van de H . Familie, jongensr en meisjespatronaten, broederschappen van bet H . Hart, van den Levenden rozenkrans en van 0 . L. Vr. van altijddurenden bijstand . Hier heeft eater Petrus Donders 18421887 gearbeid tot zegen vooral der melaatschen, een heldhaf tig asceet en in de oogen der zijnen een wonderdoener als een middeleeuwsch heilige, s) Van de bladen noem ik De Sunnamer en De Katholieke Waarschuwer. Curacao, den Dominicanen toebedeeld, beef t een apostolisch vi1) Leestrommel to Batavia ,,In fide constans" ; van der Velde a, w ., biz . 288 : het gaat tegen de ongeloovige en zedelooze lectuur ." Verslag van Bestuur en Staat van Ned . India, 1926, biz. 137. 3) A .Bossers,O.R ., Beknopte geschiedenis der Katb . missie in Suriname, Gulpen, 1884, 1 dl . Pius-almanak voor 1927, biz . 565 vlg. Fijen a. w, biz . 179194. 4 ) Afbeelding der R . K . kathedraal to Paramaribo in Oudschans Dentz en Jacobs, Onze West in Beeld en Woord, 1917n°.11, van bet kerkje to Marianella a/d Boven-Para n°. 84 . s) M .vanGrinsven, Korte novelle ter eere van Petrus Donders, Tub ., 1920. J. Kronenburg, De eerbiedwaardige dienaar Gods Petrus Donders, Tilb., 1925, eene lijvige biografie . Katholiek Nederland 1 191, II 329336. „

69 saris i . p .i, met een vicaris-provincialis en 15 pastoors, 1) over bet eiland verspreid, waar bier en daar kerkjes staan . 2) De hoofdkerk St . Anna can de Spaansche zijde in de Breedestraat to Willemstad, uit de helf t der 18de eeuw, werd in 1827 vergroot . Er is ook peen kerk can bet Concordia-plein bij bet Dominicaner klooster . 3 ) Ook zijn er vele roomsche scholen, bet Colegio Santo Tomas to Otrabanda in Willemstad met inwonende leerlingen vooral uit Venezuela, 4 ) bet pensionaat Welgelegen voor meisjes, onder wie ook velen uit Venezuela en Columbia . 5 ) Daarbij een weeshuis voor meisjes . De Kerk arbeidt vooral onder de negers en kleurlingen, protestant tegen roomsch is vrijwel identiek met blank contra ger kleurd . Words een mulct was beschaafder en krijgt bij kans op aansluiting bij de blanker, dan ziet men hem vaak van de Kerk afvallen al last bij dan zijne kinderen nog wel roomsch doopen en ter communie gaan . g) De pers bestaat uit de Amigoe di Curacao in bet Nederlandsch, La Cruz en La Union in bet Papiamentsch . Op Aruba, z ) waar eertijds Spaansche kloostergeestelijken uit Venezuela in den dienst voorzagen, staan thans twee pastoors . Van de 9300 bewoners des eilands zijn er 8900 roomsch . In Oranjestad de S. Franciscusrkerk in 1903 tot een kruiskerk verbouwd, 8) op de Noord de St . Anna in 1831 van steer herbouwd, voorts nog kerkjes to Santa Cruz en to Sarenneta, s ) Op al deze plaatsen ook zusterscholen . Op Bonaire 10) arbeiden twee geestelijken, op St . Martin, iSt. Eustatius en Saba ieder een, alien Nederlanders . Moesten wij bier kort zijn, ook van de Nederlandsche missie in tai van andere larder kunnen wij niet gewagen . Het standbeeld van mgr . Fred . 1 ) Order hen pastoor P . A. Euwens, die de geschiedenis des eilands beoefent . Voorts Pius -almanak voor 1927 biz . 566 vlg. s) Santa Rosa Binds 1840, 0 n z e W e s t n°. 148 ; in de West-divisie H. Willebrordus; in de Midden-divisie H. Maria Binds 1849 ; nit den jongsten tljd Montagne, O n z e West n° . 152. a ) Onze West n°. 143 . 4 ) Onze West n°. 139 . $) Onze West n°. 140. e Volgens mondelinge mededeeling. ? Pastoor Alph . M. J. Jansen in bet A r u b a - n u m m e r v. h . Alg . Ned . Verbond 1911, biz. 285 vlg . s ) Onze West n°. 171 . s) Afb . in gen. Aruba - n u m m e r . Pius - a l n1 a n a k voor 1927 biz. 567 . 10) B o n a i r e- n u m m e r v, h . Alg. Ned. Verbond 1907. De twee parochies met scholen Plus -almanak voor 1927 biz. 567 ; St. Martin, Saba en St. Eustatius ieder een parochie met scholen der zusters Dominicanessen van Voorschoten, a l d a a r biz . 567 .

70 Hamer to Nijmegen herinnert aan dezen in China, 26 Juli 1900, met drie andere priestess gevallen martelaar .1) Naar het avondland terugkeerend, moeten wij ten besluite nog onze aandacht wijden aan de jongste pogingen tot toenadering tusr schen katholiek en protestant . Nadat de oorlogsellende eene zekere Treuga Dei geschapen had, in Duitschland zelf s een „Reichsaussehusz zur Pf lege des inneren Friedens" (door Dernburg in 1917) en een „Interkonf essionelle Verstandigungsausschusz" (1918) waren tot stand gekomen, zijn velen voortgegaan die toenadering to zoeken : niet meer haten maar liefhebben en vooral ook elkander leeren kennen . De Evangelische Bond tot handhaving des Duitsch protestantsche belangen heef t zich in Mei 1921 in zees verzoenenden geest uitgesproken en aan den overkant heeft een jezuiet als M . Reichmann voor een modus vivendi gepleit . De protestantsche Marburger hoogleeraar Martin Rade heef t aan commissies gedacht, waarbij men van weerszijden bezwaren zou kennen inbrengen b .v. tegen de nog in schoolboeken vaak voorkomende onjuistheden . 2 ) Er is ook heel was literatuur over. 3 ) Om den gang des denkbeelden ten onzent in de laatste jaren to leeren kennen wijs ik eerst op een studie van La Saussaye van 1903 .4) Het is dan nog noodig dat hij vaststelt, dat de soon van of keer tegen Rome niet meer zoo onvermengd is, maar ook dat de Kerk zelve gevoelt al hare krachten to moeten inspannen, om gelijken tred to houden met de kinderen dezer eeuw en dat het nog 1 ) Katholiek Nederland 1104, II 321 .329 . N. Ned. Biogr. W o o r d e n b . IV 708 . Men vindt eene lijst van Hollandsche missionarissen ie vreemde landen in P i u s- a 1 m a n a k voor 1927 blz . 593611 (b .v. de Noorsche missie onder een Nederl. Apost. Vicaris en van de 32 priestess 11 Nederlanders) . Van de uitgebreidheid dezer missie in vreemde landen krijgt men ook een indruk, wanner men in de Alphabetische naamlijst des Eerw. h e e r e n g e e s t e l ij k e n, 1927, de namen ziet met het cijfer 6 ervoor, waaronder echter ook Ned. 0. en W. Indie begrepen is. 2 ) Hermelink, a, w., S . 57. 3) Van R.K . Jos. Mausbach, Die Wahrung and Forderung des konfessionellen Friedens, Ben . 1922. E.Krebs, Die p r o t e s t a n t e n u n d w i r, Munch., 1922 . Aug . Messes and Max Pribilla S.J ., Katholisches and moderns Denken, Stuttg., 1924 . Van Prot. H. Hermelink, K a t h o l i z i s m u s u n d Protestant i s m u s i n d e r G e g e n w a r t, Stuttg ., 1923 (reeds herhaaldelijk geM noemd) .Fr.Thimme, Vom inneren Frieden des deutschen Volkes, 1916. L. Fends, Die religiosen Krfifte des kathol . Dogmas, Munch ., 1921 . F . Heiler, Der Katholizismus, seine Idee and seine Erscheinung, Munch ., 1923. 5 ) Het katholicisme en de modern beschaving in 0 n z e E e u w 1903, blz . 837-880.

71 moet blijken, of het Katholicisme, dat door Thomas de Grieksche f ilosof ie beef t ingelij f d, Aristoteles beef t „gedoopt", dit ook vet mag met de nieuwe beschaving . Toch vervallen niet alle aan rakingspunten tusschen moderne beschaving en katholiek geloof . Niet minder opmerkelijk zijn ook zinnen als „dat de vulkaan der revolutie veel meet spookt en rookt, dan dat de vlammen der roomsche brandstapels in 't gezicht zijn" ; of „onze bondgenooten zijn niet zij die in Rome eigenlijk bet christendom zelf bestrijden" ; of „anti-clericalisme leidt tot ide grootste onverdraagzaamheid, zoodat, al is de vrijheid under Rome niet veilig, wij nog meet de jacor bijnsche tirannie moeten duchten" . Er is in den toon van dit opstel die lichte schakeering van beschermende hoogheid, die nu archaistisch klinkt ; wat den inhoud aangaat, dat Rome nog ten achter is in de wetenschap, dat zou niemand tegenwoordig ook meet zegr gee 1) ; maar dat Rome de sterke schutsmuur is tegen de revolutie dat is een klank, dien nog duizenden verstaan . Hoort nu, 16 jaren later, dr. L. ], van Holk, vrijzinnig predikant. 2) Hij wil noch de kritieklooze dweperij van den ingewijde noch de liefdelooze ruwheid van den buitenstaander, hij wil waardeeren, weerklank wekr ken op de uitingen der katholieke ziel, hare geheimzinnige letterteekenen ontraadselen om daardoor meteen hare uitwendige open baring in kerkelijke instellingen to beter to verstaan . En dan vindt hij : stemming en eeuwigheidsontroering, vrome aanbidding en vereering, (b.v, van Maria), eindelijk mystiek, eenwording met God . Tot die menstiek leidt de onthouding in bet kloosterwezen en bet coelibaat met de drie wetten van kuischheid, armoede en gehoorzaamheid aan de Kerk, de Kerk, die met hare almachtige priestersacramenten, theokratisch, over bet gansche levee gebied voert, strijdend en overwinnend, een, heilig, algemeen en apostolisch . Het is waar „heel deze wondere kerkbouw weegt voor ( hem ) niet op tegen den evangelischen eenvoud, de vrijheid des geestes, de ethic sche spankracht des geloof s, die (hij ) bij bet protestantisme beef t gevonden" . Neen, maar niettemin „wil (hij ) gaarne helpen bouwen aan bet christendom der toekomst, waarin die schatten der evan 1) Haar ethiek kunnen wij simmer aanvaarden en, dan, puntig, „de Kerk is den aanval der Lettres provinciales nooit geheel to boven gekomen", t, a . p . blz. 879 . 2) Beoordeeling en waardeering van bet R . Kathor 1 i c i s m e, lezing voor de Loge van 27 januari 1919 . Terloops gezegd: de titel vergeet dat waardeering geheel hetzelfde is als beoordeeling, onderzoek, toetsing (goudwaardijn), maar in bet gebruik afgesleten en nu alleen in gunstigen zin (onze zee- gewaardeerde medeburger) . Erger, dat de gansche lezing van vreemde woorden doorregen is, die ik heb overgezet

72 gelische religie met de bests tendenzen der katholieke vroomheid versmolten, dienen zullen de edelste aspiration van bet Ideaal der Humaniteit." ]a, dat is moos . Maar voor zulke samensmeltingen zijn er twee noodig . En de Kerk is onveranderlijk op straf f e van ondergang . Zal zij hare leden toestaan protestantsche godsdienstoef eningen to bezoeken of protestantsche boeken to lezen? Zal zij voor die „aspiration 'der humaniteit" haar Credo wijzigen met heiligen' en reliekenvereering, met of last en vagevuur, met goods werken en gebeden? Zal men vernemen, dat de Kerk de woorden beef t gewraakt van den jezuiet Oldra, die in eon openbare redevoering tegen de ketters de doodstraf beef t geeischt? i ) Of van den schrijver die zeide : „Wezenlijk deugdzame protestanten werden pies good als protestanten, maar ten gevolge van eons prijselijke incon$equentie ten opzichte hunner eigen beginselen waardoor zij tot bet katholicisme naderden ." 2 ) Voorloopig schijnt die versmelting eon droombeeld . Voor de werkelijkheid moeten wij tevreden zijn, wanneer er samenwerking is ( gelijk er is) op buitenkerkelijk gebled voor allerlei gemeenschappelijke nationals belangen ; tevreden zijn, zoo er vriendschappelijke omgang is (gelijk er ook is) tusschen roomschen en onroomschen, en middelerwijl de geestelijke worsteling tusschen de twee stelsels gestreden words met open vizier, in zuivere oprechtheid . Dat voor dien kamp alleen protestantsche landen vrijheid en onschendbaarheid der strijders waarborgen, leeren ger schiedenis en ervaring . 1) Dr .L.P .Reijss, Verslag van bet Comite Wallop voor de taken der Waldensen 1927 . 2) Dr.P.PartheniusMlngesO .RM., Compendium theologlae dogmaticae speclalis, Regensb., Kosel u Pustet 1921-22, 2 vol. „Protestantes vere virtuosi non facts bona suet qua protestanten, sod ob laudabilem inconsequentlam adversus principia nose religions eo quod appror pinquabant catholicismo" .

HET KERKGENOOTSCHAP DER OUD-BISSCHOPPELIJKE: CLEREZIJ . De officieele benaming is Roomsch-Katholieken van de OudBisschoppelijke Clerezij ; ook Oud-Katholieken mag men kortheidsr halve zeggen ; Jansenisten is historisch valsch en klinkt tegenwoor dig als scheldnaam.1) In 1559 was bij de oprichting der nieuwe bisdommen Utrecht aartsbisdom geworden . Over den toestand der roomschen onder de Republiek hebben wij gesproken; de Utrechtsche prelaat werd bovendien door vreemde ordensgeestelijken lastig gevallen . Dat was al onder Phil . Rovenius, die in 1633 het aartsbisschoppelijk kapittel voor ondergang bewaarde, dat was nog erger onder Neer tassel, onder wien de Kerk zeer bloeide en dien in 1672 de regeering als onderhandelaar naar Lodewijk XIV zond . Hij werd zeer gekweld door de jezuieten, die het bisschoppelijk gezag onder mijnden en wien het een ergernis was, dat de aartsbisschop met Port-Royal in zoo nauwe betrekking stood, Arnauld hier schuilr plaats, Quesnel een rustig 'doodsbed vond . Ook in haren strijd tegen Jansenius heef t de Kerk de Utrechtsche katholieken betrok1) P. Hofstede de Groot, De invoering der pans . biss c h o p p e n i n N e d e r 1 a n d, 1853 . R . Bennink Janssonius, G eschied . der Oud-R. K . Kerk in Nederland, 1870 . W.P .C. Knuttel, GeschiedG en kritiek d e r hedend . 0 . K . beweging in Duitschland, 1877. C.Buhler, Der Altkatholic i s m u s 1880 (bekroond d . h . Haagsch Gen .) J. F. von Schulte, D e r Altkatholicismus, 1887, J . H. Berends, De Oud-Kathol i e k e n in K e r k e n S e c t e II, n°. 5, 1908. J. P. Cannegieter, H e t ultramontanisme en de christenen in Nederland rinds 1853, 1911 . Gedenkboek 1723-27 April-1923. Tweede eeuwfeest d e r verkiezing van Cornelis Steenoven tot aartsbisschop van Utrecht, 1923. A.J .vandeVen, Over den oorsprong van het aartsbisschoppelijk k a p 1 t t e 1 van Utrecht d e r 0 . Biss. Clerezij, 1923. J. H. Reinkens, Katholisch nicht papst1 i c h, 1905 . Het is jammer, dat zelfs Dr. de Visser voortgaat van jansenisten to spreken, Kerk e n S t a a t III 141 vlgg .

74 ken . De „Augustinus" van den bisschop van Yperen i ) was in de leer der genade en van den vrijen wil augustiniaansch en dus den jezuieten, die semi-pelagianen waxen, een ergernis . Innocentius X, 1653, en Alexander VII, 1656, veroordeelden vijf stellingen, die uit bet boek getrokken heetten, maar er niet in staan ; aartsbisschop Codde weigerde in 1689 de verklaring to teekenen, waarin deze stellingen werden veroordeeld, tegelijk verzekerend dat katholieken in Holland het jansenisme niet kenden . Toch volgde een aanklacht wegens ketterij en het einde der lange lijdensgeschiedenis is ger weest dat Clemens XI (kardinaal Albani, Codde's oude vijand ) hem in 1702 schorste en in 1704 of zette . Codde onderwierp zich em des vredes wil, in 1705 is toen Gerardus Potcamp apostolisch vicaris geworden maar ook in dat jaar overleden . Toen begon de strijd tegen bet kapittel nog f eller, ordensgeestelijken bezetten de vacante gemeenten en zoo gingen gansche aartspriesterschappen verloren, die antlers flu oudrkatholiek zouden geweest zijn . In den heftigen kamp der Fransche bisschoppen tegen de bul ,,Unigenitus Re „ waarin Clemens XI 101 stellingen van Pasquier Quesnel's f lexions morales sur le nouveau Testament" veroordeeld had, 1713, stond het kapittel aan de zijde der bisschoppen, die geappelleerd hadden aan eenalgemeen , concilie .2 ) Toen heef t de „rooms catholijke hollandse kerk den stag gedaan, die haar alleen redden kon : 27 April 1723 vergaderde bet kapittel to 's-Gravenhage en koos tot aartsbisschop Cornelis Steenoven, uit een Amsterdamscb, patriciscb geslacht, toen algemeen vicaris als opvolger van Hugo van Heussen, en pastoor to Leiden .3 ) En in den vroegen morgen van 15 October 1724 heef t Dominicus Maria Varlet, bisschop van Babylonie, in zijn kapel ten buize van den koopman de Brigode Dubois aan de Keizersgracbt den elect de wijding toegediend . Aldus bebben zij de zelf standigbeid der vaderlandsche katholieke kerk gehandbaaf d, maar de pausen troff en voor en na de 0 . K . bisscbopsverkiezing met bun apostolischen vloek . 4 ) De eerste bisschop van Haarlem de Bock is van 1742, van Deventer, Bijleveld, van 1757 . De reeds vroeger genoemde Ga1) Augustinus sive doctrina St . Augustini de humanae naturae sanitate, aegritudine, medicina, Leuven, 1640 postuum. 2) Eene plaat van het kapittel in 1719 met Steenoven en vader Quesnel in gen. G e d e n k b o e k teg . blz . 32 . 3 ) De akte der verkiezing uit het Latijn vertaald in G e d e n k b o e k blz. 4952. A l d a a r teg. blz. 48 zijn portret, gelijk ook in D e 0 u d Katholiek 28 April 1923 . 4 ) G e d e n k s t u k k e n V 220 . J . P. Cannegieter a . w. blz . 155,.

75 rampi 1) vertelt in zijn reisjournaal dat er in Rotterdam twee fraaie kerken der „jansenisten" waren, ,,in een der beide resideert de bisschop van Deventer ." 2 ) In de schuit van Leiden naar Utrecht (9 uur voorm . tot 7 uur nam . ) last hij zich door een kalvinistisch predikant van Vianen vertellen, dat de „jansenisten" daar een hunner scholen hadden moeten sluiten omdat zij een jongen invito patre roomsch hadden gemaakt en naar Vlaanderen hadden willen zenden . In Delft was hij echter door zijn vader achterhaald. 3) Ik kan de juistheid van bet bericht niet nagaan, dock was hij later vertelt is stellig waar, dat de katholieken nog sterker of keer van de „jansenisten" hebben, dan van de protestanten en er geen huwelijken tusschen hen plaats vinden 4 ), gelijk bet omgekeerd elders beet, dat de protestanten een jood boven een roomsche stellen, s ) In Amsterdam telt hij op 300.000 zielen 40 .000 roomschen en 2000 „jansenisten" . s) Inderdaad bleef hun aantal gering, in 1811 beet bet in bet rapport van Real, dat de regeering om hun minderend getal niets van hen to wachten beefs . 7 ) De keizer, Eel tegen de ultrainontanen „met hunne of zonderlijke regeering door een agent van den pans" (den vicaris apostoliek ), 8) was hun niet ongenegen, maar wenschte hun vereeniging met de R . K. (decrees van 24 Jan . 1812 ) was Willebrord van Os, 0. K . priester to Amersfoort enkele jaren vroeger had willen beproeven door . . . . de verbanning alley jezuieten, maar waartegen hij thans gekant was als tegen den ondergang der klerezij . s ) Tijdens de April-beweging wendden de 0 . K . zich tot den koning en vroegen zijne bescherming voor „bet oudste Nederlandsche kerkgenootschap" en de erkenning van bun oude titels . Pastoor J . H . de Vries heef t zich toen kloek geweerd en de erkenning is inderdaad gevolgd . Zij konden bet „herstel" natuurlijk niet aanvaarden, overmits de hierarchic van Willebrord of immers ononderbroken in de onaf hankelijke, nationals katholieke 1 ) B o v e n blz. 49, n. 5 . 2) B ij d r. H i s t. Gen. U t r., XX 202 vlg . 3 ) Aldaar blz . 215 . 4 ) Aldaar blz . 218 . s) Gedenkst. VI 32 . 8 ) B ij d r. U t r. G e n . als boven blz . 223 . 7 ) Gedenkst. VI 183 . 8) In Gehoor, gegeven door Z . M . den keizer en k o n i n g t e B r e d a . Ms. copie? zegt Napoleon tegen den vicaris : „Wie zijt gij? Een apostolisch vicaris? Wie heeft u aangesteld? Is bet de pans? Die heeft er geen refit toe . Ik ben bet die de bisschoppen maakt" . Zie ook Colenbrander, I n 1 ij v i n g blz . 45 . De keizer was 30 Sept . 1811 to Antwerpen, 5 Octob. to Gorinchem, daartusschen dus to Breda . a) Bennink Janssonius, a . w, blz . 289 vlg .

76 kerk had voortbestaan . Sinds spreken zij ook van twee wettige en twee onwettige aartsbisschoppen van Utrecht en bisschoppen van Haarlem . Het vaticaansch Concilie had 18 Juli 1870 de pauselijke onf eilbaarheid als dogma vastgesteld, waarom de pans ook de voile en hoogste rechterlijke macht over de geheele Kerk inzake geloof, zeden, bestuur en tucht bezit . Toen de 0 . K, betoogden dat dit geen dogma kon zijn, immers niet de `f ormuleering van alien en van alle tijden, bracht dit hen in aanraking met de Duitsch katholieken, Dollinger, Reinkens ; paten Hyacinthe,1) die op het congres to Munchen, 22-24 September 1872, zich insgelijks tegen dat dogma hadden gekant . Men zocht aansluiting en 4 Juni 1873 wijdde de bisschop van Deventer dr. Reinkens tot eersten 0 . K. bisschop in Duitschland, door den koning van Pruisen erkend . In September 1889 volgde toen to Utrecht een congres van Nederlandsche, Duitr sche en Zwitsersche bisschoppen, waarop men tot de voile kerke ,hjke gemeenschap alley 0 . K, besloot -- eene andere Unie van Utrecht -- met erkenning van vrijheid van geloof, eeredienst, drukr pens en wetenschap, aanvaarding van het katholieke dogma, ofschaf f ing van gedwongen biecht en vast'en, vervanging van het Latijn door de landstaal . In Zwitserland noemen zij zich Christlich Katholische Kirche met een eigen f aculteit to Bern, een 35000 leden, een Duitsch en Fransch persorgaan . 2 ) In . de voormalige Oostenrijksche staten, met name in Kroatie, Slowenie en Bohemen, waar reeds lang verzet was, waar b .v . die bisschop Strossmayer arbeidde, die met nagenoeg al zijn geestelijken het dogma van 1870 verwierp, nam na de ontbinding den Habsburgsche monarchic de beweging toe . , De pans excommuniceerde deze modernisten, die de moedertaal in den cultus, opheff ing van het gedwongen coelibaat, verkiezing van de pastoors door de gemeenten begeerden, in 1918 . Zij stichtten toen een kerk volgens de voorschrif ten den Oostenrijksche 0 . K, met als eerste bisschop Marco Kajogjero, door de regeering erkend, deden pogingen om tot de Unie van Utrecht toe to treden en Dpnderdag 21 Februari 1924 vergaderden Kroatische of gevaardigden met den aartsbischop van Utrecht, den bisschop van Haarlem en andere geestelijken . Na gestreng onderzoek en de verkiaring, dat men in Kroatie het katholieke Credo nimmer zou aantasten, besloot men tot de wijding van een regionaar bisschop 1) Charles Loyson was daar als Fransch geestverwant . Zijne rede ook in T ij d s c h r . E v, M ij . 1872, biz . 23.31 . C .Stuckert, Kirchenkunde den ref . Schweiz, 1910, S. 144 geeft flog 32 a 340400.

77 die Maandag 25 Februari d .a .v, plaats had . 1) In Amerika zijn de 0. K. onder hunne bisschoppen krachtig georganiseerd en ontvangen steun van de Episcopalen . In Polen was in 1 887 eene nieuwe kerkelijke gemeenschap ontstaan, die der Mariavieten, die zich in 1909 met de 0 . K, van West-Europa vereenigden, terwijl 5 October van dat jaar Joh. Michael Kowalski to Utrecht tot hun bisschop gewijd werd . ) Daarbij was ook nog de straks to noemen Matthew tegenwoordig . Het behoef t geen betoog, dat al deze gebeurtenissen het aanzien derNederlandsche 0 . K. deed wassen, en dat zij toch iets meer zijn dan het „schamele, smalle, schrale kuddeke" waar ,voor zij bij de R . K . to boek staan. 3 ) Vermelden wij nog dat 28 en 29 April 1920 eene samenkomst van 0 . K, bisschoppen deze resolutie aannam : in de Katholieke Kerk is slechts verbindend wat in de H . S . geopenbaard en door de overlevering gewettigd is . Daarom zijn de besluiten van het vaticaansch Concilie onaanr nemelijk, voor ontwikkelde R . K. een ergernis, voor 0 . K, een voortdurende hinderpaal tot hereeniging, ook omdat het nieuwe wetboek van Benedictus XV van 1917 4 ) Rome tot eene absolute monarchic heel t gemaakt. Eindelijk breken de bischoppen nog eens de banden of met dien priester Arnold Harris Matthew, van wien wij later nog spreken zullen . Volgens de laatste telling zijn er in ons land 10 .469 0 . K . Het aartsbisdom Utrecht, aartsbisschop mgr . F . Kenninck s ), heeft een aartsbisschoppelijk kapittel met een deken en acht kannunniken, dat voor de verkiezing van een nieuwen prelaat alle dienstdoende geestelijken oproept en als tijdelijke leden bij zich opneemt (sinds 24 October 1905) . Voorts Celt het drie aartspriesterdommen, Utrecht, Schieland en Holland, Rijn- en Delf land . In het bisdom Haarlem, bisschop mgr. H . T. J . van Vlijmen ; kiezen de gezamenr lijke geestelijken der diocees den bisschop . De bisschop van Deventer, mgr . N . B. P . Spit, is benoemd door den aartsbisschop, het kapittel gehoord . De Kerk in Nederland heef t 17 gemeenten in Utrecht, 10 in Haarlem, Deventer geen . Er is een synodale Raad . De Synode bestaat uit de bisschoppen, den president en de hoog1 ) N. R. C . 22 Febr . 1924, Av. D. 2 ) Kerk. Courant 2 Sept. 1910. s) Over dien smalenden toon, ook door katholieken trouwens wel afgekeurd, Pro Mifisterio III, 1, 28 foot 2. 4 ) Boven blz . 59. s) Zijne beeltenis in vol ornaat G e d e n k b o e k teg, blz. 86. lk put de volgende gegevens uit prof . mr, dr . A. J. van den Bergh, A d r e s b o e k j e v 0 0 r 0 . K., Assend ., Moleman, z . J . 1927.



78 leeraren van het seminarium, alle dienstdoende priestess en de leekenaf gevaardigden uit de gemeente, onder wie ook vrouwen . De synode adviseert het episcopaat, sinds 1918 met recht van ini'tiatief, terwijl alle leden der Kerk door petionnement aan Karen arbeid kunnen deelnemen . Het met eere bekende Seminarium is gevestigd to Amersfoort. Voormaals had Haarlem zijn college Puleheria to Leuven, Utrecht bet zijne ook aldaar, maar, toen in September 1723 de pauselijke internuntius beide in beslag genomen had, stichtte men 16 April 1725 de kweekschool to Amersfoort . 1 ) De eerste hoogleeraar was Nic . le Gros, van de lateren noem ik nog J . H . van Buul, 18301876, dichter ook van kerkliederen b .v . van „Eeuwig' oorsprong alley dingen, God in Wien onz' adem gaat . . . ." De seminaristen, van wie later lang niet allen tot den altaardienst opgaan, bezoeken eerst het gymnasium to Amersfoort en ontvangen daarna lessen in bijbelwetenschap en patrologie, kerkgeschiedenis en kerkrecht, wijsbegeerte, dogmatiek en ethiek . Er is eene studentenvereeniging Batavia en de toon van de oud-seminaristen over het Huis is van eene weldadige warmte . De beroemde bibliotheek bezit merkwaar.dige archivalia, van Port Royal b .v. brieven van La mere Angelique de St. Jean, 2 ) eene voltallige uitgave der kerkvaders, eene rijke Iiturgische literatuur . Het onderwijs wordt ernstig opgevat en be ,doelt de leerlingen in to leiden in die 0 . K, theologie, die niet slechts een enkel geschilpunt met Rome heef t, maar gansch anders in beginsel is . Met de H . Schrif tuur als basis des geloof s en de traditie, die is „het voortdurend zich op de Schrif t bezinnend ge-loof der Kerk", wil men de oude sans doctrina handhaven en van de latere smetten zuiveren . 3) Men schuwt het vrije onderzoek niet en durf t de waarheid zeggen, want „niets is voor ons waar omdat wij het hebben, maar wij hebben het omdat het waar is ." 4) Daar wij van die brieven van Mere Angelique gesproken hebben het 1 ) Jubil.rnummer van D e 0 u d- K a t h o 1 i e k 18 April 1925 met portretten van de drie gen . bisschoppen, den president C . Wijker, de drie overige hoogl. A. J, van den Bergh, J . H . Berends (sands C . G, van Riel), A. Rinkel en den provisos pastoor E . Lagerwey. Voorts aardige afbeeldingen van bet inwendige er gebouwen. De kapel ook in G e d e n k b o e k teg. blz. 56. } Haar portret o .a . bij Ethel Romans, T h e s o r y o f P o r t Royal, Lond., 1907 teg . p. 302 . In de wereld Jacqueline Marie Arnauld . Over hare brieven a l d a a r p . 68 s. s . s ) Uit A. Rinkel, Ons seminarie en de theologie in gen. jubileum-nummer blz . 132 vlgg. 4) J. H. Berends a l d a a r blz . 130. d

79 Archief der Clerezij is niet in Amersf oort, maar in Utrecht en bevat rijke schatten . i ) De Clerezij kan roemen op enkele f raaie kerken, St. Gertrudis to Utrecht, Paradijskerk to Rotterdam, H . Jacobus to 's-Gravenhage, 2 ) de oude to Leiden aan de Hooigracht werd het vorig jaar ten behoeve der uitbreiding van het Elisabethrgasthuis afgebroken, een nieuw gebouw verrees aan den Zoeterw . Singel, terwijl het altaar en enkele kerksieraden plaatsing vonden in De Lakenhal . In hare kerken nu viert de Clerezij seders 1910 den ganschen eeredienst in de moedertaal . 3 ) Zij beroept zich daarvoor op Paulus en de andere apostelen, op de oudste bisschoppen, op de Griekschr orthodoxe kerken, het betreurend dat de romaniseerende geest der R. K. Kerk aan de Germaansche het Latijn opdrong . Wel heet het, dat het plechtige en geheimzinnige van den dienst door de onverstaanbare taal verhoogd words, maar de vroomheid lijdt er scha-de bij . Zoo hebben dap thans de 0 . K, in hun misboek, hunne misgezangen behoorende tot het misboek, hun Vesperboek voor de Zondagen en hun katholiek gezangboek, alle met orgelbegeleiding, liturgische kleinodien . In het misboek staan enkele beurtzangen, 4 ) het antiphoon-gebed Communio is geschrapt en in de geloof sbelijdenis bij de Mis uit de zinsnede ,,de' H . Geest die uit den Vader en uit den Zoon voortkomt" het „uit den Zoon" weggelaten naar het oorspronkelijk dogma van Constantinopel in 381 . s) In het eerste gebed van den Canon der H . Mis heet het op het einde: „te zamen met onze bisschoppen en alle rechtgeloovigen en belijders van het katholiek en apostolisch geloof", waarbij „met uwen dienaaronzen pans N. N." geschrapt is, omdat ook pausen gedwaald hebr 1 ) B .v.. die eigenhandige schrifturen van Angelus Merula, die dr . I . M. J. Hoog uigaf als De verantwoording van Ang. Merula, Leid., 1897. 2 ) Afb, der kerk to 's-Gravenhage in G e d e n k b o e k teg . blz. 64, van Utrecht, Amsterdam, Rotterdam, alle nieuw, in 0 . K. J a a r b o e k j e 1916, van Rotterdam ook, uitwendig en inwendig, in R o t t e r d a m i n d e n 1 o o p der e e u w e n II, 2, 18 en 19 . Te Amersfoort werd 13 Sept . 1927 de eerste steep voor eene nieuwe kerk gelegd door den aartsbisschop van Utrecht, Mgr . prof. Kenninck. 3 ) Brief der bisschoppen d.d . 6 Jan. 1909 voor H e t m i s b o e k Amst .,1910 . ) M i s g e z a n g e n blz. 74 : „Daal terneer o heilge gloedl" 4 H e t M i s b o e k blz . 230 vlg . De Oostersche christenheid leerde dat de Geest alleen van den Vader uitging ; het „filioque" heeft in het Westen vooral Augustinus' D e T r i n i t a t e ingang doer vinden, een boek zoo vol van elkaar tegensprekende formules, „dasz es dem im Unbegreiflichen schwelgenden undd darn wieder skeptischen Autor selbst gruselig geworden 1st" . Von Harnack, Dogmengeschichte, Abrisz, 1922 8, S. 236.

80 ben . 2) Het persoonlijk gebed voor den pans is echter goed . Dat liturgisch gezangboek bevat liederen voor koor en gemeente, waarvan de tekst zonder melodie in bet misboek voorkomt . Het katholiek gezangboek eindelijk, eene bloemlezing uit twee oudere bundels, is vierstemmig gezet . Het beef t liederen, die alleen katholieken zingers kunnen, als die ten veneering van bet H . Sacrament nos . 7792, , maar daarnaast andere, die ook elders geliefd zijn, „Ons hart zal niet vergeten" (35, van C, des Amorie van der Hoeven ) ; „o, Hoof d bedekt met wonder" (40) ; „Wie zijt gij, eeuwig Onvolprezen" (108, Ten Kate) ; ,,Uw wereld Heer is schoon en goed" (109, Bohringer) ; „o, 't Is zoo zoet to rusten" (111, mej . A . J . . Mess) Van vrijheidszin getuigt ook de ophef f ing van bet vastengebod op bepaalde tijden en van de Paaschbiecht aan den priester . Van groote beteekenis is ook, dat bet verplichte priestercoelibaat is opgeheven . Zondag 5 November 1922 las men in de 0 . K, kerken den herderlijken brief daarover aan de gemeente voor . Hij begint met Hebr. 13, 4 ; betoogt de beteekenis van bet gezin ; bestrijdt de ont narding maar ook de verwerping van bet huwelijk ; herinnert er aan, dat de 0 . K. kerk de priesterwijding nooit beschouwde als een hinderpaal ervoor, maar bet coelibaat aanhield om de breuk met Rome niet nog grooter to makers . Ook tbans nog willen de bisschoppen den vrijwillig gekozen ongehuwden staat eerbiedigen, zelfs aanprijzen, maar hem niet meer voor alien bevelen . De toestemming om to trouwen is aan zekere voorwaarden gebonden, maar niemand achte voortaan den gebuwden priester minderwaardig . Aldus dan beef t de 0 . K . kerk met een stelsel gebroken, dat zulk ten sterke pijler is voor bet gezag . 2 ) maar meteen de natuurlijkste drift en als zondig veroordeelt en duizenden van bet geluk des gezinslevens beroof t, om van andere schaduwkanten to zwijgen . De vereeniging „De 0 . K . Pens" dient ten verspreiding der 0 . K . beginselen . Terwijl „De Willebrordusklok" en „Geloof en Levers" niet meer verscbijnen, geef t de vereeniging elken Zaterdag „De 'Oud-Katholiek" uit, onder hoof dredactie van pastoor P . ), van Harderwijk to Schiedam, met een bijblad Bondsleven, orgaan der J onge 0 . K ., een maandblad onder eindredactie van pastoor B . A. van Kleef, Egmond aan Zee . Van 0 . K, vereenigingen noemen wij vender nog bet „Centraal Bureau voor 0 . K, in de verstrooiing" ; de „Internationals vereeniging tot onderlinge hulp", die o .a, bet 1) Het misboek biz . 237 . 2) Boven biz . 61 .

81 Internationaal Congres van 0 . K. in 1928 to Utrecht voorbereidt ; de „0 . K. Vereeniging voor kinderbescherming ; het „0 . K. onderr steuningsf onds, dat o .a . eene centrale 0 . K . bibliotheek heef t opger richt, die in de universiteitsbibliotheek to Utrecht is ondergebracht en dat ook boekjes uitgeeft, waarvan wij er in den noot twee noemen, die naar vorm en inhoud uitnemend geschikt zijn een indruk to geven van 0 . K . vroomheid, leer en liturgie .1) In tijden van zwaren druk heef t het kerkgenootschap der 0 . B . Klerezij stand gehouden om het katholicisme, zooals zij het zag, zuiver to bewaren . Haar verleden heeft zij nooit verloochend, zicb haar of r komst nooit geschaamd, de vrijheid voorgestaan . En nog werkt zij verzoenend, tracht naar nationals eenheid en loochent niet den hervormenden invloed van het protestantisme . 2 ) 1 ) Gedachten en opmerkingen over het kerkelijk j a a r, Maart 1913, met fraaie aanhalingen ook uit de misgezangen en het Vesperboek. D e z e v e n s a c r a m e n t e n, November 1915 . Een groot aantal fondsen en fundatien benevens de plaatselijke vereenigingen vindt men opgenoemd in het reeds aangeh . A d r e s b o e k j e . 2 ) Vergel. N . R. C. 19 Sept . 1918, Av. B.

6

De VRIJE KATHOLIEKE KERK.1) In 1908 wijdde de toenmalige 0 . K, aartsbisschop van Utrecht, Mgr . Gul, een Engelschen voormaligen R. K. priester tot bisschop . Hij heette Arnold Harris Matthew en sinds bleak, dat hij tot de wijding was toegelaten op grond van (al of niet met zijn madeweten ) vervalschte documenten . Hij op zijn beurt heel t anderen tot bisschop gewijd, maar trad in 1910 uit de 0 . K . Kerk, die hem trouwens ook verloochend had . De V. K . K, flu verdedigt de geldigheid van 's mans wijding in 1908, omdat daardoor de keten der apostolische successie onverbroken blijft en dus ook de wettigheld van alle door Matthew gewijden . Hij had n .l . enkele laden eerier theosof ische vereeniging tot priester gewijd, een hunner zelf s tot bisschop, Dr . Willoughby, die nu op zijn beurt, na de breuk met Matthew, dr. James Ingall Wedgwood bisschop maakte . Dit geschiedde 13 Februari 1916 en van dies dag of dateert hat bestaan der V . K. K . die den katholieken vorm van eeredienst met vrijheid en eerbied voor de persoonlijke overtuigmg verbinden wil . Tot haar trad ook de theosoof Leadbeater toe, door Wedgwood tot bisschop voor Australia gewijd, en op dit oogenblik zijn er twaalf bisschop pen voor onderscheiden landen, mgr . Jhr . J . A. Mazel voor Nederr land en Ned . India, 160 priestess en een 6 a 7000 laden . In ons land houden 11 priestess liturgische diensten, en in de buurt van Huizen woont de genoemde dr . Wedgwood, die van daar uit de beweging leidt . Is dit alles voor den onpartijdigen onderzoeker duidelijk, niet zoo licht valt hat zich in de beginselen dazes gemeenschap in to denken . Christus is de altijd levende tegenwoordigheid en de V . K. K, een der kanalen waardoor Christus' leven tot de menschen komt . Dit geschiedt door een reeks van ceremonies, die alle medewerken om 1) B . Wouters, De vrije katholieke kerk in Kerk en Secte VII, 1 . C. W. Leadbeater, The science of the sacra m e n t s, Ned . vest. Weltevr. 1924. Dr. L. J. van Holk, H e t v r ij r k a r tholicisme in De G i d s 1927 III 154167.

83 in de ongeziene wereld een innerlijken tempel op to bouwen, waarvan Christus' invloed moet uitgaan . Bedoeld words die wereld, die uit ijler materie dan de zichtbare is samengesteld en die doordringt . Hier leven Christus en zijne engelen en van daaruit wil Hij ons to hulp komen, maar wij moeten ons hart voor Hem openen . Daartoe helps in den eeredienst alley samenwerking, daarom is de liturgie in de landstaal, maar daarom moeten de gemeenteleden ook den priester in al zijne ceremonieele handelingen aandachtig volgen,1) gelijk er ook samenwerking moet zijn tusschen menschen en engelen, met wie de V . K. K, immers voortdurend aanraking zoekt en die, zooals is waargenomen, belangrijk aandeel in die straks genoemde ceremonies hebben . In de gansche liturgie heel t men daarom elke gedachte geschrapt aan Gods toorn en des menschen angst voor eeuwige straffen en slechts toegelaten was eene innerlijke, edele vreugde wekt. Dat de V . K. K. zoo deed, bewijst dat zij vrij staat tegenover de Schrif t, waarin zij niet Gods onf eilbaar Woord ziet, vrijheid, die hij ook elk hare- leden gust . Wat de sacramenten aangaat, hun waarde en werking is objectief d .i, onaf hankelijk van het karakter van den priester. Het sacrament des altaars, waarbij brood en wijn in hun natuurlijke substantie veranderen in het lichaam en bloed des Heeren, de H . Hostie dus, words in de innerlijke wereld gezien als een stralende zon, en Christus, de Engel der Tegenwoordigheid, voltrekt zelf het mysterie als de priester de sacramenteele woorden spreekt . Bij den doop does desgelijks Christus bij het uitspreken der woorden zijn goddelijk leven naar den priester uitstroomen, door wien het als innerlijke genade aan het kind words meegedeeld . Bij deze en de overige sacramenten ontleent de dienstdoende priester een deel der goddelijke energie aan de innerlijke wereld, waar die energie aanwezig is . Nog leers de V . K. K. dat theologie theosof ie moet zijn : de mensch kan God kennen, in Wiens leven hij deelt en daarom vindt men de volledigste wedergave deze- theologie in de geschrif ten der theosof en . Het kan derhalve niet verbazen, dat de V . K. K, in 1925 instemr ming heeft betuigd met den wereldgodsdienst, zooals de theosof ische vereeniging dies heef t omschreven, zich bij haar aansloot en aldus ook in betrekking trad met de Orde van de Ster in het Oosten, die de aanstaande komst van den Wereldleeraar voor bereidt. 2) Wij hebben hier nog slechts bij to voegen, dat onlangs 1 ) Vergel. b o v e n blz . 55. 2 ) In zijn genoemd Gidsartikel levers dr . van Holk eene scherpe critiek op de V. K . K ., „een decadentieverschijnsel, in den zin van onvruchtbaarheid . Erger: dit is gees steriele vroomheid - dit is gecastreerde religiositeit . . . Deze weten-

84 eene theosof a met klem heeft betoogd, dat, of schoon de V . K. K. door theosof en wend opgericht, daarom niet alle theosof en leden diet Kerk zijn . Zij b.v. voelt niets voor bet ritueel van eene Kerk, ook niet van deze, maar als lid der Theos . Vereeniging en als socialists wil zij ieder vrij laten .l) Daarmede hebben wij ook aan deze, weder van de V . K . K. of voerende, strooming naar wij hopen het gepaste recht laten wedervaren . schap der sacramenten i s gees wetenschap . . . . Zij brengt ook gees sacramenten meet daar zij zonder zonde geen genade behoeft . Zij client een groep die meet eene theosofische orde is clan eene christelijke Kerk . Katholiek is zij alleen door eene vage aspiratie naar humanitaire verbroedering" . 1 ) De Blijde Wereld 30 Juli 1927.

DE NEDERLANDSCHE HERVORIVIDE KERK . 1 ) Onder alle protestantsche kerkgenootschappen is de Hervormde Kerk het oudste, voortzetting van de Geref ormeerde of Publieke Kerk onder de Republiek, al erf de zij, zooals wij zien gaan, noch den ouden naam, noch al de oude voorrechten, noch ongewijzigd hare beginselen, die immers aan der tijden invloed onderworpen zijn . Zij is de oudste, van 1572, omdat er hier wel is waar doopsgezinden en lutherschen waren voor de geref ormeerden, maar kerkelijk ongeorganiseerd . Hare grondslagen zijn gelegd in de Zuidelijke Nederlanden . Daar vinden wij reeds tusschen 1540 en 1545 sporen van Waalsch gereformeerde gemeenten, straks met consisr torien en predikanten, vergaderend in de beroemde synoden onder t' kruis . 2 ) Er is eene conf essie als algemeen accoord, de calvir nistisch-geref ormeerde van Guydo de Bray, 1561, die langzamerr hand tal van andere had verdrongen, oorspronkelijk geloofsuitdrukking was van de gemeente to Doornik, in 1565 „de ce pais" d.i, van de Z . Nederlanden, in 1 571 to Emden f ormulier van eenheid worden en in de N . Nederlanden langzamerhand gezag verkrijgen zou . Er is ook eene kerkorde . Want de synoden waken #bepalingen over het gansche gebied des kerkelijken levees en de latere N . Nederlandsche synoden hebben daar veel van overgenomen, het uitgewerkt en onder vier hoof den gebracht, het ambt, de leer, de zedentucht en de liturgie. Het beginsel is presbyteriaalr 1 ) Voor hare geschiedenis werken van Ypey en Dermout, Glasius, Vos, C. P . Hofstede de Groot, J . Reitsma en L . Knappert, alle genoemd in B i b 1 i o g r . Inleiding tot de theologie 1924, blz. 94 vig . 2 ) De autografa bezitten wij niet meer, maar talrijke copieen der notulen, door de leden voor hone gemeenten medegenomen, uitgeg, in L i v r e S y n o d a 1 I, 's-Gray . 1896 met belangrijke Preface van E . Bourlier. Reeds vroeger N. C . Kist in N e d. A r c h i e f IX, 1849, blz . 113-208 D . F. Poujol, H i s t o i r e et influence des egl . wall. danslesPays-Bas, Utr . 1902 .

86 democratisch zonder rangverschil tusschen de dienaren, 1 ) waardoor de Gereformeerde Kerk ten onzent nooit eene hierarchic, gees bisschoppen, dekens of superintendenten bezeten heeft . Leer, kerkinrichting, liturgic en psalmgezang - ziedaar wat de Kerk der Noordelijke van de broeders der Zuidelijke Nederlanden ontvangen beef t . Doch ook van bun geest beef t zij geerf d, bun standvastigheid en cooed, in bet lijden gestaald, hunne gehechtheid aan de leer, wat toch samenging met eene breeds verdraagzaamheid als van J unius en Taf f in . Aanvankelijk wares Vlaamsch en Waalsch in eene gemeente samen 2 ) en aan scheiding dacht niemand. Te Wesel in 1 568 en to Emden in 1571 ging men broederlijk samen, maar de taalkwestie begon toch moeilijkheden to bares en in 1572 maakte cl . Brabant al onderscheid tusschen „eglises taut f rancoises que f lamendes" . 3 ) Op de uitsluitend Waalsche synode to Dordrecht van 1577 bepaalde de vergadering dat, om de moeielijkheden der tales, de Waalsche en de Vlaamsche dienaren ieder hunne of zonderlijke classis zouden hebben . 4 ) Het volgend jaar kreeg toes de scheiding, weder to Dordrecht, haar beslag . „Daar men", beet bet, ,,in de Nederlanden tweederlei sprake gebruikt, de Duitsche en de Waalsche 5 ) is goedgevonden dat de gemeenten dezer beide spraken haar bijzondere kerkeraden, classicale vergaderingen ends particuliere synoden hebben en houden zullen ." In zulk eene synode mocht niets veranderd worden in de ceremonies, kerkelijke regeering en andere zware taken . Dat moest in eene nationals vergadering beider tales geschieden, terwijl huishoudelijke en geldelijke aangelegenheden, bet examineeren van proponenten en bet geding in tuchtzaken aan de of zonderlijke synoden kwamen . 6 ) Op deze wijze kreeg de geref ormeerde kerk hare beide of deelingen, in taal, geschiedenis en aard onderscheiden . Inderdaad was er ook in -dit laatste binnen hare muren groot verschil . In de N . Nederlanden bestonden reeds omstreeks 1520 kleine kringen van evangelisch gezinden, die, ten deele onder invloed van Erasmus, een bijbelsch Christendom aanhingen, over genade en goede werken 1) La Vigne Mai 1564 art, 2 . L i v r. S y n. I 6 . Hooyer, 0 u d e k e r k ordeningen blz . 67 . 3) La Vigne Mai 1564, art . 1 L i v r e S y n o d a 1 I 6 . La Vigne 27 Dec. 1572, art. 4 . L . S . I 25 . ) Dordrecht 21 Juin 1577, art . 2 . L . S . 134 . 5g ) L . S . heeft ,,bas-allemande et francoise" . Dordrecht Juni 1578 art . 46. L. S . I 50. Rutgers, A c t a N e d . S y n o den, 1889, blz . 245 . Hooyer, 0 u d e K e r k o r d e n i a g e n, blz . 151 .

87 reformatorisch dachten en in het Avondmaal, met afwijzing van de roomsche leer, eene herinnering aan den dood des Heeren zagen, waarbij zij ,Dit is mijn lichaam' als ,Dit beteekent mijn lichaam' opvatten . uit deze kringen hebben wij stichtelijke lectuur van groote schoonheid, ook zijn er reeds martelaren uit hunne rijen voortgekomen, maar noch van eene kerkelijke organisatie noch van een scherp belijnd dogma was bij hen sprake . Wanneer dan het anabaptisme zich over het land verspreidt, gaan deze nationaalgeref ormeerden wel schuil, maar verdwijnen geenszins en burs tweede en derde generatie vertoonen zich als van een zeer eigen geest. Sommigen willen nog kerkhervorming in de Kerk, de meesten hopen daarop niet meer en hebben met Rome volstrekt gebroken . Zij zijn niet luthersch, want zij verwerpen consubstantiatie en ubiquiteit, breken bet brood, prediken het recht des yolks om zelf tegenover een onwillige overheid de reformatie ter hand to nemen, keuren alle beelden of 1) en willen geen privaatbiecht met absolutie . 2 ) Stellig zijn zij ook niet calvinistischrgeref ormeerd, willen zich niet nemen naar Calvijn, Zwingli, Luther of 1Vlenno noch zich aan hun conf essies binders, bet leerstuk der voorbeschikking achten zij in strijd met Gods lief de, ook de onwedergeborene behoudt den kleinen, vrijen wil, de zonde beef t de macht ten goede niet gansch gebroken, zij verwerpen bet ketterdooden en zijn geen voorstanders van volstrekte Zondagsrust . 3 ) Tal van Nederlanders van toen begeerden deze prediking eener algemeene gratie, van bet kindschap Gods en de noodzakelijkheid der wedergeboorte en lieten bet leerstuk der eeuwige verdoemenis gaarne den beminnaars over . Ook Bullinger immers en de Heidelberger spreken bij voorkeur van de verkiezing als van de bewaring bij bet eens geschonken heil, soteriologisch-bijbelsch dus, en die gansche strooming, van Zwitserland tot in de Nederlanders, naast lutheranisme en speculatief calvinisme, die wij o .a. door Gooszen als bet tertium genus ref ormationis hebben leeren kennen, vinden wij derhalve ook door deze nationaal gereformeerden vertegenwoordigd . De Zuidelijke broeders leeren hen kerkvorming, en omstreeks 1560 ontstaan er ten onzent gemeenten, maar nog zonder scherp belijnde dogmatiek, zoodat vele 1 ) Door de lutherschen met geheel verworpen, Pont, L u t h e r a n i s m e blz . 112 . 2 ) Veluanus wil wel de „raadtbiecht bij gueden pastoren" en ,,i n nootztijden oock (bij) de leken", B R N IV 227, 223 . „Die absolution is onder den predikdienst begrepen", a 1 d. 190. s ) Aldaar IV 151 vlg ., 159. Bloccius, Meer dan tweehoni

dert ketterijen enz. cap. 103 .

88 zelf s de Augustana variata van 1 540 aanvaarden, de zachtere, waarin Melanchton zoo groote inschikkelijkheid op het punt des avondmaals getoond had . Wanner nu in 1 572 zich uit deze ger meenten de Geref ormeerde kerk vormt 1) en zich uitbreidt overal waar de bevolking zich voor den Prins verklaart, dan bespeurt men in haar vooreerst die twee talen, dock ook die twee richtingen, de nationaalr en de calvinistisch-geref ormeerden, waarvoor ik, trots alles wat er tegen ingebracht is, nog geen juisteren naam west dan rekkelijk en precies . Wie daarvoor eenmaal oog heef t gekregen most ze beide wel zien door de gansche geschiedenis der geref or meerde, straks hervormde kerk, heen . Nimmer heef t zij zich aan den invloed van dit „vitium originis" ( zullen sommigen zeggen ) kunnen onttrekken, nooit den geest (wel de predikers) kunnen bannen van dit rekkelijk, anti-conf essioneel Christendom, dat zich immers van den aanbeginne of onder haar dak had vertoond . En niemand begrijpt de geschiedenis der hervormde kerk in onze en de vorige eeuw, die met dit verleden geen rekening houdt . Er is nog iets, dat hij tot geen prijs vergeten mag . Sinds de groote Dordtsche synods vertoont de geref ormeerde kerk zich w e 1 als de bevoorrechte, maar even zeker n i e t als de heerschende, over mits de Staat een streng regiment over haar voerde en zij, zooals in Zeeland, volstrekt aan banden lag, nergens vrij en overal van de overheid of hankelijk . Dit verklaart waarom Koning Willem I zich van 1814 of met haar lot heef t bemoeid : de staatsinmenging was welgevestigde traditie . De zaak zelve is bekend . Na de ellende van den Franschen tijd had de ontredderde „bevoorrechte" Kerk dringend herstel noodig, zij zelve mists, in hare op zich zelf staande deelen, alle kracht om het onklaar geraakte kerkelijk organisms weer in werking to brenr gen . 2 ) Toen heef t de koning ingegrepen en door een algemeen reglement de gevallene weder opgericht, 3) waarvoor hij lof en dank 1) In het begin van den zomer 1572 is er een synods in Hoorn geweest, waarvan wij geen notulen meer bezitten (A c t a, uitg . Reitsma en van Veen I 5, art . 3), 16 Aug . 1572 vergadert de tweeds to Edam, 31 Maart 1573 de derde to Alkmaar. . De Visser, K e r k e n S t a a t III 229 . 3) Vergel Nadat het plan om eene algemeen synods de organisatie der kerk to laten regelen was opgegeven (April 1814) en nadat 16 Nov . d.a .v . Repelaer van Driel directeur van het departement voor de zaken der hervormde kerk geworden was met Janssen als secretaris en adviseur, volgde 28 Mei 1815 de benoeming der consuleerende commissie, aan wier leden, alien predikanten, Janssen 17 Juni zijn ontwerp-reglement inzond, 25 Oct . tot 4 Nov . vergaderde zij, teekende het reglement 5 Nov., dat toen om advies aan drie leden van den Raad van State gezonden werd, waarna de Koning het 7 Jan . 1816 goedkeurde .

89 verdient, want, had hij het werk der reorganisatie der kerk zelve overgelaten, dan was het vermoedelijk nog niet gereed.1) Willem I gevoelde zich de souvereine beschermheer der Kerk, bezitter van het jus majestaticum circa sacra 2 ) en de Kerk zelve had daar vollen vrede mee . Zij heeft zich niet verzet tegen het beginsel, dat de Regeering de hand mocht hebben in de samenstelling van het Algemeen Reglement, van weerskanten was men het er over eens, dat bevordering van den godsdienst de steun is van 'den Staat . Zelf s cl . Amsterdam in haar bekend protest van 7 Maart 1816 klaagde alleen over de wijze, waarop de koning had ingegrepen . 3 ) De bevoegdheid des Konings, door art . 139 van de grondwet van 1814 vastgesteld, achten sommigen disputabel geworden door de schrapping van dat artikel in de grondwet van 1815 . Doch dit was niet geschied om hem die bevoegdheid to ontnemen, en in de Corn' .' missie voor de grondwet heeft niemand zich tegen zijn recht verzet, om bij Kon . Besl . eene organisatie tot stand to brengen, die de grondwet nog niet had voorgeschreven . 4 ) Het verdient voorts opr merking 'dat in 1849 minister mr . J . Ph . H. Nedermeyer, ridder van Rosenthal van oordeel was dat wel is waar cl . Amsterdam in 1816 gelijk had, maar dat het reglement door de stille berusting der gemeenten kracht van wet verkregen had . Groen en de zijnen hebr ben de wettigheid ervan erkend . 5 ) P. Hof stede de Groot heef t er een krachtig pleidooi voor geleverd . e) Herinneren wij ten slotte den lezer nog, dat in den beginne de naam der kerk verschillend genoemd wordt . In de schets voor een grondwet van Gijsbert Karel, gewijzigd door de Commissie voor de constitutioneele wetten (1813 ) is sprake van den christelijk hervormden godsdienst . Van Hogenr dorp zelf sprak in de eerste vergadering dier Commissie nog van de „gereformeerde kerk" ; M. W. van Aylva van den „christelijk geref ormeerden godsdienst welke is die van den souvereinen vorst" ; het Souverein Besluit van 19 Januari 1814, art . 1 heef t „Hervormde Kerk" ; 7) het Algemeen Reglement van 7 Januari 1816 eindelijk heef t in den titel „De Hervormde Kerk in het Koninkrijk der Ner derlanden", dan weer in art . 1 en 2 het „Hervormde Kerkgenoot1)

De Visser a. w. III 222, 230, 233. A 1 d. blz. 259 vlg . 2 Janssens antwoord van 28 Nlaart bij Pape, L e v e n v a n J a n s s e n blz. 127 .131 . Vergel . H a n d d . d e r s y n o d e 1816 blz. 17 vlg ., 41 .46 . 4) De Visser a . w . III 233-236 . s) A 1 d a a r III 370 vlg . Zie ook Hooyer, K e r k e 1 . w e t t e n blz. 24 . $) De Morgenster 1852/53, II 165-182 . 7 ) Aldus reeds 1760 in de psalmberijming van Laus Deo Salus Populo . )

90 schap" . Thans de Nederlandsche Hervormde Kerk, wat men reeds vindt achter bet authentieke of schrif t der psalmberijming van 1773 . Bij de enkele gemeenten wil bet reglement, dat men niet zegge ,Nederlandsch' maar het ongelukkige ,Nederduitsch', ter onderscheiding van de Waalsche, Presbyt . Engelsche of Schotsche ger meenten, die ook tot de Nederl . Herv. Kerk behooren . Waarom in dit geval het dubbelzinnige Nederduitsch weder werd ingevoerd, heeft men ons nimmer duidelijk kunnen maken .1) Bij beschikking van 1 Juli 1842 kende de Regeering der hervormde kerk bet recht toe wijziging in de kerkorde to brengen buiten den Staat om, maar volgens de bestaande reglementen . Bij Kon. Besluit van 25 Juli 1843 no 55 gaf de Regeering haar sanctie aan een nieuw artikel 15 A. R . waarbij de wetgevende macht in kerkelijke zaken van den koning overging op de synods . 2 ) De grondwetsherziening van 1848 maakte den band met den Staat al weer losser en schafte bet koninklijk recht van placet of benevens de briefwisseling met regeeringstusschenkomst . Qok mocht men nu nieuwe kerkgenootschappen oprichten buiten de Regeering om . Het Tangs kerkelijken weg herziene A . R, erlangde 23 Maart 1852 de koninklijke goedkeuring behoudens de elf reserves, waaruit blijkt dat minister Rosenthal de zelf standigheid, zooals de kerk die thane zelve wenschte, nog niet aandurf de, vooral niet in het behest der kerkelijke goederen . 3) Doch 22 Juli 1870 heef t een Kon . Besl. ook deze reserves opgeheven . De wet op de kerkgenootschappen van 1853 had toen reeds de vrijwording voltooid, in December 1861 had men de koninklijke collaties geschrapt, in 1862 trad de laatste minister van eeredienst, Jolles af . Aldus ontstond de vrije Kerk in den vrijen Staat na een bijna 300-jarigen kamp . 4 ) Volgens de laatste volkstelling van 1920 telt de N . H . K. op eene bevolking van 6 .865 .314 inwoners 2 .826 .633 zielen tegen 2.588 .175 in 1910 .5 ) Zij is verdeeld in 10 provincials ressorten 1 ) Formalist A van den beroepsbrief achter het reglement op de vacaturen spreekt van de Hervormde Gemeente zonder meer, wanneer daar geen Waalsche of Engelsche gemeenten bestaan . 2 ) In 1842 had Z . M . nog eigenmachtig het Bestuur der protestantsche kerken in Limburg geschapen . 3 ) De Visser a. w. III 368387 . 4 ) Andere waardeering bij De Visser a . w . III 365 : „Zoo maakte de christelijk Protestantsche Staat steeds meer plaats voor den neutralen" . 5 ) Neemt men alle protestanten to zamen dan zijn voor de geheele bevolking de procentsgetallen Prot . 54 .96 (in 1910 : 58 .18), R . K . 35.60 (35.04), Isr . 1 .67 (1 .81), kerkloozen 7 .77 (4 .99), onder welke laatsten zich, gelijk wij vroeger opmerkten, velen bij buitenkerkelijke godsdienstige vereenigingen hebben aan9esloten .

91 benevens tat der Waalsche Commissie, 44 classen, 138 ringen, 1428 gemeenten met 1644 predikantsplaatsen . 1 ) Haar hoogste besturend lichaam is de Algemeene Synode met 13 predikanten en 6 ouderlingen uit de Provincials Kerkbesturen onder haar lid en voorzitter (1927 : Dr . G . J . Weyland), twee vaste leden met adviseerende stem, de secretaris (1927 : D. den Breems) en de quaestor-generaal (1927 : Mr. S . J . Hogerzeil) en telkens twee der zes kerkelijke hoogleeraren met praeradviseerende stem, deze laatsten sinds de wet op het H . onderwijs van 1876 her vervanging van 'de drie rijkshoogleeraren . Bij deze synode berust de hoogste wetgevende, rechtsprekende en besturende macht onder de verschillende waarborgen in de reglementen vastgesteld . 2 ) Onmiddellijk uitgaande van de synode, behartigt de Algemeene Synodale Commissie in haren naam, wanneer zij geen zitting houdt, de belangen der Kerk, zonder nochtans haar to vertegenwoordigen of voor haar in en buiten rechten handelend op to treden . Zij bestaat uit den president, vicepresident en secretaris der synode, drie predikanten en drie ouderr lingen. 3 ) Het bestuur worth wijders uitgeoefend over de gemeenr ten door de kerkeraden, over een aantal gemeenten vereenigd tot een classe door het classicaal bestuur, over elk provinciaal ressort door het provinciaal kerkbestuur. 4 ) De Commissie voor de zaken der Waalsche kerken bestaat uit vijf predikanten en twee ouderr lingen . 5 ) Er is voorts eene Commissie voor de buitenlandsche kerken met wie de synode betrekkingen onderhoudt . Dan, als gevolg van het in 1920 vastgestelde Reglement op de predikantstractementen (waaraan voor altijd de naam van D . Eilerts de Haan zal verbonden zijn ) een Raad van beheer, aan wien het beheer van de kas voor die tractementen, de vaststelling van de bijdragen der 1 ) Dit en het volgende naar Van Alphen's N i e u w k e r k e 1 ij k H a n d . b o e k voor 1927, Gouda, Koch en Knuttel . Het officieel orgaan is het W e e kb 1 a d d e r N e d e r 1. H e r v . K e r k (Javastraat 100, 's-Gray .) , vroeger de Kerk . Courant, door Gooszen zoo wel verzorgd. Wij zullen ook in de volgende bladzijden aan de kerkelijke pers aandacht schenken, dock voor de veel meer tan honderd plaatselijke en gewestelijke bladen moeten wij wel verwijzen naar de verdienstelijke opsomming bij Van Alphen, K e r k . H a n d b. 1927, Biji . hi . 239245 . 2 ) Alg . Regl . art.61 . De Reglementen der Ned . Herv . Kerk met aanteekeningen uitgegeven op last van de A 1 g. S y n o d e, 's-Gray ., H. L . Smits 1922, blz . 35 . H . H. Barger, D e Nederl . Herv . Kerk in haar tegenwoordigen toestand (K. en S . I 9 .) ) A 1 g . R e g 1, art . 66 en 67 . R e g 1 e m e n t e n als boven blz, 39 . 4$) Alg . Regl . art . 4 . Reglementen als boven blz .5 . ) A 1 g. Reg 1 . art . 48. Reglementen als boven blz . 27.

92 gemeenten en de bepaling van de uitkeering zijn opgedragen, 1 ) terwijl een Raad van beroep beslissing neemt ingeval van bezwaren tegen eene voor eene gemeente vastgestelde bijdrage . 2 ) De Pen` sioenraad eindelijk, benoemd door en verantwoordelijk aan de synode, beheert het Pensioenf onds ten behoeve van de predikanten der N . H . K . De synode van 1924 stelde zijn reglementen vast. 3 ) In de laatste jaren wijdt de synode bijzondere zorg aan de ker . kelijke archieven, het opzicht waarover zij aan een eigen archivaris heef t toevertrouwd, dr . L . W . A . M . Lasonder, wiens belangrijke jaarverslagen men in het Jaarboek v . d. Ned . Herv. Kerk vinden kan . Het Algemeen Reglement van 1852 had in art . 23 bepaald, dat het recht van benoeming tot ouderling en diaken en van beroeping van predikanten berustte bij de gemeente . Na een aantal vergeef~ sche pogingen tot uitvoering kwam in 1866 door krachtigen aanr drang der modernen het Reglement op de beroeping tot stand, in werking getreden 1 Maart 1867 . Het was zeker geen zelf zuchtige politiek, want door dit algemeen stemrecht met den aankleve van kiescolleges en kiesvereenigingen kwam toen in de meeste steden de orthodoxie op het kussen . Het vrouwenkiesrecht, door de synoden van 1917 en 1918 aangenomen, strandde in November 1918 op het veto der Provincials kerkbesturen met name van Z . Holland en Friesland . 4 ) In 1921 heef t de synode het opnieuw aangenomen en uitgevaardigd tegen 1 Januari 1923 d .w.z, alleen het actief stemrecht, niet het passief d .i . de verkiesbaarheid der vrouwelijke lidmaten . s ) Zoo kunnen dus in het land, waar eene vrouw de kroon draagt, de vrouwen der N. H . K, wel leden van een kiescollege, maar fist van een kerkeraad zijn . Het brandend vraagstuk der reorganisatie wacht nog immer zijne oplossing . De synode in haar tegenwoordige samenstelling is zeker eene ongenoegzame vertegenwoordiging der Kerk, maar de kerke ,lijke politiek heef t ook deze kwestie vertroebeld en „reorganisatie'" 1 ) R egl . o. d. predt. tract. art . 11 . Reglem. als boven blz . 209. Wi) komen nog op dit reglement terug . 2 ) R egl . o . d . predt . tract . art . 15 . Reglem . als boven blz . 209 . ) Van Alphen, K e r k . H a n d b o e k 1927, bijl. blz . 106 vlg. 3 Het vrouwenkiesrecht verworpen in N .R.C. 19 Nov . 1918 . 6 ) A l g e m . R e g 1 . art. 3* foot 1 . R e g l e m . als boven blz. 4 . Het Reg 1 e m . o p d e benoeming enz . van 15 Jan. 1919 en het A 1 g e m. R e g 1 . art . 17 noemen stemgerechtigde leden alle manslidmaten" dus ook bedeelden, maaj geen vrouwen, om de uitsluiting van de vrouw volkomea duidelijk to waken .

93 en „de groote Synode'' zijn ook de strijdleuzen van wie tot leertucht willen komen, waarom zij, die dat niet willen meteen de reorganisatie afwijzen.l) Midden in dien strijd der richtingen staat ook art . 39 van het Reglement op het godsdienstonderwijs . Dit artikel bevat de vragen aan de to bevestigen lidmaten ten beantwoording voorgesteld, „althans wat betref t den geest en de hoof dzaak van de daarin vervatte belijdenis, verklaring en belofte" . Deze invoeging is van 1880, toen ook art . 38 laatste alinea in werking trad, aan iederen predikant het recht toekennend zijn eigen aannemelingen to bevestigen . Herhaalde voorstellen om „geest en hoof dzaak" to schrappen heef t de synode telkens, zij het met een stem meerderheid, afgewezen, het laatst in 1927 . Het is waar dat de aangevallen woorden sommige liturgen de vrijmoedigheid gaven tot zonderlinge of wijkingen van de eerste vraag, waardoor ze wezenlijk van karakter veranderde . Doch het schijnt ons juist gezien, dat ook hier vrijheid met hare gevaren verre to verkiezen zij boven een dwang, die de gewetens schaden zou . Eindelijk woedt de richtingsstrijd om de proponentsformule . Volgens art. 27 van het Reglement op het examen beloof t de voor dat proponentsexamen geslaagde o.a . „om overeenkomstig de beginselen en het karakter van de Hervormde Kerk hier to laude het Evangelic van J . C, to verkondigen ." Dit is van 1888 . Sinds heef t men willen lezen : „Jezus Christus naar de Schrif ten des Ouden en Nieuwen Verbonds" (1906 ) ; of ,,overeenkomstig de leer die in het 0 . T . en N . T, en in de XII artikelen des christelijken geloof s begrepen is (1912 ) ; of „overeenkomstig de leer der Hervormde Kerk hier to laude, uitgedrukt in de Drie Formulieren van eenigheid, het Evangelic van Gods vrije genade in Christus to verkondigen" (1913) . Onderling zijn deze omschrij .vingen zee- verschillend ; ze komen echter alle voort uit de begeerte, om de tegenwoordige formule, die stellig genoeg is, maar meteen vrijheid last aan ieders overtuiging, eene dogmatische begrenzing to geven . Alsof er ooit eene to vinden ware, die alien zou voldoen en alsof ooit zulk eene leerstellige omlijning waarborg voor christen lijke vroomheid zou kunnen zijn . Want die is to vinden binnen en buiten het dogmatisch omtuinde terrein . Wij moeeen over die partijen of richtingen in de Hervormde Kerk iets zeggen . Men moge het diep betreuren, dat de richtingsr 1) P. J . Kromsigt, R e o r g a n i s a t i e 1906 . 0. Schrieke, D e g r o o t e dsenode 1907. C. A. Lingbeek, Schets van de geschied. eorganisatiebeweging in de N .H .K. en J. Ch. Kromsigt, De geestelijke achtergrond van den strijd om kerkherstel, in een band, Wag . 1925 .

94 strijd zooveel krachten aan den eigenlijken opbouw der christelijke vroomheid onttrekt, dat er richtingen zijn in bet eene kerkverband, dat is van groote beteekenis . De R. K. Kerk beef t ze niet: een opkomend leerverschil wordt aanstonds onderdrukt . De Gereformeerde Kerken gunners, gelijk wij nag zien zullen, wezenlijk evenmin aan verschillende richtingen plaats, zoodat leerverschillen tot of scheiding moeten voeren . Over de kleine protestantsche kerkgenootschappen spreken wij nog . De N . H . K, flu kent of f icieel d .i, in hare reglementen geen richtingen, maar volgens haar door de geschiedenis gegeven en gevormd karakter schenken diezelf de reglementen aan de richtingen vrijheid van bewegen en hebben zij recht van bestaan . Oat er in de practijk toch onderdrukking van met name vrijzinnige minderheden voorkomt, verandert aan dat karakter ,der Kerk niets. Zij is godsdienstig, christelijk, protestantsch en hervormd, en derhalve allerminst zonder lijn en beginsel, maar aan eene zelf de opvatting dier vier karaktertrekken bindt zij hare leden niet . Mien kan daarover doleeren en van de Kerk spreken als van „een huffs tegen zich zelf verdeeld," 1) en natuurlijk beproeven door reglementswijziging barrieres tegen ongewenschte richtingen op to werr pen - zoolang dit niet is geschied vertoont de N . H . K, dit o .i. zuiver protestantsch karakter . De voornaamste partijen zijn, aan den uitersten rechtervleugel de Gereformeerde Bond tot verbreiding en verdediging van de Waarheid in de Nederl . Hervormde ( gere,f ormeerde) Kerk . Hij wil naar bet uitwijzen der H . Schrif t, opgevat in overeenstemming met de Drie Formulieren van Eenigheid, aan die verbreiding arbeiden in de Kerk, om mede daardoor to komen tot haar oprichting uit diepen val en tot wederverkrijging van haar plaats in bet midden des yolks, haar van ouds door den Heere aangewezen, met vasthouding aan de Dordtsche Kerkorde van 1619 . Ziedaar de oude preciesen eerste keur . Zij leggen vollen nadruk op de leerstukken der uitverkiezing, der wedergeboorte dock vooral op dat der absolute onmacht . Zij „levers uit" de 18de eeuwsche bevindelijke gereformeerdheid (van Verschuir en Schortinghuis ), bun overheidsleer beet subjectief, omdat zij voor chr . overheidspersonen niet voor eene chr, overheid opkomen . Voorts willen zij scheiding van Kerk en Staat, de neutrale openbare school, zij zingers nooit ook maar een gezangvers en vinden in de psalmen 1) Groen van Pinsterer, geestig maar daarom met waar : „ . . . . nu wij een kerkgenootschap hebben, van gouvernementswege in 1816 opgericht, een disputeercollege, waar men naar den , onbekenden God zoekt, eene kerkelijke maatschappij totnutvan talgemeen Confessioneel of reglementair, 's-Gray., 1864 sparsim .

95 hun gansche christologie . 1 ) Men kept shun voorgangers ook aann hurt voorlief de voor zwarte kleeding en hoogen hoed, in tegenstel1mg met hun geestverwanten in de Geref ormeerde kerken, die veel wereldscher gekleed gaan . 2 ) Hun wekelijksch orgaan is de Waarheidsvriend ( ds. M . van Grieken) . Een streep meet naar linksch staat de Conf essioneele Vereenir ging. 3 ) Zij beoogt kerkherstel op belijdenden grondslag door reorganisatie in presbyterialen zin (herstel van de oude rechten der classicale vergaderingen, provincials en nationals synoden ) en dart ook door evangelisatie. In tegenstelling met de gereformeerden hechten zij aan het objectieve, de leer, de eenmaal aangenomen confessie, bestrijden het individualisme, zijn voor kerkelijke oplosr sing der kerkelijke geschillen, willen allereerst de genoemde reorr ganisatie, opdat de Kerk west een mond hebbe om to spreken, en handhaven het objectief-christelijk karakter der overheid . Zij aanvaarden in de beroepingspractijk eene zekere evenredige vertegenr woordiging op orthodoxen grondslag als compromis, totdat de eerlijke, wettige reorganisatie zal gekomen zijn . Toch bestaat er tusr schen hen en de gereformeerden op dat punt schuring, „althans" wrijving . Hun theol, tijdschrif t is Onder eigen Vaandel ( dr. Th . L . Haitj ema en A . B, to Winkel) . Het naast aan de conf essioneelen staan de Kohlbruggianen . 4 ) Zij leggen ook grooten nadruk op het objectieve, kerk, sacramenten, christelijke overheid. Zij zijn volgens f ijne onderscheiders „eenigsr zips luthersch getint", hechten vooral aan het leerstuk van de rechtvaardigmaking door het geloof en hebben over het algemeen „weinig oog voor het breeds cultuurleven" . De groote middengroep vormen de ethischen van diverse pluimage . De Ethische Vereeniging 5 ) stelt zich ten doel, uitgaande 1 ) J. H . Gunning J .Hzn ., D e g e z a n g e n k w e s t i e 1910 . De Lind vanWijngaarden, Het zingen van gezangen in de Kerk . C o n t r a . Baarn 1909 . 2 ) Vandaar een van de altijd ietwat gedwongen „kerkelijke aardigheden" : bij de gereformeerden is kleer-, bij de hervormden leervrijheid . 3 ) P. J . Kromsigt, De confessioneele richting, Baarn, 1909 .. Dez . op de jaarvergadering der C. Ver. van 8 Juni 1927, N. R . C . 9 Juni 27, Ochtendbl . A . 4 ) H . van Druten, Hoe dr . Kohlbrugge predikant werd, Leid ., 1884. J. Wichelhaus-Bohl, L e b e n s s k i z z e v o n d r . I. J . K o h 1b r u g g e, Elberf., 1884 . J. van Lonkhuyzen, H . F. K o h l b r u g g e e n zijne prediking in de lijst van zijn tijd, Wagen., 1905 . J. Reitsma, H e r v . K e r k, Utr ., 1916 3, blz . 793 vlgg. J. C. Rullmann, Een nagel in de heilige plaats, 1912, biz . 74 .87. s ) Jaarboek der Ethische vereeniging 1927/28 .

96 van Gods openbaring in Christus en rekening houdend met de .historische ontwikkeling van het christendom, to onderzoeken en to bevorderen wat in onze dagen uit dit beginsel voortvloeit voor kerk, maatschappij en persoonlijk leven . Een hunner geestelijke vaderen D . Chantepie de la Saussaye, 1 ) leerde, dat geloof wordt geput uit eigen levenservaring, uit die hooge empirie des geestes, waardoor b .v, des Heeren opstanding wordt waargenomen, terwijl dat toch niet een historisch vast to stellen felt is . God geef t ons deze dingen to gelooven, Hij, die zich aan de ervaring der gemeente openbaart -- het „geloof der gemeente" volgens den anderen vader der ethische richting, J . H . Gunning Jr . 2 ) Men moet het recht der wetenschappelijke critiek erkennen, maar haar tegelijk gebonden achten aan de van God gegeven en door de Kerk Tangs anderen weg dan die der wetenschap gevonden, waarheid, een standpunt, voor buitenstaanders vreemd, dat ook de meeste tegenwoordige 'ethischen nog innemen . Hun rechtervleugel, voor wie Gods Woord met de genoemde ervaring samenvalt, staat niet ver van de confessioneelen, maar aan hun linkerzijde „heel t de bijbelcritiek veel kwaad gedaan" . Onder deze laatsten is wel aanraking met de modernen, vroeger in de Eenheidsbeweging van ds . M . Beversluis, 1910, thans b.v, in de Barchembeweging, maar in de kerkelijke politiek waken toch verreweg de meesten met de conf essioneelen en geref ormeerden tegen de modernen front, volgens de booze wereld wezenlijk het eenige dat deze groepen samenbindt . 3 ) Van hun organen noem ik Pniel ( dr . J . H . Gunning J .Hzn .), Algemeen weekblad voor christendom en cultuur ( Bergopwaarts ) , Practisch christendom (beide onder redactie van dr . H . Th . Obbink) en Nieuwe theologische studien (A, van Veldhuizen) . In die kerkelijke politiek gaan wel met de modernen samen de evangelischen, zonder overigens geheel met hen overeen to stem1 ) Van Toorenenbergen in L e v e n s b e r . L e t t e r k . 1874 . H. Bavinck, D e theologie van prof . dr. D. Chantepie de la Saussaye, Leid., 1884.A.M.Brouwer, Dan . Chantepie de la Saussaye, Gron. 1905 . P. D. Chantepie de la Saussaye in E e n h a 1 v e e e u w II 416 vlg . 2 ) J . H. Gunning J .Hzn ., P r o f . Dr . J. H. G u n n i n g, L e v e n e n w e r k e n, Rotterd., 1923/24, 3 din . 3 „De orthodoxe meerderheid is nog aitijd vereenigd tegen het modernisme . Maar het modernisme is in den loop der jaren veranderd . Het schimpt en spot niet meer, het is dikwijls moeielijk het onderscheid to merken tusschen orthodoxen en modernen, en toch is het er", H . Schokking op de afd . Z.-Hoiiand der Conf. Ver. volgens N. R. C . van 14 Oct. 1927, Ocht . A . Een hoogst verblijdend blijk van toenadering en gewijzigde houding gaf de jaarverg . der Ver. v, mw. zend. in N .-Holland voigens N. R. C. 25 Oct. '27, Av . B .



97 men, gelijk reeds Hof stede de Groot scherp de scheidingslijn trok . 1 ) De evangelischen, de geestelijke zonen der oude Groninger school, willen de handhaving en verspreiding van de beginselen der Evan gelische richting d .i, van die protestanten, die, bij prijsstelling op hun persoonlijke zienswijze, samengaan in het op den voorgrond stellen van Jezus Christus en zijn evangelic volgens de H . Schrif t, in Hem en in Zijn Woord erkennend Gods hoogste openbaring . 2 ) Hier beluistert men de oude Groninger theologie van Gods open baring in Jezus Christus, de persoon des Heilands staat op den voorgrond, „niet de leer maar de Heer", hijzelf is de grondslag des geloof s en waakt in den staat zijner verhooging over zijne gemeente -- eene christocratie . s ) De tegenwoordige evangelischen geven uit het Nieuw Evangelisch Tijdschrif t (R . H . Drijber, C . F . M . Deeleman e.a . ), voortzetting van Waarheid in Liefde, 1837 -1873 en Geloof en Vrijheid 1867-1915 en voorts het Evangelisch Zondagsblad (C . G . Wagenaar) . De modernen, een naam, die nog kortgeleden voor ,vrijzinnig' scheen to zullen wijken, maar than wee- opkomt en o .i . behoort gehandhaaf d to worden, zijn de geestelijke nazaten der oude moderne theologie en richting, maar met belangrijke verschillen . 4 ) Reeds in hare eerste periode vertoonde zich verzet tegen Scholten's 1 ) P .HofstededeGroot, De moderne theologie in Nederland volgens de hoofdwerken hare- beroemdste voorstanders, Gron ., 1870. Dez, in Waarheid in Liefde II (1862) 373450. Maar zie ook A . Kuenen, H e t g o e d r e c h t d e r modernen, 1866, blz. 43. $) Nederl . Evang. Vereeniging, S t a t u t e n art . 1 . n' Hofstede de Groot, De Groninger godgeleerden in hu )n e e i g e n a a r d i g h e i d, Gron ., 1855 .W . Francken, J e z u s' • e t u i g e n i s o m t r e n t G o d, Leid ., 1892 . J . B. F . Heerspink, D e godgeleerdheid en hare beoefenaars aan de hoogeschool to Groninger. J. Huizinga in Academia Groning a n a blz . 79-98. W. F . K . Klinkenberg, De e v a n g e 1 i s c h e richting, Baarn, 1907 . L . Knappert, Bib1iogr. In1I blz. 117 vlg. 4 ) J.H .Herderschee, De modern-godsd . beweging in Nederland, 1904 . P. H. Hugenholtz Jr ., Indrukken en herin• eringen, 1904 . H . Oort, De moderne richting (Proen Contra) 1900. T. Cannegieter, D e m o d e r n e r i c h t i n g (Kerk en Secte) 1908 . A. M . Brouwer, De m o d e r n e richting, z, j . K. H. Roessingh, De moderne theologie in Nederland, voor• ereiding en eerste periode, 1914, than ook in Verzamelde werken I, 1926, blz . 1 .182 . Dez., Het modernisme i n N e d e r 1 a n d, 1922, than ook V . W. IV, 1927, blz . 231 .385 . Op deze beide geschriften steam C . Eldred Vanderlaan, P r o t e s t a n t m o d e r r • i s m i n H o 1 1 a n d, Lond ., 1924 (geprezen door H. Windisch in Theol. Litt . Zeit. 1925 S . 158 . 7

98 deterministisch monisme, dat „op het Absolute Wezen de oude qualif icaties van den transcendenten God overbracht" en waande „eene bevredigende harmonie to hebben gevonden tusschen de eeur wige, kosmische natuurorde en het vrome geloof in God ." Maar „de schepping predikt geen lief drijk God" en de natuur is „zielloos lieflijk en reedloos wreed" . Zoo kwamen velen toen tot een zedelijk idealisme, dat op zijn beurt weer tot atheistisch moralisme dreigde to verworden en waartegen de toenmalige „jongeren'' hun geloof predikten in den almachtigen God, buiten ons bestaand en werkend . Dat is al weer een kleine 30 jeer geleden . Van jonger datum is de critiek op het oudrmodernisme door malcontenten en rechtsch modernen . Hier heef t de invloed gewerkt van P . D . Chantepie de la Saussaye en J . H . Gunning to Leiden ; voorts van de Barchem . beweging . Want zij, ontstaan uit de Vereeniging van ,,Woodbrookers in Holland" ( gesticht in 1908 ) zoekt het zuiver godsdienstige to midden van een noodwendigen richtingsstrijd bij aanhangers van alle richtingen, zoekt eene vroomheid, waarbij dogmatische en kerkelijke geschillen terugwijken en waardoor alien zich gebonden voelen alleen door een oprecht verlangen naar God . 1 ) Dit gaf ( in de teal dezer groepen ) een zich bezinnen op orthodoxe begrippen, een zich bewustworden van hun waarde, een orientatie naar rechtsch . 2 ) Er zijn andere invloeden geweest. Maar ziehier tegenover het ontwikkelings-optimisme der oudrmodernen (waarvan zoo menig lied in den eersten bundel van den Protestantenbond zingt) een pessimisme, dat, met den achtergrond van de onvolmaaktheid dezer wereld en de zondigheid der menschelijke ziel, God predikte als den Heilige, den Verlossende ; tegenover een godsdienstleer, waarin voor Christus geen pleats was, eene christologie, waarin Jezus tot den mensch nadert, vol van God, openbaring Gods . Naast dit christorcentrische de sterke nadruk op zonde en genade, soteriologisch het roemen in het heil ons in Christus geschonken, een tornen aan het gangbare antirsupranaturalisme en een 'dualistisch aanvaarden van het kwade als zelf standige macht tegenover het goede . En omdat men aldus terugkeerde tot sommige 1 ) B a r c h e m r b 1 a d e n (Verl. Slotlaan 135, Zeist) . D e B a r c h e mb e w e g i n g, Huis ter Heide, 1927 . Verslagen en programme's van de zomercursussen (dat van 1925 geill .) 2 ) Daartegen ontstond binnen het verband der Vereeniging het „Woodbroor kerswerkverband voor modern-religieuse bewustwording, gemeenschap en culr tuur", than met 114 leden . Men ken zeggen dat het meer of min pietistischchristelijk accent van vroeger naar den radicalen-linkschen kant verlegd is . De vereeniging in hear geheel telt than 860 leden tegen 689 in 1920 . Zie ook N. R . C . 14 Oct . '27, Ocht . A.

99 godsdienstige ervaringen der orthodoxie ging men ook de rechtzinnige, dogmatische termen gebruiken, zonder dat echter het oude woord het nieuwe begrip altijd juist weergaf . 1 )Het is er verre van daan dat alle modernen dit nieuwe modernisme zouden aanvaarden, maar op alien oef ent het invloed, zonder dat iemand - het zij met nadruk gezegd - daarom den band met het oude verbreekt of zijne beteekenis loochent . Wat men toen als task heeft gevoeld en beproef d : het verband leggen tusschen christendom en beschaving, dat is ook nu nog het parool . Hebben in rechtzinnige kringen mannen als Ulf ers, Schrieke, Slotemaker de Bruine den ontzaglijken invloed der sociale stroomingen ondergaan, 2 ) bij de modernen heef t dit geleid tot het leggen van een ander verband, flu tusschen christendom en sociaal democratic, naast het kruis de roode vaan . 3 ) „ Gedreven door twee meesters, de religie en het socialisme'', wil men het socialisme doordringen van de godsdienstige gedachte, het leeren zien als godsdienstig van oorsprong en strekking en den godsdienst als socialistisch van toepassing . Men heeft zich vereenigd in het ReligieusrSocialistisch-Verbond, in de Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers en als hun orgaan verschijnt, sinds 1902, de Blijde Wereld (J . A . Bruins, Stiens ), onlangs, Sept . 1927, op het eerste godsdienstigrsociale congres gehuldigd . 4 ) Organen van het vrijzinnig christendom in het algemeen zijn ( die bepaaldelijk van een kerkgenootschap zijn noemen wij op hun plaats) De Stroom ( C. E . Hooykaas, Rotterdam ), De Hervorming (A. E. J . Junod, 's-Gravenhage ), De Smidse (L . J, van Holk, Utrecht) , Nieuw Leven ( P . Cannegieter, Idaard) , Het Noorderr licht ( L, de Baan, Drachtster Compagnie . ) . Volgens de rechterzijde in de N . H . K, zijn de modernen wat 1 ) Roessingh, Rechtsrmodernisme in Synthese IV,7, thans ook V e r z. W e r k e n I 183214 . B . D. Eerdmans, R e a c t i e o f vooruitgang in Theol. Tijdschr . 1909. G. JHeering, Zonde en schuld naar christelijk besef, Baarn, 1912 . 2 ) J.R .SlotemakerdeBruine, Christelijk sociale studien, Lit-. 1910 2, 1915174 3 din . Een aantal werken op dit gebied in mijne B i b 1 i o g r . I n 1. biz. 26 . 3 ) Reeds Tenthoff in B ij b 1 a d H e r v o r m i n g 1885 biz . 49 vlgg . De Cie . voor Maatsch. Belangen van den Ned . Protestantenbond is van 1887 . 4 ) En terecht. De B 1 ij d e W e r e 1 d heeft onvermoeid en met vaardige pen voor die verzoening geijverd . En zeker, „hoevele socialisten zijn er nog niet voor wie religie nets dan eene geestelijke afdwaiing is, een zonderling liefhebberen om er den hemel bij to halen . . . ." Het is even waar, dat „de groote massa der socialisten tegenover den godsdienst minder vijandig en minachtend staat dan 25 jaar geleden", B 1 ij d e W e r e 1 d 19 Nov . 1927 . B o v e n biz . 8.

100 hun belijdenis betreft zdo ver afgeweken van het eigenlijk fundament dier Kerk, Jezus Christus overgeleverd om onze zonden en opgewekt om onze rechtvaardiging, dat zij zich daardoor geestelijk hebben geplaatst buiten die Kerk . Wel i n maar niet v a n de Kerk derhalve, terwijl enkelen zeggen : ook v a n, daar zij immers gedoopt zijn, x ) Zij zelven echter, wel verzekerd niet alleen van hun wettig maar ook van hun zedelijk recht, organiseerden zich maar to krachtiger, eerst in de Evangelische Unie, 1897, daarna, toen de Protestantenbond (waarvan men eens verwacht had, dat hij de vrijzinnigen alley kerkgenootschappen tot eene Kerk zou samenbrengen ) de vrijzinnige actie in de N . H . K . voor zich had of gewezen, 1903, in de Vereeniging van Vrijzinnig Hervormden . Zij wil alien vereenigen, die aan de handhaving en versterking van het vrijzinnig element in de N . H . K, willen medewerken, werkt in provincials vereenigingen, ails door een lid in het Hoof dbestuur vertegenwoordigd, heel t een eigen studiekas en eigen uitgeversmaatschappij en is tot een krachtigen bond gegroeid . Onlangs heeft hij in Amsterdam twee vrijzinnig hervormde predikanten „beroeM pen", die op Zondag 11 September 1927 in de Waalsche Kerk door prof . van den Bergh van Eysinga werden bevestigd, om onder hun geestverwanten in de Amsterdamsche gemeente to arbeiden . 2 ) Het orgaan der Vereeniging was vroeger het Weekblad (sinds 1908 ; eerste redacteur dr . C . J . Niemeyer), thans Kerk en Volk (M . C . van Wijhe, Amersfoort) . 3 ) Wat iemand van de tallooze kerken en kerkjes in protestantsch Nederland zeggen kan gelds ook van al deze richtingen in de N . H . K. : eene noodlottige versnippering van krachten, eene troebele bron van twist en verdeeldheid . Doch er is een minder oppervlakkig en juister oordeel : die bonze verscheidenheid spruit voort uit het protestantsch beginsel, het persoonlijke in Godsdienst, het 1 ) Wie, last het alleen maar zijn, Roessingh's beide genoemde boeken over het modernisme ernstig gelezen heeft, most wel beseffen hoe aanmatigend en hoe zot het toch is aldus met een gebaar eene richting buiten het Christendom en eene christelijke Kerk to sluiten, die van den beginne of de diepten van het godsdienstig christelijk leven zoo ernstig en met inzet van al hare krachten gepeild en de christelijke vroomheid zoo opzettelijk gepredikt en beoefend heeft het is waar, eene andere vroomheid dan die harer rechters. 2 ) Ds. W . F . A . van Dijk en D . Bakker . Zie over deze indrukwekkende plechtigheid G. A, de Ridder in K e r k e n V o 1 k van 17 Sept. 1927 met twee foto's. 3 ) De plaatselijke blaadjes voor de vrijz . hervormden, Arnhem, Zutfen, Den Haag, Delft, Rotterdam, Sliedrecht enz . vindt men, zooals trouwens voor ails andere richtingen en kerkgenootschappen, bij Van Alphen, K e r k . H a n d b. 1927, Bijl . biz . 241 .245 .

101 zelf-willen~weten en zelf-moetenroordeelen, met eigen overweging op eigen paden. Want wie dit beginsel aanvaardt - en niet het katholieke, trots al de kracht die het der protestantsche wereld in het algemeen en der N . H . K . in het bijzonder verleenen zou ziet er de wezenlijke voorwaarde in voor den groei en de verdier ping van godsdienstig en wijsgeerig denken . Alleen uit deze ( maar onbelemmerd gelaten ) veelheid, alleen uit die ( maar niet inquisi.. toriaal onderdrukte) verschillen kunnen hooger eenheid en waarheid geboren worden . Hij, die zich aldus door de geschiedenis heef t laten onderwijzen, vindt er de vertroosting in over de akelige verr deeldheid to midden waarvan hij leven most . Aan de regeling van het beheer der kerkelijke goederen in de N . H . K . is veel tot nog toe vergeefsche arbeid ten koste gelegd, wil men, verspild . De Staat heef t indertijd dat beheer aan de Kerk overgelaten en bij wijze van overgangsmaatregel in 1 866 voor drie jaren een college van toezicht benoemd, dat echter in 1 869 aanbleef, in 1 870 een reglement ontwierp en Binds, met de provincials colleges, toeziet op die gemeenten die zich vrijwillig aansloten . Toezien, want van in rechten eenig gezag to kunnen laten gelden is geen sprake . Prof . Cannegieter heeft rusteloos gestreden voor een beheer, waarin de synods medezeggenschap zou hebben, waarr door de kerkelijke goederen onder gelijkvormig toezicht zouden komen to staan, en kerkvoogdelijke stoutigheden bedwongen worden .1) Een aantal concept-reglementen om het beheer kerkelijk to regelen (b .v . dat van dr . I. A . Bruins „op de organisatie van het beheer der kerkelijke goederen in de gemeenten der N . H . K . die zoogenaamd vrij beheer hebben", samengesteld ingevolge uitnoodiging der classicale vergadering van Leeuwarden, Sept . 1912) konden geen genade vinden . In 1913 ontwierp eene commissie, waarin prof . Cannegieter nog eens zijne beginselen kon verdedigen, ten reglement in zijn geest, dat algemeen en provinciaal college van toezicht handhaaf de, maar hunne samenstelling der Kerk opdroeg . De synods van 1914 nam het aan, die van 1915 verwierp het met de bef aamde 10 tegen 9 stemmen . Toen nu de veel to geringe bezoldiging van vele (in de oorlogsjaren zelf s de bitters nood van 1 ) T.Cannegieter, De bevoegdheid tot regeling van h e t b e h e e r van de kerkelijke g o e d e r e n d e r hervormde gemeenten berust bij de synods, Utr. 1890. Dez., Uitstel geen afstel, Utr ., 1891 . Dez ., In naam van historie en re cht, Arnh ., z .j. L . Offerhaus, De rechtstoestand van kerkelijke goederen bij de hervormden . Leid., 1888.

102 sommige) predikanten om verbetering riep en trots de lof f elijke bemoeiing van het f onds Aanpakken onvoldoende bleef ; toen de Bond van Nederlandsche predikanten een ontwerp reglement bij de synode van 1919 had ingediend, dat onuitvoerbaar wend geacht ;1) toen men van de synode, of schoon haar het zeggensschap over het beheer nog steeds werd betwist, of doende maatregelen verwachtte -- nam zij de samenstelling van een reglement ter hand . De daartoe benoemde Commissie (voorzitter D . Eilerts de Haan, reeds blz . 91 genoemd) was in het voorjaar van 1920 gereed, eene buitengewone zitting der synode 21-23 April hield zich met de behandeling bezig, in de zomervergadering kwam het ontwerp, nadat er overleg gepleegd was met het Alg . College van Toezicht, de Vereeniging van kerkvoogdijen en den Bond van predikanten, opnieuw in behandeling en werd aangenomen, om 15 Januari 1921 in werking to treden . Volgens dit reglement flu berust de regeling van de tractementen niet meet bij de gemeenten maar bij de Kerk . Voor het minimum aanvangssalaris words aanspraak gemaakt op de inkomsten van pastorie- en kerkegoederen, terwijl een centrale kas, die de onmachtige gemeenten moet bijspringen, words gevormd o.a . door een bijdrage van 10 % van de zuivere opbrengst diet goederen . En ziedaar een oorzaak van verzet, immers de aanklacht dat de synode toch het beheer tot zich trok . Aldus ontstond de Vereeniging van protesteerende kerkvoogden, onder leiding van prof. mr. L . J, van Apeldoorn, die van meet of dit recht der synode had betwist, omdat er nu eenmaal scheiding is tusschen bestuur en beheer d .i . zorg voor de geestelijke en voor de stoff elijke belangen der Kerk . Dat wil niet zeggen, betoogt hij, dat de synode zich niet mag inlaten met stof felijke aangelegenheden, slechts bezit zij to dien aanzien geen regelende, besturende of rechtsprekende bevoegdr heid en kan niets bevelen . Het reglement op de predikantstractementen is een regeling van beheersaangelegenheden, maakt bovendien inbreuk op het eigendomsrecht van gemeenten en kerkelijke stichtingen en moet derhalve worden veroordeeld en bestreden . 2 ) 1 ) O.a . omdat het uitging van de vooronderstelling, dat men de vrije beschikking zou hebben over de beurzen van kerkvoogdijen, diaconieen, pastorieen en gemeenteleden. 2 ) Prof . v. Apeldoorn in de vergadering van prof, kerkvoogdijen to Utrecht 9 Juni 1927, N. R . C . op dien datum Av . A . Zie vooral van dent. D e k e r kelijke goederen in Friesland tot 1795, Leeuw . 1915, 2dln .en Bestuur en Beheer in de Ned . Herv. Kerk, Rotterd. 1927 . (vergel . N. R. C . 20 Oct. '27, Av. C .) D . G . Rengers Hora Siccama, De geestelijke en kerkelijke goederen, 1905 . J . R. Slotemaker de Bruine, Neder1 . Herv . Kerkrecht, Gron. 1924, blz. 78-86.



103 Er schijnt geen andere uitweg dan een rechterlijke uitspraak . Mid . delerwijl mag men dankbaar vaststellen, dat bet reglement reeds veel goeds heef t tot stand gebracht. De N. H . K, heef t van ouds de opleiding barer a .s . predikanten als universitair gewild, zij bet dan ook dat twee kerkelijke examens, praeparatoir en peremptoir haar de zuiverheid in leer en leven der studenten moesten waarborgen . 1 ) Na 1816 kwam er een proponentsexamen, dat de Prov. kerkbesturen of namen en waarvoor o.a, de candidaatsbul in klassieke letteren en theologie van Leiden, Groningen of Utrecht noodig was . 2 ) Het Kon . Besluit van 2 Aug . 1815 had in art . 56 de f aculteit van godgeleerdheid bestemd tot vorming der kweekelingen voor den hervormden godsdienst, en aldus miste de Kerk de bevoegdheid andere predikanten to bezitten dan die de Staat voor haar had opgeleid, terwijl zij geen zeggensr schap had in de benoeming der hoogleeraren . In de H . 0. wet van 1876 bleef de f aculteit van godgeleerdheid, maar onafhankelijk, niet langer als kweekschool voor de hervormde kerk . Aan haar gunde de wetgever, als vergoeding mede voor ontnomen privileges, bet voorrecht om de door den Staat geschrapte vakken door eigen hoogleeraren to doen onderwijzen ; er was daarbij van meetaf geen sprake van practische vakken, slechts van die welke de Staat als niet neutraal-wetenschappelijk uit bet leerprogramma had weggenomen . En reeds 15 December 1877 trad bet Reglement op bet hooger onderwijs in werking, waarbij aan twee hoogleeraren (men had er drie kunnen krijgen!) aan elke Rijksuniversiteit, sinds 1882 ook to Amsterdam, 3 ) bet onderwijs werd opgedragen in de ger schiedenis der N . H . K, en barer leerstellingen, bijbelsche, leer stellige en practische godgeleerdheid, christelijke zedekunde, kerkrecht en christelijke zending . Zij nemen vaorts bet voorbereidend kerkelijk examen af, waarvoor overlegging noodig is van de candidaatsbul van Leiden, Utrecht of Groningen ; dat loops over bijbelsche en leerstellige godgeleerdheid, geschiedenis der N . H . K, en barer leerstellingen, christelijke zedekunde en hedendaagsche protestantsche zending ; en dat met goed gevolg moet zijn of gelegd voor de student zijn proponentsexamen kan doen . Een voorstel om bet doctoraal examen verplicht to maken vond indertijd tot ons 1 ) H. H. Kuyper, De opleiding tot den dienst des Woords, 's-Gray. 1891, I . Voor flu jaarboek voor bet protestantsch theologisch onderwijs 1927, Gron . Wolters. 2 ) R e g l . o . h. e x a m e n, Kon . goedgek . 30 Dec . 1831, art. 14. Hooyer, KerkelK wetten, blz . 51 . 3 ) In 1893 besloot de Raad bet contract met de synode to verbreken .

1 04 leedwezen geese meerderheid . Volgens het nieuwe Reglement op het hulppredikerschap, op 1 Januari 1920 in werking getreden, kunr pen ook vrouwen tot hulppredikster worden benoemd, wanneer zij het voorbereidend kerkelijk examen hebben afgelegd en een bewijs kunnen overleggen, dat zij twee jaren de lessen over de practische godgeleerdheid en een jaar die over het hervormd kerkrecht getrouw hebben gevolgd . 1 ) Daarom worden zij thans ook ingeschreven in het album der kerkelijke hoogleeraren als zich voorbereidend tot de evangeliebediening 2 ) en words duidelijk uitgesproken, dat onder candidates in de godgeleerdheid, die alleen het voorbereidend kerr kelijk examen kunnen afleggen, hetzij mannelijke hetzij vrouwelijke verstaan worden . s ) Tot het volledig ambt heef t de vrouw het dus in de N . H . K . nog niet gebracht; zij die haar daarvoor alleszins geschikt achten mogen zich o .i, verheugen, dat er althans lets bereikt is in het land, waar eene vrouw op den troop zit . Aan de kerkelijke hoogleeraren is van den beginne of jaarwedde, pensioen alsmede pensioen voor hunne weduwen en weezen verzekerd tot hetzelf de bedrag als den rijkshoogleeraren . De wet van 22 Mei 1905 schonk hun toegang tot en raadgevende stem in de vergaderingen van den senaat gelijk in die van de theologische faculteit, waarin zij bij plechtige gelegenheden rang en zitting hebben na de staatshoogleeraren . Het nieuwe academische statuut, 15 Juni 1921, zegt in art . 1, 4 : „onder hoogleeraren der universiteit of der faculteit verstaat dit besluit gewone, buitengewone, kerkelijke en bijzondere hoogleeraren" . Aldus hebben zich oude tegenstellingen gewijzigd en dat is aan de samenwerking der hoogleeraren en aan de opleir ding der studenten ten goede gekomen, gelijk wij uit dankbare ervaring van lange jaren getuigen kunnen . Dat die opleiding nog gebreken heef t, staat vast, en eene nieuwe groepeering van vakken ware mogelijk . 4) Doch de wezenlijke practijk (wel veel, dat later den student in de practijk nuttig zijn zal) leers men aan de universiteit nooit, dat zou misschien een verplicht jaar van oef ening in een gemeente onder leiding kunnen verhelpen . Aan het ook maar opnoemen van alle vereenigingen in de N .H.K. is gees denken . Ook is de grens tusschen buiten en binnen de 1 ) R e g 1 . o . h . h u l p p r . s c h a p art . 2, al . 4 volgens wijziging van 1 Jan . 1926. 2 ) R e g 1 . o. h . h o o g. o n d e r w ij s art. 12 volgens wijziging van 1 Jan. 1926. 4) R e g 1. o. h . e x a m e n art . 7 a volgens wijziging van 1 Jan . 1926 . 1 ) Wij hebben daarover uitvoerig gehandeld in het H a a g s c h M a a n d b a d van Jan . 1926, blz. 3542 .

105 Kerk niet altijd gemakkelijk to trekken . Zoo b.v. met den Bond van Nederlandsche predikanten (D. Boer, 's-Gravenhage ), die onder zijne leden ook niet-hervormde predikanten telt, wat ook het geval is met de Zuidhollandsche predikantenvereeniging . Erzijn vereenigingen van godsdienstonderwijzers, jeugdvereenigingen, vereenigingen voor evangelisatie, inwendige zending, zending onder Israel, zondagsrust, geheelonthouding, armen-', weezenr en ver~ waarloosdenzorg ( zooals de Nederl . kinderzorgbond, H . J . C . Pierson, Ressen, die de classicale vereenigingen omvat ) gevallenen (zooals de bekende Heldringgestichten in Zetten ), eindelijk de Federatie van diaconieen in de N . H . K . ( H . Wisman, Utr . ) en classicale diakonale vereenigingen, voorts Neerbosch voor verwaar loosde weezen ( ds. Steenbeek trad als directeur of ) , waarvan de weezenkapel eene gestichtsgemeente is, waar het classicaal bestuur doe wat des kerkeraads is ; de Martha-stichting voor onverzorgde kinderen ( H . H . A. Gybland Oosterhof,f, 's-Gray . ) sinds 1909 ook Ned . Herv . gestichtsgemeente en eindelijk het opvoedingsgesticht Valkenheide vanwege de N . H . K . to 1Vlaarsbergen .1) Wij hebben boven 2) aangetoond, dat de grondslagen der N . H . K . in de 16e eeuw zijn gelegd door de Waalsch gerefor meerde gemeenten in de Z . Nederlanden, ook dat sinds 1 578 de geref ormeerde kerk in de Republiek in twee of deelingen, eene Nederlandsche en Fransche, gesplitst is. Sinds heef t de Eglise Wallonne, met hare bloeiende gemeenten, met haar eigen kweekschool to Leiden, met hare voortref f elijke homileten op het godsdienstig .-kerkelijk leven belangrijken invloed geoef end . Uit haar midden zijn groote mannen voortgekomen, prof . Lambent Daneau to Leiden, die tegen Coolhaes, Coornhert en Van Hout partij kiest voor de preciesen ; 3 ) Simon Goulart to Amsterdam, die tegen de preciesen de zijde de remonstranten hield ; 4 ) Charles de Nielles to Utrecht, die bij diezelf de remonstrantsche twisten zulk een over wegende rol heeft gespeeld en ook als slachtoff er gevallen is ; s ) Joh. 1 ) Men vindt de respectabele lust van kerkelijke en niet kerkelijke vereeni . gingen bij Van Alphen a . w. bijl . biz. 159190. 2) Blz. 85 vlg. 3 ) Durieu in Bulletin I 82 . Vooral Bronnen t, d . gesch. L . U n i v. uitg. Molhuysen dl . I bevat voor dezen strijd rijke gegevens . 4) Brandt, R e f o r m a t i e, II 261 vlgg ., 265, 268274, Huig de Groot, Verantwoordingh der wet . reg. 1622 blz. 73. Vondels H e k e l d i c h t e n, Amersf. 1736, blz . 22 en 27 . s) Sax, Carolus Niellius, 1896 . Livre synodal 1262 s .s. Brandt a. w. III 140 vlg. 147 . 189 . IV 1090 vig . Duker, G i s b. V o e t i u s II61 vlg. Op de bekende prent D'arminiaensche uytvaertt zitten op den 8sten wagen Niellius met vrouw en twee kinderen .



bijzonder

106 Wtenbogaert to 's--Gravenhage de leider der partij en een harer geschiedschrijvers, een kerkelijke Oldenbarnevelt ; 1 ) Samuel Des .marets, van preciesen geest doortrokken, tot den einde met de halve wereld in controvers . 2 ) In de dagen der Fransche ref ugies heef t zij de bannelingen overvloedig steun verleend, was trouwens de gansche natie gedaan heef t, zij heef t De Labadie en zijne huisgemeente uitgeworpen, maar Bayle, dien zij onder hare leden tellen mocht, tegen Jurieu's vervolgingswoede beschermd . s ) In het geheel zijn een 100 .000 ref ugies tot ons gekomen, in Amsterdam schatte men het getal Fransche protestanten in het begin der 17de eeuw 'op 10 .000, overal bouwde men nieuwe Fransche kerken, ten platten lande vormden zich gansche kolonies als to Balk onder markies de Venours en to Dwingelo, waar de nog bestaande „Fransche huizen'' aan hen herinneren, maar waar zij zich, als elders, door huwelijken in de landzaten oplosten, zoodat Fransche zich met onverdacht Drenthsche namen verbonden : Neree Guerin tr . Jan Reinders, Jean Guerin Margien Lebbers, Benine Fourcet Jan Harms Moes . 4 ) Het is mogelijk dat wij aan deze nauwe aanraking hier en daar was al to lossen zwier wijten moeten; b ) het is zeker, dat wij in welgemanierdheid, muzikaal gevoel, beschaaf d spreken bij de ref ugie's ter schole konden gaan en dat hun door lijden gelouterd geloof, hun ernst en soberheid onze zeden niet bederven, maar slechts zuiveren konden . 6 ) Na grooten bloei in de 18e bracht het begin der 19e eeuw den ger meenten zware bezoeking . Een decrees van 2 Augustus 1808 verbood ade vergadering der synode en trok, of althans kromp, de predikantsbezoldigingen in. Op de laatste synode, Kampen Sept . 1810, be1) Rogge, Joh . Wtenbogaert en zijn tijd, 1874, 3 dln . Dez . . 'sMans autobiografie is van 1645 gaf brieven 2) zijne Bayle in zijn Dict . Hiss . et Crit., Duker in Gisb .. Voet i u s, Sepp . in G o d g e 1 e e r d o n d e r w ij s, mej . C. Serrurier in N . Ned. Biogr. Woordbk. II, 868 . Mijne Gesch . N .H .K. I. 3) Mej . C . Serrurier, Pierre Bayle en Hollande, Laus . 1912 . Dez, in N . N . B. W. I, 256. 4) VanSchaikinDr 1847, bl . 1 .42. Oude "Tijd 1869, blz . 385-388.. Volksalmanak Magnin, 0verzigt d e r kerkIk geschV . D r e n t h e, 1855, blz . 280-288 . s) D e N e d e r l . S p e c t a t o r 1750,11 180 vlgg . i s zwartgallig . 6) De Grijsaard II 225 (1769) . Sara Burgerhart II 609 . Voor literatuur over de refugies in het algemeen mag ik wel verwijzen naar mijn G e s c h N. H. K. II 46, foot 2, waarbij flog De Hullu in N e d . A r c h i e f .X 193-230 en Bulletin Comm . de 1' h. des eg1 . wall. III, 3, 12-41 .

107 noemde men die vijf deputaten, Lewis, Robert, Teissedre 1' Ange, De Chauf epie en Chevallier, die met zoo groote toewijding de zaken der Waalsche Kerk gaande hebben gehouden .') Bij de nieuwe regeling van 1816 kwamen de Walen een afzonderlijk resr sort to vormen, maar onder bet algemeen kerkbestuur begrepen, met eene „Reunion des depute's" als algemeene vergadering en eene „Commission pour les of faires etc .'' van vijf predikanten en een ouderling . Aan haar werd „aanbevolen" bet geldelijk oppertoezicht, het of nemen van bet proponentsexamen ; een lid zou telkens „het" synode bijwonen „zullende voortaan geen afzonderlijk synode der Waalsche kerken meer gehouden worden" . Wel kregen zij recbt om eene jaarlijksche huisboudelijke vergadering samen to roepen bij wijze van classicale vergadering, terwijl de predikanten leden der ringen zouden zijn . 2 ) Een Kon . Besluit van 19 Aug. 1817 bepaalde het aantal predikantsplaatsen voor Amsterdam op vier, 's-Gravenhage en Rotterdam op drie en voor nog acbttien andere jemeenten op een . Af zonderlijk biervan de Fransche gemeente to Voorburg met een predikant . 3 ) Toen in 1851 de N . H . K. auto noom werd, stelde men de Waalsche commissie gelijk met een Provinciaal Kerkbestuur, verkreeg zij recht van of vaardiging van eenen predikant en bij toerbeurt van een der drie ouderlingen ter synode, terwijl zij later ook zitting kreeg in de C1e . van voordracht voor de benoeming van kerkelijke boogleeraren . Was de beerschende ricbting op bet einde der vorige eeuw vrijzinnig, onder den invloed van uit Frankrijk beroepen orthodoxe predikanten kwamen er gemeenten, die baren kansel aan modernen ontzegden . Op bet oogenblik - men boude in bet oog dat ik dit schreef in October 1927 - zijn de belangen van de Waalsche gemeenten toevertrouwd aan de Waalsche Reunie, als eene classicale vergadering jaarlijks gehouden, en aan de Commissie tot de zaken der Waalsche kerken, als een provinciaal kerkbestuur, benoemd door de Reunie, bestaande uit 5 predikanten en 2 ouderlingen, die naar de synode een predikant en bij toerbeurt een ouderling afvaardigt .4) Het ledental bediraagt 8962, verdeeld over 17 gemeenten, waarvan Rotterdam met drie, Amsterdam, Leiden en 's-Gravenbage ieder met twee predikanten, de andere, nu ook Utrecht, met een . 5 ) Voor Zie over Pierre Chevallier mijn art . N. N. B . W. IV 423 vlgg . A I g e m. R e g 1 . 7 Jan. 1816, artt . 6&75, Hooyer a. w., blz . 38 vlg. Hooyer, a, w. blz. 300 vlg. M . A . Perk, De Waalsche gemeenten (K . en S.I 1) . In 1889 ging de gemeente to Leeuwarden to niet, de laatste van de Eglise francaise de Frise. In 1828 volgde Zierikzee, zoodat thans nog alleen to Voorburg een Fransche kerk is. De gemeente daar is van 1688, gesticht door refugies, 2

)

) 8) s4)

108 de 8 vacaturen zijn gees Waalsche candidates beschikbaar. Er is een weduwenfonds met een reservef onds, een f onds ter verbetering der predikantstractementen, dat f 400 bij ieder bijpast, een pensioenfonds, een studiebeurs en een kas voor onderling hulpbetoon . De diaconie to Amsterdam heeft een jongens- en een meisjeswees,huis en drie diaconiescholen, die to 'srGravenhage een weeshuis en een school, to Leiden is het Hopital Wallop voor een paar jaren opgeheven . Daar zetelt ook, sinds 1878, de „Commission pour l" histoire des Eglises Wallonnes", die voor de geschiedenis deter gemeenten voortref f elijk werk doet, het belangrijk „Bulletin" uitgeef t en de rijke Bibliotheek beheert, die, ondergebracht in het bekende, oude gebouw, in een schilderachtig hoekje van het Pieterskerkhof, een schat bezit van handschriften, klassieke en moderne boeken, tijdschrif ten, genealogische fiches, alles voor de geschiedenis van groot belang . Sinds 1891 zijn bij de Waalsche gemeenr ten in gebruik de „Psaumes et cantiques pour le culte public des eglises wallonnes'", een uiterst f raaie bundel, waaruit men zingt op een wijze die de Nederlandsche afdeeling jaloersch mocht makes . Nog vermelden wij het „Comite vaudois", dat de belangen behartigt van de roemruchte kerken in de valleien van Piemont, thans de Waldensische Kerk in Italie . Het valt mij zwaar, hier van hare jongste lotgevallen niet to kunnen verhalen, maar mijn gemaakt bestek verbiedt het mij ten eenen male . Van de Waalsche blades poem ik L'Eglise Wallonne, journal evangelique ( F. Ch . Kraf f t, Haarlem ), Notre Eglise ( P. Reyss, Rotterdam ) Hoe groote en oprechte sympathie iemand ook koesteren moge voor deze klassieke gemeenten, gelijk wij dat stellig does, hij kas niet ontkennen, dat zij in zielental gestadig achteruit gaan en dat zelf s de kennis van het Fransch vermindert . Had men alleen daar om pogingen aangewend om hares invloed t e kortwieken, wij zouden daaraan niet medegeholpen, maar het althans begrijpelijk gevonden ' hebben . Doch ze zijn ook en vooral ondernomen uit partijdige kerke .politiek . Dat is gees of f icieele, voor b .v. een recht . bank geldende, daarom toch wel eene door ieder geweten waarheid . In 1879 lag ter synode het voorstel om de Waalsche gemeenten als classicaal resort bij een provinciaal kerkbestuur in to lijven, waarde kerk van 27 Augustus 1726, en tot 1813 hebben eigen predikanten daar dienst gedaan . Al verklaarde in 1852 de Commission pour les affaires de 1' Eglise Wallod

deze Fransche gemeente voor „exceptionnel et irregulier", de band werd

toch niet geheel verbroken en sedert 1913 semen twee Waalsche predikanten uit 's-Gravenhage geregeld den dienst waar . In bet bestuur heeft o .a, zitting lhr. A. A . Just de la Paisieres in Den Haag, die belangrijke gegevens omtrent ode gemeente verzameld heeft .

109 tegen toen prof . Acquoy zich in een f raai rapport verzette. 1 ) Het werd aanvaard en het voorstel verworpen . In 1881 desgelijks . 2 ) In 1916 eveneens . 3 ) Doch in 1926 deed de uiterste rechterzijde 9onverwacht weder het voorstel tot classicale degradatie en tot inlijving bij het provinciaal kerkbestuur van . . . . Utrecht. Tot de bovenbedoelde waarheid behoort ook, dat de Waalsche Reunie zich tegen de reorganisatie had verklaard en derhalve tuchtiging verr diende. Al to doorzichtig is ook de inlijving bij Utrecht (waar zij geen kwaad kunnen doen ) en niet bij b.v . Drenthe (waar zij de vrijzinnige meerderheid zouden kunnen bestendigen ) . De synods van 1927 nam het voorstel weder aan met de stemmen der vijf vrijzinnige leden, maar ook van den voorzitter en het advies van prof . van Nes tegen . De provincials kerkbesturen echter hebben in November hun veto uitgesproken, zoodat de toestand blijft gelijk hij is . Wij verheugen ons daarover van harts . Naast de Waalsche vermelden wij flog, herinnering aan het internationaal karakter der geref ormeerde kerk onder de Republiek, aan den tijd dat Engelschen en Schotsche kooplieden hier hun stapelplaatsen, 4 ) ballingen om het geloof hun arks des behouds, 5 ) de pandsteden Engelsche garnizoenen binnen hare muren vonden de PresbyteriaanschrEngelsche en Schotsche gemeenten . Zij behooren tot de kerkelijke ressorten der Nederl . Herv . gemeente in de stad waar zij gevestigd zijn . Hunne kerkeraden mogen inschrijving als lidmaten weigeren aan wie blijken hun taal niet to verstaan . 6 ) Engelsche gemeenten zijn er in Amsterdam ( met het kerkje in het klassiek bagijnhof en 30 Presbyterianen, 199 Episcopalen en 7 leden der Schotsche gemeenten ) en to Vlissingen ; 7 ) de Schotsche Kerk heef t eene gemeente to Rotterdam, waarvan de bekende schrijver, dr . J . Irwin Brown sinds 1887 predikant is . 8 ) 1 ) H a n d d . 1879 blz . 104-109, 110 . 2) H a n d d. 1881 blz . 301-313 . 3 ) H a n d d . 1916 blz. 92-102 . 4 ) J . F. Bense, Anglo-Dutch relations, 's-Gray. 1925. M . P. Rooseboom, The Scottish staple in the Netherlands . s-Gray ., 1910 . b ) Literatuur in mijn B i b 1 i o g r . I n 1, bl . 113 . Voorts voor de Engelsche gemeenten C. Sepp, BibI . van Ned. kerkgeschiedsch . bl . 379 vlgg. °) Syn . Regl. v . d . kerkeraden art . 14,6° . 7 ) Over de voormalige Eng . Presbyter . Kerk to Rotterdam, in 1875 opgeheven, Rotterdam in den loop der eeuwen II 94 .101 . 8 ) Uitvoerig in Rotterdam in den loop der eeuwen II 7394 met eene prent van de kerk op het Vasteland blz . 81 .

110 Wij gaan thans verhalen van de N . H . K . in de overzeesche gewesten . Doch ons bestek sluit -- zee- tot ons leedwezen de Nederlandsche kerken over de grenzen van het Koninkrijk buiten t .w. de beroemde gemeente in Austin friars to Londen, de Dutch Church, al van 1550 ; de Vlaamsche in Roubaix ; de Belgischnationale kerk, de Belg . Christ . Zendingskerk, Geref ormeerde kerken ; de Ned . Her,. gemeenten in Duitschland ,door de synode der N . H . K . gesteund; de Hollandsch-Af rikaansche kerken d .w.z . de Nederd . Geref. van de Kaap, van den Oranje-Vrijstaat, van de Transvaal, van Natal, voorts de Nederd . Hervormde kerk van Afrika, de Geref . kerk in Zuid-Afrika ; de Hollandsch-Amerikaan . sche kerken t.w. The Reformed Church in America en The Christian Reformed Church in North America : Van hoe groote belangrijkheid ook, ons bestek sluit helaas hare geschiedenis buiten . Koning Willem I, een voortvarend, hard werkend, maar auto cratisch vorst heef t niet alleen in Nederland, maar ook in de overzeesche gewesten de zaken der Kerk geregeld . En hier had hij de handen vrijer . De grondwet van 1815 bepaalde in art . 60 : „De koning heef t bij uitsluiting het opperbestuur over de volkplantingen en bezittingen van het Rijk in andere werelddeelen ." Laat het zijn dat dit „bij uitsluiting" bedoelde de oude compagnieen voor goed to onttronen,1) de koning voelde zich de machthebbende in de gebieden over zee en was op die macht zoo naijverig, dat hij zelf s den Kamers geene inlichting begeerde to geven over het besteden van de koloniale f ondsen . In Augustus 1816 was Java in onze handen overgegaan, in November volgden Banka en Palembang, voorjaar 1817 de Molukken, 1818 Malakka . Van de laatste booze jaren had ook de Indische Kerk den terugslag ondergaan : in 1809 was er geen enkele predikant om haar to dienen, zoodat sommige residenten hunne f unctien waarnamen, in 1817 waren er vij f . 2 ) Toen greep de koning in . r) VanHogendorp, Bijdr . tot de huishouding van Staat VIII 297 (uitg . van Delft 18181829 in tiers deelen ; van Zalt-Bommel 1859 2 in 5 deelen met aantt . van Thorbecke) . 2 ) G. W. Uhlenbeck, De verhouding t. den Staat en de 1 hr. kerkgenootschappen in N . 0 . I ., 1887, blz . 51 vlg. Voor de geschiedenis der Indische kerk onder de Republiek o .a . C. A. L . van Troostenburg de Bruyn, D e h e r v . K e r k i n N e d . 0. I n d i e, Arnh. 1884 . J . 1Vlooy, Geschied . der prot . Kerk in Ned. 0 . Indie, Weltevr. 1923 I B o u w s t o f f e n I, 1927 . Veel kerkelijke stof ook bij F, de Haan, D u d- B a t a v i a, Bat . 1922, 2 din, met platenalbum .

111 Een Kon . Besluit van 4 September 1815 bracht alle kerkelijke zaken bij het Departement van koophandel en kolonien ; 13 October benoemde de koning eene commissie van zeven leden ter behartiging van de belangen der hervormde kerken in Ned . Oost en West Indie, herleving van het oude instituut der Deputati ad res, indicas .1) Vij f jaar later veranderde zij reeds van karakter . Een Kon . Besluit van 7 Dec . 1820 no . 113 spreekt niet meer van her' vormde kerken, maar van de eene Protestantsche . Hare belangen worden toevertrouwd aan eene Commissie tot de zaken enz . onder toezicht van het Departement voor de N . H. K . Zij rapporteert, adviseert, houdt briefwisseling met de kerkgenootschappen, examir neert de a.s . Indische predikanten, maar is zelve los van elke kerk . Zij vertegenwoordigt het kerkelijk bestuur in 0, en West Indie bij de synode en een hare- leden woont de vergaderingen van dat lichaam bij . Er zijn zeven leden onder wie de secretaris der Hervormde, der Evang . Luth . synode en van het Prov . Kerkbestuur van Z. Holland . Zij is dus eene zuivere staatscommissie : de Staat had de Kerk in Indie losgemaakt van de vaderlandsche en gevormd tot een van de regeering geheel of hankelijk orgaan . Den 3den Januari 1 installeerde de heer Repelaar van Driel, directeur generaal der hervormden, de nieuwe commissie tot de zaken . Voorzitter was ds . J. J . Dermout . 2 ) Art . 8 van het Kon . Besluit van 1 820 beval de organisatie der Indische kerken door den koning . Als gevolg daarvan deed Z . M . een eersten stag op Curacao . Zijn afkeer van scheuring en secteschap en zijn begeerte naar eenheid en eenr dracht hebben hem bij zijn koloniaalrkerkelijke politick geleid . Na door het rapport van gouverneur Kikkert, November 1816, omtrent ook de kerkelijke toestanden op Curacao to zijn ingelicht, na den lutherschen en den hervormden kerkeraad zijn wensch to hebben kenbaar gemaakt, na het advies der Commissie tot de zaken to hebben ingewonnen, dat gunstig bleek, besloot de koning 12 November 1824 tot samensmelting der beide gemeenten op den grondslag „van het Evangelic overeenkomstig met de grondbeginselen van het protestantismus" en Zondag 24 April 1825 had eene plechtige, kerkelijke viering der vereeniging plaats . Zoo ook op Aruba . 3 ) Tien jaar later volgde Oost-Indie : een Kon . Besluit van 11 Dec . 1835 no . 88 bepaalde in art . 1 kort en goed : De protestanten in 1 ) Hooyer, K e r k e l . W e t t e n 1846, blz . 313 vlg. Ypey en Dermout a. w. IV 649 . 2 ) Over hem laatstelijk C . Tazelaar, D e j e u g d v a n G r o e n, 1925, blz . 4153 . 3 ) Zie mijn artikel in de W . I n d. G i d s 1925, bl . 193-206.

112 led. 0 . Indie zullen voortaan maar een kerkgenootschap vormen . Het was eene wel zee- bedenkelijke inmenging van den Staat in kerkelijke aangelegenheden, maar er is toch jets kloeks in de poging, om de oorzaken van veel vaderlandsche kerktwisten weg to nemen . De verdere inhoud van het besluit behoort hier niet, r ) noch ook het verhaal van het verzet in de kringen van het Reveil tegen 's konings maatregel . 2 ) 1Vliddelerwijl gaf een Kon . Besluit van 28 October 1840 n° . 57 een reglement op het bestuur der protestantsche kerk . 3 ) Artt. 1 en 2 rangschikken alle gedoopte of ongedoopte protestanten onder het eene kerkgenootschap, zoolang zij zich niet vrijwillig hebben of gescheiden . De koning benoemt de predikanten, art . 17 ; zendelingen kunnen hulpprediker worden, art . 18 . Al deze besluiten stelde men eerst in 1 844 in werking ; 30 November van dat jaar had de plechtige installatie van het Hooger kerkbestuur plaats onder Mr . van Nes, Raad van Indie. 4 ) Slechts is art . 7 aldus gewijzigd dat voorzitter van dat kerkbestuur of een Raad van Indie zijn moet of een ander aanzienlijk lid der gemeente . Het cachet volant is gebleven, het verslag aan de regeering verschijnt thans om de twee jaren . Bij de kerkelijke gebeurtenissen van deze jaren kunnen wij niet stilstaan, s ) omdat wij nog van het tegenwoordige spreken moeten . s ) Volgens het koloniaal verslag over 1926 behooren tot de protestantsche kerken 121 .784 Europeanen, van wie 24 .794 lidmaten en 447.585 Inlanders, van wie 128 .838 lidmaten . Het aantal predi1

) Hooyer, K e r k e 1 . W et t e n blz. 321 vlgg. 324 vlgg.

0. G . Heldrmg, De Ned. Herv. K e r k in I n d i e 1855 . Daaregen A. A . F. Moonier, Open Brief, 1855 . 3 ) Hooyer, a . w. bl. 327 .332 . b) Verzameling der voorschriften enz . Batavia 1902 . Voor bezoeksreizen, die van ds. Kam en S . Roorda van Eysinga, 1822-25, mijn art. in N e d e r 1 . A r c h i e f 1927 ; die van dr. S . A . Buddingh, 1852-1857 in 's mans N e e r 1 a n d s 0 o s t- I n d i e, Rotterd . 1859/61, 3 din. m . fraaie platen. 6 ) W. van Lingen, De prot . Kerk in Ned . 0 . Indie 1911 (K. en Secte V, 4) ; dez ., K 1 e u r b e k e n n e n, 1911 . J . N. Wiersma, S l a a f~ S c h e o n d e r w o r p e n h e i d enz ., Rotterd . 1889 . W . H. Alting van Geusau. De neutraliteit der overheid in de Nederl. kolonien jegens godsdienstzaken, Haarl . 1917 . N. Klaassen, Reorganisatie of desorganisatie, Soerab ., 1914. Dez., De reorganisatie-voorstellen, 1914, n .i.d.h. J . Rooker en w. F . Breyer, A n t w o o r d, Weltevr ., 1914 . S . A, de Vries, S c h e i ding van Kerk en Staat, Bat . 1918.J . Mooij in Stemmen V. W . e n Vr. Nov ., 1918 . Vijf artikelen in N. R . C. van 19 Febr.1922 Ochtendbl . den vlgg.

113 kanten is in Dec . 1913 gebracht op 43, verdeeld over 33 predikantsr plaatsen en we! 21 op Java, waarvan Batavia met 5, Soerabaja met 3, Bandoeng en Semarang met 2 predikanten ; 6 op Sumatra ; 2 op Borneo ; 2 op Celebes; 1 op Ambon met 2 predikanten ; 1 op Timor. Zij worden op voordracht van de Commissie tot de zaken bij Kon . Besluit benoemd terwijl de G . G. de standplaats aanwijst . Hadden wij onder de Republiek, zij het dan ook maar voor enkele jaren, seminaria tot opleiding van Indische predikanten ; was onder Wilr lem I althans de theoretische kennis van het Maleisch en het lezen en schrijven van Arabisch verplicht; 1 ) tegenwoordig is helaas eene opzettelijke opleiding tot het Indisch ambt onbekend, al wordt er wel op aangedrongen . 2 ) Ook op de schoonheid en beteekenis ervan heeft men wel gewezen 3 ) en ook geklaagd over de hokvastheid der Nederlandsche predikanten, die hen voor ruimer werkkring in verre landen doet terugdeinzen . 4 ) Ruimer inderdaad . Men krijgt van de uitgebreidheid der predikantsressorten een indruk, wanneer men den voortref f elijken Atlas der Protestantsche kerk in Nederlandsch Oost-Indie door ds . J . Mooij, uitgegeven to Weltevreden in 1925, bestudeert. Want hij geef t eenvoudige, duidelijke en nauwkeurige overzichtskaarten van alle predikantsressorten en hulpr predikersaf deelingen met toelichtenden tekst, die met zorg bewerkt is en alle inlichtingen geef t . Wie er een refs mede maakt door den Archipel, zal den arbeid der protestantsche kerk leeren hoogschatr ten en de toewijding harer dienaren bewonderen . En die uitger breidheid? Hier is Pontianak, Westerafdeeling van Borneo. Het strekt zich uit over lief st drie gewesten ,het genoemde op Borneo, Riouw en onderhoorigheden en Belitoeng d .i . Billiton, en al de gemeenten in zijn ressort moet de predikant enkele malen per jaar bezoeken . 5 ) In gemeenten waar hij slechts zelden kan komen, kunr nen gemeenteleden, ook vrouwen, godsdienstonderwijs geven. 6 ) De regeering geef t zoo noodig toelagen . Van de benoeming geschiedt mededeeling aan het hoof d van het gewestelijk bestuur . De gemeenten staan als in patria onder kerkeraden, de diakenen hebben de armenzorg, men vindt ook hier en daar wijkzusters, zie1) 2) 3) nen

Hooyer, a. w. blz . 326 vlg . L. Knappert in N. R . C. L . Knappert, Zullen wij de Indische Kerk gaan diein Teek . des Tijds Dec. 1919 . 4) N. R . C. 24 Juli 1926, Ocht . B . Schetskaart van Pontianak met toelichting A t 1 a s als in den tekst blz . 786 vlgg . Circulaire van het kerkbestuur 22 Maart 1900 . V e r z a m e 1 i n g als boven blz . 43-46. 8

114 kenverpleging, hof jes voor ouden van dagen . De kerkdienst is als bij ons met dezelf de psalm en gezangbundels . De Willemskerk aan het Koningsplein is van 1839 . De beroemde Buiten- of Portugeesche Kerk is van 1695 en hare grondige restauratie kwam in 1925 ger reed . 1 ) 0p Amboina de niet minder bekende nieuwe 1Vlaleische Kerk, in 1781 onder gouv . Bern . van Pleuren door Gabriel Nicolaas Guericke, op de plaats van de in 1695 door gouv . Nic. Schaghen gebouwde kerk, opgetrokken . Van hout, op steenen plinten, door twee torens gekroond, trekt zij uitwendig weinig de aandacht, van binnen maakt zij grooten indruk door haar sierlijke zuilen, preekr stoel, ebbenhouten bankers, rouwborden en graf zerken . 2 ) Ter voorziening in de godsdienstige behoef ten van inlandsche christengemeenten, aangesloten bij de Protestantsche kerken in Indie (over de zendingsgemeenten spreken wij later) , stelt de regeering hulppredikers aan . De G . G . bepaalt hun standplaats, zendelingen genieten de voorkeur. 3) Er is een reglement op het hulppredikerschap en op het examen, daarvoor noodig . 4) Op Java is er alleen eene of deeling to Depok, de overige liggen vooral in den Oostelijken Archipel . 6) Als voorbeelden van uitgebreide of deelingers noem ik Tondano ( Nlinehassa ) met 35 inlandsche christen gemeenten, 26 scholen van het Ned . Zendel, gen ., 6 gouvernementsr en 8 districtscholen, 11 Inlandsche leeraars met kerk en school in elke negorij en een polikliniek ter hoof dplaats Tondano . s ) 1Vlaoembi omvat 45 gemeenten in de Noordpunt van Celebes en op de eilan den ten Westen, Boenaking, Silading enz . Iedere gemeente heeft een kerk, die ook als school dienst doer, een kerkeraad, registers in duplo, zangvereenigingen en zangscholen ; er zijn 10 Inlandsche leeraars; de gemeenten worden bezocht per prauw, per rijtuig of to paard . 7) Het is helaas niet mogelijk aldus voort to gaan, wij kunnen slechts de bestudeering van den atlas aanbevelen . s ) Op de hulppredikers rust ook de opleiding van de genoemde inlandsche leeraars . s ) Dit geschiedt op 5-jarige cursussen, op drie kweek1) Oudheidkundig verslag over 1920 blz . 52, 88 vlg . ; over 1921b1 . 7, 49, 154 vlgg . ; over 1922 bl . 57 ; over 1923 bi . 11 vlg, en over 1925 bl . 102. ) Verslag Oudheidk. Dienst over 1921 bl . 179-185geill . S ) Verzameling als boven bl . 74 .78. 4) s Verzameling als boven bl. 80-83. Alle bij Van Alphen, K e r k e 1 . H a n d b. 1927 bl . 507 .513 en A t l a s als boven bl . 96-166. ) A t l a s als boven bl . 102 vlg. 7 ) A t l a s als boven bl. 118 vlgg. 8 Vergel, wat wij schreven N . R . C. 12 Octob. 1925, Av. A. 8) Verzameling als boven bl . 90 vlg.

115 scholen, Tomohon in de Minehassa, Ambon en Koepang . Deze inlandsche leeraren kunnen a11e predikantsfunctien verrichten, ja sours als hulpprediker optreden, waartoe dan het hoof d van het gewestelijk bestuur hen benoemt, op voorstel van den predikant . Nog vermeld ik de dusgenaamde „Keuchenius-mannen", leeraars die vooral in het leger onder de mindere militaire arbeiden . Nog onopgelost bleef tot nog toe het vraagstuk der scheiding van Kerk en Staat in Indie, waarmede evenwijdig dat andere van de reorganisatie van de Kerk . Pogingen tot scheiding zijn reeds beproef d onder Fransen van de Putte 1866, van Bosse 1869, Keuchenius 1890, De Waal Malefijt 1910 .1) In 1919 benoemde men weder eene commissie ten onderzoek uit vertegenwoordigers van onderscheiden kerkgenootschappen en richtingen, secretaris Dr . Schrieke, aan wie de regeering eene nota ter voorlichting verstrekte . Deze nota bevat dezelf de denkbeelden als een ontwerp-reglement voor de algemeen protestantsche Kerk in Indie, dat de predikanten Breyer, Rooker, Mooij en Mr . de Roon Swaan hadden opgesteld, in opdracht van eene vergadering in de Willemskerk, den 19 September 1916 onder voorzitterschap van den gep . generaalrmajoor J. G . H . de Voogd samengekomen . Dit . ontwerp, dat 28 Januari 1919 gereed kwam, wijkt sterk of van dat der genoemde staatsr commissie in 1910 . Het houdt meer rekening met de praktijk . Het wil bet oude, algemeen karakter der Ind . Kerk handhaven, zoodat zij open staat voor a 11 a protestanten . In de Commissie tot de taken wil bet Ontwerp geen leden van kerkgenootschappen zitting laten hebben, die in Indie door eigen gemeenten vertegenwoordigd zijn, geen geref ormeerden dus . Want voor alles geen secte- en richtingsstrijd! Ook geen hierarchische organisatie ; een verlicht despotisme schijnt vooralsnog het raadzaamst t .w. bet kerkbestuur to Batavia, dat echter de adviezen inwint van de ressortale vergadering; of deelingsvergadering (inlandsche voorgangers met kerker raadsaf gevaardigden ) ; conf erenties van predikanten, hulppredikers en of gevaardigden van een kring en van de groote vergadering van of gevaardigden uit alle kringen der Kerk . De Haagsche Comr missie moet bestaan uit vier Indische en drie Nederlandsche leden . Vrouwen zullen actief en passief stemrecht hebben . Onder de verr grijpen, die onder de tucht vallen, behoort ook de bestrijding van het algemeen karakter der Kerk . En leertucht wordt onmogelijk ger 1) Het ontwerp der commissie door dezen minister ingesteld, voorz. Mr. J . C . de Marez Oyens, waarbij ook gereformeerden zitting zouden hebben in een Commissie van bijstand, heeft de Indische predikantenbond op zijn vergadering to Soerabaja in 1921 onaannemelijk verklaard.

116 maakt . Ziedaar het voornaamste uit dit Ontwerp van 1919, waarmede, zooals wij zeiden, de regeeringsnota aan de staatscommissie overeen kwam. Bestendiging van den band met den Staat is het verlangen der Kerk zelve. Onder de voogdij van den Staat, die den godsdienstleeraar geheel vrij last, kan hij zijn ambt evengoed waarnemen als overal elders . 1) En op den chr . ethischen partijdag to Djocja, 25 Sept . 1918, zeide ds . S. A . de Vries dat zoowel geleidelijke losmaking als plotselinge doorsnijding der zilveren koorde ernstige schade veroorzaken zou . Doch de historische rechten vinden in den Volksraad juist bestrijding. Laat men ze los, dan blij ft alleen over art. 122 van het Ned . Ind. regeeringsreglement : ,,in de bestaande inrigting en bestuur der chr . kerkgenootschappen wordt geene verandering gebracht dan met wederzijdsch goedr vinden van den koning en het betrokken kerkgenootschap'' . Dat woord „inrigting" slaat volgens de commissie van 1919 ook op de f inancien, maar de tegenstanders van staatssteun ontkennen dat . Het rapport dier Commissie wil derhalve : niet langer staatsvoogdij, de Kerk zelve regelt hare inwendige aangelegenheden, geldelijke steun blij f t . Anders stort het Instituut ineen, en zal de Staat die verantwoordelijkheid op zich durven nemen? De som in geding is f 1 .400 .000 . Misschien ware kapitaaluitkeering in eens beter . Het beste ware zulk eene belangstelling van de leden der Kerk, dat zij zich zelve redden kon . Maar -- de uitzonderingen daargelaten daaraan ontbreekt het al to veel juist bij de ontwikkelden en ger goeden, zooals Nehemia 3, 5 al wist : „hunne voortref f elijken bragten hunnen hats niet tot den dienst des Heeren ", bij welke plaats Luther pessimistisch aanteekende „Deux Aas en heelt niet, Six Cinque en geef t niet, 'Quater drij die helpen vrij ." 2 ) Van de bladen noemen wij het Algemeen Protestantenblad, weekblad voor Nederl . Indie, gewijd aan de belangen van de protestantsche kerk in N . I . Het staat onder hoof dredactie van ds . F . Pont, is rijk van inhoud en in ruim verdraagzamen geest . Het trotsche en glorieuse gebied onzer overzeesche gewesten, in de dagen der Repubhek over den ganschen aardbol verspreid, omvat thans alleen flog, behalve Ned . Oost Indie, Suriname, Curar cao, Aruba en Bonaire, St . Eustatius, St . Martin en Saba - alles wat ons overbleef van een Nederl . Westrlndie, dat eenmaal ook Aldus b .v . dr. van Lingen in het gen. K 1 e u r b e k e n n e n . In den befaamden D e u x- A a s r b ii b e l . De termen zijn ontleend aan de worpen van het verkeerbord . )

2

117 het Recif in Brazilie, Demerary, Essequebo en Berbice omsloot . Van hare geschiedenis in het algemeen gelijk van die der gereformeerde kerk binnen haar gebied in het bijzonder moeten wij weder zwijgen .1) De tegenwoordige toestand der N . H . K . is aldus . Eerst Suriname . Op een geheel van 42000 protestanten telt men to Paramaribo 9000 hervormden, bediend door twee predikanten . 2 ) In de stadskerk, ingewijd 5 Juli 1835 door Prins Hendrik (nadat de prachtige kerk van 1814 in den noodlottigen brand van 21/22 J anuari 1821 was verwoest) , een langwerpig, achtkantig, onaanzienlijk gebouw, kwam in 1925 een nieuw, prachtig orgel van de firms Sanders to Utrecht, dat door een neger-organist uitstekend bespeeld words . De kerk heet in het Neger-Engelsch „bak'ra-kirke", kerk der blanken . Dat was vroeger zoo ; thans bestaat zij voor het meerendeel uit kleurlingen en ook zwarten, die, vooral bij de avondpreek om 7 uur, tot wel 1000 in getal opkomen . De kerkeraad bestaat uit de twee predikanten, zes ouderlingen en zes diakenen, onderverdeeld in armvoogdij, weesvoogdij en kerkvoogdij . 3 ) De verkiezing berust bij de manslidmaten via een kiescollege. De cater chisaties worden door 400 a 5001eerlingen bezocht, er is een zonr dagsschool in het Bedehuis ( de tweede kerk) waarin de stichtster, 1Vlevr . Annetta Bos-Visser, schoon al 83 jaar (in 1925) nog altijd les geef t aan 100 kinderen, 4 ) terwijl er in de stad eene zondagsr school is met 600 a 700 kinderen, waaraan 26 dames, voor een groot deel Surinaamsche onderwijzeressen, les geven . Avondmaalsviering, doopbediening en kerkelijke huwelijksinzegening zijn zeer in eere, aan de zieken words het avondmaal thuis uitgereikt, of zonr derlijke bekertjes zijn in gebruik, het avondmaal op het sterfbed 1 ) Men vindt literatuur over de W . I . kergeschiedenis (behalve in de_ algemeene werken van Ph . Fermin, J . J. Hartsinck, J . G. Stedman, C . A . v. Sypesteyn, J. Wolbers, J . R. Thomson, M . van Blankensteyn, eater van Coil) in C . van Schaick Proeve van de geschiedenis vooral der hervormde Kerk in Suriname in West-Indie I 541, 81-88 (1855) . S . van Dissel, E e n i g e bijzonderheden betrb de chr. here. gemeente to Paramaribo, 's-Gray. 1877. Eene episode gaf A. A. van Schelven in W e s t - I n d. G i d s Juni 1922, b1. 6590. 2 ) Van Aiphen, K e r k . H a n d b . 1927, bl. 513 zegt drie, eene vergissing waarop wij zoo aanstonds terugkomen . 3 ) Reglement voor de h ere . gem. t o Paramaribo door dr . J . C . Zaalberg, in werking gesteld 1 Dec. 1884 . Een foto v, h . kerk • gebouw in 0 n z e W e s t n°. 15 en bij G. Verschuur, V o y a g e a u x t r o i s G u y a n e s Paris 1894, p . 229 . 4 ) Daarom ook „Bedehuis Annetta" . Zij is ook de oprichtster van de na to noemen vereeniging „Liefdewerk".

118 gelijk ook den huisdoop aan een stervend kind weigert de kerker raad als roomsch . In de districten doopen de Hernhutsche zendelingen (over wie later) ook de hervormde kindertjes . De armvoogdij ondervindt den steun der genoemde vereeniging Lief dewerk, eene diakonessenvereeniging der here . gemeente, die vooral stille armen van goeden stand helpt, wier aantal in bet jaarverslag over 1924 ontstellend groot beet . Uit deze vereeniging is de Stuiversr vereeniging voortgekomen, het hervormd begraf enisf onds, zooals elk kerkgenootschap er een beef t, met een eigen kerkhof, Lina's Rust ( aldus genoemd, volgens vaste gewoonte, naar de eerste doode, die er begraven werd) .1) Voorts is er de vereeniging ,,Uw Ka ninkrijk kome", wier wijkzusters en wijkbroeders de gemeenteleden bezoeken en aan de predikanten adressen verschaf f en, een noodig werk in deze stad van 40 .000 inwoners, waar achter elk woonhuis, aan de straat gelegen, nog tal van woninkjes op bet erf staan, voor een deel de oude slavenwoningen en akelige krotten . Onder bet yolk bestaan ook gebedsvereenigingen, waar uit den bijbel gelezen en daarna gezongen wordt, bij de hervormden ook uit de bundels van den Protestantenbond . Zulke zangbijeenkomsten hebr ben ook plaats in een dederhoso (sterf huffs) en een verjarie-hoso . De gemeente aan de samenvloeiing van Commewijne en Cottica, 1688 gesticht, ging in 1758 to niet ; vijf mijlen hooger op, daar waar de Perica-kreek in de Cottica valt, stond sinds 1 721 eene derde gemeente, voor de bevolking der daar gelegen plantages, wier laatr ste predikant Juli 1 797 naar Paramaribo vertrok . 2 ) Zoo was dan alleen Nieuw-Nickerie over, geheel in bet Westen aan de zeekust, waar de Nickerie in de Corantijn vloeit . Er was daar eene gemeente van 127 zielen, maar onlangs beef t men de predikantsplaats opger heven, tevens besluitend haar als derde predikantsplaats naar Paramaribo over to brengen, van waar uit dan ook Nickerie zou bediend worden . Gouverneur, Koloniale Staten, kerkeraden waren bet daarover eens geworden, toen de minister, tegen bet advies van den Gouverneur in, die derde plaats weer ophief -- eene der vele bladzijden uit Suriname's lijdenshistorie . Aldus geraakte N . Nickerie haren predikant kwijt en Paramaribo is er op achteruit gegaan . Want de minister droeg evenzeer den arbeid in N . Nickerie aan de beide predikanten in Paramaribo op - zonder vergoeding, en die zijn flu 120 dagen in bet jaar uit eigen gemeente weg . 1 ) Het laatste jaarverslag dat ik raadpleegde was dat in bet P r o t e s t a n tenblad in de kolonie Suriname van 22 Aug . 1925 n° .34. 2 ) W. Boekhoudt, U i t m ij n v e r 1 e d e n, Winsch ., 1874, blz . 121 zag nog de bouwvallen der kerk, geheel met kreupelhout overwoekerd .

119 Doch zij hebben zich geschikt, om de menschen in N . Nickerie niet aan bun lot over to later : er is daar toch al zulk eene sterke zuiging naar Britsch-Guyana . 1 ) En thans, najaar 1927, is er bovendien in Paramaribo nog eene vacature! Het reeds genoemde Protestantenblad voor de kolonie Suriname ( ds . J . W. Poort, Par . ) telt een groot aantal abonne's en werkt zelfs met een batig saldo . Op Curacao 2 ) werd, wij zagen bet reeds, in 1 825 hervormd en luthersch in eene protestantsche gemeente samengesmolten 3 ) met een zielental van 2100 . Die wordt thans bediend door twee prediM kanten, aanvankelijk een luthersch en een hervormd, maar sinds bet emeritaat van ds . A . I . K. Meyer in 1866 werd er geen luther raan meer benoemd . De hervormde kerk, de oude garnizoenskerk (sinds 1635) ligt binnen fort Amsterdam, meer breed dan lang, met den kansel tegen bet Oosten, een orgel, gouverneursbank en een consistoriekamer met uitzicht op de batterijen. Zij is van steer en verving in 1771 de houten . Het voor de verbouwing door architect Hendrik Hamer gebruikte mahoniehout beef t zich voortref f elijk gehouden . In 1826 werd de consistoriekamer gebouwd . Op bet einde der 18de eeuw woonden de predikanten nog in bet fort, daarna er buiten met vergoeding van huishuur . 4 ) Er is preek om 9 en 7 uur voor een klein gehoor, er wordt gecatechiseerd op de scholen, althans voor de meisjes, order wie bij geval ook jodinnetjes. Men zingt de psalmen, evang . gezangen en vervolgbundel, maar de gemeente, verhaalt men ors, zou gaarne wat opger wekter muziek b .v . Engelsche willen, ors kerklied beet niet geschikt voor tropische menschen . De diakonie bedeelde in 1924 met f 2372 .85 met een ontvangst van f 2339 .45 . Zondagsheiliging kept men op Curacao niet, en in Willemstad met 20 .000 zielen bestaat 1 ) Zie mime mededeeling in N . R . C. 17 Oct. 1925, Av. 2 ) Algemeen voor hare geschiedenis : J. H . Hering, G. B . Bosch, M. D. Teen. stra, vooral J. H. J . Hamelberg, D e N e d e r l a n d e r s o p d e W . I. e i 1 a n d e n, Amst. 1903 I en II, 1 (niet verder verschenen) . H. J. Nijman Beknopte aardrijksk . der kolonie Curacao, Amst . 1909. Kerkelijk: S . an Dissel, D e h e r v . g e m. v a n C u r a c a o in .en de archivalia a 1 d a a r K e r k h. A r c h i e f II, 1859, bl . 291-413 bi. 292 vlg ., 371 vig. 8 ) Het nieuwe zegel der gemeente vertoont een opengeslagen bijbel waarop de woorden 1 Cor . 12, 13, daarboven twee in elkaar gelegde harden en bet randschrift Vereenigde protestantsche gemeente Curacao . Van bet oude zegel een foto bij Hamelberg a . w . I 200. 4 ) Aan den waterkant der Willemstad staat nog een huffs, flu logement, genaamd hansje domi d.i . hantjoe domi, scil. kasa dus : groot huffs van den domine (mondelinge med.) Een der tegenwoordige predikanten woont in een afgedankt oud hospitaal buiten de stad met prachtig uitzicht over de zee .



120 geen boekwinkel, alleen, seders kort, eene openbare leeszaal . . Maar de „olie", die zooveel geld under de menschen brengt, den levens,standaard beefs doen stijgen en de huwelijkskansen vergroot, zal misschien ook was geestelijk vertier brengen, gelijk zij ook de kennis van bet Nederlandsch bevordert, voor velen hier als eene vreemde taal . Een vroeger protestantsch blad, Voz di Pueblo, beefs bet niet kunnen houden .1) Op Aruba, waar de W . I. Compagnie om haar monopolie geen particulieren duldde en er dus van eene gemeente geen sprake was, hebben ds . Bosch van Willemstad met gouv . mr. J . J. Elsevier in 1821 een onderwijzer gebracht, den beer K, van Eekhout, die 14 Februari 1822 ook als godsdienstleeraar optrad, er werden twee school- en kerkopzieners benoemd, men stelde een huishoudelijk reglement vast en 30 Juni 1822 was de eerste godsdienstoef ening . Curacao schonk haar oude doopbekken . 2 ) Dat ook hier lutherschen en ,hervormden vereenigd werden, heb ik gezegd . De kerk is van 1846, 3 ) later kwam er een kerklokaal to Santa Cruz voor de protestantsche mijnwerkers en een kapel to Canachito . Maar deze Jaatste, door „heethoof dige kwaadgezinden" verwoest, werd ver vangen door de Kapel to Piedra Plat, waar om de veertien dagen in bet papiementsch words gepreekt . 4) In 1903 richtte de kerkeraad een bijzondere school op voor de kinderen der buitengemeenten en de kleine consistoriekamer achter de kapel does dienst als school . Er is op Aruba van 1 858 of gedurende enkele jaren een predikant geweest, Nic . Adr . Kuiperi, van Puflijk en Leeuwen beroepen, thans arbeidt er, voor de 334 zielen tellende gemeente, sinds 1919 de oudrzendelingrleeraar A, van Essen . Bonaire, 5 ) waarvan de Compagnie meer werk maakte dan van Aruba, waar wij een aantal commandeurs kennen, op korter of stand van Curacao, bovenstrooms en bovenwinds en daardoor een voor post van bet hoofdeiland, telde such in 1774 nog geen andere blanken dan compagniesdienaren . Ook hier beef t ds . Meyer eene ie nog N. R . C. van 15 Juli 1927 Av . B. ~ Het A r u b a- n u m m e r v . h . Alg. Ned . Verbond blz . 287 a spreekt van een avondmaalsbeker . 3 ) Een verslag van de inwijding (door ds . Meyer) in de C u r a a 0c S che courant en daaruit bij van Dissel a angeh. Archief bl. 394 vlg . Van de kerk een foto in 0 n z e W e s t n° . 172 en twee in mijne verz . 4 ) Onze West n°. 173. 5 ) Over Stuyvesants barbaarschen maatregel van de verbanning van EsopusIndianen naar Bonaire in 1660 J . Romeyn Brodhead, H i s t o r y o f t h e S t a t e o f N e w r Y o r k I 676 . Hamelberg a, w . 1116, 194.198 . B o n a i r e n u m m e r van Neerlandia 1907.

121 kerk gesticht, die hij 9 Maart 1847 inwijdde .1) De tegenwoordige gemeente met een 125 zielen words bediend door den godsdienstr onderwijzer R . Foppema . De drie bovenwindsche eilanden, voor onze koloniale geschier denis van zoo groot belang en waar ook de Hervormde Kerk bloeiende gemeenten heel t gehad, wier historie nog opgedolven moet worden uit de archieven, 2 ) moeten in ons bestek buiten beschouwing blijven, omdat er geen predikanten der N . H . K . meer zijn . De dienst words verricht, op St. Martin en St . Eustatius door wesleyaanschrmethodistenzendelingen, op Saba door een anglikaansch geestelijke . 1 ) Ook hiervan een verslag in de C u r a c a o s c h e c o u r a n t en daaruit bij Van Dissel t. a . p . 396 vlgg. 0 n z e W e s t n°. 174. 2 ) Van de bestudeering der kerkelijke archivalia van St . Eustatius (Rijks . archief) hoop ik binnen korten tijd verslag to geven .

Iv. DE PROTESTANTSCHE ZENDING . Aan de bladzijden over de N . H . K . in Oost en West Indict zullen zich deze over de protestantsche zending ongezocht aanr sluiten. Het is waar, dat zij voor een goed deel niet kerkelijk is in letterlijken zin, dat misschien alleen bij de Gereformeerde kerken; maar er is toch eene classicale zendingsactie in de Ned . Herv . Kerk ( elks classis neemt eene bepaalde streek in Indict voor hare rekening yen geef t een zendingsblaadje uit ), eene Doopsgezinde vereeniging tot bevordering der evangelieverbreiding, een Nederl. Luthersch Genootschap voor In- en Uitwendige Zending en zoo voort . Inderr daad behartigen zooveel vereenigingen de protestantsche zending,1) dat men, tegen de nationals splijtingszucht in, naar samenwerking heeft getracht. Zoo hebben wij dan thans zeven samenwerkende zendingscorporaties t .w. het Nederlandsch Zendelinggenootschap (opger. 1797), het Java-Comite (1855), de Nederlandsche Zendingsvereeniging (1858 ), de Utrechtsche Zendingsvereeniging (1859), het Sangir en Talaud Comite (1887), de Salatigarzending (1999) en het Rijnsche zendingsgenootschap, welks arbeid op Borneo in 1925 door de Bazelsche Zendingsvereeniging is overgenomen, die tot de samenwerkende corporaties is toegetreden . Zij hebben hun centrum in het zendingsbureau, dat gevestigd is to Oegstgeest in het gebouw der zendingsschool, onder vier zendingsr directeuren, met als orgaan het Nederlandsch Zendingsblad . Te Batavia is het zendingsconsulaat gevestigd, ingesteld door het Nederl. Bijbelgenootschap (1814 ), dat immers arbeidt in dienst der zending door bijbelvertaling en werspreiding . De zendingsconsul vertegenwoordigt de protestantsche zending bij de Regeering . Er is voorts een zendingsstudieraad, die belangstelling en lief de voor de zending wekken wil, met eene commissie voor jeugdwerk, hulpraden en een drietal bladen ; een comite voor Nederl. zendingsconf erenties, waarin de meeste corporaties vertegenwoordigd zijn ; eene vereeniging Het christelijk nationaal zendingsfeest, waarin het 1) Men zie Van Alphen, K e r k e 1 . H a n d b., 1927, Bijl. bl . 137.158 .

123 Noordelijk (1871), het Zuider (1873) en het Ooster zendingsf eest (1908) zijn opgenomen . Tot ons groot leedwezen molten wij aan de geschiedenis onzer protestantsche zending geese ruimte gunners . Onder de 0. I . Compagnie bestond zij, niet in naam maar wel in wezen, en valt dus samen met de geschiedenis der toenmalige Indische kerk . Wij moeten, nademaal in dit boek het tegenwoordige en niet het verledene hoof dzaak behoort to zijn, met het noemen van wat literatuur helaas volstaan .1) Zoo wenden wij ons dan tot de tegenwoordige . 2 ) De achting voor, de belangstelling in de zending zijn in onze dagen gegroeid . De zendeling ondervindt steun van de overheid, die ook met subsidies ambachtsonderwijs, ziekenverpleging der zending to huip komt . Dit is niet toevallig . De Westersche beschaving verstoort de animistische godsdienstige voorstellingswereld, het animisme voelt zijn terrein of brokkelen en wordt aan zijn eigen oude denkbeelden en gebruiken ontrukt . Dit veroorzaakt onder natuurvolken al to vaak een stuk breken van den wil om to levers, eene ineenzinking, waaraan er meer sterven dan aan besmettelijke ziekten of sterken drank, het is die Vailala-waanzin, waarover onlangs F . E. Williams 1) Francois Valentijn, 0 u d e n N i e u w 0 o s t I n d i e, Dordr. 1724/26 5 fol. P . Hofstede, 0 o s t I n d. k e r k z a k e n, Rotterd. 1779, 2dln. J . A. Grothe, Archief voor de gesch . der oude H o 11 . z e n d i n g, Utr., 1884/90, 6 din. C . Spoelstra, B o u w s t o f f e n enz . Amst ., 1906/07, I, XIV-XXVIII . C . W . Th. van Boetzelaer van Dubbeldam. De geref. kerken in Ned. en de zending in O . Indie, Utr., 1906. J. R . Callenbach, J u s t u s H e u r n i u s, Nijk., 1897 . J . Craandijk, Het Nederl . Zendelinggen. In zijn willen en w e r k e n, Rotterd ., 1869. E . F. Kruyf, G e s c h. v. h. N e d e r l . Z e ndelinggenootschap, Gron . 1894 . Dez., Het goed recht der chr . zending, Gron., 1895 . L . J. van Rhijn, Reis door den I n d. A r c h i p e 1, Rotterd ., 1851 . A . A. Klein, K o r t o v e r z i c h t v . d . gesch . der zending in 0, en W . Indie, Rotterd ., 1914. Julius Richter, A 1 1 g e m . E v . M i s s i o n s g e s c h . I Indische M., Gutersloh . 1924 2 . 2) Mededeelingen v, h . Ned . Zend. Genootsch .,

Rotterd .1857Ienvolg. De Protestantsche zending, Baarn .

1911/12, 10 dl ., o.a. H. M: van Nes, D e p r o t . z e n d i n g met op blz . 40 literatuur en J . W. Gunning, R e g e e r i n g e n zending . P . M. Franc ken-van Driel, Regeering en zending in Ned . Indie, Amst ., 1923 . H. A. van Andel, Cultuur en Christendom onder de Iavanen, Kampen, 1921 . The international review of missions (1910 seq.) Neue allgem. Missionszeitschrift. De Opwekker . De Macedonler . Voorafzonderlijke onderwerpen beneden bij den tekst . In G . Kamerling, 0 n z e 0 o s t, Gron., 1927 hoofdst. 8 en 17 .



124 geschreven heef t .1) Tegenover die leegte staat de neutrale regeering machteloos, maar kan slechts de zending helpen, die ook wel aan die geestelijke verwoesting deel heeft, dock er meteen wat voor in de plaats geef t, bovendien belangeloos is . Zij ziet niet langer, gelijk de vaderen, in het heidensche alleen het duivelsche en wil gaarne de wederkeerigheid van geven en ontvangen ook op zendingsgebied . Doch vooral, zij heef t in den loop der jaren wijsheid verzameld en begrepen, dat zij niet een Europeesch gedachtenstelsel van dogmatiek, ethiek en kerkinrichting moet brengen, maar dat het Evangelic moet worden ingeplant in de denkwereld en de gedachtensymboliek, in den bodem der vreemde volksziel . Doch dan mogen die gebruiken, die kunst, die symbolische handelingen ook niet ruwweg worden uitgeroeid, maar er moet nieuw leven aan gegeven worden, ze moeten zich laten bezielen door nieuwe gedachten en dus uitdrukking worden van begrippen, die de menschen inderdaad hebben veroverd . 2 ) Deze zijn de denkbeelden van niemand minder dan van Adriani . Niet anders zegt de boven genoemde Oxfordsche anthropoloog R . R. 1Vlarett : „wanneer men een achterlijk yolk uit zijn wildheid wil ophef f en, zie men toe, dat men niet alles bij hen ontwricht, wat tot dan toe hun het leven waard maakte om to leven .'' 3 ) En de woorden van pacer Geurtjens, die ik vroeger reeds aanduidde, zijn treff end aldus : „De gebruiken welke zoo'n yolk beheerschen zijn de belichaming van zijn ziel en zijn leven, en pijnlijk welt het daarom elk hardhandig ingrijpen. Evenals een dokter zal de missionaris alleen in uiterste noodzaak het operatiermes mogen gebruiken . Af breken is eenvoudig genoeg, maar de zending dient zoo min mogelijk op to ruimen zonder jets anders in de plaats to stellen, teneinde geen leegte to laten in het zieleleven der menschen.'' 4 ) Om dezen geest van wijsheid en x) lk ken het boek nog maar alleen uit eene aankondiging in N . R . C. van 8 Juni 1926, Ocht. C. Voorts R. R. Nlarett in P r e f a c e voor Janet B . Montgomery Mc . Govern, Among the headhunters of Formosa, Lond., 1922, p . 14. H. G. Cannegieter, V o o r d e 1 a a t s t e m a a 1 • e h e i l i g e f l u i t e n, Feuilleton N . R. C . 28 Febr. 1920. G. Simon, De positie van den zendeling in de Ind, masts c h a p p ij, n°. 3 in de serie Prot. Zending. 2 ) N . Adriani, Het animistisch heidendom als gods • i e n s t, Oegstg ., 1922 2 . Zie ook zijn levensbericht door Van Ronkel in Levensber . Letterk. 1925/26, bl. 171-189. A. C. Kruyt, Het animisme in den Ind. archipel, 's-Gray, 1906 . Dez., Van • e i d e n tot christen, Oegstg . z, j . Van Nes in N. Theol . S t u d i e n, IOe jaarg, bl. 10 vlg . 3 ) Marett t, a . p . 4 ) B o v e n bij. 66 foot 6 .

125 Iief de dan kan de zending de wonden heelen en ziet ook de regeering hare beteekenis in . Nu kan men aan Van Nes toestemmen : „De zending heeft in het verleden gezondigd door miskenning van den bijzonderen geest van het zendingsvolk, zij zou het nog erger gaan maken door den bijzonderen geest van het Christendom to miskennen ." 1) Met dat al verheugt ons deze eerbied voor het eigene, voor wat den animist heilig is : het verzacht de wonden eener vernietiging van heidensche beschaving waaraan geen ont komen is . Daarnaast sta de erkenning dat de zending alleen het betere brengen kan . Nog eens Adriani : „De heidensche volken aan zich zelf overlaten beteekent : hen to laten uitsterven . Zoo iets is een belangwekkend proces . Wie het wenscht to zien, maakt zich doorgaans zeer boos op hen die het tegengaan . Maar zij, voor wie de heidensche volken voorwerp van studie zijn, kunnen een trap hooger stijgen en hen tot voorwerp ook hunner liefde maken . En dan zullen zij gaan medevoelen met hen voor wie de verkondiging der Hoogste Liefde aan deze volken levensdoel werd .'' 2 ) Hij, die de zending ziet als Adriani verheugt zich dat haar terrein zich uitbreidt . 3 ) Halmaheira had in 1898 twee zendelingen, in 1910 waren er negen, met zestig inlandsche helpers en een vijfr duizend christenen. 4 ) Nieuw-Guinea, in 1905 met drie zendelingen, telde in 1910 24 inlandsche helpers. En van de Mac Clur golf tot de Humboldtbaai in het Noorden, op de scheiding van ons en het voormalig Duitsche gebied ligt het gansche terrein voor de protestantsche zending open . 5 ) Posso op Celebes is door Adriani algemeen bekend geworden . De ontoegankelijk geachte streken condom het Possormeer getuigen nu van den bloei der zending . 6 ) Van Nes t. a . p. Adriani t, a. p. Overzicht van den arbeid der samenwerkende zendingscorporaties Juli 1926-Juli 1927, Oegstg .1927. 4 ) Voor de zending op Hale-ma hers (moederland) J. Fortgens, I n h e t g e z a a i d e en H e t v o 1 1 e koren, Oegstg . 1922/23 . G . J. Ellen, U i t m ij n e e r v a r i n g (in Kau), Oegstg . z, j. Over de grot van Sages op Halm . B . C. D. Drejer in T . K o n N e d . A a r d r. G e n. Maart 1925. s ) J. Rauws, N i e u w- G u i n e a, 's-Gray ., 1919. Voor de B e n t o e n i g o 1 f (N. W. Nieuw-Guinea) een boekje van D . C. A. Bout, Oegstg . 1923 . Voor het S e n t a n i- m e e r (N . 0. bij de Humboldtbaai, het Cycloop-geb . en de nederzetting Hollandia) J. Bijkerk, Oegstg ., 1924. Voor J a p p e n D . C. A. Bout, Oegstg. z. j . 6 ) N . Adriani en A. C . Kruyt, De bare-e sprekende Toradja's van Midden Celebes, Bat., 1912 . A, van der Endt, De sending in Bolaang-Mongondow, Oegstg. Van Adriani 1) 2) 3)

126 Onlangs nog beef t eene vaardige pen met warmte geschreven over eene Paaschviering in een armelijken kampong, waar geheel in bet bare 'eesch gesproken en gezongen werd en de eenvoudige goeroe aan de f el luisterende gemeente van Yisa en Maria Madjalenja verhaalde . 1 ) De Minehassa, sinds 1831 voor de zending geopend, is thans, zooals wij zagen, in bet verband der protestantsche kerk opr genomen . Dat bet maleisch daar voertaal is, is jammer tegenover de vele inlandsche talent 2 ) op de protestantsche, terecht geroemde meisjeskostschool to Tomohon is bet echter bet Nederlandsch . Verder arbeidt de zending op Boeroe sinds 1885, 3 ) op Seran, 4) maar de Sangirr en Talaoer-eilanden zijn aan een of zonderlijk genootschap, zagen wij, toevertrouwd, sinds 1904 met regeeringssubsidie. Soemba daarentegen is voor bet zendelinggenootschap . 5 ) De zending under de Karo-Bataks om bet Toba-meer beef t in 1925 de Bazeler vereeniging overgenomen,°) die ook op Borneo arbeidt .?) Te Leiden hebben wij bet Batak-instituut, waarvoor wijlen M . Joustra zoo veel beef t gedaan . Nias is sinds 1865 zendingsgebied en gaat in de laatste jaren vooruit, met een kweekschool voor inlandsch huippersoneel en, oeconomisch, met natten rijstbouw . De Batoe- en Mentaweirgroep, ten Z, van Nias, vlak tegenover Padang, zag nog in 1909 den zendeling Lett vermoorden . De doopsgezinde zendingsvereeniging zorgt voor Margaredja ( Djapara, Java ), voor Penjaboengan en Pakantan ( Angkola, res . Tapanoeli, Sum . Westkust) . Het luthersch genootschap heeft posten op Poeloe Tello en Sigata van de Batoe-eilanden . De gereformeerde zendingsr bond arbeidt to Makale en Rante Pao ( Zuid Midden-Celebes ), waar in Juli 1917 nog de zendeling A . A . v. Loosdrecht vermoord werd. De zending der gereformeerde kerken (over haar zelve moeten wij nog handelen) is kerkelijk, de zendelingen zijn missir onaire dienaren des Woords, door eene groep gemeenten in patria, alleen P osso, 's-Gray. 1919. De zending in Midden-Celebes, in 0 n z e Eeuw, Sept . 1918 . 1 ) W. Holtus, C e 1 e b e s, Amst. 1926, bl . 96-101 . 2) J.H .CarpentierAlting, De Minehassa en hare bevolk i n g, Indische Week, Leiden 1922 . 4) J. A. F. Schut, Machten der duisternis, Oegstg ., z. j. H . Krayer van Aalst, D o o r b r e k e n d 1 i c h t, Oegstg ., 1922. F.J. P . Sachse, S e r a n (in Medd . En cycl . Bureau, XXIV, Weltevr. 1923) . J. Ph . Duyvendak, H e t K a k e a n r g e n, o p S e r a n, Almelo, 1926. b ) D . K. Wielenga, S o e m b a, 's-Gray . z. l . L . Onvlee, E e n i g e Soembasche vertellingen, Leid ., 1925 . 6 ) Over Deli 0 v e r z i c h t als boven blz. 16 vlgg . r) O v e r z i c h t als boven blz . 38 vig.

127 na een speciaal zendingsexamen uitgezonden . Zoo zorgt Amsterdam voor Midden Java met Djocja en Solo, Delft voor Wonosoba (Kedoe), Heeg voor Keboenen (Kedoe), Middelburg voor Magelang en zoo voort .1) Het valt wel zeer to betreuren, of schoon het misschien in ons jammerlijk verdeeld vaderland niet anders kan, dat de protestantsche zending zoo deerlijk versnipperd is, dat de kerk- en richtingsverschillen aldus ook naar de natien van den Archipel worden overgebracht . Maar to denken dat alles in eene sterke hand zijn zou! Aan den hindoer en aan den animistrinlander bieden zich Christendom en Islam aan . Van ons standpunt gezien zou de keuze niet moeielijk zijn: het christendom draagt eene geestelijke, ook maatschappelijke beschaving met zich die de Islam niet bezit. Doch hif is de godsdienst van hen, die Indie voor de ingeborenen opeischen 2 ) en het christendom van hen, die het Nederlandsch bestuur voor Indie zelf gewenscht en gezegend blijven achten . Dit maakt de zenr dingsarbeid zoo bij uitstek moeielijk, omdat hij van politieke bijbedoelingen kan verdacht worden, wanneer hij de uitbreiding van den Islam onder de heidenen tegengaat en hen voor het christendom tracht to winnen . Op Java is de Islam oppermachtig, sterk ook in bet Zuidelijk gedeelte van Sumatra . Volgens Snouck Hurgronje bestaat er slechts gering uitzicht op belangrijk succes in die landen voor de ehr, zending, s ) De moslimsche inlanders wenschen wet staatkundige en nationals, maar geen christelijke ontwikkeling . Zij begeeren ook europeesch onderwijs, maar hebben voor hun kinderen wel degelijk bezwaar tegen die christelijke scholen, waar het deelnemen aan godsdienstonderwijs voor alle leerlingen verplicht is . Hun die scholen op to dringen zou noch met het beginsel der vrije school noch met eene wijze staatkunde overeen to brengen zijn. Wat de zending doen kan is to bevorderen dat inlandsche jour gelui, die onderwijsinrichtingen bezoeken, bij eenvoudige chr, ge1 ) Van Alphen, K e r k e 1 . H a n d b o e k 1927, bl . 517 vlg . Bijl. bl. 148 vlg. Er is een zendingsconsulaat, eene opleidingsschool to Djocja met twee docenten„ eene Keucheniusschool en een zendingsstudieraad . 2 ) Over den Jong-Islamietenbond (1925) met als bindmiddel de Islam als het eenig eigen geestelijk goed ; over zuiver islamietisch godsd, vereenigingen als Moesjawarat-al-Oelama en Moehamadijah onlangs R . A. Kern in D e L o c om o t i e f en daaruit in N . R. C. 31 Jan . 1926, Ocht. C. s) Behalve Snouck's groote werken over D e A t j e h e r s en H e t Gajo-land en zijne bewoners nog De Islam in Nederl . Indie (serie Gr . G.) Baarn, 1913 ; Nederland en de Islam, Leid., 1915 2 M . Lindenborn, Zendingslicht op den Islam, 's-Gray. z, j . (1918) .

128 zinnen aan huffs komen, waar de practische geest van het christendom heerscht zonder opdringen van de leer . Voorts kan de zending helpen aan de vorming van de inlandsche vrouw, waaraan men hooge eischen stellen moet . 1 ) Waar mohamedaansche inlanders christenen worden is de vrees voor moslimsch f anatisme ongegrond gebleken . De bevolking aanvaardt het feit, dat niet al hare rasr genooten denzelfden godsdienst belijden : zij is er verdraagzaam genoeg voor . Van de onderlinge verhoudingen op Ambon met 18000 moslims en 25000 christenen hebben wij nog onlangs verblijdende berichten gelezen . Het oude familie- en stamverband ~werkt door, er is wederkeerig bezoek op f amilief eesten, moslimsche kinderen woven bij chr . pleegouders, moslims loopen Zondags stil door een chr . negorij, christenen zullen geen varken door een most . negorij dragen . Er is wel scheiding, op Hitoe een kampong Tial Slam en Tial Serani, op Saparoea Seri Soni Slam en Seri Soni Serani ; bovendien schijnt verandering op til omdat ook de Ambonsche moslimsche politick ontwaakt . 2 ) Van groot belang zijn de zendingsscholen, over den ganschen Archipel verspreid . 3 ) De regeering subsidieert ze, 4 ), ze staan in tusschen de gouvernementsscholen 2e klasse die to veel en de dessascholen die to weinig geven en men noemt ons twee voordeelen van de zendingsr boven de gouvernementsscholen . Vooreerst dat op de eerste 80 % van de jongens voor den landbouw behouden blijven, terwijl die der laatste op europeesche baantjes jagen gaan . En dan, dat op de eerste meer meisjes komen dan op de laatste, in 1915 b .v . 26 % tegen 12% % wat blijk geeft van groot verr trouwen der bevolking . Van niet minder belang is de medische zending . 5 ) Eerst komt de geneeskundige zendeling, christelijke barmhartigheid reeds ge1 ) Snouck Hurgronje, N e d e r 1 a n d e n d e I s 1 a m bl . 85, 87 vlg. 93 vlg. 2 ) Dr. Kraemer in D j a w a, orgaan van het Java-instituut, 7e jaarg . n°. 2, Maart 1927, blz . 77-88 . 3 ) A .Limburg, De school in het zendingswerk n° .4 der gen. serie. 4 ) Gabriel Angoulvant, L e s I n d e s N e e r 1 a n d a i s e s, Par . 1926, I 287 zegt dat de regeering dit doet „pour des raisons d' economic" ; veeleer ook hier veranderd inzicht in de beteekenis van de zending . 5 ) J. W. Gunning, D e m e d i s c h e z e n d i n g in gen, serie . Dr, H. Bervoets op de medische conferentie der V . C . S . B. 4 Maart 1922 en op de Indische week to Leiden in hetzelfde jaar. Mevr. J. Berman-van Weerden, 0 n z e Z i e k e n h u i s b o d e, orgaan van den med . zendingsdienst . Dr. W . J . L. Dake in 0 p r o e p aan de N . C. S. V. 1925 . Dez, op de medische conferentie der N . C . S . V . 30 April 1927.

129 biedt het lenigen van den schrikkelijken lichamelijken nood, het dokteren brengt dan in aanraking met de bevolking . De animist vraagt sneller hulp voor wonders dan bij ziekten, want bij die laatste is de oorzaak niet natuurlijk en het werk van den boozers geest, die de zielestof wegnam . Roept men dan den zendeling, dan geef t men hem meteen macht over het intiemste zijner gedachten . De regeering subsidieert hulpziekenhuizen, vaak met inlandsche verpleegsters ; ook bij de vaccinatie bewijzen zendelingen hulp . Welnu, de volledig bevoegde zendingsarts zet het werk dezer pioniers voort . Hij verkondigt het Christendom met de daad, maar doet g e e n rechtstreekschen zendelingsarbeid onder de patienten ; nooit doopt men een patient in het ziekenhuis, opdat er geen gedachte zij aan proselietmakerij . Zeer bekend is het ziekenhuis van Modjowarno, Z, gedeelte der residentie Soerabaja met twee zendelingartsen, twee diakonessen, vie- inlandsche vroedvrouwen . 1 ) In Djocja is een hospitaal van de gereformeerde zending en eene leprozeninrichting, door den sultan bekostigd ; to Poerwodadi een hospitaal van de Salatigarzending ; to Kelet (Java) een van de doopsgezinde zending, indertijd onder dr . Bervoets, die ook de leprozeninrichting Dono Redjo stichtte uit de gelden, door H . M . de Koningin daarvoor bestemd, toen de ingezetenen van Ned . Indie haar bij de geboorte der prinses een blijk van aanhankelijkheid hadden aangeboden . Daarom Dono Redjo, Koninginnegif t . 2 ) Desgelijks heeft de zending ook een leprozerie to Laoe si 1Vlomo, Sum . oostkust . 3 ) Een honderd jaar geleden ontbrak aan de opleiding der zendelingen nog alles, zij heette onnoodig voor wie tot onbeschaaf de volken gingen, ook kwamen zij voort uit den gansch ongeletterden arbeidersstand . Het was dus reeds een groote verbetering, toen men in Augustus 1816, in de pastorie van ds . Samuel Kam to Berkel een snort van seminarium stichtte, waar de leerlingen althans wat maleisch en arabisch, wat geschiedenis en aardrijkskunde, ook tuinbouw en varen leerden . Jammer dat deze „academie" maar vijf jaren bestond . 4) Wij zijn dan nu wel vooruitgegaan . De opleiding 1) Over de ontginning van de plaats van het latere Modjowarno in 1846 waar Jelle Eeltje Jellesma, „de apostel van Java" zich Octob . 1851 vestigde laatstelijk R . A . Kern in Mededeelingen, Tijdschrj v . Zend i n g s w. LXXI, 1 . 3) Over een bezoek aan Dono Redjo onlangs N . R. C. 17 Febr. 1927, Av. A . Afbeelding van den ingang van dit melaatschendorp in N e e r 1 a n d i a Maart 1927, bl. 46. Louis Couperus, 0 o s t w a a r t s, 's-Gray., 1924, bl. 69.75 . Zie wat ik schreef in Ned . A r c h i e f v . K e r k g . Juni 1927, bl . 84 v1g. 4) en sparsun. 9

voor de a.s. zendelingen der aangesloten corporaties geschiedt thane aan de zendingsschool to Oegstgeest, een ruim en statig gebouw, tevens internaat, met een rijke bibliotheek . 1 ) Er zijn drie klassen waarin onderwijs gegeven wordt in de vakken van M . U. L. 0 ., in de theologische, in de Indische, in de medische (vanwege het Instituut voor tropische geneeskunde) voorts in stemvorming, zang en orgelspel, teekenen, kunstgeschiedenis, gymnastiek en timmeren . Een met zorg gekozen, maar wel zwaarbeladen programme . Er is een bestuur, uit enkele zendingscorporaties of gevaardigd, een rector, een directeur van het internaat, de overige zendingsdirectoren, terwijl ook Leidsche universitaire krachten onderwijs geven . Ook hulppredikers en evangelisten ontvangen aan deze, ook in het buitenland met eere bekende, inrichting hunne opleiding . Het ligt voor de hand, dat er voor deze zending ontzaglijk veel geld noodig is . Dat er daarom zooveel gebedeld, gebazaard en gecirculaird wordt, doet hear in de openbare meening veel kwaad . 2) Maar het ken niet anders. Voor alles wet er hier en daarginds noodig is ken 1/3 uit de vaste inkomsten, moet 2/3 uit geven worn den geput . Hoe bitter wreekt zich thane de kortzichtigheid van het voorgeslacht, de zorgeloosheid (valschelijk geloof genoemd! ) , die nimmer legatee kapitaliseerde, maar alle bij de gewone uitgaven verteerde. Men heeft wel gedacht aan zendingsrhandelsondernemingen, zooals de R. K. missie en de Hernhutters die drijven, er is ook inderdaad zulk eene Nieuw-Guineesche Handelmaatschappij geweest, maar zij moest spoedig liquideeren . Voor de inwendige zending in Indie noemen wij het prachtig werk van het Leger des Heils en den gezegenden arbeid van „Pa van der Steur" in zijne „Vereeniging tot bevordering van christelijk levee en onderling hulpbetoon to Magelang" . Enkele jaarver-slagen liggen voor mij en ik lees met ontroering van dit liefdewerk aan verwaarloosde en verlaten half bloed-kinderen, wier vaders of grootvaders notaris, gouverneur van een gewest, controleur, of f icier waxen . 3 ) De protestantsche zending in West-Indie in dit geval in Suriname, was en is nog in harden van de Hernhutters, zij zijn de eenigen die hier beschavingsarbeid hebben verricht . „Dat de slaver, toen hue 1 ) H. M . van Nes, De Nederlandsche zendingsschool 19151925, 's-Gray . 1925. 2 ) J.W.Gunning, De financier en de zending in de gee . aerie. s) Zie ook Gedenkboek van Ned . Indie, Bat ., 1923 b1 .315 .

131 de vrijheid geschonken werd, niet als een volmaakt verwilderde en onopgevoede menigte in de maatschappij traden, is in de eerste plaats aan de Broedergemeente to danken ." 1) Over de vestiging en latere lotgevallen dezer „Evangelische broeder-uniteit" in ons land kunnen wij onmogelijk spreken . 2 ) En de plaats die zij tegenwoordig onder ons beslaat is, hoe eervol ook, zoo klein, dat het mij het best schijnt er flu meteen een woord van to zeggen . Er zijn een kleine 400 Hernhutters, verdeeld over twee gemeenten, Haarlem en Zeist, hun oude middelpunt, beide met een voorganger . Hun belijdenis is die den Twaalf artikelen en den Augustana, met stern ken nadruk op Christus' zoendood v o o r a l l e n . Zij zingen uit een bundel (de laatste dien ik ken is van 1917) die rijk is aan de schoonste Duitsche kerkliederen, ook de kerktaal is Duitsch, maar die op hunne scholen Nederlandsch . Erf enis uit iroeger dagen zijn ook hunne plechtige graf litanieen . Zij staan in betrekking tot het hoof dbestuur in Berthelsdorf en zenden twee leden naar de synoden den Broederkerk in Duitschland . Van den aanvang of hebben de Hernhutters zending als hun heilige roeping beschouwd en zich met onvolprezen toewijding aan die task gegeven . Nog altijd arbeiden zij in Nicaragua, Alaska, Labrador (het prachtig zendingsrarchief daar werd in 1921 geheel door brand vernield), Zuid-Afrika ( Nyassa en Llnyamwesi zijn hun ontnomen ) en Tibet . 3 ) In Suriname flu begonnen zij hun gezegenden arbeid in 1735 .4 ) De gereformeerde kerk van toen bemoeide zich met zending geenszins, of schoon cl . Amsterdam er sours op aandrong en ook gouverneurs als 1Vlauricius en Van den Meer er sterk voor ijverden . Van de laksheid den predikanten zijn de ongeloof lijkste verhalen tot ons gekomen 5 ) en zij zouden zelf s 1 ) M . van Blankensteyn, S u r i n a m e, bi . 316 vlg. Dat de labadisten in Suriname zending zouden gedreven hebben, is een fabel . Zie mijn artikel daarover in den W e s t. I n d. G i d s van Sept . 1926 . Men vergunne mij to verwijzen naar mijne G e s c h, d e r N . H . K. II )3-62 . Bij de daar genoemde literatuur nog H . M. van Nes, D e g r a a f von Zinzendorf, 1903 . 3 ) Berichten nit de heidenwereld van bet Zendingsgenootschap den Evang . Broedergem, to Zeist . Moravian Missions, an illustrated record of missionary work, London . Adolf Scbulze, Abrisz einer Geschicbte den Brudermission, Hernh ., 1901, 336 S . 4 ) RStaehelin, Die Mission den Brudergemeine in Suriname and Berbice im 18ten Jahrhundert,Hernh,z .j . Zie b.v. J. Wolbers, G e s c h, v . S u r i n a m e 1861, bl . 198 vlg . 256 vlg . Ik 5)mask eene uitzondermg voor ds . J. W. Kals, over wien Van Schelven schreef, boven bl, 117, n . 1 .

132 de Hernhutters tegenwerken . 1 ) Gelukkig hebben die zich niet laten of schrikken . Onder hardnekkige tegenwerking van plantage . directeuren en blankof f icieren ( de eigenaars to Amsterdam waren sours welwillend, maar woonden to ver of ), van predikant en ambtenaar hebben de Broeders het werk aangevat en volgehouden, en de geschiedenis der Surinaamsche zending tot eene der aangrij~ pendste bladzijden in de historie gemaakt . Sinds in 1738 Johann Guttner en Ludwig Christof f el Dahne in Berbice zijn begonnen en hun „Pilgerhut" stichten, zien wij een lange rij van helden en heldinnen aan den arbeid, vooreerst onder de Indianen ; maar nog grooter cooed en geloof toonden zij door hunne zending onder de negerslaven, wier lot in Suriname, naar het eenparig getuigenis van landgenoot en vreemdeling ( en wie de geschiedenis der slar vernij kept zal hun gelijk geven ) gruwelijker was dan waar ook elders en wier behandeling in barbaarschheid elke andere ter wereld overtrof . 2 ) Eveneens hebben zij gearbeid onder de boschnegers, de marrons, weggeloopen negerslaven, vooral na den vrede van Auka in 1761, toen gouv . Wigbold Crommelin op zending onder hen had aangedrongen . En eindelijk waren zij de eersten, die zich de melaatschen aantrokken . Ik betreur het zeer, dat ik met deze enkele woorden volstaan moet : dat de Justitia, Pietas en Fides, de zinspreuk van het wapen der kolonie, in de geschiedenis des lands niet geheel worden gemist 3 ), moet men aan de Hernhutters dank weten . Wij moeten thans van den tegenwoordigen toestand der Hernhuttersche zending eenig bericht geven . 4 ) Voor die onder de 1 ) Nog in 1855 doen zij dat, C . van Schaick in a.a . W e s t - I n d i e I 26 vlg., 37, 41 noot . 2 ) D e p e c h e s v a n T h u I e m e y e r, uitg . Fruin-Colenbrander 1912, bl. 98 . Gouv. Person Bonham to Earl Bathurst 14 July 1813 en 9 Febr . 1814 bi) Wolbers a . w . bl . 567. Nog in 1849 Otto Tank bij Wolbers a . w. bl . 718 vlg. Voorts vooral J . G . Stedman, R e i z e n a a r S u r i n a m e, uit het Eng, Amst ., 17994d1n .M.D.Teenstra, De negeslaven in de kolonie Suriname, Dordr. 1842. J.Wolbers, De Surinaamsche negerslaaf, Amst., 1854. W . R . van Hoevell, Slaven en vrijen onder de Nederl . wet, Zaltb .,18542d1 . 3 ) J .W.Kals, Klagte over de bedorvene zeden enz . Amst . 1733 (Univ . Bibl . Leiden) bl . 4 : „men voert daar int wapen Justitia, Pietas, Fides, maar het is net of men den spot daarmee dreef, want geen van drien wordt daar gevonden ." 4) H . Weiss, Vier maanden in Suriname, Nijk . 1915. Dez., Ons Suriname, 1911 . Dez., Ausser deco Lager, Param ., 1906 . W . R.Voullaire, Land, Leute and Missionsleben in Suriname, Hernhut, 1925 . Mitteilungen aus der Missionsarbeit der Brudergemeine in Suriname, Param., geill.

133 boschnegers is vooreerst Albina van belang, hoof dplaats van het district Marowijne, links aan den benedenloop van de rivier van dien naam . Er zijn hier een 600 bewoners, het benedengedeelte van het zendingshuis dient voor kerk . 1 ) De grootste vestiging is Ganzee aan de Midden-Suriname, geheel onder leiding der Hernhutters, met 500 inwoners, van wie 440 gedoopten, met eene aanzienlijke kerk, eene goede school, als predikant een inlandsche zendeling, of lerieman in het Negerengelsch . Want men heef t thans vele inlandsche werkkrachten, die hunne opleiding ontvangen to Paramaribo . 2 ) Aan de school een hoofd en twee onderwijzers, met het Nederr landsch als voertaal, maar met behoud der eigen taal, gelijk de negers ook hun prachtig houtsnijwerk niet verleeren . 3 ) Twee dagreizen zuidelijk aan de Suriname, midden in het oerbosch ligt Nieuw-Aurora met kerk en school en een zendeling ; nog weer zuidelijker, tegenover de uitmonding der Awarra-kreek, Botopasi met 60 gedoopten . Aan de Saramacca noem ik alleen Jacob Kondre, dan stroomopwaarts Kwattahede 4 ) en nog zuidelijker zelfs Makar japingo, ja in het nog ondoorvorscht gebied Boschland met een kerkje en driemaal per jaar een bezoek van Paramaribo uit . Aan de Coppename arbeiden de Broeders onder de Corenti-boschnegers, onder een ander deel van dien stain to Pakka Pakka aan de Bovenr Saramacca . Aan de Coppename nog Witagron en Kaaimanstoon met een inlandschen evangelist . Van belang zijn antirchristelijke bewegingen onder de boschnegers onder leiding van een Radboud of Wittekind, 5 ) maar kenners van land en zending zeggen ons 1 ) Onze West n°. 69 . 2 ) Deze Theolog. school stichtte br . Th . Muller in 1902 . Foto van vier inlandsche zendelingen bij Weiss, 0 n s S u r i n a m e, blz . 147; van broeder Blijd, ml. predt, van Domburg dez ., V i e r m a a n d e n blz . 134 . 3 ) Gevel met houtsnijwerk in 0 n z e W e s t n°. 120 . Van Blankensteyn, a. w. bib. 108-116. „Wir Nlissionare tun unser moglichstes um die echte Volkssitte mid die Volkstracht zu erhalten, denn mit jedem Stuck der Volkssitte schwindet auch emn Stuck Charakter dahin", br. A. Peucker in M i t t e i 1 u n g e n als boven n°. 16, 1 Sept . 1925, biz . 67 . Voortreffelijk beginsel! Vergel . b o v e n biz . 124 . 4 ) Foto bij Weiss, V i e r m a a n d e n biz . 155. s) Vroeger granman Ossesi op Drie Tabbetje in de Tapanahoni; granman Bakoe onder de Auka- of Djoeka negers, daar waar de Sara-kreek uitmondt in de Suriname en de zendingspost Koffiekamp ligt . Hij overleed 1910. Dergelijke bewegingen in het Noordoosten aan de Patamacca, de Coermotibo en de BovenCottica, waar de zendingspost Wanhatti ligt . Voorts W . J, van Lier, I e t s over de boschnegers in de Boven-lVlarowijne, Par ., 1919. L. C . van Panhuys, The heathen religion of the Bush negroes in Actes du Congres intern, de l' hist, des Rel . a Leide 1913 . L. Junker, De godsdienst der bosch-

134 dat het werk onder de marrons het meest to lijden heeft van christenen in Paramaribo, die zij bij hunne bezoeken aan die stad ontmoeten en wier geloof hen blijkt uit hun werken en van de goudzoekers en caoetsjoek arbeiders, „de vloek voor het Boschland" . Na de vrijmaking van 1863/73, toen de negers niet meer op de plantages werken wilden, heef t men het eerst met Chineezen als werkkrachten beproef d, daarna, sinds 1872, met Britsch-Indische koelies. Er zijn er thans een 30.000, de heif t Hindoes, de helf t Moslims. In 1901 begon Wenzel onder hen met zendingsarbeid, sinds ook Voogt, in Frederiksdorp aan de Beneden-Commewijne . 1 ) Voorts zijn er nog posten to Groningen aan de Boven-Saramacca en to Nickerie . In Paramaribo is eene school voor Indische kinderen, de talen zijn hun eigene en het Nederlandsch . Van hindoesche zijde drijf t men een snort tegenzending met een rondreizend brahr maan . De Javanen zijn hier sinds 1891, meest uit de arme Vorstenlanden, en in 1909 begon br . Bielke met zijne vrouw onder hen zendingsarbeid . Zij zijn moslims met veel animisme en tegenover het Christendom staan zij meest onverschillig . Bij Nickerie is eene kleine Javaansch-christelijke gemeente, Waterloo, maar weidra zal Vertrouwen, 4ets verder de rivier op, hoof dstation worden . Br. Bielke, daarna br . Larisch wonen in Leliendaal aan de Commewijne even voor zij zich in de Suriname stort . 2 ) De nude zending onder de slaven in de stad en op de plantages is geen eigenlijke missie meer, maar werkt nu in gemeenten, die nog wel eene toelage uit de algemeene zendingskas to Hernhut ontvangen, maar toch zich zelve moeten gaan helpen . De nieuwe zending onder Indiers en Javanen steunt nog op die zendingskas . Ook voor de verzorging der lepra-lijders hebben de Broeders prachtigen arbeid verricht . Op het oogenblik hebben zij Bethesda, aan de Boven-Suriname (de eerste lijder werd opgenomen 19 I uli 1899) to zamen met hervormden en lutherschen als „Protestantsche vereeniging tot verpleging der lepra-lijders" . Naast Bethesda ligt de gouvernementsinrichting Groot Chatillon, bij den doorsteek naar de Para . ,,In humane inrichting kunnen deze leprozerieen van Bethesda bezwaarlijk overtroff en worden . Het zijn geen gevanger n e g e r s in W e s t- I n d . G i d s Juni-Augustus 1925 . W. Burkhardt, Abgotterei unserer Bergendaler Christen in Mitt e i l u n g e n als boven n° . 21, 1 Februari 1926 . 1 ) Over den arbeid van den Br. Ind . leeraar Srimon Singh in Suriname br . P. M . Legene in M i t t e i 1 . als boven n0 . 34, Mai/Juni 1927 . Over de zending onder hen dez, in M i t t e i l . n°s 29 en 30, 1 Octob . en Nov . 1926 . 2 ) Unsere Javanenmission en Emn Sonntag in Lelien' d a a l in M i t t e i l u n g e n als boven n° . 16, 1 Sept. 1925 .

135 nissen, geen gestichten, maar wereldjes in het klein, waar ieder zijn eigen woninkje heeft, hof jes in het grout, tuintjes, hoenderteelt, muziek, tooneel, gymnastiek." 1) Verpleegsters zijn zusters der Broedergemeente. Vermelden wij ook het zendingsstation Sarun, even under Paramaribo, eene prachtige inrichting der Hernr hutters voor verwaarloosde kinderen, met kerkjes, scholen, jongensr en meisjeshuizen . 2 ) Van hun medische zending under verrwonende boschnegers bereiken ons tref f ende berichten . 3 ) Te Paramaribo zijn thans 7 stadsgemeenten, hun grootste kerk is de Stadskerk, waar in het Nederlandsch en Negerengelsch gepreekt words . 4 ) In de stad zijn 7 scholen, 14 in de districten, 9 in het boschland met ruim 3200 leerlingen en 85 leerkrachten . In de bekende zendingsrhandelszaak der f irma C . Kersten en Co, staan de zendelingen niet meer zelven achter de toonbank, 5 ) maar de menschlievende opzet der organisatie is dezelf de gebleven. s ) Het voortbestaan der zending words intusschen zeer bedreigd door to weinig steun uit Nederland, de regeeringsbijdrage is ontoereikend en de bezuiniging worth in Den Haag voor Suriname krachtig toegepast. De inspectie van director Steinberg heef t duidelijk doen zien, dat juist uitbreiding van het arbeidsterrein dringend noodig is! 7 ) 1 ) Van Blankensteyn, a . w, blz . 291 vlg . Over de herdenking 15 Mei 1924 van Bethesda's 25-jarig bestaan S t e m m e n u i t B e t h e s d a XXX 11-49 . J a a r v e r s 1 a g e n der gen . Vereeniging. Prenten in 0 o n z e W e s t nos. 80-82. Vooral ook Weiss, V i e r m a a n d e n blz . 61-72 . 2 ) M i t t e i l u n g e n als boven n° . 13, 1 Juni 1925, rijk gelll . O n z e West n° .83 . Weiss, Vier m a a a d e n blz. 162165 . 3 ) Br . Zangen in Granmanskondre (Boven-Saramacca) in M i t t e i 1 u n g e n als boven n°. 29 1 October 1926 . 4 ) Br . H . Barth Die grosze Stadtskirche in Paramarib o in M i t t e i 1. als boven n° . 28 1 Sept . 1926. De Broeders hebben zich aanstonds bet Negerengelsch eigen gemaakt . Er is eene K u r z g e f a s s t e N e g e r e n g. G r a m m a t i k al in 1854, H. C . Focke gaf een woorden boek, Leid. 1855 . W. Treu bewerkte Loskiels vert . der vier Evangg . als Tori vo wi Massa en Helpiman Jezus Christus soleki wi frimi hem na ini dem fo Evangeliste etc . 1843 . Cranz gaf Toetron (2X) feifitentien (50) na toe Tori vo da Santa bijbelboekoe vo gebruike dem na hoso en na skolo nanga (met) foeloe (veel) pikin p r e n t j e, 1852 . Ook liederen . Voor mij ligt S i n g i b o e k o v o d a Evang . Broedergemeente, Par. 1841 . Ook Loebau 1853 enz, W. Boekhoudt gaf een preek in bet Negereng, achter zijn U i t m ij n v e r I e d e n, en a 1 d a a r blz . 91-97 een aantal spreekwoorden . Van deze laatste ook H. J . Jacobs in feuilleton N. R. C. 19 Maart '27 Av. C. s) Zooals A . C. Wesenhagen, S u r i n a m e, Amst., 1896, blz . 13 nog in dat jaar zag. 6 ) Van Blankensteyn, a . w, blz. 317 . 7 ) N. R . C. 9 Juni '27, Ocht. A.

en E

DE DOOPSGEZINDE BROEDERSCHAP . Met onze nationaal-hervormden, die, wij zagen het, in het verband der geref ormeerde kerk -zouden worden opgenomen, behooren de doopsgezinden tot de oudste protestanten hier to laude . Doch de roemruchte, als geene andere met bloed geschreven, geschier denis van dit Nederlandsche anabaptisme behoort hier niet 1) Wij zullen, tot juist verstand van het tegenwoordige, niet verder terug gaan dan tot den Franschen tijd . 2 ) Buiten het staatsbestuur ge .houden, hadden de doopsgezinden zich sinds den aanvang der Republiek op den handel geworpen en velen waren er schatrijk door geworden ; „klinkklare rijke benisten'' is eene staande uitdrukking op het einde der 18e eeuw, 3 ) waartegen dan de armoede van vele plattelandsgemeenten droevig of steekt . Doch rijken en amen waren om hun weldadigheid met eere bekend . Hun ondogmatisch preeken scheen deskundigen hoorders niet vrij van een deisme, dat meer koel wijsgeerig dan warm godsdienstig was, eene zuivere zedenleer, maar „men wist van to voren niet of er een woord van den Zaligmaker bij zou zijn ." In het staatkundige waren zij meest patriot, want, schoon door de Oranje's altijd beschermd, hadden zij zich toch doorgaande als de „Samaritanen in Israel" gevoeld ; 1) Voor bronnen en literatuur dier oudste periode mag ik kortheidshalve wel verwijzen naar mijn Het ontstaan v . h, protestantisme enz . 1924, blz . 181 vlgg, of naar mijn B i b 1 i o g r . I n 1 e i d i n g, 1924, blz . 98 vlgg . Er is sinds heel wat bijgekomen, over Hans Denck, Thomas Munzer, de doopsgezinden in Neurenberg, Regensburg, Zwitserland, Amerika ; ten onzent o.a . W :J .Kuhler, Het ontstaan van onze broederschap, no . 53 van de Geschr, t. b, v . d . doopsgez . i, d . verstrooiing, 1925 (nauw verband met de modern devoten) . 2) J. G. de Hoop Scheffer, De doopsgezinde broederschap in Nederland voor vervloeijing en ondergang bew a a r d, rede, naar het Latijn, bewerkt, Amst ., 1861 . S. Cramer, R e d e b ij het honderdjarig bestaan der Alg. Doopsgez . Soc ., Amst., 1911 . Mijn artikel in D o o p s g e z . B ii d r . 1912, b lz. 94.113. S. H. N . Gorter . Wierum, G e d e n k s c h r i f t, Rotterd . 1925 . 3) WolffenDeken, Willem Leevend, II 122 ; Cornelia wildschut III 45, V 67 .

137 dobpsgezinde predikanten hebben ijverig aan de wapenoef eningen en wijkvergaderingen deelgenomen, ds . J. H . Floh van Enschedewas lid der eerste nationals vergadering, Jells Sipkes van Teems, preeker bij de Waterlanders van IJlst, heft eene belangrijke polir tieke rot gespeeld, Pieter Vreede was doopsgezind, gelijk Rutger Jan Schimmelpenninck uit een oud doopsgezind geslacht stamde, maar om zijne moeder hervormd gedoopt was . Velen hunne-, van de nieuwe gedachten vervuld en van den tolerantiegeest doortrokken, schreven in de liberate Spectatoren en het is niet toevallig dat de stichter van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen in 1784, Jan Nieuwenhuizen, en die van de Maatschappij ter behoudenis van verdronkenen in 1767, C . van Engelen, beiden doopsgezind predikant warm . Naar vrijheid, naar gelijke burgerrechten, naar deelneming aan het bestuur van 's lands zaken ging hunne begeerte uit, al to zee- hadden zij onder of zondering en achteraf netting geleden naar het cynisch oordeel ,,Mennist deugt hier noch ergens ." 1) Zoo werd dan velen mennisten zonen het ouderlijk huffs to eng en zij togen uit . Want opmerkelijk is hun sterke achteruitgang in ledental, van 150 .000 nog in 1700 tot 27 .000 in 1809 .2 ) Helaas ging dat „onmennonieten" snel genoeg . Er warm gemakkelijk predikanten der publieke kerk to vinden, die voor een anker ouden rhijnschen wijn in enkele dagen de geref ormeerde poorten openden . Op die manier is menig mennist „gemof f eld" zooals b .v . David van Lennep, de overgrootvader des romanschrijvers : „tot de heerschende kerk overgegaan zijnde, verkreeg hij aanspraak om lid der regeering to worden'', zegt deze koeltjes, en Davids noon, Mr. C. van Lennep, heette daarom een „gezwenkt mennist" of een „ebeniste draaijer." 3 ) In deze omstandigheden was de oprichting der Algemeene Doopsgezinde Societeit in 1811 eene daad van krachtige overtuiging en grooten moed . Het is waar, dat zij onder keizer Napoleon den steun van Lebrun genoten, die veel sympathie voor hen voelde en van hunne ruime beginselen vest verwachtte . 4) Het is ook waar. dat zij sinds de Emancipatie van 5 Augustus 1796 zich vrij mochten bewegen . Met dat al getuigde hun daad van een groot geloof in de toekomst . Van 1735 of hadden zij al eene kweekschool, maar

1)

D e D e nk a r, V 107 (6 April 1767) . De cijfers voor de afzonderlijke gemeenten bij Blaupot ten Cate, D o o p s g . in Holland, II 9, 44 .48; Doopsgez . Bijdr . 1864 blz .102-123 . a ) J. van Lennep, Het leven van mr . C. en D. J . van Len0 4p, III 24, 114 . Andere takken van bet geslacht zijn doopsgezind gebleven . edenkstukken VI 789 vlgg .



138 lhet plan om ter wille van dat seminarium nu ook eene algemeene Societeit op to richten leed schipbreuk. 1 ) Er waren genoeg kleinere met bet doe! om to waken voor zuiverheid van leer, leeraren op to leiden, arme gemeenten to steunen . 2 ) Doch bet iederrbaas-op-eigen erf zat den doopsgezinden in bet bloed en tot centralisatie kwam men nog niet . Toen stelde Haarlem voor om alle gemeenten in eene corporatie to vereenigen en 21 Augustus 181 vergaderden in de kerkekamer van Den Toren, Singe! bij de Bergstraat veertien invloedrijke mannen, die in eensgezinde samenwerking tot de oprichting der Societeit besloten, opdat zij ,,in bet doopsgezinde lichaam zedelijke godsdienstkennis, algemeene welwillendheid en de betrachting van deugd en godzaligheid" bevorderen mochten . Een godsdienstig doe! derhalve, dock daarnaast middel tot aaneen sluiting . „Alle doopsgezinde gemeenten in Holland en aangrenzende landen waken gezamenlijk eene Societeit uit" luidt art. 1 van bet oudste reglement. Doch met wijze zelfbeperking lief zij meteen aan de gemeenten de grootste zelf standigbeid, b .v . in haar liturgiek, waarop wij nog terug komen . Wat zij nochtans tot stand beef t ger bracht is vooreerst de akademiscbe vorming barer predikanten ; de verbetering hunner jaarwedden ; dan ook heeft zij de lief de gewon nen van gemeenten en particulieren, die zicb in bartelijke samen werking uitte . 1Vleeningsverschil beef t zij binnen bare grenzen altijd geduld, eerbied voor ieders cbristendom gekoesterd, een christen dom boven geloofsverdeeldheid bevorderd . Naast vrijzinnigen stop den orthodoxen, maar de scherpte ontbrak, die elders zoo bloedig wondde. En zoo is de Societeit geworden en gebleven bet opgericbt teeken van de geestelijke eenbeid der broederscbap, midde!punt alley gemeenten. Al verder beef t zij bet Seminarium gebandhaaf d, want, zegt Cramer, zulk eene opleidingsscbool naast de Universiteit kan in geene kerkgemeenschap, die haar of zonderlijk bestaan wil handbaven worden gemist . G . Hesselink en Rinse Koopmans, Samuel 1Vluller en Wopko Knoop Koopmans, Jan van Gilse, Sytse Hoekstra, ) . G . de Hoop Scbef f er en S . Cramer hebben haar als hoogleeraar met eere gediend, de laatste drie tevens ver-. bonden aan de nieuwe Amsterdamsche universiteit . De Bataaf scbe grondwet had den kleinen kerkgenootscbappen dezelf de burgerrecbten geschonken als die de leden der voormaals bevoorrechte Kerk genoten, de geheimzinnige, vaak angstig ver-borgen ingangen hunner kerkgebouwen waren thans nog slecbts 2

)

Kuhler in D o o p s g . B ij d r . 1918, blz. 43 .84. G. Popma in 0 o o p s g . B ii d r . 1918, blz . 1-42. Verge! . 1917 blz. 9 .65.

139 herinneringen aan booze tijden en zouden bij den opbouw van nieuwe allengs verdwijnen . Toch zou De Genestet nog toornen over het schotje, „akelig overschot van langgestorven veeten", in de prof essorenbank van het Amsterdamsch Athenaeum, dat scheiding maakte tusschen de geref ormeerde hoogleeraren die de ruimte hadden en de vij f van de seminaria der dissenters, die opeengepakt zaten . Den 9den Oktober 1849 sprong eene van de professoren van het kleine hokje over het schotje als protest met de daad en in 1850 hebben Curatoren het laten wegnemen . 1 ) Andere schotjes zaten steviger . Toen de Remonstranten in 1 795 met hun plan kwamen om alle protestantsche kerkgenootschappen samen to smelten, waarover wij flog jets zeggen zullen, waren de doopsgezinden van Amsterdam, Hindeloopen en Zwartsluis tot onderhandeling bereid, maar daarbij bleef het . Alleen in Dockum hebben de doopsgezinden, onder leiding van brs . J . Hoekstra en Heike Schonegevel, 10 Mei 1798 de vereeniging tot stand gebracht met de handteekeningen van 30 van de 31 mannelijke doopsgezinde en alle 6 remonstrantsche lidmaten, onder den naam van De Vereenigd Christelijke gemeente, gelijk zij bestaat tot op dezen dag, met haar kerk aan den Lageweg, maar gerekend tot het lichaam der Remonstrantsche Broer derschap. Wij zagen reeds dat de richtingsstrijd bij de doopsgezinden nimmer de f elheid heeft vertoond van den kamp op hervormde erve . Een pons lang is de Zutf ensche doopsgezinde gemeente in beroering gebracht door Karen leeraar J . de Lief de (sinds 1839), onder invloed zijner tweede vrouw, eene dochter van ds . I . Molenaar van Cref eld, tot de bevindelijke orthodoxie bekeerd, den doopsgezinden Da Costa, in 1849 ontslagen . 2 ) Doch voor het overige hebben modernen en orthodoxen elkanders denkbeelden geeerbiedigd, die partijnamen ook niet begeerd, ofschoon tot heden toe het vrijzinnig element verreweg overheerscht . Wat op het oogenblik eene lichte wrijving geeft, is veel meer de vraag naar den nadruk dien men leggen moet op bepaalde kenmerken, waardoor doopsgezinden van anderen afwijken . Allen willen dat doopsgezinde handhaven, „omdat de doopsgezinde gemeente voor ons traditioneel de baker 1 ) P. A. de Genestet, E e r s t e g e d i c h t e n 1863 blz . XV vlg . en 165177. 2 ) J . de Liefde, G e v a a r e n g e e n v r e d e, Zutf . 1844 . Dez., waarschijnlijkheid of zekerheid, Utr . 18642. F. J . de Holl in D o o p s g e z. B ij d r. 1901, blz. 133194. G . A . Wumkes, D e o p k. e n vest . v. h . b a p t i s m e i n N e d e r 1., Sneek 1912, register i . v. De Hartog in G e 1 o o f e n v r ij h e i d 1896. B. Cuperus, in D o o p s g. :B ij d r . 1881, blz . 5561 .

140 mat is van christelijk leven en in • de christelijke- wereld voorshands niet zonder schade kan worden gemist." Aldus Binnerts op den gemeentedag van Juli 1918 . En onlangs J . M. Leendertz: onze bijeenhoudende kracht ligt in ons gemeenschappelijk geloof sleven, terwijl in haar midden het persoonlijk geloof sleven tot zijn voile recht komen en het ideaal van broederlijke samenwerking bereikt worden kan .1) Daarin ligt inderdaad eene groote waarheid en menige stille, eenvoudige menniste vermaning getuigt ervan . De Doopsgezinde Broederschap met 67.769 leden bestaat uit 133 zelf standige gemeenten met 120 predikantsplaatsen . 2 ) Aldus in 1927 . Seders 1 Juli 1924 is de Algem . Doopsgez . Societeit gerer organiseerd, heef t hare krachten samengetrokken en de grenzen harer werkzaamheid uitgezet . 3 ) De persoonlijke geloofsvrijheid en de autonomic der gemeenten blijven gewaarborgd . De A . D . S . is dan sevens de (niet : eene) vereeniging der doopsgezinden in Nederland . Zij heef t ten doel de bevordering der godsdienstige en zeder lijke en daarmede onmiddellijk samenhangende stof f elijke belangen der doopsgezinden in haren kring, allereerst van den , predikdienst onder hen, alsmede hunne vertegenwoordiging naar buiten . Middelen om dit doel to bereiken zijn de instandhouding der kweekschool, het ondersteunen van hulpbehoevende gemeenten uitsluitend ten behoeve harer godsdienstige belangen en van instellingen die dat ook bedoelen en alle andere wettige middelen . De A . D . S, kan thans ook als bemiddelaarster optreden in geschillen . Eene gemeente words lid voor f . 5 .- per jaar en heef t dan eene stem in de vergadering der A . D . S . voor het kiezen van bestuursleden, terwijl 16 stemmen, waarvoor f 300.- vereischt words recht geven op het kiezen van een bestuurder . Hiertoe mogen ook -gemeenten zich vereenigen . Doch het bestuur mag zich ook door eigen keuze (ten hoogste) 5 leden toevoegen . Er is een Bestuur, gekozen uit de gewestelijke societeiten en ringen, waarvan de president cm de 5 jaren of treedt en niet herkiesbaar is, voorts een Dagelijksch bestuur voor de loopende zaken . Nieuw zijn de landdagen, broederr schapsvergaderingen ter behandeling van algemeene belangen en het gansche nieuwe reglement der A . D . S, bedoelt zoovelen moge1) J .M .Leendertz,Debeteekenisvankleinebroeder-schappen, Doopsgez . Jaarb. voor 1925, biz . 52.62 . 2 ) F. C. Fleischer, De doopsgezinden, 1909 (K, en S . III, 9) . Van Alphen, K e r k . H a n d b o e k v o o r 19 2 7, biz . 381-408 . D o o p s-g e z i n d J a a r b o e k j e voor 1927, Assen, Hansma . 3 ) A. Binnerts Sz., De Algemeene Doopsgezinde o Socie t e i t, 1927 (Geschr . ten beh . v . d. Doopsg . i . d. Verstr . n . 55) .

141 lijk to doen meeleven in haren arbeid . Een college van curatoren verzorgt de belangen der kweekschool, de twee hoogleeraren hebben adviseerende stem . Er zijn commissies voor land- en gemeentedagen, voor de Zondagsbode, het bekende weekblad (J . Wuite, Bovenknijpe), voor de doopsgezinden in de verstrooiing, die de aardige kleine boekjes uitgeef t ( C . Vis Jzn, Kampen ), voor de buitenlandsche nooden . Voorts fondsen voor leeraarstractementen en studiebeurzen . De wereldberoemde Bibliotheek der Amsterdamsche gemeente aan het Singe! 452, rijk aan mennonitica,, verkreeg in 1919 een nieuwen catalogue (door J . G. Boekenoogen) . De onderscheiden gemeenten zijn ondergebracht onder den Noordhollandschen ring, de Rijper Societeit, de Friesche Societeit ( drie ringen, Bolsward, Dantumawoude en Akkrum ), de Groningsche Societeit, de Zwolsche Vereeniging (ring Zwolle, ring Twente, ring Arnhem en de Zuidhollandsch-Zeeuwsche ring) . De dissenters hebben van ouds veel en veel beter gezongen dan de geref ormeerden, die niets hadden dan Datheens psalmen, en ook van het doopsgezinde lied is de geschiedenis belangrijk. 1 ) Wij hebben er one menig uur in verdiept, maar kunnen helaas alleen voor den jongsten tijd eenige plaats ruimen . Ons treft de haast onoverzienbare hoeveelheid der doopsgezinde liederbundels, totdat men het kwaad dezer versplintering begon in to zien . In 1867 pleitte ds . H . ter 1Vleulen voor een algemeenen bundel . Den eersten Kerstdag 1 870 voerde Amsterdam een nieuwen bundel in, zijnde eene bloemlezing uit den Grooten bundel van 1 796 van De Zon en den Kleinen bundel van 1 793 van Het Lam, benevens enkele Evang . gezangen uit den Vervolgbundel en gezangen uit den prachtigen Hersteld-Lutherschen bundel van 1857. De geest is sterk orthodox . 2 ) Doch de vorm was zoo ouderwetsch, dat zij weinig ingang vonden. Sinds nam het muzikale !even zijn hoogen vlucht, de Vereeniging voor Nederlandsche muziekgeschiedenis deed haren gelukkigen arbeid, het oude, godsdienstige lied kwam weer in eere . Vele gemeenten schaf ten zich thane den in 1 882 verschenen ( eersten ) bundel van den Protestantenbond aan en dat was eene groote verbetering, maar allengs ging men zijn eenzijdigheid gevoelen, gesproten ale hij immers was uit die strooming onder de modernen, die vooral het optimisme predikten . Voora! van Bohringer zijn er 1 ) De Hoop Scheffer in D o o p s g . B ij d r . 1865, blz . 67 .94 ; 1867, blz . 142 vlgg . H . ter Meulen, a 1 d a a r blz . 145 .155 ; S . J . Andriessen, a 1 d a a r 1896, blz . 108-134 (over den grooten bundel van 1796 van De Zon) ; S. Cramer, a 1 d a a r, 1900, blz . 71-124. 2 ) J . Sepp in D. B ij d r. 1872, blz . 138-164.

142 liederen van eene voor ons oppervlakkige blijgeestigheid . „Wijsheid en goedheid o God van gena zijn uw wegen . Overal stroomt ons het licht van uw vadertrouw tegen . . . . " (no. 24 ) -- dat voldeed niet langer aan wie (en niet alleen onder doopsgezinden! 1) ook het De prof undis als taal des geloof s kenden . Ds . Sepp van Beverwijk en Boetje van Hengeloo hebben toen gearbeid aan een algemeenen bundel, maar er was weder samenwerking noch inschikkelijkheid (doopsgezind particularisme op zijn smalst! ), totdat zij in 1897 toch nog hun Leidschen bundel konden geven, die flu de oude nicer en meer vervangt . Hij heef t goede eigenschappen van taal en muziek; dat de beide verzamelaars versregels en coupletten naar hun persoonlijken smack hebben gewijzigd, kan men in nieuwe uitgaven verhelpen . 2) Sepp en Boetje hebben in 1900 ook de „Leid,sche psalmen" gegeven, eene bloemlezing naar de wijze der Waalsche gemeenten, die er in 1891 eene opstelden, waarin zij de summering behielden zoodat b .v . „Geloof d zij God met diepst ontzag psalm 68, 10 bhjft heeten . De rhytmische zetting der melon diem is gevolgd naar Acquoy's psalmuitgave van 1892 . Er zijn fraaie, nieuwe berijmingen onder, andere psalmen bleven onveranderd. Van de doopsgezinde zending heb ik gesproken . Slechts een enkel woord kan ik daar bijvoegen over de doopsgezinden buiten Nederr land . Vooreerst liggen er een elf tal aan onze oostelijke grenzen : Kleef, Cref eld, Emden, Emmerich, Friedrichstad, Goch, Gronau, Hamburg-Altona . Leer, Neuwied en Norden, waar de dienst in het Duitsch gehouden wordt, behalve in Gronau, dat door den leeraar van Enschede bediend wordt . Met de Zwitsersche doopsgezinden staan de onze in verbinding . Uiterst belangrijk is ook de lijdensr geschiedenis der Russische en der naar Amerika rinds 1682 uitge , weken doopsgezinden . 3 ) Onder hen zijn er nit Duitschland, Frank1 ) Zie b o v e n blz. 98 . 2 ) Er zijn onschuldige onder . E v. G e z. 1 l, 3, 5 wordt: „Neem ons in ontr ferming aan" (12; E v. G e z. 7, 2, 7 wordt: „Wil zelfs de muschjes laves" (23) ; E v. G e z . 27, 1, 8 wordt : „Stil zijn als 't vertrouwend kind" (46) . Doch niet door den beugel kan : „Ja strengelt, strengelt vast uw handen scam en harteri (98) terwijl Abr . des Am, v . d. Hoeven Jr, heeft : „0, strengel niet to vast", enz. Doopsgez. Bijdragen, Register in v. Amerika en Rusland. J. M . Leendertz, Doopsgez . pioniersleven in Amerika (n°.51 derGeschr .v.d .D .i .d.verstr .) Mennonite Year Book and Directory, Scottdale, Penns ., 1925 . Geschichtbuch der hutterischen Bruder, herausg . von den hutterir s c h e n B r u d e r n i n A m e r i k a durch prof . dr. Rudolf Wolkan, Wien, Fromme 1923, uitgave van een Ms. (t .w . naar eene zorgvuldige copie),

143 143

Zwitserland, Polen Polen en en Rusland Rusland en daarginds leven leven zij rijk. rijk, Zwitserland. en daarginds zij nog nog in weI door door dedehistorie historie verklaarbare verklaarbare maar maar toch toch zonderlingezonderlinge eene wel in eene groepen doopsgezinde doopsgezinde landverhuizers landverhuizers uit uit Rus~ versplintering. versplintering .Twee Twee groepen Rusland b.v. b .v . hebben hebben zich kunnen vereenigen, land zich nog nog altijd altijd niet niet kunnen vereenigen. alleen aIleen omdat bij de achter~ en omdat bij de eene eene de de doopelingen doopelingen achteren bij bij de de andere andere voorover voorover ondergedompeld ondergedompeld worden. worden . Deze Deze Russische Russische doopsgezinden doopsgezinden komen komen oorspronkelijk koloniengesticht gesticht tot tot in in Siberie Siberie oorspronkelijk uit uitNederland; Nederland ; hebben hebben kolonien toe ; zijn zijnnaar naarAmerika Amerikauitgeweken. uitgeweken,naar naarCanada, Canada, naar naar Mexico; Mexico ; er toe; er zijn er, ,"die Kriva in in Midden~Azie zijn er, ;dieheel heelinin Kriva Midden-Aziehun hunjeugd jeugdhebben hebben door~ door gebracht" en nu nu deel deel uitmaken gebracht en uitmaken van van de de Alberta~Saskatchewan Alberta-Saskatchewan Con~ Conference en woning~ en en kerkinrichting, kerkinrichting, namen ference en die die toch toch Hollandsche Hollandsche mooningnamen en gezichten bewaard de taal taal gaat gaat onder. en gezichten bewaard hebben. hebben . Doch Doch de onder . Zij, Zij, die die deze doopsgezinden kennen, kennen, verhalen verhalen ons ons van van hun hun deze Amerikaansche Amerikaansche doopsgezinden en zedelijken zedelijken ernst ernst;; hunne grooten godsdienstigen en grooten godsdienstigen hunne voortvarendheid voortvarendheid in propaganda, met met opwekkingsamenkomsten opwekkingsamenkomstenwaar waar geestelijke in de de propaganda, geestelijkeveroveringsaanvallenop op menschenzielen menschenzielen gedaan gedaan worden; worden ; van veroveringsaanvallen van hun hun zendingsijver onder onder jood jood en en heiden; heiden ; van zendingsijver weerloosheid, die van hun hun weerloosheid, die hen hen in oorlog militairen militairen dienst maar aan aanhet hetlief liefde~ in den den oorlog dienst weigeren, weigeren, maar de- en en opbouwingswerkijverig ijverig mede~arbeiden deed. Overigens ook hier' opbouwingswerk mederarbeiden deed de tegenstellingen tusschen ouderwetsch (de Amish Mennonite) . Overigens ook hierde tegenstellingen tusschen ouderwetsch (de Amish Mennonite)en en radicaal .Van radicaal. hun groepen ken ik de Mennonite Church, Van hun groepen ken ik de Mennonite Church, de de Amish Amish of mennonite (conservatieve), ( conservatieve). dede Old mennonite Old order order mennonite. mennonite, Church Church of God in in Christ Christ mennonite, mennonite, Mennonite Brethren Church, God Mennonite Brethren Church, Krimmer' Krimmer MennoniteBrudergemeinde, Brudergemeinde.Conference Conferenceofofdefenseless defenseless Mennonite, Mennonite, Mennonite Hutterian Hutterian Brethren Brethren ((de communistische in in Zuid~Dacota). de communistische Zuid-Dacota) . door door de de hutterische hutterische broeders broeders uit uit Rusland Rusland naar naar Amerika Amerika gebracht. gebracht. De De oorspr. oorspr. auteur Kaspar Breitmichel tot 1542, 1542, dan dan Hans Hans Kral Kriil en en Haupprecht HaupprechtZapf Zapff tot auteur is is Kaspar Breitmichel tot f tot 1593, anonymi tot 1593, anonymi tot 1619, 1619, 1624, 1624, 1629, 1629. 1665 1665..

DE EVANGELISCH EN DE HERSTELD EVANGELISCH LUTHERSCHE KERK . Luthers geest, zijne oudste ref ormatorische geschrif ten, heel zijne machtige tot de verbeelding sprekende persoonlijkheid hebben .ook in deze landen invloed geoefend, met dat al beslaat het lutheranisme in zijn eigenlijken vorm hier maar eene geringe plaats . Wel heeten in de vonnissen alle ketters „luytersch" en alle ketterij „lutherie", maar dat komt omdat geestelijke en wereldlijke rechters lust noch kennis hadden, om tusschen de verschillende stroomingen in het Nederlandsche protestantisme scherp to onderscheiden .1) In Antwerpen stond het Augustijner klooster, gesticht 1513, met twintig broeders, in nauwe betrekking tot Luther, Jac . Praepositus en Hendrik van Zutf en waren hier priors en uit dit klooster zijn de eerste bloedgetuigen van het protestantisme in de Nederlanden voortgekomen . Ook in het Dordtsche klooster van Augustijners der Saksische observantie (Joh . von Staupitz, welbekend, was de vicarisrgeneraal dezer Congregatio saxonica ) was Luther's ketterij . Voor het overige - tegenover den vrijheidsoorlog op zijn minst neutraal, to dogmatiseerend, met zijn centraal-dogma der consubr stantiatie men mag zeggen antinationaal, heef t het oudste lutherar nisme hier nauwelijks wortel geschoten . 2 ) In Noord-Nederland is 1 ) J . W . Pont, Geschiedenis van het lutheranisme in de Nederlanden tot 1618, Haarl ., 1911 . Dez ., De luthersche K e r k in Nederland (K . en S .) Baarn, 1908. J. Loosjes, Geschiedenis der luthersche Kerk in de Nederlanden, 's-Gray., 1921 . Dez ., Naamlijst van prdikanten, hoogr leeraren en proponenten der luthersche Kerk in N e d e r l a n d, 's-Gray ., 1925. Mine B i b 1 . I n 1. blz . 98 en mijn H e t ontstaan v, h . Protest ., 1924 blz. 162179. 2 ) Ik ben met prof . Loosjes van meening, dat voor de stichting der gereformeerde kerk in 1572, vele gereformeerden zich onder de Augustana in Melanchr thons verzachten vorm hebben geschaard (b .v . to Leiden) en dus bij de lutherschen hebben gevoegd, ook al waren zij in dogmaticis niet luthersch . Daarmee in verband moet men Oranje's pogingen zien, om alle protestanten onder de Augustana to vereenigen . Dat er hier to lande vele melanchthonianen waren acht ik zeer waarschijnlijk .

145 van zuiver lutheranisme in het geheel geen sprake . In Amsterdam trachten de Oosterlingen, d .z . luthersche kooplieden uit de Hanzesteden aan de Oostzee, to vergeef s vrije godsdienstoef erring to verkrijgen . In Kuilenburg ontstaat de luthersche gemeente niet voor 1640. Woerden, welks luthersche gemeente op haar zegel Pistorius op den brandstapel vertoont, was zoomin luthersch als Jan de Bakker zelf, totdat het lutheranisme er in 1564 post kon vatten . En de luthersche kerkorde, door bisschop Frans van Waldeck in 1 543 voor de Groninger Ommelanden, die immers behalve het Goorecht en de Stad tot zijn bisdom Munster behoorden, bestemd, is daar nimmer ingevoerd . Tegen het eind der eeuw echter begonnen er luthersche gemeenten to ontstaan, zoowel door den zich sterk uitbreidenden handel als door de Duitsche troepen, die als garnizoenen in de steden lagen en vaak hunne eigen legerpredikanten medenamen . Ook de komst van lutherschen uit Antwerpen, na den val dier stad in 1585, moet men in aanmerking nemen . Te Amsterdam richt men in 1 588 eene huiskerk in, in 1 592 wordt daar eene georganiseerde gemeente gegrondvest, helaas aanstonds door dogmatische twisten geteisterd . Dan komen (Woerden en Bodegraven zijn al ouder) Middelburg in 1591, Leiden 1592, Haarlem 1596 en Rotterdam 1603 en kleinere kringen in tal van andere plaatsen .1) In 1605 vergaderde toen die synode, die een aantal gemeenten met een wel is waar nog lossen band samensnoerde en, dit vooral, Amsterdam als leidende ge . meente erkende . 2 ) Rijk aan geldd en invloed, had zij sinds de hegemonie, was de presidiale gemeente, maar werd meteen gekweld door den strijd in haar midden tusschen de Duitsche of Witten berger en de Nederlandsche of Hoppeaansche partij . 3 ) Haar heerschzucht was zoo groot, dat zij in 1696 vijf gemeenten buiten de Broederschap bande, wat toen tot de oprichting der ( doleerende ) Haagsche Llnie van twaalf gemeenten heel t geleid . Dat was in 1698 . In 1715 keerden zij alle ootmoedig tot de presidiale terug, wier steun zij toch niet konden missen en „legden haar to vooren onbuigzaam hoofd in den schoot der moederkerk needer" . In de 18e eeuw is er aanvankelijk rust ; dan brengen tolerantie en de tegenstelling Oranje-patriot ook hier verwijdering, die zou uitloor pen op de groote scheuring van 1791 . Van de zes predikanten der hoofdstad waren er in 1 786 drie van de patriotsche fraetie en vrijzinr 2)

J . Loosjes, G e s c h i e d e n i s als boven blz . 76-91 . Aldaar blz. 93 . 3 ) J. E . B . Blase, Johannes Colerus en de groote twisa ten in de Nederl . Luth. Kerk zijner dagen, Arnst ., 1920 . 10

146 fig . Toen flu de kerkeraad in 1788 voor den overleden orthodoxen

Alberti den „rationalist" J . Tissel en in 1790 voor Klap J . Formeyer van diezelf de kleur beriep, scheidden de preciesen zich of als de Hersteld Evangelisch Luthersche gemeente . Zij kregen eene eigen kerk aan de Kloveniersburgwal en steunden, daar zij rijk waren, arms zusteren als Hoorn, Enkhuizen, Medemblik, die aldus met hen in eenig verband traden. Kerkgenootschappen waren het nog geenszins . De verhouding tusschen hen en de hervormden was goed . De eerste hersteldrluthersche predikant Joh. Hamelau ging broederlijk met zijn hervormde ambtsgenooten om, en in zijn kerk hebben, toen er in 1796 vijf tien hunner waren of gezet, de arthodoxen hunne stichting gezocht .1) Koning Willem I bracht ook hier orde. In 1818 gaf hij het „Algemeen reglement van het bestuur der Evangelisch Luthersche kerk in het Koninkrijk der Nederlanden", zoodat er rinds een kerkgenootschap van dien naam bestaat . Het Hersteld Evang. Luth . kerkgenootschap kwam in 1833 tot stand onder lijde~ lijke medewerking der Regeering . Hare eerste synods is van 1836. Aan pogingen tot hereeniging heef t het niet ontbroken, in 18191822 van Evang . Luth . zijde, maar toen of stuitend op de (als bij de hervormden bestaande) quia- of quatenus-uitlegging der propor nentsformule; in 1 857 van den anderen kant, met eenig meer succes, zoodat er zelf s in 1 863 eene „Permanents commissie van verbroedering" werd opgericht en men ook weer van beide kerken elkanders predikanten beroepbaar stelde . Doch al to Eel woedde ook hier de richtingsstrijd, tot samensmelting van seminarium en kweekschool kon men niet besluiten, in 1887 heef t prof . A. D. Loman de laatste, vergeef sche poging gedaan . 2 ) Zoo moeten wij dan van beide kerkgenootschappen -af zonderlijk spreken, het eerst van de Evang . Luthersche Kerk . Haar ledental vindt men opgegeven als 87 .396, „waarbij wij langzaam maar zeker vorderen op den weg der gewenschte betrouwbaarheid ." 3 ) De Kerk is verdeeld in zeven groepen met 48 gemeenten en 8 f iliaalgemeenten, 56 predikantsplaatsen . Amsterdam met 6, Rotterdam met 3 en 's-Gravenhage ook met 3 predikanten vormen ieder eene, wel zeer kleine, groep, Utrecht telt 12 gemeenten waarvan in de 1 ) F, J. Domela Nieuwenhuis, G e s c h . d e r A m s t e r d. L u t h. g er m e e n t e 1856, blz. 201 vlgg, 243, 226, 168 . Nlijne G e s c h, d e r N . H. K. II 110 vlgg. 186. 200 vlg. Over een lutheraan, die remonstrant werd, b e n e d e n . 2) J. Loosjes, a . w, blz . 242.247. 3 ) Verslagen b etr. d e Ev. Luth . Kerk 1926/27 blz. 4 . Reglementen der Ev. Luth. Kerk in Nederland, Amst. 1915 .

147 stad twee predikantsplaatsen, Arnhem 9, Haarlem 9 waarvan Haarlem en Leiden ieder twee plaatsen, eindelijk Groningen met 12 gemeenten. 1 ) Deze zeven groepen kiezen de leden der synode ten getale van twintig aldus dat Amsterdam zes, Rotterdam en 's-Gravenhage ieder drie, de vier andere groepen twee of gevaardigden zenden . De beide hoogleeraren van het Seminarium to Amsterdam hebben zitting met prae-adviseerende stem . De gewone vergadering begint des Maandags na de Pinksterweek, die van 1927 duurde drie dagen . De synode is wetgevend, beheert de geldmidr delen, houdt toezicht op de gemeenten en spreekt recht . De regeling der predikantstractementen is ook hier aan de orde . Van belang is, dat het Algemeen Reglement uitdrukkelijk bepaalt dat „geen reglement, verordening of besluit lets mag bevatten dat de geloof sr vrijheid van gemeenten of bijzondere personen aantast ." Nu kwam in de synode van 1927 een voorstel van Pekela ter tafel, dat in zijn huishoudelijk reglement een voor den predikant en voor de kerkeraadsleden bindende geloofsformuleering wenschte op to nemen . De voorzitter, ds . P . Groote zeide ter toelichting : „wij huldigen leervrijheid . Keurden wij nu deze geloofsformuleering goed, dan zouden wij ook goedkeuren als iemand to Pekela wend of genet, bijaldien hij in den loop der tijden van opinie was veranderd ." En het bleek, dat de synode in geen geval leerdwang wilde . 2 ) Er is voorts eene Synodale Commissie van negen leden wier task het is de synodale besluiten uit to voeren, toezicht to houden op het beheer der f inancieele commissie, om alleen deze werkzaamheden to noemen. De gemeenten worden bestuurd volgens een of zonderlijk reglement, maar Amsterdam, nog altijd „presidiaal" heef t haar of zonderlijk reglement . Sommige gemeenten hebben het gemeentelijk kiesrecht voor mannen en vrouwen ingevoerd, zoo Rotterdam reeds in 1918, nu onlangs besloot ook Delft, dat alle lidmaten zonder onderscheid aan de stemming kunnen deelnemen . 3 ) De a.s . predikanten ontvangen hunne opleiding aan de Universiteit van Amsterdam en aan hun eigen seminarium, waaraan twee hoogleeraren zijn verbonden, van wie een het beheer heeft over de 1 ) De indeeling schijnt buitenstaanders zonderling . Tot gr . Groningen behooren zoowel Maastricht als Harlingen, zoowel Zierikzee als Winschoten ; tot gr. Utrecht Leeuwarden en Schiedam, Gouda en Stadskanaal . 2 ) V e r s 1 a g e n als boven blz . 22 vlgg. Toch is de richtingsstrijd ook hier fel genoeg . Op de jongste vergadering der Algem . Ver. van Vrijz. Lutherschen sprak de voorzitter, ds . J . W. K. Hoevers van de „onverzoenlijke conf essioneelen en vele orthodoxe predikanten, die het recht der vrijzinnigen niet erkennen", N . R. C. 16 Octob . 1927 . 1927, Ocht. C. $) Verslagen blz . 15.

148 bibliotheek . Een college van 5 curatoren verzorgt het seminarium, waaraan in 1927 drie vrouwelijke en vijf mannelijke studenten wares ingeschreven . Want ook vrouwen mogen hier predikant worden ; dock zij moeten ongehuwd zijn .1) Voor het proponentsexamen is o.a . een bewijs noodig van een cursus over sociale wetgeving en armenzorg to hebben gevolgd, terwijl proponenten zich een half jaar onder leiding van een predikant moeten stellen, die hen in de praktijk van het ambt binnenvoert . De proponentsf ormule is zeer ruim, gewagende van de belangen van het Christendom, van godsdienstkennis en christelijk geloof . Van de kerkgebouwen vermeld ik vooreerst de prachtige restauratie der Amsterdamsche kerk aan het Spui door architect A . A . Kok in 1925 en die der kerk to Gouda, waarbij men onder veel meer 28 slavonischreikenhouten banken aanschaf to naar eene teekening van de Rijkscommissie voor monumentenzorg, een prijzens- en navolgingswaardig streven om aan de kunst bij de kerkinrichting stem to geven . En dit geschiedt ook bij den zang . Van het doopsgezind kerklied heb ik jets gezegd en toes ook een lutherschen bundel van 1857 genoemd. 2) In de geschiedenis van het geestelijk lied mogen ook de lutherschen niet dan met eere genoemd worden ; wij kunnen slechts van den jongsten tijd en van de Nederlandsche lutherschen spreken, waarbij wij beide groepen tijdelijk samen semen . Ik ga dan niet verder terug dan tot het Amsterdamsch gezangboek van 1780, aan welks samenstelling o .m . Johannes Lublink de Jonge groot aandeel heef t gehad . Het werd zeer geprezen om de taal, die zooveel beter heette dan die van vroegere bundels b .v . dies van Jan van Duisburg, „zoodat het zich schaamt tegenwoordig nog den hemel to naderen in zulk een taal, waarmee men thans bij gees aardsch vorst zou durven to voorschijn koomen, zonder uitgejouwt to worden ." 3) Inderdaad was deze bundel veel beter, maar 's-Gravenhage en Rotterdam behielden ieder hares eigenen en toes heef t de Ev . Luth . Synode in 1826 getracht eenheid to brengen door hares bundel „Christelijke gezangen" . Zij achtte „met betrek king tot de opgeklaardheid en zuiverheid der denkbeelden de thans bestaande gezangboeken voor een groot deel ver ten achteren" 4) en 1 ) Volgens besluit van 1927, a 1 d a a r blz. 25. 2 ) B o v e n blz . 141 . Voor literatuur J . Loosjes, G e s c h i e d e n i s als boven blz. 233-237 . 3 ) Nieuwe bijdragen . . . . v . d, g eschied. v. h. Luther. i. d. Neder1 . I 98 . 4 ) V o o r b e r i g t blz . V . Men vindt hier de gansche geschiedenis van den bundel, van belang ook voor de meening over de psalmen .

149 deze opgeklaardheid spreekt dan, geheel in den geest des tijds, uit het vlak rationalistisch karakter . In 1850 verscheen een vervolg met veel kernliederen als Een vaste burg is onze God ( 437 ), Hoe schoon licht ons de morgenster (385 ), God in de hoogt' alleen zij eer ( 381 in zijn oorspronkelijken versmaat, f raaier in den Pratestantenbondbundel onder no . 19) . Ook hier reeds de wijziging van oude teksten .1) De reeds vraeger genoemde Hersteld Ev. Luth. bundel van 1 857 is zeker een der f raaiste, die ons yolk bezit, misschien de eenige, die in zijn geheel door eenen geest wordt gedragen ." Aldus Cramer 2 ), en men kan hem slechts bijvallen . In 1884 verscheen de tegenwoordige synodale bundel en daar de commissie voor deze verzameling geheel uit modernen had bestaan, had men veel geschrapt dat orthodox was en zich weder aan menigen tekst vergrepen . 3 ) Ten bate dier orthodoxen yerr scheen toen in 1892 een bundel met 105 liederen, waarin weer tat der oude kernliederen . Aan weldadigheidsinrichtingen, diaconie-, weesr, oude mannen en vrouwenhuizen, hof jes, fondsen en stichtingen zijn de lutherschen rijk . Ik kan niet beter doen dan naar de onlangs verschenen monograf ie daarover to verwijzen . 4 ) Sinds Koning Willem I in Ned . Oost Indie en op Curacao hervormden en lutherschen in een kerkverband vereenigde, 5 ) is alleen in Suriname de luthersche kerk gebleven . Juist als elders in onze kolonien ( denk aan de Kaap! ) hebben ook in Suriname de hervormde predikanten in Paramaribo de stichting eener luthersche gemeente zoo lang zij konden tegengehouden . Onder de Duitschers 1 ) Het lied „0 grosze not, Gott selbst liegt tot, am Kreuz ist er gestorben" gaf Petrus Martini in zijn G e e s t e l ij k z i e l e n v e r m a a k 1743 als „0 droevig lot, dat zelfs bier Godt int vleesch heeft moeten sterven ." In den vervolgbundel van 1850 nu werd dit „0 wreede food, den bangsten dood, is Hij aan 't kruis gestorven" . Zoo wisselt een vers met de tijden . Natuurlijk ongeoorloofd . Vergel . N i e u w e B ij d r a g e n a 1 s boven I 97 en Loosjes, G e s c h i e d., blz. 234 . 2 ) Cramer in D o o p s g e z . B ij d r . 1902, blz . 4. 3 ) B .v. n°. 220 (Ev. Gez. 49) laatste couplet veranderde ,,In Jezus is mijn zalig lot, verborgen bij mijn God" in „Steeds volley hooger heerlijkheid, wordt ons door God bereid" ; „Ook als mijn stof eens rust" in „Mijn hoop, mijn macht, mijn rust" ; „Ik blijf zijn komst verlangen, Hij is mijn lust" in „Ik blijf zijn heil verlangen, mijn hoogste lust" . Ook Prot, bundel n°. 164 . Terecht Pont in I i e u w e B ij d r . I 100 foot 1 : „Kon de Cie . de geloofsovertuiging des dichters (J. Hinh5pen) met dulden, dan had zij haar weg moeten laten, dock ze op deze wijze vervormen en ze het kleed van eene 19de eeuwsche strooming aantrekken, is niet to verdedigen." Verg, b o v e n blz . 142 foot 2. 5) J. Loosjes, Luthersche weldadigheid, 's-Gray,, 1924 . B o v e n blz . 111 vlgg .

150 waren er velen van de Augsburgsche conf essie ; nog in 1 740 verbiedt de Raad Fiskaal hunne samenkomsten ; maar 15 November 1741 mogen zij eene kerk bouwen, die in 1747 gereed komt . Zij lag aan den Zuidkant der stad aan de rivier bij het waterloozingskanaal 1) en Fermin noemt haar „superbe ." 2 ) Bij den grooten brand van 1832 ging zij onder, maar de stadsarchitect C . A . Roman of f , bouwde haar weder op . Met haren eersten predikant Joh . Pf, die 18 Nov . 1742 zijn intrede deed, was de gemeente niet gelukkig, overmits deze man een weerzin tegen preeken had en de overheid hem daartoe telkens dwingen moest . In 1 745 ontsloeg hem het Amsterdamsch consistorie 3 ), waaruit nog eens to meer blijkt dat de gemeenten van Amsterdam uit werden geregeerd . Eene in 1757 geschonken plantage bracht door slecht beheer de . gemeente in groote schuld, dezelf de schenker, Knof f el, gaf in 1762 een orgel, de heer Telbergen schonk in 1768 f 8000 om de jaarlijksche f 600 aan 's Rijks hospitaal of to koopen . 4) De voorlaatste predikant, Boers, werd na zijne pensioneering in patria roomsch, na reeds to Paramaribo daartoe neiging to hebben vertoond . s ) De gouverneur, die met verlof was, vroeg toen ds . S . A . Baljon, hervormd predikant van Spaarndam, die in Maart 1925 bij de Ev . Luth . gemeente bevestigd werd en haar thans nog dient . Het zielenr tal is 2400. De thans met de hervormde gemeente samengesmolten luthersche op Curacao dagteekent van 1757 . Door Duitsche kooplieden gesticht, was zij in den aanvang zee- welvarend en kreeg in 1763 die f raaie kerk, die in 1804 helaas reeds door de Engelsche kanonskogels zou worden vernield, s ) De eerste predikant was Johan George Muller ; onder den vij fden, Jacob Muller Jan Anthor ni's zoon (maar van eene andere f amilie) had de vereeniging der beide gemeenten plaats. Op de kaart in T e g e n w. S t a a t XXXII tegenov . blz. 511 sub n°. 12 . Ph.Fermin, Description generate de. . . Surinam,Amst. 1769 I 27, H o 11. v e r t . Hart . 1770, 125 . C . M . Nloes, F e e s t r e d e . . . . bij het 100-jarig bestaan der Ev . Luth . Kerk 13 Apr . 1847. 3 ) J. Loosjes, N a a m 1 ii s t blz. 248 . 4 ) C. M . 1Vloes (predt . van 1840-1862) D e g e s c h i e d. d e r E v a n g . Luth g em . i n Suriname in West-Indie II . ) Volgens m o n d e 1. m e d . Niet bij Loosjes, N a a m 1 ii s t, blz . 26 vlg . s S. van Dissel, Eenige bijzonderheden b et-. d e voorm . E v . L u t h, g e m. o p C u r a c a o, Leid . 1865 . J . H . Hering, B e s c h r. V a n h e t e i l a n d C u r a c a o, Amst . 1779 (zeldzaam, maar, behalve voor de luth ., onbeduidend) blz . 40-50 met eene beschrijving van de kerk, overgenomen door Hamelberg a . w. I Doc . 186 vlgg. )

2

151 Van de luthersche zending in Oost-Indie heb ik gesproken .1) De zending vormt een band tusschen leden der beide kerkgenootschappen . Er is een genootschap voor in- en uitwendige zending met een weekblad De Wartburg, met een tijdschrif t Een vaste burg en met een scheurkalender, alles in rechtzinnigen geest . Daar ik aldus van de pers gesproken heb noem ik, in het vaderland, Ons Blad, orgaan der vrijz . lutherschen (A . C . Schade van Westrum, Gron .) ; Gemeenteleven voor dezelf den in Den Haag ; Ons Gemeenteblaadje in Delft ; De Schakel, maandblad voor Purmerend, Edam, Monnikendam en De Rijp . De Hersteld Evangelisch Luthersche Kerk staat volgens de laatste volkstelling opgegeven met 15120 zielen, waarvan in Amsterdam alleen 12000 . Er zijn acht gemeenten, Amsterdam, Enkhuizen, Gorinchem, Harlingen, Helder, Hoorn, Medemblik en Zwolle, met tien predikantsplaatsen, waarvan Amsterdam alleen vier . Het hoogste bestuur berust bij de Algemeene kerkelijke vergadering met eene Algemeene kerkelijke commissie . De kweekschool is sinds 1915 van Amsterdam naar Utrecht verplaatst, kerkelijk hoogleeraar is Dr. J. W. Pont, die daar ook lid der faculteit is . Er zijn twee studenten . Gaf, zegt Pont, het hebben van fondsen en instellingen van lief dadigheid aan eene Kerk recht van bestaan, dan heef t de Luthersche Kerk dit recht . Maar meent men, dat eene Kerk bestaan moet krachr tens eigen, levend, geestelijk beginsel, dan is haar recht van bestaan in onzen tijd zoo goed als enkel historisch . Overtuigende kracht gaat er van de Luthersche kerken in ons vaderland maar weinig uit. 2 ) Ds. Drijver echter (bedenk dat hij van de zooveel talrijker Evang . lutherschen is), toegevend dat zijn Kerk beter f iguur zou waken, indien zij voor beginselen opkwam, haar bijzonder eigen, meent toch dat de arbeid aan de verspreiding van recht- of vrijzinnige beginselen der Kerk nog bestaansrecht genoeg geeft . 3 ) 1) 2) 3)

B o v e n blz . 126. Pont, D e 1 u t h . k e r k (K. en S. II 7, 1908) blz. 47 vlg . Drijver in D e W a c h t e r, 1918 blz. 24 vlg .

DE REMONSTRANTSCHE BROEDERSCHAP . In ouderdom hunner Kerk volgen thans de remonstrantsch-gere-f ormeerden gelijk zij naar eigen begeerte en naar recht heeten molten . Remonstranten noemen zij zich naar de Remonstratie van 1610, 1 ) die ontroerende, godsdienstige apologie, en geref ormeerden, omdat hun verzet tegen het leerstuk der voorbeschikking de noodzakelijke correctie bedoelde van de geref ormeerde leer in den geest der „rekkelijken" en protesteerde tegen de verwaarloozing der vrije persoonlijkheid . Ook hebben zij over het ontstaan van een eigen kerkgenootschap nimmer gejuicht en altijd gehoopt, dat de dagen komen zouden, waarop zij zich weder in de Hervormde Kerk zouden kunnen oplossen, als daar hunne beginselen zouden erkend zijn . Aldus nog bij de herdenking van het 250rjarig bestaan der Broederschap in 1869 . De thans levende rmonstranten echter ,,denken niet aan de mogelijkheid van terugkeer . Daartoe zijn zij to zeer van 't leven in de Kerk, die erf gename der Katholieke is, vervreemd en van haar strijd om de leer en de formulieren' . Aldus een hunner woordvoerders 2,) en o .i . met reden . Aan de „levendige sympathie", waarmede zij de worsteling der vrijzinnig hervormden gadeslaan is geen twijf el mogelijk ; ook is het waar dat de tijd van overgangen in menigte uit de Hervormde Kerk voorbij is . De geschiedenis van de Remonstranten, vooral het oudste tijdperk, heeft altijd de aandacht getrokken door het romantische en het tragische erin. Zij is ook wel beschreven ; toch is er behoef to aan zulk eene geschiedenis naar de billijke eiscben des tijds . 3 ) 1 ) Op nieuw en prachtig uitgegeven door Groenewegen, Leid ., 1910 folio met foto's der oorspronkelijke bladen . 2) Dr. C. E . Hooykaas in het na to noemen G e d e n k b o e k blz . 184 en 183. s) C . Sepp, Bibliotheek v . Ned. Kerkgeschiedschr., Leid, 1886, blz. 413.424. Jac . Regenboog, H i s t o r i e d e r R e m o n S t r a n t e n, Amst ., 1774, 2 dln. Joh . Tideman, D e r e m . b r o e d e r r schap, Haarl .1847 . Gedenkschrift . . .van het 250-jarig

153 Ullmann heeft geschreven over „reformatoren voor de reformatie" . Waren er remonstranten voor de remonstranten? H et is altijd hachelijk voorbereiders eener beweging, immers het wezenlijk verband, aan to wijzen . Dit mag men zeggen, dat onze nationaalgeref ormeerden, van Gnaf eus over Veluanus tot Coolhaas met de remonstranten sterke overeenkomst vertoonen - de algemeene gratis, het kindschap Gods, anti-praedestiniaansch, tegen kettervervolging, de kleine, vrije wil na den val overgebleven, anti-conf essioneel, bijbelsch - trekken bij den een scherper dan bij den ander, maar alien gemeen. Reeds Huig de Groot zeide : „Hoewel nu 't meeste deel van de predicanten van deze landen . . . . zijn ghevallen aan de zijde van de absolute praedestinatie : so is evenwel seecker dat van het beghinsel of van het oorlogh eenighe predicanten, veele van de overheden ende ontallijcke lidtmaten zijn gheweest van het andere ghevoelen, twelck oock niet anders konde sijn, aangesien de aanzienlijckheit die de schriften van Erasmus hadden in dese landen, als oock de aanghenaamheydt van het Huysboeck Bullingeri ende van d e Locis communibus Melantonis a nde van seecker boecxken ghenaemt der Leeken weghwijser in 't beginsel der Reformatie gheschreven bij Anastasium Veluanum .'' 1) En Wtenr bogaert : „dat wat int beginsel der Ref ormatie van desen Anastasius in Gelderlandt is geleert geweest heel gelijckformich is 'tgene de remonstranten in den jars 1611 van de praedestinatie geleert hebben ." 2 ) Dit is juist en overtuigend . Het verband met Coolhaas, Herm . Herberts, Taco Sybrants, Cornelis Wiggertsz ., iets vroeger Corn . Meynaartsz. Boon, onmiddellijk voor het remonstrantsche treurspel ligt nog gemakkelijker voor het grijpen . De strijd zelf, zooals de leiders, Wtenbogaert, Arminius, Episcopius, Niellius, Poppius dien gevoerd hebben, 3 ) die ter Synode allerminst is uitb e s t a a n Rotterd ., 1869 . A. W. Harrison, T h e b e g i n n i n g s o f A rminianism to the synod of Dort, Lond ., 1926 . G. J . Heering e.a . De Remonstranten, Gedenkboek, Leid., 1919. H. IJ . Groenewegen, Het remonstrantisme to Rotterdam, Rotterd ., 1906(2° ged. 5° stuk van Rotterdam i . d . loop der eeuwen) . Dez. met Jorissen en De Ridder, D e o u d e e n d e n i e u w e k e r k d e r R e m . G e r. g e m . t e R o t t e r d., Amst . 1897 . Hierbij behoort natuurlijk ook de gansche literatuur over de Nationals Synode, pamfletten, biografieen, wat niet al . 1 ) H . de Groot, Verantwoordingh van de wettelijcke R e g i e r i n g h enz . 1622, biz. 32 . 2 ) Joh . Wtenbogaert, D e k e r k e 1 . H i s t o r i e 1646, biz . 146 a . Zie voorts F. Pijper in D e R e m o n s t r a n t e n biz. 37-59 . 3) Zie de prachtige portretten van hen en anderen op de beroemde p r e n t Het Monument der Remonstranten .

154 gevochten, al heef t Bogeyman den knoop ruwelijks doorgehakt, toont ons het remonstrantisme als orthodoxrgereformeerd behalve dat zij de Kerk aan geene confessie wilden binden en verdraagzaamheid als hun „beste cieraat" beschouwden, minder bespiegelend-dogmatisch waren, tegen Calvijns vreeselijke leer van de verdoemenis der allermeesten zich beriepen op de wijsheid, de rechtvaardigheid en de lief de Gods, die alien behouden wil en die in geen geval auteur der zonde heeten mocht . In dit alles waren zij gereformeerd maar niet calvinistisch . Zij waren het ook niet in hun pogen om de ( godsdienstige) persoonlijkheid to redden, bij hen voortkomend uit dien „humanistischen eerbied voor den mensch'' zegt Heering terecht, „waarvan bij Calvijn geen vonkje meer gloorde ." 1 ) En dit bracht hen weer tot hun drijven van den vrijen wil, waardoor ook des menschen verantwoordelijkheid gered words . Het is in het geheel de vraag niet, of wij daaromtrent andere begrippen koesteren . Het blijft de roem van Episcopius en de zijnen, dat zij voor het nobel beginsel van de vrijheid van een christenmensch hebben willen lijden . Zij hebben voor de zooveelste maal bewezen, dat er in deze wereld niets goeds tot stand komt tenzij de besten er met zulk lijden voor betalen willen . 2 ) Aan dit hun roemruchtig verleden zijn de remonstranten altijd getrouw gebleven, voor verdraagzaamheid en anti-conf essioneele vroomheid hebben zij op de byes gestaan, nieuwe theologische of wijsgeerige stroomingen niet aanstonds of gewezen, maar belangstellend onderzocht . Nadat Episcopius en de zijnen 14 Januari 1619 uit de synode waren weggejaagd, onwaardige handeling waardig gedragen, kwamen zij 5 Maart to Rotterdam bijeen en legden in eene ,,antirsynode" de grondsiagen der nieuwe Broederschap . Van dat jaar is ook de Instructie voor de bediening der gemeenten, van 1623 de Confessie met inleiding van Episcopius (waartegen Camphuyzen zich verzette), van 1624 de verdeeling in vier klassen (zooals nu nog ) en 28 October 1634 gaf Episcopius zijn eerste college aan hun eigen kweekschool, nadat Vossius en Bariaeus 8 J anuari van dat jaar het Athenaeum to Amsterdam met hunne bekende redevoeringen hadden geopend . Voor eene academische geleerde opleiding hunner predikanten hebben de remonstranten altijd sterk gevoeld . Nog lang, vooral in Leiden en Kampen, in hun vrijheid belemmerd, zagen zij toch allengskens de vervolging luwen, al bleef arminianisme de groote ketterij en het remonstrantsche spook nog lang rondwaren . In hun kerkgenootschap, waarvan de leden 2)

Heering in D e R e mon s t r a n t e n biz . 26 vlg . L. Knappert a 1 d a a r biz. 106 .

155

aan geen formulieren gebonden waren, vond Antonie van der Os, in 1755 to Zwolle der Hervormde Kerk uitgebannen, veiligheid en werk ;1) Paulus van Hemert, to Wijk bij Duurstede of gezet om zijn protest tegen het dogma der praedestinatie, is in 1790 hoogleeraar aan het remonstrantsche seminarie geworden ; 2 ) Cornelis Nozeman, rem . predikant to Rotterdam, nam het in 1 769 tegen Petrus Hof stede, zijn stad- en ambtgenoot, op voor Socrates' eere, betoogende, dat alle brave lieden uit alle landen hiernamaals deel zullen hebben aan een naar hun staat evenredig geluk ; 3 ) onder hunne predikanten waren de meesten patriotsch, en C . Rogge van Leiden schreef eene geestdrif tige geschiedenis onzer omwenteling . 4 ) De oude vijandschap onder de burgerij was lang bekoeld, wie vrijzinnig dachten wilden het hun aangedane onrecht gaarne herstelr len, 5 ) waartegenover weder de zonderlinge vrees stond dat de patriotten de remonstrantsche religie in de republiek zouden invoeren! 6) Nog heel in 1827 moest Jac . van Lennep belijden dat de lectuur van Regenboog zijn denkbeelden omtrent hen gewijzigd had : „o God vergeef mij het harde oordeel dat ik over hen geveld heb!" ?) Over hun plan om alle kerkgenootschappen to vereenigen hebben wij reeds gesproken . S) In 1795 bracht C . Rogge het ter sprake, men zou den naam remonstrant afleggen en zich doopen als Algemeen christelijk kerkgenootschap, „vereenigd door den band der lief de van alien, die den naam van Jezus Christus welmeenend belijden ." Bij de hervormden betuigden enkelen instemming, J . J. Serrurier, emeritus van Den Haag ; een anonymus vond het plicht aan de verbroedering mee to werken ; $ ) classis Wester-

1 ))

Mijne G e s c h . N . H. K. II 88 vlg. A l d a a r biz . 109. H. IJ. Groenewegen, P a u 1 u s v a n H e m e r t as1s godgeleerde en als wijsgeer, 1889 . 3 ) Mijne G e s c h i e d e n i s als boven II 81-84 . 152 . 4) C . Rogge, Tafereel v, d, geschr der jongste omwenteling, Amst . 1796 en Gesch, der staatsregeling enz . Amst . 1799 . b) Wolff enDeken, Willem Leevend II 61 vlg . ; Brieven van Abraham Blankaart I 306 . 6 ) Gedenkschr, van Van Hardenbroek IV 469 (26Apr . 1783) . 8) M.F.v.Lennep, Levers van Jac, v . Lennep 1106. B o v e n biz. 139 vlg. Scheltema en van Wijk, P o g i n g t o t v e r bzoedering der prot, christenen, 1874 . W . Broes, Geschiedkundig onderzoek over de vereeniging der prot, in Nederl . 1822, hoofdst. IX . Gedenkschrift als boven 1869, biz. 102110. 9 ) V r ij m o e d i g e g e d a g t e n enz. Franker, Romar, 1797 (vergel . Vrije Fries 1926 biz . 84 .) Len ander, Is de vereeniging der



156 kwartier van Stad en Lande was er niet tegen, maar wilde gunstir ger tijden afwachten ; de Noord-Hollandsche synode zou vereenir grog noodlottig achten zonder volmaakte overeenstemming in de leerstukken der aangeboren verdorvenheid, der algeheele doemwaardigheid, van het borgtochtelijk lijden en van de noodzakelijkheld der inwendige en herscheppende werkingen des H . Geestes ter vernieuwing onzer natuur -- een antwoord waarin het heele oude dogmatisme nog eens opdook en dat bovendien „heuscher en zachter had kunnen en behooren to zijn ." 1) S1echts in Dockum is., van het schoone plan verwezenlijkt wat wij er reeds van mededeelden, meteen is toen de oude remonstrantsche kerk aan het Oranjer waltje bij de Droggerspijp, een klein lokaaltje met nog twee kamertjes en bleekje voor f 1312--15-0 verkocht . 2) In Kampen deed de luthersche predikant Willem Goede eene poging om tot aansluiting to komen, na de mislukking waarvan hij zelf remonstrant werd en tot 1820 de gemeente to Rotterdam diende . 3 ) In den aanvang der 19de eeuw grog het zielental sterk achteruit en scheen zelf s de kweekschool gestorven, maar dan stij gt toch de lijn weder en, wanneer in de jaren 1877 en volgende het con ,fessionalisme in de N . H .K. machtig is, gaan vele hervormden tot de remonstranten over en stichten gemeenten in Groningen ( Mosselmans ), Arnhem ( Slotemaker ), Meppel ( P. Heering ) en elders. Het $eminarium bracht men in 1873 naar Leiden over met Tiele als kerkelijk hoogleeraar, die daarna ook aan de universiteit optrad . 4) In 1916 hebben sommigen de kweekschool naar Amsterdam terug willen brengen, zonder gevolg echter . Hier en ginds verdwefen de oude kerkgebouwen, die met hunne geheimzinnige, aan het oppervlakkig oog onttrokken ingangen aan de booze dagen van weleer herinnerden . Typisch daarvoor was de oude, thans of gebroken kerk van Rotterdam . 5 ) De Remonstrantsche Broederschap felt 31215 zielen met 27 ger meenten, verdeeld over vier klassen, 30 predikantsplaatsen en eene remonstranten in dit tijdstip uitvoerlijk?, AmsL Schalekamp, 1797 . 1 ) Ypey en Dermout, H e r v . K e r k, IV 222 . 2 ) Advertentie L e e u w . C o u r . 1 Dec . 1801 . Poeke Sjoerds, A l g e m . . B e s c h r . 1768, II 877 . T e g e n w. S t a a t XXIV 266 vlgg . 3 ) Loosjes, G e s c h . L u t h . blz. 210 vlg . Groenewegen, He t R e m . to Rotterdam blz. 125. 1 4 ) C . P. Tiele, Gedenkrede b . h . 250-j . bestaan v.h . Sem . 884 . 5 ) Zie het b o v e n blz . 153 foot gen . fraai geill . boek over die kerk .

157 buitenlandsche gemeente . 1 ) Ook vrouwen hebben toegang tot het predikambt en de besturen der gemeenten . Geen gemeente mag het lidmaatschap binden aan voorwaarden, die zaken van geweten in godsdienst, leer of leven raken - het oude remonstrantsch beginsel van vrijheid en verdraagzaamheid . Het hoogste bestuur berust bij de Algemeene vergadering, die den eersten Dinsdag in Juni samenr komt en bestaat uit den hoogleeraar aan het seminarium, de dienstdoende predikanten, de of gevaardigden uit de gemeenten, de curar toren der kweekschool, de boekhouder en de emeriti-predikanten . De Commissie tot de zaken bestaat nit zes leden onder wie de boekhouder en heeft de dagelijksche leiding, briefwisseling met de regeering, terwijl zij aan de Algem . Vergadering het jaarverslag uitr brengt. De belangen der kweekschool, met 18 studenten, onder wie 10 vrouwen, verzorgt het College van professor en curatoren, to zamen vijf leden . Daar de richtingsstrijd hier onbekend is, zijnde de Broederschap nagenoeg geheel modern, kan zij al hare krachten samentrekken op prediking, onderwijs en gemeentezorg, gelijk zij dan ook met bijzondere toewijding doer . Het is opmerkelijk, zegt een huner woordvoerders, dat aan den oproep tot godsdienstigr maatschappelijken arbeid in de laatste kwart eeuw onder hen weinig gehoor is gegeven . Onder de predikanten der Blijde-Wereldgroep is geen remonstrant, en voor geheelonthoudingsbeweging, Toynbeer werk en dergelijke koestert de gemeente weinig belangstelling . Dat komt o .m. omdat de arbeidersstand onder hen schraal vertegenwoordigt is en de gezeten burgerij overweegt . 2 ) Intusschen behoort toch een hunner predikanten tot de godsdienstig anarchistische groep en is er in den laatsten tijd onder hen eene krachtige beweging tegen den oorlog gaande. De gemeenten zingen uit de bundels van den Protestantenbond, waarin ook zooveel liederen van hun eigen ( en alley! ) dichters Camphuysen, De Genestet en Des Amorie van der Hoeven Jr . opgenomen zijn . De buitenlandsche gemeente Frier drichstadt aan de Eider in Sleeswijk-Holstein, door remonstrantsche ballingen gesticht ( eerste octrooi van 27 Sept . 1619 ), werd altijd door Nederlandsche predikanten bediend, sinds 20 November 1921 door een Duitscher na colloquium doctum bij de Broederr schap . 3) 1 ) Van Alphen, K e r k e 1 . H a n d b . 1927 blz . 411-416 . J . A. Beyerman, De Rem . Broederscha p (K.enS.I1) . Algemeen Reglement der Rem . Broederschap . 2 ) Het gansche betoog bij dr . C . E. Hooykaas, D e R e m o n s t r a n t en, blz. 175 vlg. Dr.HarrySchmidt, Bilder aus der Geschichte der S tad 3) t F r i e d r i c h s t a d t a/d E i d e r, Friednchst ., Pfeiffer, 1921 .

158 Van de pers noem ik Uit - de Remonstrantsche Broederschap (N. Blokker, Vlaardingen ), Van maand tot maand (G . J. Sirks, 's-Gray.), Voor Eigen Kring (C . E. Hooykaas, Rott . ), Ons Orgaan ( Leid. )1) J . Tideman, Prederikstad en hare Holl . gem ., 1852 . H. C. Rogge in K e r k h i s t o r. A r c h i e f II, 1859, blz. 277-285 en III 139 vlgg . J . A . M . Mensinga, B ij d r. V a d. g e s c h . IX. 1 ) De redacteur, dr. W . J. Lente, overleed 27 Jan. 1928 .

VI. DE GEREFORMEERDE KERKEN . Nadat de remonstranten waren uitgebannen zijn er in de Publieke Kerk veel of zonderlijke personen of gezet, natuurlijk zijn er overgangen, de Walen bannen de huisgemeente der labadisten, maar van een exodus in massa weet ik niet. In de 19de eeuw echter komen in de N . H . K . de groote uittredingen door het verzet tegen den geest der eeuw, het verlevendigd calvinistischrgereformeerd bewustzijn, reactie tegen de moderne theologie, de opkomst der democratic en stellig nog andere oorzaken . De Geref ormeerde Kerken nu zijn de vereeniging van de zonen der Af scheiding van 1834 en der Doleantie van 1886. Was het Reveil eene opleving onder aanzienlijke families in Amsterdam, de Scheiding ontstaat onder Groningsche keuterboertjes en Drentsche turf stekers. 1 ) Hendrik de Cock Binds 1829 predikant to Ulrum, tot bekeerden staat gekomen meest door gesprekken met gemeenteleden, die door Schortinghuis en a Brakel waren gevoed, geergerd over de slappe handhaving der Drie Formulieren, toorr nend over de Evangelische gezangen als over „sirenische minner liederen vol van bedekte en schoonschijnende 1-eugentaal, 2 ) De Cock kwam in 1833 in conflict met de kerkelijke besturen wegens het doopen van kinderen uit andere gemeenten, werd 16 Juli 1834 door de synode voor een half jaar geschorst en scheidde zich Maandag 13 October af, zijn geestverwant H . P . Scholte to Doeveren doet 1 November denzelf den stag, in 1835 volgen anderen . Op $unne eerste synode, 8-12 Maart 1836 wilden zij nog geen nieuw godsdienstig genootschap, maar erkenning dat zij de ware 1 ) Literatuur en Bronnen in mijn G e s c h . N . H. K. II 298, foot 2 ., aangevuld B i b 1 i o g r. I n 1 . blz . 116 vlg . Hierbij ook het aldaar onder het Reveil genoemde G . A . Wumkes, I t f r y s k e r e v e i l y n p o r t r e t r ten, Snits 1911 . 2 ) H . de Cock, De zoogen . evang. gezangen 1835. Jac . Klok, D e e v a n g, g e z a n g e n, Gron ., 1834, voorr, van De Cock.

160 christelijk gereformeerde kerk uitmaakten . En het eerste eischte juist de Koning, die bij Kon . Besluit van 5 Juli 1836 nQ . 42 weigerde dien naam toe to staan omdat hij dan zou uitspreken, dat die aan het hervormd genootschap niet toekwam . Dit bracht toen de bekende „dragonnades", door tijdgenooten verdedigd en veroorM deeld, i ) Langzamerhand echter gingen de gemeenten er toe over erkenning bij de wet aan to vragen . Utrecht in Februari, Groningen 25 Augustus 1839, onder Willem II, der Hervormde Kerk weinig genegen, hield elke vervolging op, 8 Januari 1841 bepaalde Z . M . dat de erkenning der gemeenten alleen zou of hangen van de vraag, of de openbare orde er door zou worden gekrenkt . De Cock heeft dit nog beleefd : 14 November 1842 is hij overleden, een merkwaardig vertegenwoordiger van de oude preciesen . Jammer dat de ,af gescheidenen, voor wier- lijdensmoed en of f ervaardigheid wij slechts bewondering kunnen hebben, aanstonds door leerstellige twisten verdeeld werden, zoodat Scholte De Cock beschuldigde, dat de geestelijke dingen van Gods Koninkrijk hem niet helder waren en De Cock Scholte verdacht van betrekkelijk de leer der rechtvaardiging het gevoelen der hebraisten of verschoristen to zijn toegedaan, die immers leeren, dat de zonde in den staat der rechtr heid niet meer toerekenbaar en slechts eene menschelijke onvolr komenheid der uitverkorenen is. 2 ) Ook wilde De Cock het geestelijk gewaad niet afleggen, Scholte wel . 3 ) De of gescheidenen heeten dan Christelijk Gereformeerd en hebben hunne theologische school to Kampen . Onder de vaderen der of scheiding behooren A . Brummelr kamp, S . van Velzen, G . T.. Gezelle Meerburg, A . C . van Raalte (in 1846 naar Amerika uitgeweken) en zeker ook L . G . C. Ledeboer van Benthuyzen . 4) Bij hem, die een donderzoon was voor de goddeloozen, een krachtig ontdekker van droggronden, een zoon der vertroosting voor de ware Sionieten, kerkten de Leidsche „slijk1 ) Nlijne G e s c h . N. H . K . II 306 vlgg . De Visser, K e r k e n S t a a t III 264 verdedigt de toepassing der artt . 291 .294 Code Penal, niet opgeheven door art. 190 der grondwet van 1815 . Doch zie blz. 271 . Voorts blz . 273 . 2) Eene ketterij reeds van 1680, Reitsma, G e s c h . H e r v . K e r k 3, blz. 660 vlg . 3 ) Mr. A . M . C . van Hall aan W. de Clercq d .d. 18 Jan . 1837 Scholte heeft de domine's-monteering afgelegd, daar zijne conscientie getuigde tegen deze priesterlijke onderscheidrng (onuitgegev . archief-De Clercq) . J.H.Landwehr, L . G. C. Ledeboer in zijn leven en arbeid geschetst, 1910 2 . L. G. C. Ledeboer, Sions lofzang e n i n b e n a u w d e t ij d e n, nieuwe uitg. bij De Kler, Leid ., 1904. Dez ., B r i e v e n, 's-Gray . 1865 . Rullman, E e n n a g e 1 i. d. h e i 1 i g e plaats 1912, blz. 309 .

161 geuzen", maar in 1840 kwam het tot een scheuring en sinds vorm . den de ledeboerianen of rubenieten een eigen kring . Dr. A. Kuyper, 1 ) de man den neo-calvinistische partij, het christen lijk volksdeel tegenover het paganistisch (onware en noodlottige, maar vernuftige en suggestieve antithese), in naam op Calvijn steunend, in waarheid eene gansch andere theologie en wereldbeschouwing leerende, eene gemoderniseerde geref ormeerde theologie, waarvan de oude formulieren, de overgeleverde geloof staal, de historische termen gebruikt worden, „etiketten, die niet veel anders doers dan u leeren wat weleer een gelief d merk was" 2 ) ; Kuyper als theoloog, politicos, volksleider, journalist, taalkenner en redenaar even wel toegerust, heel t zijn yolk, dat, niet scherp onderscheidend, in de nieuwe vormen met grimmig begeeren greep naar de oude leer den verkiezing en den verdoemenis,3 ) in geestdrif t ontvonkt en, calvinistisch-democratisch, georganiseerd . Als predikant to Utrecht den strijd begonnen (in 1868), stichtte hij met F . L . Rutgers in 1880 de Vrije Universiteit, opdat er weer een smid zoo zijn in Israel, 4) verzocht de candidates ervan tot het proponents toetelaten en vormde, toes de synoden van 1882 en 1885 dit hadden geweigerd, het plan om hervormde gemeenten to onttrekken aan het kerkverband en aldus voor de voorzegde candidates open to stellen . In Kootwijk gelukte de proef, de aanr slag op de Nieuwe kerk to Amsterdam mislukte, maar een aantal gemeenten gehoorzaamden het parool, wierpen het synodale juk af, names de reformatie den Kerk ten hand en voerden de kerkorde van 1619 in . Tegen al deze „doleerende" gemeenten is naar eenen regel gehandeld : daar zij ten duidelijkste hadden getoond zich met woord en daad of to scheiden, behoorden zij mitsdien niet langer tot de N . H . K . De burgerlijke rechter wees de goederen en f ondsen aan de synodaal trouw geblevenen toe . De samensmelting nu, tusschen de oude of gescheidenen en de nieuwe doleerenden, vooral door de laatst ontkomen kerken zeer begeerd ,vond bij de andere maar matige toejuiching en het bleek dat de breuke niet dan met teen overleg zoo to heelers zijn . Vooral de rivaliteit tusschen de Vrije Universiteit en de Theologische School baarde zorg en ook de vraag of de theologie, los van de Kerk, aan eene universiteit behoort, dan wel of hare beoef ening Literatuur over de doleantie in mijne B i b 1 i o g r. I n 1 . blz. 117. Eerdmans in T h e o 1. T. 1909, blz . 223. 3) M .Beversluis, De dwalingen van het calvinisme, Leid . 1906. 4) Hoedemakers tekst bij de inwijding, 1 S a m . XIII 19 . 11 )

2

162 taak der Kerk is? Toch kwam 17 Juni 1892 de vereeniging tot stand en de Gereformeerde Kerken met 700 gemeenten aanvaardden als gemeenschappelijk accoord de Drie Formulieren, als kerkorde de ongewijzigde Dordtsche. In dit jaar 1927 tellen zij 571 .834 zielen, verdeeld over 12 provincials resorten, 54 classen, 715 gemeenten en 782 predikantsplaatsen, benevens de classe Batavia en de ger meenten Antwerpen en Brussel .1) De oude onderscheidingen A (of gescheidenen ), B ( doleerenden) en C ( gemeenten onder 't Kruis ) zijn vervallen. Het kerkbestuur is synodaal, provinciaal, classicaal en consistoriaal, er zijn drie „Deputaten voor de correspondentie met de Hooge Overheid" . De opleiding der predikanten geschiedt aan de beide reeds genoemde inrichtingen, de Vrije unir versiteit met een college van directeuren, een curatorium, een hospitium en een bibliotheek, de Theol . School met een college van curatoren. De verhouding tusschen geloof en wetenschap blijkt uit de onderteekeningsformule voor hoogleeraren en lectoren . „Wij ondergeteekenden verklaren oprechtelijk en in goede conscientie voor den Heere, dat wij van harts van gevoelen zijn en gelooven dat alle artikelen en stukken der leer, die is begrepen in de belijdenisschriften van de gereformeerde kerken in Nederland in alles overeenkomen met Gods Woord . ( Komen er bij ons bedenkingen, dan zullen wij die ter kennisse brengen ) van de geref . kerken, in generals synods vergaderd, opdat deze daarover oordeele, bereid zijnde ons gewillig aan haar oordeel to onderwerpen . . . , een en ander op poene dat wij, hiertegen doende, van onze diensten zullen worden gesuspendeerd ." De kerken onderhouden vereenigingen en stichtingen van barmr hartigheid, sinds 5 November 1918 georganiseerd als Geref orr meerde Bond van Vereenigingen en Stichtingen van Barmhartigheid in Nederland. Volgens een bij J. H . Kok to Kampen in October 1927 verschenen geillustreerd overzicht zijn er vereenigingen voor krankzinnigen, idioten en achterlijke kinderen, zenuwlijders ; voor ziekenverpleging, ziekenverzorging, hulpbetoon aan tuberculoses lijders, met sanatoria, stichtingen en tehuizen . Voorts zondagsschool, jongelingsr, drankbestrijders- en tractaatjesvereenigingen . Er is een uitgebreide pers, het Gereformeerd Theolog . Tijdschrif t (T. Hoekstra, Kampen) De Heraut der Geref . Kerken (H . H . Kuyper, Amst . ), De Bazuin ( H . Bouwman, Kampen ), De Wachter 1) Jaarboek ten dienste der Geref . Kerken in Nederland 1927 . K . Fernhout, De Gereformeerde Kerken . in Nederland ( K.enS. VI 1) .

163 ( G . Doekes, Voorsch . ), De Ref ormatie (V . Hepp, Amst. ) en tal van gereformeerde kerkboden . De Geref . Kerken staan in corresr pondentie met geestverwante in Amerika,1) Belgie, Z . Afrika, 2 ) Schotland en Wales. De oud-geref ormeerden in Oostf riesland met 5 en in Bentheim met 9 gemeenten hebben eene eigen theologische school to Emden. Zij zijn niet aangesloten bij het „Verband von Freikirchen" en bezig zelf standig rechtspersoonlijkheid to erlangen . Hadden reeds in vroeger jaren predikanten als J . B . Netelenbos, dr. C . Veltenaar, van modernistische sympathises verdacht, onrust 'gewekt, de jongste gebeurtenissen hebben de gereformeerde kerken in vrij wat grooter beroering gebracht . Van modernistische denkbeelden was daar echter kwalijk speaks . 3 ) Het is waar, dat volgens veler oordeel in den strijd tegen dr . J . G. Geelkerken de volstrekte onf eilbaarheid der gansche Schrif t in het geding kwam d .i. dus de grond van het gereformeerd geloof ; het is ook waar, dat het proces van de slang de aandacht der heels wereld getrokken en dr. Geelkerken eene internationals vermaardheid verkregen heeft, gelijk de plaatsing van zijn levensgroot portret ( door van Hove) in de uitstalkast van Buf f a indertijd het gansche Kalverstraatr publiek in beweging en tot theologische disputes bracht . 4) Doch zou dat ook het , geval geweest zijn zoo, instede van de sprekende slang, b .v . Jezus wooed over het aanbidden van God in geest en waarheid, of het prof etische dat gerechtigheid meer is dan of f erande disputabel gesteld ware? In elk geval maakt het geding zelf den indruk van een ouderwetsch ketterproces, waarbij ook deze verr oordeelden stellig zedelijken moed, maar geenerlei modernistische denkbeelden geopenbaard hebben . Onlangs heef t cl . Winschoten op voorstel der geref ., kerk van Veendam besloten om zoowel bij het praeparatoir als het peremptoir examen van de candidates een bevestigend antwoord to eischen op deze vraag : „Kunt gij instemming betuigen met de Asser leerbeslissing, dat de Boom der ken1 ) De Reformed Church, de Chr. Geref. Kerken. Dr. Henry Beets, D e Chr . Geref. Kerk in N . A . Zestig jaren van strijd e n z e g e n, Grand Rapids, 1918 (met veel portretten) . Dez., T h e C h r i s t i a n Reformed Church in N . A ., Garnd Rapids, 1923. 2) Voor de geschiedenis van de hervormde en latere gereformeerde kerken zijn wij aan wijlen C. Spoelstra bijzonder veel verplicht . s ) De „modernistische" denkbeelden heeft onlangs Eerdmans klaar en joist uiteengezet in zijn Het paradijs, de slang en andere mythen (uitgaven Vrijz. Prot. Radio-Omroep n°. 19, 1928) . „Op grond van den bijbel zelven most de oude, kerkelijke uitlegging als onjuist menschenwerk worden verr oordeeld", a 1 d a a r blz . 11 . 4 ) Vergel. N. R . C. 8 Juni 1926, Ocht . A.

164 nisse des goeds en des kwaads, de slang en haar spreken, en de Boom des levens naar de klaarblijkelijke bedoeling van het schrif tverhaal van Genesis II en III in eigenlijken of letterlijken zin zijn op to vatten en dus zintuigelijk waarneembare werkelijkheden waren en dat derhalve de meening als zou men disputabel kunnen stellen of deze zaken en feiten zintuiglijk waarneembare werkelijkheden waren, zonder met het in de artikelen 4 en 5 der Nederl . Geloofsbelijdenis beleden gezag der H . Schrif t in strijd to komen, most worden afgewezen en beloven dit ten grondslag to zullen leggen aan was gij in dezen zult leeren? Kunt gij aanvaarden de kerkrechterlijke eindbeslissing der Asser synode en beloven u van alts onkerkelijke actie tegen deze beslissing to zullen onthouden?" Plaats hiertegenover de verklaring, op de vergadering van den Nationalen bond van bezwaarden to Utrecht 9 Juni 1927 aangenomen : „De nationals bond van bezwaarden spreekt uit zich niet to kunnen vereenigen met de uitspraken en besluiten der buitengewone generate synode van Assen 1926 inzake Genesis II en III en daarop gegronde kerkelijke beslissingen wijl a, genoemde synode, een exegese gevende van enkele bijzonderheden uit Genesis 2 en 3, aan deze exegese bet karakter heeft verleend van een belijdenisuitspraak ; b, dat zij aan deze exegese gelijk gezag heef t toegekend als de H . Schrift bezit ; c, bedoelde kerkelijke beslissingen van genoemde synode en andere kerkelijke vergaderingen in strijd zijn met nadrukkelijke beginselen en bepalingen der kerkeordening, met name eene schending van de zelf standigheid der plaatselijke kerk . Tenzij words aangetoond, dat zulk een afwijkende exegese voortvloeit nit eene ongeref ormeerde schrif tbeschouwing, mag zij geen reden zijn van schorsing of of zetting van ambtsdragers" . Misschien schuilt hier eenige protestantsche vrijheidszin ; rechters en veroordeelden staan nochtans op hetzelf de standpunt : zuiverheid van leer is het eerste in een christenmensch . In dit verband herinner ik aan de nog schuchtere opmerking van prof . Berkhof van de Chr. Geref. Kerken in Amerika ter Groninger synode van 1927 : ,,In ( den nadruk door liberalisten op bet socials evangelic gelegd) ligt misr schien wet een gegrond protest tegen den eenzijdigen nadruk op de leer, die sours ook in calvinistische kringen gevonden words," J a, misschien wet ; en wij zeggen, met ds . Postma van de Gerefor meerde Kerk in Zuid-Af rika terzelf de synode, maar in anderen zin : ,, at alleen die suivere vertolking van Gods Woord die ware bij sat bring in die wetenschap, die regte smack sat gee in huus en kultuur, die juiste verhouding sat bepaal tussen mens en mens in die huffs, in die maatschappij en in die staat" . Er is intusschen geen

165 twijfel, of de synode van Groningen heeft zich volkomen bij die van Assen aangesloten en de daar gegeven conf essioneele uitspraken gehandhaaf d . Daarmede is bet pleit beslist . Op verzoeken ter hereeniging (uit Den Haag, uit Katendrecht en elders) antwoordde de vergadering geregeld, dat „de synode tot haar leedwezen aan bet verzoek niet kan voldoen, omdat de mogelijkheid tot hereenir ging niet in overweging kan worden genomen, zoolang de bedoelde kerkgroep zich principieel tegenover de op Schrift en Belijdenis gegronde beslissingen van de synode to Assen blijft stellen ." De gelederen zijn weer gesloten . Tot die groep van „Geref ormeerde Kerken buiten bet verband der G . K . in Nederland in hersteld kerkverband" behooren dan Amsterdam-groot en -zuid, Rotterdam, 's-Gravenhage, Haarlem, Zandvoort, Bussum, Amersfoort, Baarn, Harkema-Opeinde, Makkum, Oudemirdum, Tienhoven en Zaanr dam. Alleen ds . Brussaard beef t zich (naar bet orgaan der bezwaarr den Woord en Geest zich uitdrukt) „ordinair geconf ormeerd", is „gezwenkt" . Met mededoogen denken wij aan bet lijden dat aan zulk eene herroeping voor een kettergericht altijd vooraf gaat . Als men wil kan men zich verheugen, dat „er een kwestie minder is op bet aardrijk ." 1) Voor eene uitbreiding of uitbouw der belijdenis, hetzij in eenige nieuwe artikelen of in eene apologie of in eene verwerping der dwalingen achten de Ger . Kerken geen reden. Ook van eene nieuwe liturgie zal voorloopig niet komen, zoomin als van bet vrouwenkiesrecht : bet is duidelijk dat de Geelkerken-kwestie de reformatorische richting, die er onloochenbaar was, voor jaren achteruit beef t gezet. Intusschen heeft men kort geleden een krachr tig pleidooi gevoerd voor eenvoud, soberheid en schoonheid van kanseltaal 2 ) en ontvingen wij eene lijvige, logisch verdeelde, in menig opzicht voortref felijke homiletiek . 3 ) Classis Batavia staat Binds 1923 in rechtstreeksch verband met de gener. synode der G . K, in Nederland met de bevoegdheid eener particuliere synode. Tot haar behooren Bandoeng, Batavia, Djocjacarta, Magelang, Medan, Semarang, Soerabaja en Soerar carts . Over de gereformeerde zending hebben wij gesproken .' ) 1 ) N . R. C . 18 Octob. 1927, Av . B . 2) K . Schilder, K e r k t a a l e n l e v e n, Amst ., 1923 . 3) T. Hoekstra, Gereformeerde homiletiek, Wagen ., 1926. Vergl . mime aankondiging in N. R . C. 2 juni 1926 . Av. 4 ) B o v e n blz . 126 vlg.

DE CHRISTELIJK GEREFORMEERDE KERK . Niet alle oude of gescheidenen zijn in 1892 met dr . Kuyper meegegaan . Zij vonden dat een lossnijden van de banden met een dierbaar verleden, het vaarwel zeggen aan de oude Kerk der Scheiding en het aanvaarden van andere beginselen . 1 ) Met deze laatste mogen Kuypers neo-calvinistische denkbeelden bedoeld zijn ; oak wares er dogmatische verschillen op het punt der welbekende f oederaal-theologie . In elk geval, velen gingen met de nieuwe kerkf ormatie niet mede, maar vereenigden zich tot (beter misschien : bleven in de oude) Chnistelijk Geref ormeerde Kerk . Als haar huidig zielental vindt men opgegeven 49 .908 . De particuliere synode van het Noorden omvat classis Groningen, cl . Leeuwarden en cl . Zwo11e, die van het Midden cl . Amsterdam, cl . Apeldoorn en cl . Utrecht ; die van het Zuiden cl . Dordrecht, 's-Gravenhage en Rotterdam, 9 classicale ressorten dus met 110 gemeenten . Er is een college van Deputaten Synodi voor de correspondentie met de Hooge Overheid en met de buitenlandsche kerken . De Theologische school, eerst to 's-Gravenhage, tegenwoordig to Apeldoorn staat onder een college van curatoren en telt een vijf tal docenten, 2 ) onder wie de rector en de bibliothecaris . Bij het admissieexamen in September 1927 werden slechts 4 candidates aangenomen . „Naar aanleiding van opgedane droeve ervaringen" (de uitdrukking is van De Standaard ) moeten de kweekelingen tegenwoordig beloven, dat zip de hun uitgekeerde gelden zullen terugbetalen, wanneer zij 1 ) Woorden van ds . Schouten in J a a r b o e k j e d e r C h r . G e r. K e r k i n N e d e r 1 a n d 1919, blz . 7. De lectuur dezer jaarboekjes is van belang voor onze kennis van de godsdienstige opvattingen in deze kringen b .v . het gebruik van teksten . Wanneer een predikant Genes. 24, 31 leest (het huffs en een plaats voor de kameelen) dan is hem dit eene profetie van een beroep naar eene gemeente met een eigen pastorie ; Richt . 6, 14 (Ga in deze uwe kracht en red Israel) bevat eene aanwijzing om een beroep aan to semen . Voor deze kennis is ook van belang, eene ware studie in godsdienstige volkskunde, D . H . van de Vliet Wzn . (D. Hogenbirk) N e v e 1 d ij k, Rotterd ., Goudswaard 1925. 2) Men vindt afwisselend den titel docent en leeraar .

167 als student de school of later als predikant de Kerk verlaten . Er zijn thans 30 studenten . Voor de tending zorgt eene zendingscommissie en eene zendingskas. Haar arbeidsveld is Kendari in Z. 0 . Celebes, haar maandblad Uw Koninkrijk kome . Hier to laude is haar orgaan De Wekker (v. Humboldtstraat 2, Utr . )

DE GEREFORMEERDE GEMEENTEN IN NEDERLAND . Wij hebben er aan herinnerd, dat in 1 840 de ledeboerianen zich van de afgescheidenen op hunne beurt of scheidden en tot eigen groepeering kwamen .1) Doch ook onder hen deed de splijtzwam haar luguber werk, gelijk bij dogmatistische overvoeding zoo gemakkelijk gebeurt, de oefenaar Pieter van Dijke van St . Philips land scheidde zich met enkele gemeenten af, aldus deed ook Daan Bakker van 's-Gravenpolder . Bij zulke groepjes voegden zich dan andere, oud- of vrij geref ormeerden, en hier liggen de oorsprongen van het kerkgenootschap der Gereformeerde gemeenten . Ook hier de indeeling, op een zielental van 22 .580, in 65 gemeenten, 7 classen en 2 particuliere synoden (van het Noorden en van het Zuiden) terwijl om de drie jaren de generale synode samenkomt . Opmerkelijk is hier het groote aantal vacaturen, 50 op die 65 gemeenten . De aanstaande predikanten hebben al weder eene afzonderlijke kweekschool, deze is in Rotterdam gevestigd onder ds . G, H . Kersten, den of gevaardigde der Ger . Staatspartij in de Tweede Kamer, die door nog eenen predikant en twee hoof den van scholen words bijgestaan . ook hier zijn Deputaten bij de Hooge Regeering . Men ziet dat overal de Dordtsche kerkinrichting gevolgd words ; waarin het verschil bestaat tusschen deze gereformeerde groepen valt den niet-ingewijde moeielijk to ontdekken . Er zijn er nog vele, de Bond van vrije evangelische gemeenten in Nederland b .v . twintig in getal . 2 ) Hij is van 1881 en omvat voormalige gereformeerde gemeenten onder het kruis en evangelisaties, die tegen een kerr kelijk verband bezwaar hadden . Zij zijn vrij in liturgie en kerk ,inrichting, streng rechtzinnig maar zonder in eenige belijdenis de volstrekte waarheid to vinden . Er is een comite tot ordening, regeling en uitvoering van werkzaamheden, maar dit gelijkt in niets 1 ) Boven blz. 160. 2 ) 14I . Moot', D e B o n d v a n v r . a v. g e m . (Kerk en Secte I 10) . Er komt of is al eene theologische school dezer Vrije Evang . gemeenten, met ds. A. Winckel to Leeuwarden als docent .

169 op eerie kerkelijke synode, omdat het geen beslissende, wetgevende en uitvoerende macht heef t . De gemeenten zelve worden bestuurd door leeraren, ouderlingen en diakenen . Onder haar vindt men Goes, de gemeente van wijlen H . J . Budding, die in de dagen der afscheiding weigerde de opgelegde boeten to betalen, ze liet oploor pen tot f 40 .000 en dus telkens gegi jzeld en gevangen gezet werd .1) Ook Nijverdal, de oude evangelisatie . Maar ik vind er Ermelo niet meer onder, dat vroeger toch was aangesloten, de oude gemeente van ds . H . W . Witteveen, die in 1859 werd of genet, eerie eigen gemeente stichtte en er die huizen van barmhartigheid voor ver lorenen bouwde, die later aan de stadsevangelisatie Jeruel to Rotterdam zijn overgegaan . En nog eens weer, naast deze groepen bestaan er van allerlei gemeenten, de Dordsch gereformeerde to Kampen, de vrije gereformeerde to Kooten, Amersfoort, Melissant en Zeist, oudrgereformeerd, gereformeerd onder 't kruis, oudrnederduitschrgereformeerd, eerie „vrije gereformeerde gemeente gewijd aan den eeredienst der Synode nationaal gehouden 1618/19" to Achterberg gem. Rheden en nog zeer vele meer, om de een of andere toch wel splinterige dogmatische kwestie van vroegere geestverwanten afgescheurd, wars van nieuwigheden als koepok .inenting, straatverlichting of gef iltreerd rivierwater, stichting zoekend bij de oude geref ormeerde schrijvers, Datheens psalmen zinc fiend in de onveranderde berijming en spelling, 2) ademend in een dampkring, waarin het de niet-ingeleiden al to zwoel en bedompt is . En zelf s in deze gemeenten zijn er nog oef enaars, nog weer meer ingeleid dan de voorgangers, die hunne getrouwen om zich ver gaderen - een eindeloos proces van splitsing en twist . 3) Van hen boom men de taal, die Binds Broer Benjamin niet veel veranderd is : „Ja, wij willen de vuiligheid kwijt maar, ach Heere, mocht jij ons nog eens komen to bepalen met je heilige geesie . . . . ach Heere, 1) J. H. Gunning J .Hzn., H. J . Budding, l e v e n e n a r b e i d, 1883 . J . C. Rullmann, E e n nagel 1 . d. hei1h p1 a ats, 1912, blz . 268, 272276. 2) Voormijliggen De CL psalmen . . . .door Petrum Dathen u m Kruiningen, 1891, oude spelling, gothische letter en D e C L p s a 1 m e n ... d o o r P e t r u s D a t h e n u s, Rhenen 1905, waarin onze spelling en een latijnsche letter gebruikt zijn . 9 Ook hiervoor is het b o v e n blz. 166 n . 1 genoemde N e v e 1 d ii k leer zaam. Van wijder omvang zijn weer de samenkomsten van Johannes de Heer, den eschatoloog, die de wederkomst des Heeren predikt en ook door zijn boekjes en zijn orgaan H e t Z o e k 11 c h t, gelijk door zijn druk bezochte Maranathaconferenties grooten invloed oefent .

170 als wij het nog eens molten komen to leeren, dat je onze blinde oogen nog eens komt to besmeren met bet slik dat je lieve Zoon heeft klaargemaakt " 1 ) 1 ) De oefenaar Aart, over wien indertijd uitvoerige mededeelingen stonden in het K e r k e 1 ij k W e e k b 1 a d van Rotterdam, als „Van Rotten daps geestelijken zelfkant" en ook in de N. R . C. overgenomen. Over de taal der oude afgescheidenen mijne G e s c h . N. H. K. II 310 vlgg •

VII . BUITENLANDSCHE GEMEENTEN . In de dagen der Republiek heeft ons land als eene arke des behouds voor tallooze ballingen om des geloof s wille opengestaan . Invloed op ons geestelijk leven hebben zij stellig geoefend, maar naar ons weten hebben noch de Nonconformisten, noch de Saltzburgers, noch de Kwakers, noch de volgelingen van Bohme bier kerkgenootschappen gesticht, die nog bestaan . Gemeenten van kwakers waren er nog op bet einde der 18de eeuw . 1 ) Van de ref ugies, die zich in de E,glise wallonne hebben opgelost en van de Hernhutters, die nog onder ons leven, heb ik gesproken . 2 ) Wat wij flu hebben zijn gemeenten van vreemdelingen, die bier tijdelijk hunne tenten of voor goed hunne vaste woningen hebben opger slagen en nu godsdienstoefening begeeren in eigen taal en met eigen liturgie en godsdienstonderwijs voor hunne kinderen . Ik denk vooreerst aan de Duitsche Evangelische gemeenten, eene in 'srGravenhage, eene in Rotterdam, met 600 en 700 leden en ieder met een predikant. 3 ) Zij staan op den grond der Augsburgsche conf essie en zijn aangesloten aan de „Union der Evang . Landeskirche Preussens" . Stemgerechtigde gemeenteleden beroepen den predikant behoudens goedkeuring van den Evang . opper-kerkeraad to Berlijn . De Anglikaansche Kerk felt ten onzent vier gemeenten, Amsterdam, 's-Gravenhage (bediend door den „honorary chaplain to the British Legation" ), Rotterdam 4 ) en Utrecht . Ook Skandinaviers, van ouds bier welkom, kunnen in bun eigen taal hooren preeken . De Noorsche gemeente to Amsterdam vind ik niet meer opgegeven ; s ) in Rotter~ dam heeft zij hare kerk aan den Westzeedijk 200 en een eigen predikant; daar is ook de Zweedsche zeemanskerk, Boompjes 122, onder toezicht van den aartsbisschop van Upsala en ook door een eigen predikant (sinds 1926 is de gemeente vacant) bediend. 1 ) Mijne G e s c h . N. H . K . II 4567 . 2 ) B o v e n blz. 106; 131 . 3 ) De Hoogduitsch protest . gemeente in 1851 gesticht ging in 1865 to niet; de vrije Hoogd. ger. gemeente, een scheurkerk, ontstaan in 1858, leefde tot 1885 en de leden gingen tot de chr. geref. of tot de „doleerenden" over ; de tegenwoordige Hoogd. Evang. Gem. is van 1863, haar kerk in de Zwarte Paardenstraat van 1877. RotterdR i, d . loop d e r e e u w e n II 110119 . 4 ) Over de Episcopaalsche Kerk to Rotterdam R o t t e r d a m i n d e n loop der eeuwen II 101 .109. $) Van Alphen, K e r k e 1 . H a n d b., 1927, blz. 496 .

VIII. DE VRIJE GEMEENTE . Wij hebben gelegenheid to over gehad om to bespeuren, dat er, met name under de geref ormeerde groepen, hier to laude menige vrije gemeente bestaat . Doch het algemeen spraakgebruik kept „de" vrije gemeente, en ieder weet welke dat is . In het jaar 1877 hadden tal van procedures tegen predikanten, die niet i n maar t o t den Naam gedoopt hadden, of van den tekst der bevestigingsvragen bij de aanneming waren of geweken, wrevel en ergernis gewekt . In het bekende nonrpossumus~adres hadden een aantal hunner ver .klaard zich aan de oude vragen flies to kunnen houden, waarop de synode had getracht door eene wijziging ervan aan die bezwaren tegemoet to komen . VM ar in den Amsterdamschen kerkeraad, waar, seders de invoering van het bovengenoemde algemeen kiesrecht, de uiterste rechterzijde op het kussen gekomen was, hadden Ph . R . en P . H . Hugenholtz het zwaar to verantwoorden, midden in bet vuur van den richtingsstrijd op zijn felst en akeligst . De laatste heef t daar vele jaren later van verhaald in een soon van verzoening en rustig begrijpen, zoowel ten opzichte van zijne toenmalige tegenr standers als van zijne geestverwanten, die in de N . H . K, bleven .1) Hij zelf kon dat, zegt hij, flies in een Kerk die van eene bepaalde leer uitging en een dogmatischen grondslag had . Op den hervorr mingsdag 1877 gaf P . H . Hugenholtz van hun beider voornemen rekenschap, getuigende dat zij heengingen flies uit ongeloof, maar uit geloof in de toekomst van het vrij, godsdienstig leven, wel to verstaan buiten de Kerk. 2 ) In zijn brief aan den kerkeraad schreef hij over de onmogelijkheid om in een Kerk to blijven, die „door innerlijke onwaarheid en dubbelzinnigheid bet licht dat in haar is tot duisternis doer worden' . . In dien geest getuigde ook, gronr diger en gespierder flog, Ph . R . Hugenholtz, s } Den 30sten Novemr 1 } P. H, HugenholtzJr ., Indrukken en herinneringe'n, Amst., 1904, blz . 144-154 . 2) P.H .Hugenholtz, Waarom gaan wij heen? Ren woord van rekenschap, Amst . 1877. a) Ph . R .Hugenholtz, De Kerk en de eischen van het h e d e n, Amst . 1877. Dez., B e r u s t e n o f b r e k e n, zelfde p1 . en j .

173 ber 1877 verlieten zij met 141 volgelingen de N . H . K . en stichtten De Vrije Gemeente ; den 3den Februari 1878 vergaderde zij voor het eerst in Maison Stroucken (nu Bellevue) ; den 2den Mei 1884 kon zij haar eigen gebouw inwijden, bet bekende aan de Weteringr schans „nabij de Leidsche barriere ." 1 ) Volkomen vrijheid van geloofsbelijdenis stond in hare statuten, doop en avondmaal met ker kelijke aanneming vervielen, godsdienstonderwijs werd met ernst gehandhaaf d . De vereeniging begeerde geen kerkgenootschap slechts een zedelijk lichaam to zijn, dat zich ontbinden mag als bet zijn tijd beef t uitgediend . Niet slechts is die dag nog niet gekomen, maar de Vrije Gemeente voldoet nog immer aan veler geestelijke behoef ten . Ph. R . Hugenholtz overleed 16 Mei 1889, P . H. Hugenholtz 12 Aug. 1911, zijn opvolger H . Rogaar reeds einde Januari 1917, 2) daarna kwam H . G . van Wijngaarden, die nog tegenwoordig bet voorgangersambt bekleedt . Begonnen met 150, in 1916 1558 tellende, heeft de Vrije Gemeente thans 1994 leden . Zij wil aldus blijven heeten en geen „vereeniging", omdat, zeide de voor ganger in 1921, de stichters hebben gevoeld, dat menschen, die een zedelijk godsdienstig doel nastreven, meer dan eene vereeniging in den gewonen zin des woords vormen . En zoo is bet ook. Vermelden wij nog dankbaar dat de Vrije Gemeente altijd voor vrijr zinnige samenkomsten haar gebouw gastvrij openzet . Haar orgaan beet thans Nieuwe Stemmen uit de Vrije Gemeente ( H . G, van Wijngaarden, Amst .) Wel zeer opmerkelijk is, dat zij geene nar volging gevonden heel t ; al to sterk bleek de kracht van bet kerkr verband, 3 ) wie uit de N . H . K . traden in die jaren gingen, wij zagen bet, meest over tot de remonstranten . Eerst vele jaren later ontstond er weer eene vrije gemeente . Niet om richtingsverschil, want bet gold een kleine exodus uit de Remonstrantsche gemeente to 's-Gravenhage . Uit welke oorzaak dan ook - ingewijden spreken van persoonlijke oneenigheden in Sept. 1918 kwam deze Vrije Gemeente tot stand onder haren voorganger j . C. Wannee en telt thans 300 leden . 1k doe bet best bier melding to waken van de Duinoordkerk to Scheveningen . Zij is geene vrije gemeente, maar gebleven in bet verband der N . H . K ., zij telt twee voorgangers, ds . Jalink, de eigenlijke stichter en ds . Creutzberg, sinds 1920, en 800 leden en voldoet in bet bijzonder aan de behoef ten van hen, die in de 1) P. H. Hugenholtz, D e d o r s t n a a r G o d . Bij de opening van bet gebouw. Overdruk uit Stemmen der vrije gemeente, 1880. 3) De Hervorming van 27 januari 1917 . Mime verhandeling in N . T h . T. 1926, aflev. 3 .

174 godsdienstoefening inkrimping van het didactisch element en sterke uitbreiding van het liturgische begeeren . Doch dit was niet het oorr spronkelijk doel der stichting; ds . Jalink dacht vooral aan evangelisatie in deze onkerkelijke wijk en hij heeft zijn doel bereikt, want de bekende kerk, waarin oak enkele schilderijen hanger, is elke week vol . Voor de zending doer deze gemeente veel en heel t zelf s een eigen zendingspost op Nieuw--Guinea . Ds . C . heelt zitting in het ministerie van Scheveningsche predikanten ; bij de aanneming is altijd een ouderling van Scheveningen tegenwoordig en de aanA nemelingen warden daar oak ingeschreven .

DE ZENDINGSGEMEENTE TE DOETINCHEM, Bij de bepaaldelijk Hervormde vereenigingen, vroeger genoemd, konden wij deze zendingsgemeente niet opnemen, overmits zij bij de N. H. K, niet is aangesloten en haar directeur, ds. ]. Groeneweg, deswege onder de emeriti voorkomt . Ook niet onder de gereforr meerde corporaties, nademaal zij wel als afgescheiden is begonnen, dock in 1872 hervormd werd . Onder leiding, sinds 1862, van den bekenden ds . J. van Dijk Mzn.,1) vormt zij het middelpunt van die Doetinchemsche Stichtingen, die het bijzonder lager onderwijs, de inwendige zending, vooral ook de opleiding van jongelieden tot het predikambt in de N . H . K . bevorderen willen . Ds, van Dijk overleed 15 Jan. 1909 ; zijn zoon, hem opgevolgd, reeds 28 Mei 1912, de tegenwoordige directeur, Van Dijks schoonzoon, aanvaardde 27 October zijn ambt als predikant der zendinggemeente . Men heef t in 1 888 onderhandelingen gevoerd over de aansluiting van de stick' tingen en de gemeente bij de N . H. K . Er is niet van gekomen om ons onbekende redenen . De vereeniging geeft aan jongens niet onderde 13 jaar voorbereidend onderwijs, doet hen het gymnasium to Doetinchem bezoeken en heef t voor hen het internaat Ruimzicht . Zij studeeren daarna to Utrecht, waar een hospitium is ( 44 studenr ten ) en to Groningen ( 8 ) . Ook niet-theologen ontvangen thans steun, uit een in 1917 gesticht f onds, dat thans f 49 .000 bedraagt en aan 18 alumni steun verleent . Er is een hoofdbestuur, waarvan prof . van Nes voorzitter is . Bij het in Juni 1927 gevierde 60-jarig jubileum gewaagde de directeur ervan, dat er to Doetinchem 340 1) G.A .Wumkes, Lift het leven en levenswerk van J.

V a n D ii k M z n., Doet ., 1917. Als aanvulling daarop van dent . E e n riesch ReveiI-karakter en zijne leuze, toespraak op Ruimzicht, Doet ., 1917. L . Heldring, I n w e n d i g e z e n d i n g e n g e meente, Leid. 1877. Dez., Inwendige zending, Baarn, 1913 (K . y S.) Er is een Centrale bond voor inwendige zending. Orgaan is W o o r d . en Daad, Tijdschr, voor mw. Zending (prof . H. M. van Nes, Leid .)

176 predikanten zijn opgeleid, van wie vier het tot een professoraat hebben gebracht en „slechts een met de doleantie is medegegaan" . Hg liet ook uitkomen, dat hij, als ds, van Dijk, de stichtingen in orthodoxen geest wilde voortgaan to sturen, maar gaarne voorts zoo ruim mogelijk wenschte to zijn .1) 1) N . R. C. 9 Juni 1927, Ocht. A. Van Aiphen, K e r k . Hand b . 1927, Bill . blz . 182 vlg.

IX. KERKGENOOTSCHAPPEN VAN VREEMDEN OORSPRONG . 1.

Apostolische gemeenten ( Irvingianen) . 1 )

Buitenlandsche invloeden hebben bier, alsof de kaart van ons vaderlandsch Kanaan nog niet boot genoeg ware, nog wee- andere kerkgenootschappen doers ontstaan . Zoo de Irvingianen . Op bet landgoed Albury-park in Surrey van Sir Henry Drummond vergaderden sinds 1826 enkele manners, die de wederkomst des Heeren en de stichting van bet Duizendjarig rijk zee- aanstaande achtten . Het was dezelf de verwachting die toen ook in andere landen velen vervulde en waarover ten onzent de leden van bet Reveil menigr maal spraken. 2 ) Te dien tijde was Edward Irving (1792-1834 ) predikant bij de nationaal-Schotsche gemeente to Londen . Hij had juist zijn ,,An argument for the judgment to come" doer verschijnen, leerde de algemeenheid der verlossing in Christus (wat kettersch was) en maakte, vooral in Schotland, ontzaglijken op gang door zijne apocalyptisch-eschatologische prediking, door zijne aanvallen op bet godsdienstloos liberalisme, zijn diep mededoogen met de armen des lands. In die samenkomsten ontbrak de zinsverrukking niet, met wonderdadige genezingen, spreken in tongen 3 ) door de verlosten, roepen om een vollen Jezus, als voormaals bij onze Nijkerksche beroerten, uit zijn ambt ontzet, stichtte bij eene eigen gemeente, 1833, maar de Alburyrbroeders, zich opwerpende als apostelen en prof eten door wie God zich rechtstreeks openbaarde ontnamen hem de leiding en bij is bet volgend jaar, diepgegrief d, 1) J. N. Kohler, H e t I r v i n g i s m e, a c. pr . 's-Gray. 1876 met bronnen en literatuur . J. M . Valeton, H e t I r v i n g i s m e, Baarn 1912 (K, en S.) Prachtige bladzijden over Edward Irving bij Karl von Hase, K i r c h e n g e S c h i c h t e, herausg . G. Kruger, Leipz ., 1897, III, 690-693 . Chr . Hunningher, D e zoog . apostolische Kerk, 1906 . 2) Zie wat ik schreef T h e o 1 . T. 1918, blz . 89 . Over de eschatologische prediking van Job . de Heer b o, v e n blz. 169 n . 3. $) Voorbeelden bij Kohler a . w, blz . 254 vlg. 12

178 gestorven, ook na zijnen flood verloochend . De (toen) zes apostelen regelden in de snel-wassende gemeenten de gave der prof etie aldus, flat zij van de openbaringen aan de geloovigen aanvaardden wat met hun eigen inzicht strookte - waartoe de prof etie zich wel meer beef t moeten leenen . De liturgie beslaat bier grooter plaats flan de prediking en de tabernakel met zijne samenstelling is bet voorbeeld hunner kerken. In 1835 vergaderde voor bet eerst bet Concilie van Sion, apostelen, prof eten, ouderlingen, evangelisten, engelen (naar Ef es . 4, 11 en Openb. 2, 1, 8 enz .) in bet geheel 135 ambtsdragers . De twaalf apostelen verdeelden de landen der christenheid onder elkander ; zij hebben een paar malen hun gebieden bezocht en op die propagandarreizen (alsof zij handelen naar de „schalkheid J acobs" der oude davidjoristen en nicolaieten) zich naar de gebruiken der heerschende kerken gevoegd, in bet verborgen getuigend . Ook zagen zij in roomsche landen de pracht van den kultus, zoo verrij zen ook in hunne kerken de altaren,1) de kaarsen branden, de wierook geurt, de eucharistie wordt dank en gedachtenisoff er, de stervende ontvangt bet laatste oliesel, en de verzegeling met handoplegging en zalving met olie stempelt de geloovigen tot uitverkorenen des Heeren . Zij beet flu ook „Katholieke apostolische gemeente" en breidt zich ook in Zwitserland, Beieren en Pruisen uit . Ook in ons land deed zij flat . In 1863 begon Max von Pochhammer bier zendingsarbeid, bekeerde o .a . mr . Is . Capadose, den zoon van dr. A . Capadose en bouwde to 's-Gravenhage de kerk in de De Riemerstraat. Deze echte, oude apostolischen vormen ten onzent nog de grootste gemeenschap, Mr . A . Capadose Isz, is hun aartsdiaken, die hen met een engel-evangelist bestuurt . Er zijn 14 gemeenten met opzieners en priestess. Hun zielental vind ik niet opgegeven . Jaren geleden schreef Gunning : „Hare krachtige vooropr stelling der hemelsche heerlijkheid en der wederkomst van Christus geef t aan deze gemeente den glans van een opgelost levensraadsel, waardoor bet gansche bestaan in heilige opgehevenheid tot hemelr sche blijdschap gewijd wordt ." 2) Laat bet zijn . 1Vlaar de Neder landsche apostolischen hebben ondergaan wat de Engelsche onder vonden : toen de prof etie taande, de Heer toef de, de laatste apostel in 1901 was gestorven, kwijnde de secte en wacht nu op wat haar misschien nog gegeven worden zal . 3) En ook bier de wel onontr 1 ) Van 1853 is hun kerk to Londen, Gordon Square, Euston road, ,,one of the largest ecclesiastical edifices in London" (Baedeker) . 2) J. H. Gunning, J .Hzn., Het protestantsche Nederland o n z e r d a g e n, 1889, blz. 100 vlg. 3) Over den arbeid van Paul Wigand Car. Hunningher, a, w, blz . 64 vlg.

179 koombare scheuringen . In hetzelfde jaar als Pochhammer was ook Fr. W. Schwartz, hulprengel to Hamburg, volgeling van Geyer to Berlijn, naar Nederland gekomen . Hij had zichzelven tot apostel gekozen en wend bier de stichter der „Hersteld Apostolische Zendinggemeente", op bet oogenblik onder een apostel en opziener, met zeven gemeenten, waarvan Enkhuizen de oudste (1869) . Zij tellen een 800 zielen. Na den dood van Schwartz wilde zijne ge^ meente den apostel Krebs uit Brunswijk, die o .a. de verzegeling der dooden in praktijk bracht, niet erkennen ; zij wend of gesneden, en Her ,, de neo-irvingianen, die Krebs wel aannamen noemden zich steld Apostolische Zendingsgemeente in de eenheid der apostelen" . Hun apostel woont to Amsterdam, zij hebben een of zonderlijken liederenbundel . Van hunne zonderlinge christologie, hunne aanr bidding van bet apostolaat, hunne polemiek tegen alle andere kerken schijnt to zwijgen wijs: van de eene, heilige, algemeene Kerk, lrvings ideaal, is bier niet veel meer over .

UNIE VAN BAPTISTENGEMEENTEN IN NEDERLAND . (Gemeenten van gedoopte christenen) .

1)

De (bij onderdompeling) gedoopte christenen, van wie er 14 millioen gerekend worden op aarde to levee, vormen eene internationals broederschap, trotsch op de namen van William Caret' en john Bunyan, toch ook weer, met name in Amerika, in groepen verdeeld . 2 ) In ons land kennen wij gelijksoortige bewegingen, minder nog de oude bejaarddoopers als wel de Rijnsburger coller gianten met hue dompeldoop, terwijl de Brownisten, die ook bij onderdompeling doopten, in ons land bescherming vonden en straks naar Engeland teruggekeerd, char baptistengemeenten stichtten . In 1834 list Johan Gerhard Dncken, een Hamburgsch koopman, zich met zes volgelingen door den amerikaanschen baptistenr prediker Barnas Sears in de Elbe doopen en werd de prof set van Duitschland en Zwitserland . Hier to lands was het dr . J . E. Feisser, predikant to Gasselter-Nijveen, die in 1843 een reveil wekte, zich 1 ) G. A . Wumkes, De opkomst en vestiging van bet Baptisms in Nederland, Sneek, 1912 . N . van Beek, Het Bap~ t i s m e i n N e d e r l a n d, Baarn 1908 (K . en S .) Paul Ziegert, U e b e r Ursprung and Wesen des heutigen, deutschea Baptismus, Halls, 1904. Statistik des Bundes der Baptistengemeinden in Deutschland, Kassel, jaarlljks. 2 ) Regular Baptists (in Engeland Particular Baptists d . z . de streng Dordtschr calvinistische tegenover de General B., die meer arminiaansch voelden) ; Anti Mission B . ; Free Will B. (die dan gelijken op de gee. General B . in Engeland) ; Six principle B. ; Church of God ; German B. (of Tankers, die alleen in sea stroomende rivier doopen widen) ; Unitarian B. die de leer der Drieeenheid vererpen . Newman, A history of the Baptists in the U . States, New-York, 1895. The Baptist history series, Philad . door de American Baptist Publication Society . Natuurlijk ook in de algemeene werken als H . Werdermann, D a s r e l i g i o s e A n g e s i c h t A m e r i k a s, Ggtersloh, 1926 en C . H . Kraeling, D a s a m e r- K i r r chen-and S e k t e n w e s e a in Die Chr. Welt XXXVIII 1924, nos. 1419.

181 tegen den kinderdoop keerde, werd afgezet en in Mei 1 845 met zes broeders en zusters in een kanaal bij zijne woonplaats den dompeldoop onderging, hun toegediend door Kobner, een bekeer ling en of gezant van Oncken . Er komen dan gemeenten in de Groninger en Drentsche veenkolonies, in 1 880 sluiten zich volge-lingen van den vroeger genoemden ds . De Liefde bij hen aan en weldra ontstaat de Llnie van baptistengemeenten in Nederland, in 1889 koaninklijk goedgekeurd . Zij telt op het oogenblik 3212 leden, verdeeld over 31 gemeenten, beef t een bestuur van negen leden met een algemeenen secretaris, 1 ) terwijl de gemeenten door ouder lingen en diakenen bestuurd worden . Er zijn vorgangers, evanger listen en predikanten . De laatsten ontvangen hunne opleiding aan bet baptisten-seminarium in Hamburg of aan bet Spurgeon-college to London. Het orgaan der Unie is „De Christen" en voor de evangelisatie diem bet maandblad „De Zaaier" ( B. Planting, Amst. ) De Unie heeft eene vrouwelijke zendeling, G . Reiling, to Yahnsu in de Belg . Congo . Er is een jeugdraad. Llit een leenfonds kunnen de gemeenten gratis geld leenen voor den kerkbouw . De Unie hield onlangs hare 47ste algemeene vergadering . 2 ) De gedoopte christenen aanvaarden als grondslag hunner Kerk de geopenbaarde waarheid Gods in de Schrif t en de Twaalf artikelen. 3 ) Er zijn twee ambten, dat van den bisschop en van den diaken ; in de vergaderingen der gemeente hebben alle leden gelijke stem, juist dus als bij de congregationalisten . Grove zonden straft de uitbanning uit de gemeente ; in bet algemeen is de zedentucht puriteinsch als van John Knox, die daarin weder Calvijn volgde . 4 ) De doop is belof to der zaligheid, beteekent de upstanding tot een nieuw leven en volgt op de geloof sbelijdenis . Hij geschiedt in een doopvont van 3 bij 1 % bij 0.70 M ., onder bet spreekgestoelte in de kerk, waarbij de doopeling een ruim, wit deed over de onder kleederen draagt, dat door loud in de onderste zoomen omlaag getrokken words . Met den doopeling daalt de bisschop of de dienaar in bet water af, ook bij in waterdichte doopbroek (baptistery trouser), bij spreekt de woorden van Matth . 28, 19, legs den 1 ) Van Alphen, a. w, blz . 491 noemt als zoodanig nog ds . A. Hof van Groningen, die sinds echter overleed. 2 ) N. R. C. 10 Juli 1927, Ocht. D. 3 ) VoorDuitschlandJ .G.Oncken, Glaubensbekenntniss and Verfassung der Gemeinden getaufter Christen, 1846 . Echter leeren zij (eere hebbe hun goede hart!) wel de verkiezing tot zaligheid, maar niet die tot verdoemenis. 4) JohnKnox, Buke of Discipline in Works, ed . D . Laing, Edinb. 1864, vol . II .

182 doopeling langzaam achterover in het water en richt hem terstond weder op . Een dienende broeder of zuster leidt hem of haar naar de kleedkamer terug . Het avondmaal is (zwingliaansch, en niet ca1M vinistisch ) een gedachtenismaal zonder de unio mystics. In het centrum hunner belijdenis staat de leer van de wederkomst den Heeren . Christus zal zijne bruid, de gemeente, dan ten huwelijk leiden, Israel bekeeren en het duizendjarig rijk den vredes stichten . Daarom zingen de Duitsche baptisten ; Es harrt die Braut so lange schon 0 Herr auf Dein Erscheinen, Wann willst Du kommen Gotten Sohn Zu stillen all' ihr Weinen Durch Definer Nahe Seligkeit? Wann bringst Du die Erquickungszeit? 0 komme bald Herr Jesu!" 1 ) 1) Dorm Rappard in Die neuen Glaubensstimme 1895' n°. 664 .

3.

DE ZEVENDEDAGSBAPTISTEN .

J uist als in Amerika ontstond ook ten onzent en wel to Haarlem geschil over den waren Sabbatsdag . 1 ) De gansche geschiedenis van het Christendom door vinden wij grootere en kleinere groepen, die niet den Zondag maar den Zaterdag vieren . De Engelsche sabbathariers dreven al in de 17de eeuw in Amerika propaganda voor hun gevoelen, flu zijn er een 10.000 . Een zendeling deter Amerikaansche Zevendedagsbaptisten, dr . N . Wardner, zond in 1 879 aan den voorganger der Haarlemsche baptistengemeente, G . Velthuysen een bundel tractaatjes, die hem, na veel strijd, tot de overtuiging brachten, dat de geloovigen den Zaterdag behooren to vieren . Natuurlijk scheidden zich toen de Zondagvierders of . De anderen hebben twee gemeenten, Haarlem en Rotterdam en een maandblad „De Boodschapper" . Overigens zijn zij orthodox als hunne broeders . De wedergeboorte noemen zij „eene vernieuwing des harten waarbij de zonde hatelijk en Gods weg beminnelijk wordt ." I) G. Velthuysen, De zevendedagsbaptisten, 1907 (K . en S .) Wumkes, a. w, blz. 177 vlg. P. W. J, van den Berg, D e v i e r i n g van den Zondag . . . . voor de hervorming, Amersfoort, 1914, de Inleiding .

4.

DE ZEVENDEDAGSADVENTISTEN .1)

Ook zij vieren den Zaterdag, ook zij bedienen den doop door onderdompehng, ook zij verwachten spoedig de wederkomst des Heeren . Zij onthouden zich van alkohol, tabak, thee, kof f ie en varkensvleesch . Zij tellen op het oogenblik 750 belijdende leden over 24 gemeenten met vier predikanten, ' drie hulppredikers, vijf candidaat-zendelingen en eene evangeliearbeidster . De predikanten ontvangen hunne opleiding aan de zendingschool in Neanderthal en daarna aan het seminarium Friedensau . ) C. A. Stellwag, D e a d v e n t i s t 1phen, a . w . blz. 493 .

e n, $earn

1911 (K. en S .)

Van

5.

DE VERGADERING DER GELOOVIGEN ( „DARBYSTEN" ) 1)

Eigenlijk behoorde deze groep to worden ondergebracht bij de buitenkerkelijke godsdienstigen, aangezien zij alles willen heeten behalve joist een Kerk. Ook „Darbysten" genoemd to worden ergert hen grootelijks, nademaal zich naar menschen noemen vleeschelijk is . Doch ik geef bun bier eene plaats om bun buitenlandsche of komst en overeenstemming althans in een voornaam punt met de vorigen. Deze Broeders in Christus dan, deze Plymouth-broeders ( naar de stad, waar zij dagen van grooten bloei beleefden) vormen eene vergadering van geloovigen, die zich van de ongeloovigen hebben of gescheiden om Gode eaten ter eere to zijn . Zij erkennen de beteekenis voor hunne beweging van John Nelson Darby (18001882 ), den man van aanzienlijke geboorte, die de aangenaamheden deze- wereld minder achtte dan smaad to mogen lijden met de geringen deze- aarde, den reizenden apostel, den vruchtbaren auteur, dichter ook van geestelijke liederen, eens een getrouw hootder van living . Ook bij deze menschen de verwachting van de wederkomst des Heeren, de blinkende Morgenster (Openb . 22,16) , vergaderend zonder organisatie of geloof sbelijdenis, to zamen avondmaal vierend als band der saamgehoorigheid. Door de Anglikaansche Kerk vervolgd, ging Darby in 1838 naar Geneve, daarna naar Lausanne en wierf er vele aanhangers . Ook in Duitschland . In Amerika zijn er een 7000 . In ons land werden zijne geschrif ten bekend door H . P . Scholte, den vader der Af scheiding ; H. C . Voorhoeve en H . J . Lemker hebben bun denkbeelden verspreid, 1 ) J . N. Voorhoeve, Het zoogenaamde darbysme . Baarn 1916 (K. en S.) Dr. J . Lammerts van Bueren, H e t d a r b i s m e 1906 . Dr. G. vanderFlier, Het darbysme geoordeeld door H . S, en geschiedenis, 1879 . H . C .Voorhoeve, Brieven over dr. van der Fliers darbysme, 1879. J . H . Gunning J.Hzn., Het pros . Nederland blz . 106-110 . J. Neatby, History of the Plymouth-brethren, Lond . 1902.2

186 men rekent dat zij op een 40 plaatsen vergaderen en avondmaal vieren . Zij hebben zondagscholen en bijbelklassen, bedienen den doop aan volwassenen, houden strenge zedentucht opdat niemand terugvalle in de wereld, die uit den booze is . Hunne geloofsr belijdenis is streng rechtzinnig en Gunning vond „dikwijls in hunne kringen trouwe en in Gods woord verbazend ervaren medereizigers op den weg naar het hemelsche Sion". Hun orgaan is „De Bode des hens in Christus" .

X. HALFKERKELIJKE VEREENIGINGEN . Er bestaan onder ons vereenigingen, die men wel niet kerkelijk kan noemen gelijk die welke wij bij de N . H . K, hebben onder gebracht,1) maar die toch min of meer in kerkelijken dampkring arbeiden . Hiertoe behooren vooreerst die oude stichtingen, die met apologetische doeleinden werden opgericht, het Stolpiaansch Legaat (1753 ), de Teylerstichting (1778 ), het Haagsch genootschap ter verdediging van den christelijken godsdienst (1787 ), waarover wij elders gehandeld en de literatuur gegeven hebben . 2 ) Daar zijn al verder de vereenigingen voor het protestanticme . De Evangelische Maatschappij, die zich de verspreiding van zuiver protestantsche beginselen, de instandhouding van den vrijen protestantschen geest en de bestrijding van het ultramontanisme ten doel stelt . Haar orgaan is De Protestant ( W. D . M . Baar, Alkmaar ) . Mede geboren in de dagen der Aprilbeweging is de Nederlandsche Gustaaf Adolf Vereeniging, die kleine protestantsche gemeenten, vooral in Nederland en waar daarbuiten Nederlanders wonen, to midden van eene machtige roomsche omgeving helps in Karen strijd om het bestaan . Haar orgaan is Gustaaf Adolf ( E. L. Nauta, Leiden) . Voorts Christelijk Hulpbetoon (W . Meindersma, 's-Bosch ) dat voorschotten en hypotheken tegen lage rente verstrekt aan protestanten in overwegend katholieke streken, dat ook, vooral onder kleine boeren, het werk is van Welstand (E. Bolomey, Ginneken) en van Unitas ( S. J . Hogerzeil, 's-Gray. ) . Naast de genoemde kerkelijke vereenigingen in rechtzinnigen geest, voor prediking, godsdienstonderwijs, zolportage en inwendige tending, behooren wij hier lichamen to vermelden als de Nederlandsche Protestantenbond ( S . Spaans, Assen) ter bevordering van de vrije ontwikkeling van het godsdienstig leven zoo binnen den kring der kerkgenootschappen als daarbuiten in Nederland en de overzeesche gewesten . Er zijn dagen 1) 2)

B o v e n blz . 105 . Mijne Gesch . Ned. Herv. Kerk II 173-176 .

188 geweest, waarin men hoopte dat de Bond de vrijzinnigen alley kerkgenootschappen in een machtig lichaam vereenigen zou, waarvan toen door het toch nog sterke kerkehjk bewustzijn niet gekomen is. Hij werkt door commissies voor godsdienstonderwijs en -prediking, zondagsscholen, 1 ) liederenbundels, gymnasium- en studier f onds, postpropaganda, geschrif ten, vacantierkolonies, bondshuis . Zijn orgaan De Hervorming hebben wij in ander verband ger noemd . 2) Dan de Vereeniging tot verspreiding van stichtelijke blaadjes ( P . Jzn . Proost, Brouwershaven) en die voor Vrijzinnig militaire Tehuizen (R . Miedema, Amersf oort ) . Naast de kerkehjke jongelings- en jongensvereenigingen wederom bet Nederlandsch Jongelingsverbond ( H . A . de Boer Azn ., Singel 58, Amsterdam) welks grondslag de erkenning is der Schrif ten van bet Ouder en Nieuwe Testament all bet Woord van God en van onzen Heere ezus Christus all den algenoegzamen Zaligmaker en God, geopenbaard in bet vleesch . Dan de Nederlandsche Christen Studentenr vereeniging 3) ( H . C . Rutgers, Driebergen ), die zich ten doel stelt de Nederlandsche studenten in to leiden tot en op to bouwen in die christelijke levensr en wereldbeschouwing welke, op den bijbel gegrond, en zich aansluitend bij de historische ontwikkeling van bet Christendom, rekening houdt met de behoef ten en eischen van den tegenwoordigen tijd . Zij telt hare of deelingen in alle universiteitssteden, is aangesloten aan de Wereldf ederatie van christenstudentenvereenigingen, beef t voor Karen arbeid de beschikking over kasteel Hardenbroek bij Driebergen en geeft uit bet maandr schrif t Eltheto en bet weekblad Mededeelingen . De Societal studio scrum ref ormatorum, met of deelingen in alle universiteitssteden ( die to Leiden vierde 25 Nov. 1926 reeds haar vijfde lustrum) bedoelt de handhaving der gereformeerde beginselen onder de studenten aan de openbare universiteiten . De Vrijzinnig Christelijke Stur dentenbond (ds . J . A, de Koning ), Ambachtstraat 2, Utrecht) beoogt de versterking van bet christelijk geloof sleven in vrijzinnigen geest onder de studenten, beef t ook zijne of deelingen aan de universir teiten en zijn centrum in bet Oolgaardt-huffs to Arnhem, houdt zomer-, winter- en studieconf erenties, richt jongens- en meisjeskamr J

1) Deze canmissie vomit tevens bet bestuur van de Vereeniging van vrijr zinnige zondagsscholen in Nederland (P. Cannegieter, Idaard) . Boven blz.99.Voorts Wegwijzer naar en in den Ned . Protestantenbond 1925 . Jaarboek van den Ned. Prot. B o n d (waarin ook de Handd . der algem . vergadering) . a) Over de R . K. Studentenvereenigingen b o v e n blz . 63; over de Nederl . t . studentenorganisatie b o v e n blz. 46; de 0 . K, stud . ver. blz. 78 .

189 pen in en staat in verbinding met verwante bewegingen in bet buitenland . Hij geef t wekelijks nit Berichten, terwijl men een uitvoerig overzicht van zijn arbeid en alle adressen vindt in bet Jaarboekje. 1 ) De Vrijzinnig Christelijke Jongerenbond (Mej . C . M . Idenburg, Ambachtstraat 2, Utrecht) beoogt ditzelf de voor nietr studenten, ook met zomer en winterconf erenties, jongens- en meisjeskampen . Het bondsblad beet Groei . Eindelijk, naast de kerke,lijke philanthropic, waarvan reeds herhaaldelijk sprake was, de Vereeniging tot Steun (Mevr . A. Lenderink-van der Vliet, Van Breestraat 80boven, Amsterdam) . Zij verleent hulp aan minder jarigen, wier opvoeding dreigt verwaarloosd to worden of reeds verwaarloosd wordt, is werkzaam in vrijzinnig christelijken geest, telt 30 of deelingen, die de voogdij aanvaarden over kinderen, in haar woonplaats gevestigd, en beef t vie- doorgangshuizen, OudVeldzicht to Apeldoorn voor groote jongens, Nieuw ,-Veldzicht aldaar voor groote meisjes, Boschzicht aldaar voor kleine meisjes en Beekzicht to Epe voor kleine jongens . Aanstonds, maar meest na langer of korter verblijf in de doorgangshuizen, gaan de pupillen in de gezinnen, waar zij onder toezicht blijven der of deelingsr besturen . Het orgaan der Vereeniging beet ook „Tot Steun" (ds . M. C, van Wijhe, Amersf .) . Naast Tot Steun is er nog eene ver eeniging voor vrijzinnige tehuizen (L . B. Houtgast, Boskoop) die weezen in kleine tehuizen plaatst, waar zij onder beschaafde leiding verzorgd worden . Zandbergen to Amersfoort voor verpleging van weezen in bet huisgezin neemt kinderen op van alle godsdienstige gezindten en brengt ze groot in die der ouders . Huisduinen ( G. A . Niessink) daarentegen verzorgt weezen op christelijken grondslag in Nederl. Herv. geest. 1) Voor

dat van 1926 eene foto van bet Oolgaardt-hula .

XI. HET LEGER DES HEILS .1 ) In dit machtige internationals lichaam voor inwendige zending verwezenlijkt zich lets van de oude gedachte der Ecclesia militans, maar die hier den strijd aanbindt met de geestelijke en stof f elijke nooden der onderste volkslagen . William Booth, geboren to Nottingham 10 April 1829, ging al als 15rjarige knaap uit de Staatskerk tot de wesleyaansche methodisten over, was eenige jaren onder hen predikant, maar begon in 1861 als evangelist bijeenkomsten to leiden in het Oosten van Londen . Daar wend hij met medelijden vervuld voor de menigten, die hij om zich heen zag en wier lot geen enkel godsdienstig genootschap zich aantrok . De groote meerderheid dier bevolking kwam nooit in een kerk, maar bracht de Zondagen door in luiheid, ledigheid of luidruchtig vermaak . Drank, zonde en de duivel heerschten daar . Toen de generaal op deze verwaarloosde, in ellende omkomende menigte zag, kwam de vraag bij hem op : kan tot hen de blijde boodschap der redding niet gebracht worden? En hij besloot zich to wijden aan het vinden en in praktijk brengen van zoodanige middelen als geschikt zouden zijn om deze verworpelingen der maatschappij tot God to brengen ." 2 ) Aldus, ontstond in 1865 zijn Christian Mission, waaruit in 1878 de Salvation Army . Het kreeg zijn hoof dkwartier in Londen, Booth werd generaal met staf- en gewone of f icieren, zijn oudste zoon Bramwell 1 ) Leerstellingen van het Leger des Hells tenn gebruike van de kweekscholen . Door den gene raal (Doctrines and discipline of the Salvation Army) Amst . z. j . Orders en reglementen voor soldaten van h e t L e g e r d e s Hells door den Sticht er (Orderss and regulations of the Salvation Army) Amst.1924. Zangen des Hells . Liederen van strijd en overwinning . Ons liederenboek. Deze en andere uitgaven der Leger-des-Heils-bibliotheek zijn helaas uitverkocht . S. L. Veenstra, H e t Leger des Hells, Baarn, 1910 (K, en S .) De Strijdkreet. De jonge strijder (beide wekelijks .) De plaatselljke offir c i e r (maandblad) . 2) Orders en reglementen als boven VIII, 1, 2 en 3 . W.Booth,IndarkestEnglandand theway out, Lond 1890.

191 Booth chef van den generalen staf ; het Leger, in korpsen verdeeld, breidde zich snel uit, waartoe ook Booth's reizen over schier de gansche aarde veel hebben bijgedragen . In den aanvang trok het vooral de aandacht door zijne reddingssamenkomsten met prediking en lied en met die luide, schallende muziek waarin, gelijk in hun optreden, dat rumoerige en aanvallende was, dat de menschen toen zoo geprikkeld heef t .1) Het was dan ook wel eene gansch andere inwendige zending dan waarvan zij joist in dien tijd de uitbeelding konden zien in Dinah Morris, het methodistenpreekstertje in Adam Bede. 2 ) In ons land gelijk elders eerst bestreden en bespot, op zijn best komiek gevonden, s ) heef t het Heilsleger zich eene geeerde plaats, veroverd door de toewijding zijner of f icieren en soldaten, wier uniform in onze straten al niet meer opvalt en wier openluchtsamenkomsten niet meer gehinderd maar door velen in aandacht bijgewoond worden . Hun doel is „te waken dat alle menschen zich aan God onderwerpen, de verlossing aannemen die Christus voor hen heef t gewrocht, Jehova erkennen als hun Koning, Zijne wetten gehoorzamen en hun leven besteden in dienende liefde jegens hen, die hen omringen, opdat Zij zijn welbehagen mogen bezitten in dit leven en hiernamaals ." 4) Het nationaal hoof dkwartier is . gevestigd aan de Prins Hendrikkade 49-51 to Amsterdam, onder een kammandant als hoof dleider (W. H . Howard) met een kolonel als chef-secretaris en de hoofden der departementen voor maatschappelijk werk, geldmiddelen, statistiek, pers enz. Het Leger telt ten onzent 84 korpsen verdeeld over vier divisies . s) Een korps, arbeidend in een bepaald district staat onder een bevelvoerend of f icier met plaatselijke of f icieren en sergeanten, het heef t een muziekkorps en eene zangbrigade, jongsoldaten-, korpskadetten1) Nog Von Hase, a . w. III, 2, 706 heeft met beters van hen dan : „haben wit ihren larmenden Heerzugen and Wachparaden manches Aergernisz and polizeilichen Einspruch veranlaszt." . 2) Van in 1799 „Het1859, Legermaar des speelt Heils hier heeft vanavond in het Verkooplokaal vier echte, ongechocolade Zoeloes ten tooneele gebracht, en 't was waarlijk een hevig komieke vertooning" enz . Uitvoerige beschrijwing in N. R . C. van Donderdag 12 Maart 1903 . Eene prent van Job . Brakensiek van eene van de eerste bijeenkomsten van het Leger in de Gerard Doustraat to Amsterdam in mijn artikel KerkeIijk Nederland in A. N. J . Fabius, 't Herstelde N e d e r 1 a n d, Amst . 1913, blz. 207. In die dagen deed de stadsevangelisatie Jeruel reddingswerk in de Zandstraatbuurt, M . J . Brusse, I n de n a c h t b u u r t, Rott . 1907 blz . 49 .131 . 4) Orders as boven VIII, 1, 1 . 5) Deze en de volgende cijfers zijn van 1925 .

192 en padvinders-bonden en gezinsleidmg . 1 ) De evangelisatiearbeid bestaat in het houden van samenkomsten (28548 behalve de open luchtmeetings) voor volwassenen (1 .844396 toehoorders) en voor kinderen (1 .132 .040 toehoorders) . Voorts in bet doers van huisbezoek onder de allerarmsten door de of f icieren en zusters van 8 barmhartigheidsposten (46 .124 gezinnen) . Deze posters werken samen met armbesturen en armenraden, waarin ook onderscheiden of f icieren zitting hebben . Voor zijn maatschappelijk werk beschikt bet Leger over een jongenshuis, eene landkolonie, zeven industrieele inrichtingen, drie volkslogementen (aantal maaltijden 1 .335 .618) en vijf nachtasylen voor zwervers (aantal nachtverblijven 362 .046) . De twaalf reclasseeringsbrigaden bezochten 15 .325 gevangenen en hielpen 1 .622 ontslagenen . Het maatschappelijk werk voor vrouwen en kinderen beschikt over een kinder-, een meisjesr en moeder huffs en twee reddingshuizen, waarin bet aantal verpleegden resp . 25.649, 14 .475 en 16.003 bedroeg . Opmerkelijk is wat generaal Bramwell onlangs aan de Belgische pets mededeelde, dat men bet Leger nergens meet als van buiten of ingevoerd, als onnationaal beschouwt, wat vooral blijkt uit bet f eit, dat bet zijn of f icierskader (23.000 to zamen ) in de landen zelve aanwerft . 2 ) De leerstellingen van bet Leger beef t de (oude) generaal aan zijn soldaten gegeven in den vorm van een bevattelijken catechismus . Ze zijn strikt rechtzinnig, alle met teksten als bewijsplaatsen ; dock er zijn afwijkingen, ook met teksten bewezen, wat natuurlijk mogelijk is, maar die ons de denkbeelden van den Generaal leeren . Zoo betoogt hij met een meedoogend hart dat Christus stierf voor a 11 a n, en polemiseert tegen de „calvinisten" die leeren dat C . alleen voor de uitverkorenen den flood leed . 3 ) Evenzeer verwerpt hij bet leerstuk van de verkiezing en de verdoemenis, waarvoor men „schijnbaar" wel teksten kan aanhalen, maar flat strijdt met Gods lief de, met bet innig medelijden flat God beef t met verloren gaande zielen, met ons gevoel van rechtvaardigheid en met stellige getuigenissen in „den halven bijbel" . De waarheid is flat God beef t voor beschikt flat belijdende en berouwvolle zondaars vergeving zullen ontvangen, flat zij die gelooven in den Heer Jezus Christus gered zullen worden en alleen, die Hem verwerpen, verloren zullen gaan .4 ) En flat deze gansche tekstuitlegging onder den invloed staat van erbarming met ellendigen leert de slotvraag : „Wat hebt gij nog 1) 3) 3)

Orders als boven IX, 4, 1-8 . N. R. C. 23 Nov . 1927, Ocht . B . Leerstelltngen afd . 5, yr. 3 . A l d a a r afd . 7, yr. 1-14 . 21 . 2531 .



193

verder tegen deze leerstellingen?" Antwoord : „zij moeten een doodelijken invloed hebben op alle ernstige, zelfverloochenende pogingen tot redding van zielen ." 1) Het recht des vrouw om to prediken words verdedigd (natuurlijk, in een catechismus voor het Heilsleger ) na uitlegging van 1 Cor . 14, 34 vlg . 2 ) Over de kunst om menschen tot verlossing to brengen handelt hij of zonderlijk . Zijn streven naar bevattelijkheid blijkt uit zinsneden als : (het is verstandig om woorden als wedergeboorte, rechtvaardigmaking to vermijden ) „omdat het gewone yolk en inderdaad de menschen in het algemeen niet begrijpen was er mede bedoeld words . Gebruik de eenvoudige woorden vergeving en bekeering, dan begrijpt iedereen was gij bedoelt ." 3 ) In de leer des heils dus zees uitvoerig, was voor de hand ligt, reps de catechismus niet van kerk, priestess, sacramenten, f eestdagen . In een ander reeds genoemd geschrif t handelt de Generaal over de praktische toepassing, de moraal, opdat alle soldaten kunnen to weten komen was voor personen zij behooren to zijn en welke plichten zij behooren to volbrengen . Men vindt hier menig worrd van wijsheid en menschenkennis, over berouw dat diepe droef heid over de zonde insluit ; 4 ) over een vrijmoedig uitgesproken getuigenis als gemakkelijker dan een beschroomd belijden; s ) geen rowans en f euilletons lezen vooral niet als ze zoogenaamd godsdienstig zijn 6 ) en vooral den omgang vermijden met wie groote ophef waken van „hooger leven" maar wereldsch in hun hart zijn . 7 ) Bij strijden tegen het kwaad : „Dadelijk gehoorzamen aan de stem van het geweten, niet redeneeren met het kwaad ." 8 ) In het hoof dstuk „Karakter" : „De oprechtheid eener belijdenis en de werkelijkheid van godsdienst blijkt uit de reinheid en oprechtheid van het uiterlijk gedrag . 9 ) Bij ontwikkeling van den geest : dingen lezen, die men toch niet van plan is to onthouden, verzwakt het geheugen . 10 ) Over verloving en huwelijk, over de verhouding tusschen man en vrouw ( eene ware „ecole des mans" en „ecole des femmes"! ) voortref f er lijke woorden ; de huwelijksartikelen, waaraan ieder soldaat zich • • • • • • • •

Aldaar, afd. 7, yr. 33 . Aldaar, afd . 26, yr. 1 . Aldaar, afd . 10, yr. 8. 0rdersalsbovenI,2,2 . Aldaar II, 2, 1 . Aldaar II, 4, 4. Aldaar II, 5, 10. Aldaar II, 6, 6 f. Aldaar III, 1, 4. AldaarV,5,4d.

194 moat onderwerpen wanneer zijn huwelijk under de Legervlag words ingezegend zijn tref f end .1) Doch ook bier geen „gemengde huwelijken"! Geen heilssoldaat mag eene verloving aangaan met iemand, die niet reeds soldaat is of bet niet dadelijk worden wil . 2) Veel ook over de opvoeding : geen kinderen dwingen to dikwijls naar de samenkomsten to gaan ; als een jong-soldaat gered is en zijn ouders niet, moat hij hen toch gehoorzamen . 3 ) De levensmanier is bier rigoristisch op bet ascetische af . Geen openbare vermakelijkheden welke ook bijwonen ; bij goed plantaardig voedsel beef t men weinig behoef to aan vleesch ; geen alkohol hoegenaamd ;thee en kof f ie met mate ; tabak desnoods voor een soldaat, maar dan kan hij geen of f icier of muzikant worden. 4) Het Leger hecht bijzondere waarde aan bet dragen der uniform o .a . als openlijke belijdenis, maar niet in overeenstemming gebracht met de mode . Waar pogingen gedaan worden om beiden, bet Leger en de Wereld, bun zin to geven, maakt een soldaat zich belachelijk in de oogen van beide . 5) Ook bier wijs inzicht : weelde en armoede hebben op zich zelf geen zedelijk karakter . Een man is niet slecht omdat hij rijk is of goed omdat hij arm is . Niet bet geld stempelt iemand tot een goed of slecht mensch, maar wel bet gebruik, dat hij er van maakt . s ) Het is een grondbeginsel van bet Leger dat de strijd zich zelf moat onderhouden, daarom moat iedere soldaat een tiende van was hij ontvangt voor Gods zaak afzonderen . 7 ) Tegen de „Christian Science" (waarvan wij nog spreken zullen ) is de uitspraak gericht, dat bet wel geoorloof d is rechtstreeks uit Gods hand genezing to verwachten, maar dat bet ook strijdt met Zijn wet geneeskundige hulp to weigeren vooral als bet kinderen gelds . s ) De heilssoldaat, die dezen canon bestudeert, moat wel eens de verzuchting slaken : wie kan dan zalig worden? Met dat al zijn daze orders een markwaardig werk van wijsheid en ernst en geven zij eene zedeleer, die, schoon hard en streng, voor de blijdschap der gerechtigheid oog beef t en van den arbeid daze- zendelingen een hoogen dunk does opvatten . 1 ) A 1 d a a r VI, 7, 5 ; VI, 8, 4.6 ; VI, 6, 3, 1-7 . 2 ) Aldaar VI, 5, 4 . S ) Aldaar VI, 10,8 ; VI, 11, 2. 4 ) A 1 d a a r II, 5, 7, 8 ; IV, 2, 1 ; IV, 8 en 9. 5 ) Aldaar II, 2e ; IV, 3, 3 ; IX, 11, 5 en 6; vergel . L e e r s t e 11 i n g e n als boven afd . 20, yr . 3. 6) Orders VII, 8, 1 . 7 ) Aldaar X, 5, 7. s) Aldaar XII, 1, 5 en 6 .

XII. BUITENKERKELIJKE RELIGIE.1) De aandachtige lezer lette op het onderscheid, dat het spraakgebruik begirt to maker tusschen godsdienst en religie . 2) Godsr dienst klinkt als Nederlandsch woord stellig, stevig, (dogmatisch) belijnd, belijdend ; religie als vreemd woord exotisch, zwevend, ijl en vragend . In dies zin gebruiken velen het opzettelijk . In de woor.. den zelve ligt het verschil natuurlijk niet, maar ook in onze ooren klinkt godsdienstig stelliger dan religieus en eene godsdienstige bewogenheid blijvender dan een religieuse emotie . Belangrijker is het verschijnsel zelf . Er zijn er al die van een grooten exodus uit de kerken spreken . Het godsdienstigrzedelijk lever, zeggen zij, gaat zich door andere organen openbaren, het verplaatst zich van de kerken naar de vereenigingen . Het is, historisch gesproken, als de oplossing van een oud monopolierstelsel . De burgerlijke stand, de armenzorg, het onderwijs, de rechtspraak ( „hetgeen thans ressorteert order het kantongerecht werd toes door den kerkeraad behandeld" ), ze zijn eenmaal kerkelijk geweest maar nu verwereldr lijkt ; zal dat ook met godsdienst en moraal gebeuren? 3 ) Het is zeker, dat overal de kerkgenootschappen in ledental achteruitgaan, voor het minst dat velen uittreden . Volgens de statistische studie van prof . Bonger, in den aanvang van dit boekje genoemd, 4 ) is de groep van wie niet tot een kerkgenootschap behooren in ors land met 240 .000 toegenomen, d.i ., in verband met den bevolkingsgroei in het algemeen, met 56 % . Alleen voor Amsterdam is die 1 ) Dr. Nicolette A . Bruising, Geestelijke Stroomingen, Amst. 1923 (uitg. N. B. B.) Dr. J . R . Slotemaker de Bruise, B u i t e n k e r k e l ij k e r e l i g i e, Gron . 1919, 19272 onveranderd 2(Pro Ministerie III 2) H. M. van Nes, D e n i e u w e m y s t i e k, Rotterd,1901 S. Hofstra over de nieuwe religieuse bewegingen ten onzent in M e n s c h e n M a a t s c h a p p Ii . Dr.H .U .Meyboom, Geestelijk voedsel en surrogates, Zaltb. 1915 . ) D e B l ij d e W e r e l d 30 Juli 1927 . Slotemaker de Bruise a. w. blz . 10 . 2 N. R . C. 22 Nov. 1927, Ocht. C . 4) B o v e n blz . 8, n. 1 .

196 toenemings-percentage zelf s buitengewoon groot, n .1, bijna 84 %, meer dan 1/s der bevolking . Voor bet gansche land kan men zeggen, dat van 1899 tot 1909 bet getal van wie tot geen kerkgenootschap behooren met 17 .000 per jaar toenam, in de laatste elf jaren meer dan 22 .000 . Hoevelen banner, our met den beer Bonger to spreken, flu ook „met den godsdienst hebben gebroken en bet leger der ongeloovigen zijn gaan versterken", valt moeielijk to becijferen, dock zeker is zijn stelling „onkerkelijk = ongodsr dienstig" onwaar . En juist met hen die, uit elk kerkverband getrer den, toch godsdienstig heeten, voor bet minst van „religieuse aspic ratien" geen of stand doen willen, juist met hen hebben wij in dit hoof dstuk immers to waken. Voor hen dan gelden onderscheidene overwegingen . Zij willen bet godsdienstig gevoel niet in dogma of f ormule, zelf s niet in een woord vastleggen, „elke uitspraak is maar ontheiliging en schennis" . Voor anderen is de kerkelijke eeredienst bier to uitwendig en to werktuigelijk, daar to schraal en to nuchter . Daarbij komt dan dat eene kerkelijke gemeenschap een gezag oplegt, dat ons tegenwoordig individualisme dragen noch verdragen kan : elk zoekt liever op eigen wijs (was pies altijd eigenwijs is) bevrediging van geestelijke behoeften .Men gevoelt zich los van de traditie, ook van de christelijke, en zoekt nieuwe vormen, liefst in verre, Oostersche landen, waarbij dat nieuwe dan vaak zeer oud blijkt . Aldus ontstaan er grootere of kleinere groepen, los van elke Kerk ( daarom niet van alle kerkelijke vormen ), die bij verschillen toch ook gemeenschapr pelijke trekken vertoonen . Deze zijn juist zulke, welke onder den invloed van den tijdgeest ontstaan, ook wel binnen de kerkgenootschappen, maar daar, vinden de religieus buitenkerkelijken, bestrer den, althans verwaarloosd, althans door de traditie in bun groei geremd en belemmerd . Deze tijdgeest d .i, de overheerschende geest in zeker tijdperk, schept sours bet nieuwe, maar brengt even dikwijls eenvoudig bet oude terug en is dan reactie tegen was onmiddellijk voor hem overheerschte .1 ) Wanneer tegenover bet materialisme van een vroeger geslacht nu bet spiritualisme words gezegd ten troop to zitten, wijst dat niet op iets volstrekt nieuws, spiritualisme is ook van alle eeuwen, denkt aan de edelste 16deeeuwsche doopsM gezinden, denkt ten onzent aan kringen als van Jan Luyken onder invloed van Jacob Bohme. 1Vlaar bet wil toch wel zeggen, dat de leer, dat kracht en stof de grondslagen der wereld vormen en dat ook alle geestelijke werkingen en verschijnselen algenoegzaam uit 1) Vergel. Nic. A. Braining, a . w . blz. 10 vlg.

197 de stof kunnen worden verklaard,1) ver achteruitgeweken is voor die andere, dat de geest het eerste is, de stof beheerschend en de eenige verklaring ook van dat stoff elijke . Niet meer „zonder phosphor geen gedachte", maar nu „zonder gedachte geen phosphor" . Dit gaat dan weer bij velen samen met het of treurig of grimmig zich afwenden van de natuurwetenschap, aan wie men verwijt geluksbelof ten to hebben gedaan, die nimmer zijn vervuld ; ongegrond verwijt, want de ernstige wetenschap heel t nimmer zulke gelof ten of gelegd, en ondankbaar nademaal men vergeet, dat zij ons door Karen reusachtigen arbeid tot dieper inzicht in de natuur gebracht heel t . Hoe sterk heef t zich ook het oordeel gewijzigd over de juistheid der evolutie-leer . Tegenover de vroegere verzekerdheid, dat elk raadsel flu spoedig zou zijn opgelost, nu een sterke hang naar het verborgene en mirakuleuse dat griezelen, of (maar dit op veel hooger standpunt) een diep en eerbiedig ontzag voor het „mysterium tremendum" van God en wereld en leven dat huiveren doet . Doch velen, die aldus weder in den geest als diepsten wereldr grond 2) gelooven, kunnen zich 'dit nog niet anders voorstellen dan in vormen, die niet veel verschillen van de primitieve bij de oude en de tegenwoordige natuurvolken, terwijl zij vooral getrokken worden door het duistere, het spookachtige van eene vermoede geestenwereld en hare openbaringen, waartegen reeds Balthasar Bekker in 't geweer kwam . Er is in dit alles veel dekadente verslapping . ,,Mystiek beleven is zeldzaam - mystiekerij f loreert. De verborgen omgang met God is een weinig gekend goed - maar +occultisme tiert welig . En 't is merkwaardig in welk eene rijke weelderigheid bepaalde vormen van heidendom herleven" . Van f etichisme hebben velen wel nimmer gehoord, maar zij dragen hun svastica, hangen van lappen samengeflanste gelukspoppetjes in hun auto of vliegtuig, laten de dwaaste amuletten aan hun horloge1) Aug .Comte, Cours de philosophic positive, Par . 1830/42. Dez ., Systeme de politique positive, Par ., 1852/54. Ludwig Feuerbach, Das Wesen des Christentums, Leipz ., 1841, 1903 . Dez., D a s W e s e n d e r R e 1 i g i o n, Leipz . 1845. 1923 (van hem het woord: „der Mensch ist was er iszt") . Ludwig Buchner, K r a f t u n d S t o f f, Frankf. 1865 (Ned. vert. door R. E. de Haan) . Ernst Haeckel, D i e W e 1 t r a t s e 1, Bonn 1899 . 1903 . Onder de populaire bestrijders dezer leer ten onzent vooral H . Bakels, B o u q u e t j e d o g m a tick, Enk ., 1907 . Dez., Herschreven bouquetje dogma t i e k, Enkh. 1924. Nog levendig herinner ik mij ook den indruk van Van EedeII s „Buchner ( die zich nog altijd tusschen stof en kracht in zit to vervelen", S t u dies, 2° reeks, 1894, bl, 71 . Maar zie mijn art, in D e H e r v o r m i n g 12 . Jan2). 1895 Vergel . Nic. A. Braining, a . w ., blz. 37.

198 ketting bengelen en dragen ik weet niet welke zonderbare mascottes op hun lichaam .1) Het woord magie in zijn historische beteekenis is hun vreemd, maar zij kloppen den boozen invloed van een onvoorzichtig woord af, en de oer-oude vrees voor den Naam, door welken to kennen de geesten immers macht over een mensch hebben, 2) herleef t in het bij geloof , dat deze of die naam onheil brengen kan en het kind zegt aan de juf f rouw van zijn klas, dat het sinds gisteren „anders" heet . 3 ) Die geestenleer . . . , maar ik ben nu genaderd tot enkele dezer buitenkerkelijke religies, die met de voorschreven denkbeelden samenhangen . 1) Aldaar blz . 42. F. Pont in Algem . Protestantenblad voor N e d, I n d i e 21 Sept. 1927 (Uitkijk 128) . 2) B o v e n blz . 28. Deken William Ralph Inge van St. Paul noemde dat a kloppen dezer dagen oneerbiedig de daad van een wildeman op godsdienstig gebied en de beoefening van occulte praktijken het tijdverdrijf van half ontwikkelde rijkelui, N. R. C. 24 Nov. 1927, Ocht. B . a) In Kleine Raadselen (De Gids van Juni 1892) leidt Couperus ons binnen in eene modern, aristocratische „Betooverde Werelt" waar men (maar dat zegt C . er niet bij) 1 T i m. 4, 7 gedenken mocht . Vergel . wat ik schreef in D e T ij d s p i e g e l van Octob . 1896, blz. 168-171 .

1 . HET SPIRITISME . 1) Men kan niet eigenlijk van eene herleving van het oude spiritisme spreken ; het was nimmer gestorven, het geloof, dat er geesten in ons huizen, die het lichaam ook tijdelijk kunnen verlaten, in den slaap, als een wezel, of een slang, of een vogel,, die dan rondwaren en weder door den geopenden mond des slapers terug keeren, maar die bij den dood voor goed uit den mensch heengaan . Dan echter openbaren zij zich, spoken op de plaatsen waar zij bij hun leven verkeerden, den levenden goedgunstig of gevaarlijk, meetrekkend in de Wilde Jacht tusschen Kerstmis en Driekoningen, als Witte vrouwen in koninklijke paleizen den dood aankondigend, maar altijd nog met de wereld der menschen verbonden . In onzen tijd flu telt het zijn geloovigen bij duizenden, in dezen vorm, dat de dooden zich aan de levenden openbaren en met hen in gemeenschap treden . De mensch heef t nl . een astraal lichaam ( perisprit ) naast het stof f elijke, dat bij den dood overgaat in de astrale wereld, maar waarin zij dan zelve (in geestengewaad) verschijnen, of ook open baringen doen hetzij door taf eldans of kloppingen of door de pen van het medium to besturen, sours ook in direkt schrif t . De verhalen daarvan zijn ontelbaar en overbekend, dikwijls onbetrouwbaar, sours 1) Ed . von Hartmann, D e r S p i r i t i s m u s, Leipz . 18982) . C . B . von Vesme, Geschichte des Spiritismus . Leipz ., 18981900 3 vol. Ten onzent, pro : L. underhill-Fox, D e o n t b r e k e n d e s c h a k e l, voorr. van C. Hille Ris Lambers, Amst . 1905 (waarin het zoogen. stichtingsverhaal van het modern spiritisme) . N. H. de Fremery, S p i r i t i s t i s c h e levensbeschouwing, Bussum 1907 . M. Beversluis, Spiritual i s m e e n s p i r i t i s m e, Baarn 1909 (K . en S .) Allen Kardec, W a t is spiritisme? Arnh. 1873 . Felix Ortt, H e t spiritisme, 's-Grav ., 19063. J . H. Sikemeyer, E l i s e v a n C a c a r, Haarl . 1921, blz. 609 .889 met veel literatuur en tal van facsimiles van het schrift der geesten . Contra : P . Eldering, Het hedendaagsche spiritisme, Zaltb . 1917. G. Wisse, H e t s p i r i t i s m e, Kampen 1913 . I. Zeehandelaar, He t spiriti sme en zijn gevaren, Baarn, z .j . Paul Teissonniere, Spiritistes et theosophes devant ce27ue Maeterlinck appelle „Le grand secret, Brux . 19

200 louter bedrog, maar andere heeten ook bij sommige nietrspiritisten zoo goed gedocumenteerd, dat men ze niet zonder meer mag afwijzen .1) En zij waarschuwen en zeggen : verwerp ze niet alleen omdat ze niet in awe wereldverklaring passen . Inderdaad schijnt die de juiste houding . Wij denken er immers niet aan het onbegrijpelijke to verwerpen, omdat wij niet begrijpen, welverzekerd als wij zijn dat onze zintuigen in de onbekende werelden nog niet verder doordringen dan lantaarnschijnsel in dikken mist . Wat wij vragen is onbevooroordeeld onderzoek naar beproefde methode, en 'reeds is die in gang, in Engeland door de „Society for psychical research", bij ons door eene vereeniging onder dienzelf den Engelr schen titel (waarom weet ik niet ), opgericht 1 April 1925 onder voorzitterschap van prof . dr. G. Heymans. Zij omschrij f t ( eenigsr zips apodictisch) haar doel als „het wetenschappelijk onderzoek der zoogenaamde occulte verschijnselen, die niet bestemd zijn om ten eeuwigen dage occult to blijven, maar die zoo spoedig en volledig mogelijk van dat occulte karakter ontdaan moeten worden ." 2 ) Zoolang wij de uitkomsten van die onderzoek nog niet kennen moeten wij het stellen met de verhalen der spiritisten zelven (of der spiritualisten, zooals velen zich liever noemen, ter onderscheir ding van de oude, grovere spiritisten) . En dan blijkt althans een ding, dat de geesten geene tot nog toe onbekende dingen openbaren en dat was zij zeggen in overeenstemming is met de gedachten of wenschen van den kring, waarin zij verschijnen . Op de seances van Nlevrouw van Calcar schreef de geese van dr . Jan van Vloten, in 1889, zes jaren na zijn dood, terwijl „het medium benauwd was tot stikkens toe" (het oude verscheurd worden door booze geesten, dat wij ook uit het Nieuwe Testament kennen) over zijn berouw, dat hij bij zijn leven God geloochend had ; s) prof . G . A . Wilken : „Was hier gevonden words gaat alles to boven . Eere den grooten gever dezer dingen" ; 4) Arthur Hoogendijk beriche geruststellend over een gestorven kindje . s ) Deze geesten zeggen niets was de aanwezigen en het medium zich niet konden denken . Het is waar dat het spiritisme de geesten ook niet alwetend noemt . Velen zijn tot spiritisten geworden door verlangen naar een 1 ) Nic. A. Braining, a . w, blz . 53. 2) Het volledig bestuur dezer vereeniging, psychologen, wijsgeeren, theologen van naam bij Sikemeyer, a . w, blz. 655 n . 2 . Rapporten hare- werkzaamheden zijn mij niet onder oogen gekomen . ) Sikemeyer, a. w. blz . 801 .805. 4 Aldaar blz. 809. 6) Aldaar blz .813.

201 dierbaren doode, wat zoo begrijpelijk is, maar wat hunne berichten niet aannemelijker maakt . De zoon van den Engelschen natuurr kundige Sir Oliver Lodge, Sept . 1914 in den oorlog gesneuveld, verschijnt can zijnen vader door een medium en vertelt (ons schijnt dit profaan en wrang) van rooken en whiskey .drinken en hondjes en kleeren.1) Toch is dit voor den vader en voor duizenden bloedige ernst en voorwerp van eerbiedig geloof . Het bezwaar, dat de doode bij zijne verschijning den uiterlijken vorm behoudt van een lichaam dat toch vergaan is, 2 ) beantwoordt het spiritisme aldus : de geestgestalte is niet de persoon van den overledene zeif, maar zijn beeld, geschapen door zijne gedachten, eene zelfprojectie . Het doel dezer bladzijden is beschrijving en verklaring, maar geen critiek. Doch sterk dringt zich toch wel de gedachte op : in die astrale sfeer, in dat spiritistisch 'hiernamaals is alles wat ook op aarde is, goed en kwaad, schoon en leelijk, en men begrijpt moeie . lijk dat dit geloof troost brengt . 1Vlisschien zoekt men dien ook niet, dock vooral de aanraking met het geheimzinnige . In elk geval schijnt het zich verdiepen in deze dingen niet zonder gevaar : geesten oproepen en geesten zien voert tot door geesten bezeten zijn en zelf s Felix Ortt waarschuwt tegen eene praktische beoef er fling van het spiritisme, die alleen, met groote voorzichtigheid, den geroepenen mag worden toegestaan . Deze waarschuwing zal weinig baten voor die alien, die ook den lichtsten twij f el nuchtere onaandoenlijkheid achten . Reeds in 1858 gaf een Engelsch medium in 's-Gravenhage seances, waarvoor koningin Sof ie toen veel belangstelling toonde (waarom mevrouw van Calcar op hare zittingen ook brieven van haar kreeg uit de astrale wereld) . Het spiritistisch genootschap unitas is van 1869, de eerste religieusrspiritistische samenkomst, Broederbond Harmonic, van 1901 . Nu vindt men onder spiritistn room schen, protestanten van diverse pluimage en ook ongodsdienstigen . Er is niets van een genootschap met gemeenschappelijken godsdienst of kultus. Men kan spreken van gemeenschappelijke overtuigingen : het voortleven na den dood ; onmiddellijke mededeeling door de

12))

01 . Lodge, Raymond or Life and Death. p . 189, 197.203. Trouwens, het geloof in de lichamelijke opstanding heeft dit ook. Hoe ontroerend bij Jacqueline van der Waals in M o e d e r „Maar wat dan? Wat zult gij tot mij zeggen Bij het ver gegons der englenschaar, Als ge uw jonge, blanke hand zult leggen op dit oude, grijze haar?" L a a t s t e v e r z e n, Blaric ., 1923, biz. 20.

202 geesten der dooden omtrent de onzienlijke wereld, God, Christus, praeexistentie, het heelal en zijn samenhang ; zonde is zwakheid, die in de ontwikkelingsstadien wordt overwonnen, geen eeuwig verderf, geen oordeel . In het spiritisme zijn toch wel sterk materialistische trekken : het f otograf eeren van geesten b.v . Ook hier in den grond, to midden van de onzekerheid en verwarring deter wereld, de begrijpelijke kreet : „geef t ons goden, die voor ons aangezicht wandelen!" Van de geschrif ten, vroeger „Op de grenzen van twee werelden" (red . Elise van Calcar) 18871905, „Spiritistisch Tijdschrif t" ( red. S. F . W. Roorda van Eysinga) 1872/73, 1 880/8 1 . Onder dezelf de redactie „De Blijde Boodschap", 1885-1891 . Thans: „Het Toekomstig Leven" (A. Gobel-Nierstrasz, 's-Gravenhage) . „Geest en Leven" (M . Beversluis, Zuidwolde) . „Stemmen uit hooger wereld" (j . J . van Broekhoven, Arnhem) .

2.

DE THEOSOFIE .1)

Nu ik eenige bladzijden aan onze tegenwoordige theosofische „kerk" wijden ga, desk ik 'nog een oogenblik aan het Leger des Heils . Daar werden wij geleid onder de ellendigsten, de paria's, de diepstgezonkenen der samenleving en onder hen, die, met een fielder inzicht in de vreeselijke macht van het kwaad, de zondaren willen redden om hunne onsterfelijke ziel to behouden . Hier zullen wij verkeeren onder de gegoede en ontwikkelde burgerij, intellectueel en artistiek georienteerd ( zooals ors hedendaagsch bargoensch zich uitdrukt), die, den weg der ware wijsheid opgegaan, de zonde een archaistisch begrip achten en hunne eigen ziel zoeken to verf ijnen en to verteederen . De moderne theosof ie ziet in alle godsdiensten dus ook in den christelijken dezelf de geheimenissen, maar het zuiverst toch in fief Boeddhisme . Er is dan ook stellig samenhang, daarom bij alle nieuwe theosof en nog gees diepgaande, wetenschappelijke beoef ening van de boeddhistische leer. Want de boeddhistische theosof ie i s eene levensleer en levenskunst, die den weg wijst om op to gaan in de wereldziel en in het nirvana van alle lijden verlost to worden . . Die weg is het juiste inzicht en eene ascetische moraal . Daarbij is karma de vaste wet van oorzaak en gevolg, die ook den kringloop des levers bepaalt, welke de mensch door de reincarnatie doorloopt . 2) Hier 1 ) Annie Besant, A n autobiography 1893 . Dez., D e were 1 dp r o b 1 e m e n v a n d e z e n t ij d, voordrachten verf . u . h. Engelsch, Amst., 1916. Dez., A n c i e n t w i s d o m, Ned. verf., Amst ., 1902.2 Dez., Esoterisch christendom of de kleine mysteries, Amst., verf. door H . J, van Ginkel, Amst .,1927 . 4 J. W. Boissevain, I n 1 e i d i n g tot de theosofie, Amst. 1902. L . A. Bahler, ReIncarnatie e n K a r m a, Oosterwolde, 1903. J . Th . de Visser, D e n i e u w e t h e• sofie, Amst. 1906 . J . H. Fussell, De t h e o s o f i s c h e bewe• i n g, Baarn 1910 (K . en S.) Meyer, D e t h e o s o f i e, Amst., 1913. M. Reepmaker, D e t h e o s o f i e i n d e 20e e e u w, Rotterd . 1915 . z) C.J.WynaendtsFrancken, Het boeddhisme en zi}ne wereldbeschouwing, Leid . 1879. H. Kern, Geschiedenis van het boeddhisme in Indict, Haarl. 1882/84 2 dln. Herman Oldenberg, Buddha, sein Leben, seine Lehre, seine Ge-

204 in hat Oosten is ook de stichtster der moderne theosofie tot hare kennis gekomen . Mevrouw Helena Petrovna Blawatsky-Hahn, geboren to Ekaterinoslov in Zuid-Rusland 1831, leerde in Tibet van ingewijden de ware levenswijsheid, woonde in 1870 in Kairo, ging dan naar Amerika, waar zij in 1875 de Theosof ical Society stichtte . Haar „Isis unveiled" is van 1877, later omgewerkt als „Secret doctrine" 1888, waarvan ook eene Nederlandsche vertaling 1907/08 in drie deelen verscheen . Dan keerde zij in 1879 naar India terug en haar huffs to Adyar bij Madras ward ears plaats van geheimzinnige teekenen en wonderen, door hat latere onderzoek voor bedrog verklaard,1) een vonnis dat, volgens sommige theosof en, later is moeten herroepen worriers, Maar ook Speyer heef t mevrouw Blawatsky's onkunde van hat Oostersch denken duidelijk in hat licht gesteld . 2) In 1889 won zij hare bekendste volgelinge, Annie Besant, g ab. in 1849 . Twee jaren later overleed zij . In dit jaar 1891 begint ook mevrouw Meulemans-van Ginkel hier to lande hare propaganda en van 1893 dagteekent hat maandblad Theosof ie . Dan beginners ook de scheuringen in de theosof ische beweging, eerst met William Q . Judge en na hem Katharine Tingley, de stichster van hat Theosof isch Genootschap of de Universeele Broederschap in Point Lama, California . In 1913 scheidde Steiner zich af, over wien wij of zonderlijk spreken zullen, in 1910 ontstaat de Orde van de Ster in hat Oosten . Daze laatste words gezegd 100 .000 laden to tellers, de Theosof ische Vereeniging maar 40 .000, hat Genootschap 5000 . Zullen wij zoo aanstonds hat bijzondere der genoemde Orde aanwijzen, was alien samen hebben is niet zoo gemakkelijk to zeggen . De Theosof ische Vereeniging wil eene algemeene broederschap vormen en geeft een alias verklarend stelsel van goddelijke wijsheid. Zij zoekt die kennis langs den wag van bespiegeling, maar hat is eene esoterische wijsheid, dus alleen voor de ingewijden, en dit does denken, naar terecht is opgemerkt, s) aan de gnostieke ketterijen in de oude christelijke Kerk, die eigenlijk ook theosof it sche stelsels zijn, ook voor de ingewijden, maar door de Kerk met m e i n d e, Gritting. 1923 . 12 J. S . Speyer, H e t b o e d d h i s m e, Baarn 1911 (Gr . Godsd.) E . Lehmann, Om buddhismens atelsme, Kopenh. 1893 . G. Tucci, I l b u d d h i s m o Foligno 1926 . Vooral ook J. S . Speyer, De Indische theosofie en hare beteekenis voor ons, Leid. 1910 . L . A. Bahler, Het boeddhisme in Europa, Baarn 1911 . Dez., Oordeelt made, Gron . 1905 . 1 ) Proceedings of the Psychical Research Society Part VIII, May 1885, p . 317, slot van Mr. Hodgsons Report. ) Speyer, De Ind biz. 314 . aj Nic. A. Braining, a.. w.theosofie biz. 100.

205 haar heilsleer voor alien, dus exoterisch, overwonnen . Zij leers dat alle godsdiensten in wezen een zijn, openbaringen van het Eene, den onpersoonlijken wereldgrond, waaruit het heelal is geemaneerd . Er is geen dualisme van stof en geest, dus ook geen persoonlijk God, want dit ware een tweeheid tusschen God en mensch en bovendien anthropomorfisme . Zonde als positief kwaad is onmoger lijk, er is eene voortgaande evolutie, de verlossing van den mensch uit de banden der stof is de eenwording met dien goddelijken wereldgrond door zelfinkeer en zelf verdieping . Ook hier de leer van 's menschen physisch en van zijn astrale lichaam ( dat ons b .v . in den droom verlaat ), geestelijke f uncties zijn de hartstochten en begeerten, het verstand en de geest waardoor wij met atman, den algeest, ~n verbinding staan . De reincarnatie gaat in opgaande lijn . Annie Besant leers ook de komst van een nieuw menschentype, dat weer hooger zal zijn dan de vorige . Knnderen van dit nieuwe type worden reeds geboren, met name in Zuid-Californie, bij hun ger boorte zijn zij reeds zoo ver als gewone kinderen van 8 a 9 maanr den . Deze kinderen, grooter wordende, blijken de idee van meder deelzaamheid en van goedgeef schheid to kennen, zij behouden nimmer voor zich zelven was zij krijgen . Aldus zal dit nieuwe type eene nieuwe beschaving brengen, zelfrespect, geluk, schoonheid ; en armoede en ellende zullen van de aarde gevloden zijn -- een snort van theosof ische messiaansche verwachting .1) Den 28sten December 1911 klonk in het genoemde Adyar bij Madras voor het eerst de stem van den Wereldleeraar, Krisjnar moerti, zeggende : „Ik kom tot hen die sympathie verlangen . Die hunkeren naar geluk . Die wenschen bevrijd to worden . Die het geluk zoeken in alle dingen . Ik kom om to hervormen, niet om of to breken; om to redden, niet om to verderven'' . Den 23sten December 1925, bij de viering van het 50-jarig bestaan der Theosof ische Vereeniging, weder to Adyar, verklaarde Annie Besant dat de „eerste overschaduwing" had plaats gehad, dat de Christus zich in den wereldleeraar had gemcarneerd . 2 ) Alleen zij die dit gelooven mogen tot de Orde van de Ster van het Oosten toetreden . In Juli 1926 sprak Krisjnamoerti in het Sterrekamp to Ommen bij het 1) Nog onlangs Annie Besant over het nieuwe menschentype in eene voor dracht to Rotterdam, N. R. C. 11 Juli 1927, Av. A . Vergel. J . Huizinga, Mensch en menigte in Amerika . Haarl ., 1918 biz. 177 vlg. over een nieuw physisch en psychisch type onder den invloed der natuur en het2 pioniersleven ontstaan en dat niet zal uitsterven nu die factoren ophielden. J. H. Bolt, Messias-verwachting in onze dagen, uitg . van de Orde van de Ster.

206 gewijde kampvuur, heidenscher nagedachtenis!, waarvan de ontsteking door de talrijke pelgrims in devotie wordt aanschouwd . Daar, in het park, met het voorvaderlijk kasteel door adellijke hand der Orde aangeboden, vergaderde op 7 Augustus 1927 en volgende dagen ook het zestiende congres der Orde . Het kampleven, getuigen de deelnemers, is niets dan vroolijk dienstbetoon, niets dan gezellige blijheid, wanneer alien aan de lange taf els ten maaltijd aanzitten en men elkander de gerechten in kleine emmertjes aandraagt . . In de tent der samenkomst, tot de hoeken gevuld, traden op dien 7den Augustus, onder plechtige stilte en met het theosof isch handgewuif begroet, de Presidents, Annie Besant, en het Hoof d, Krisjnamoerti, binnen en openden het congres . Daarna las Hij 1) in licht wiegelende beweging enkele zijner gedichten voor . Den dag daarop sprak mevrouw Besant. De Orde, zeide zij, is nu in hare tweeds periods, die der vervulling . En ons doe! is alien samen to brengen, die in de tegenwoordigheid van den Wereldleeraar ger looven en met Hem aan de vervulling van Zijne idealen willen arbeiden . Krisjnamoerti, voor zijn task gereed, wendt zich thans tot de wereld : „Daar 1k Bevrijding gevonden heb en intens geluk ; daar Ik het Pad van Vrede ben, wensch Ik anderen ook dat Pad to zien betreden . Daar Ik waarlijk lief heb verlang 1k uit het diepst van mijn hart de menschen to bevrijden en van hun lijden to verlossen . 1k zal daarom rondgaan over de aarde ." Een ander spreker, dr . J. J . van der Leeuw, zeide nog o .a . „De weg van den geloovige voert op directs wijze door de leegte in eigen hart heen d .i . door de stilte die diep-in een ieder in zich draagt tot de Werkelijkheid, tot het Koninkrijk der Hemelen, het eene noodige, waarna ails dingen den mensch zullen worden toegeworpen" . Wat den nietringewijde opvalt is wat hem ook bij de Spiritisten tref t : geene nieuwe gedachten behalve dan dat de Wereldleeraar de Christus is. Doch overigens : „niet afbreken maar hervormen ; niet verderven maar redden ; de weg tot het Koninkrijk Gods voert door de diepten van eigen innerlijk leven ; gij most het goede doen om het goede zelf, niet om iets to bekomen of om opgemerkt to worden ; ails dingen zullen u worden toegeworpen" - hoe is het ook weer, heef t dit alles ( en meer! ) niet reeds voor negentien eeuwen van andere lippen geklonken? En van de ondoorgrondelijke dingen zegt ook Krisjnamoerti niets . 2 ) Als op iets bijkomstigs, maar 1 ) Hier en in het vervolg zijn de hoofdletters niet van ons, maar nit de berichten overgenomen. 2 ) Vergel . F. Pont in Algem . Protestantenblad voor Nedw I n d i e 12 October 1927 .

207 allerminst zonder belang, wijs ik op het overwegend gebruik der Engelsche taal to Ommen . Een fragment ujt Boutens' „Het spel van Plato's leven" voerde men op in Engelsche vertaling ; „Captain A . Cathcart Bruce zegde de prolong" . Zeer natuurlijk, zal men oordeelen, van eene in Amerika ontstane beweging en van zooveel Angelsaksische bezoekers . Toch moeten wij hopen, dat de vaderlandsche theosof en deze nieuwe bedreiging van ,,in Nederland Nederlandsch" zullen kunnen keeren, gelijk ik ook hoop, dat er voor de groote kampen in het park niet to veel boomen zullen gevallen zijn . En to veel is het al zeer spoedig . Dat de theosof ie goede dagen beleef t, is onloochenbaar . Vanwaar deze toeloop, vroeg onlangs een „vrijzinnig kerklid"? 1 ) Hij antwoordt met het betoog dat de processie naar Ommen noch mode, noch dweperij is . Daarvoor zijn de aanhangers to intellectueel en to artistiek aangelegd . Ook is de dogmatische stelligheid, waarmede de theosof ie aan de zoekende geesten van dit geslacht „de" waarheid aanbiedt, niet de hoof dzaak . Ach neen, de leerstellige inhoud en de nomenclatuur van de theosof ie zijn bijkomstig ; jets anders ware even goed . Neen, de hoof dzaak is hier de bevrediging van de algemeen menschelijke behoefte aan persoonlijk zielsverkeer, aan het „communiceeren" met eene verwante gemeenschap, het groepmatige, het gelijksoortige - juist alles wat in eene vrijzinnige kerkelijke gemeente ontbreekt . En uit de vrijzinnigen, niet uit de orthodoxen, recruteeren zich de theosofen . Aldus voornoemd vrijzinnig kerklid . Ons schijnt zijne verklaring niet onjuist, mits men haar aanvulle met dat wat hij verwerpt . „De" waarheid aanbieden, zou dat deze „intellectueel en artistiek georienteerde" menschen niet trekken? Dat was immers altijd zoo, dat onwrikbare stelligheid invloed oefent? Ik noem ( alleen uit den laatsten tij d en ten onzent ) Scholten, Abr. Kuyper, Bolland . En geen mode? Geen mode het Oostersch, waaraan het geheimzinnige, het uitheemsche zich verbindt, met kleeding en lichaamsbeweging en gelaatstint en al? Geen mode Amerika, terwijl men alum waarschuwt tegen „veramerikaniseering" van beginselen, gedachten, gewoonten en vormen? Blijkt ook van verzet tegen de Orde? Ik weet van twee protester . 2 ) De Groep van Vereenigde Theosof en zegt : „Het onkruid dezer pseudo-theosof ie van de Orde van de Ster heef t het gewas 1 ) In de N. R. C. van 18 Aug . 1927, Av ., Kerknieuws. 2 ) Behalve natuurlijk de bestrijding in het algemeen als van Dr . B. Wielenga, D e S t e r i n h e t 0 o s t e n, Kampen 1917 . Paul Teissonniere, F a u t it attendre avec Mine Annie Besant un nouveau M e s s i e ?, Brux ., 1928.

208 der oorspronkelijke theosof ie dusdanig overwoekerd, dat zij nauwelijks meer to herkennen is" . Daar is geen woord Engelsch en ook geen woord Fransch bij! De Orde-broeders en -zusters zijn mitsdien de parvenu's onder de theosof en, die het zout smakeloos makers . De Groep oordeelt daarom, dat aan de studie en het uitleven der oorspronkelijke, echte theosof ie nog altijd de grootste waarde moet worden toegekend . Zij ziet daarin den eenigen weg, die een groeiend aantal denkende menschen door hooge en zuivere ideeen van religie, plicht en menschenlief de tot de practische verwezenlijking van de broederschap alley menschen leiden kan .1) Het andere protest, waaraan ik dacht, ligt voor mij, eene krasse, goedgeschreven brochure van een christen, die spreken moet terwijl a11e christenleeraars zwijgen . 2 ) De wezenlijke Christus heef t eenr maal alles gezegd was er to zeggen viel, deze christus alias wereldleeraar s ) heeft niets gedaan dan zoetelijk gekweeld en der menschheid pap gegeven, die to slappe kost is voor volwassen denkers . Er bestaat onder ons een vloekverbod tegen het ijdelijk gebruiken van Gods naam . Maar wie komt er tegen op dat de naam van den Christus misbruikt words? Deze geimport~erde christus, die niet anders is dan eene incarnatie van den Booze blameert het ideaal der christenen en sleurt het omlaag . En zijn leer is niets dan verf ijnd materialisme . Aldus deze anonymus, voor wiens protest wij veel voelen . Mochten wij eene kantteekening makers, wij zouden willen opmerken, dat „incarnatie van den Booze" niet het passendst epitheton schijnt voor den in elk geval vriendelijken en verdraagzamen nieuwen messias . Te Naarden hebben wij sinds kort een theosof isch lyceum onder de auspicien van de Nederlandsche associatie voor de theosof ische werelduniversiteit met tiers leeraren en acht leerlingen . 4) Er is opleiding voor de hoogescholen, voor den Indischen dienst en voor den handel . De school is bestemd voor het nieuwe kind dat streef t naar levensblijheid, daarom is er tusschen de leerlingen onderling geen geest van concurrentie, tusschen leerlingen en leeraars niet 1) Adres der Groep Valeriusstraat 178, Amsterdam . Voorzitter ir. Th. F. Vreede . Voorts N. R . C . 2 Octob. 1927, Octet. D. en 8 Octob. Octet. C . 2) Open brief aan alle christenen omtrent den verschenen christus(?) wereldleeraar door Moreja z. p1 . en j . (Den Haag, Juli 1927) . 3 Hier ontbreken de straks genoemde hoofdletters! 4) Deze Associatie geeft de Ashrams-reeks nit, waarin o .a . James H. Cousin, Beginselen bij eene hervorming van leerboeken en J. J . Poortman, De beweging voor eene theos . werelduniversiteit.

209 dan hartelijke vriendschap . Het schoolgeld wordt berekend naar het inkomen der ouders, minimum f 7500 .-, een bewijs to meer dat de theosof en in de gegoede kringen thuis behooren . Met dit Lyceum „wil niets to waken hebben" de School der Orde voor Levenden Arbeid (on .Nederlandsch al -die malle hoof dletters!) to Huizen, waaraan het hoofd der opgeheven Pythagoras-school to Ommen verbonden is. Wanneer wij althans goed gelezen hebben . 1 ) 1) Vergelijk N . R. C . 14 Sept . 1927 Ocht . B, en 14 Nov. Av. A, met 5 Octob . Av. D.

3.

DE ANTHROPOSOFIE. 1 )

Reeds noemden wij den naam van Rudolf Steiner . Geboren in 1861, maakte hij in 1901 kennis met mevrouw Besant en werd theosoof, zelf s algemeen secretaris der Duitsche of deeling van de Theosof ische Vereeniging . Maar de „christologie" scheidde hen, eene nieuwe incarnatie van den Christus verwierp hij, omdat de door alle volken verwachte Godszoon, de Christus, zich bij den doop in de Jordaan met Jezus heef t vereenigd . Dit was de laatste incarr natie, want er was geen andere meer noodig . Zoo verliet Steiner de theosof ie, of schoon hij daaruit de leer behield van het astrale naast het physische lichaam van den mensch en ook van Karma en reincarnatie, en noemde sinds, 1913, zijn eigen stelsel Anthroposofie d.i, menschelijke wijsheid . Ook hier treft ons weer het esoterische, de waarheid alleen voor de ingewijden, dat immers altijd door het geheimzinnig verbergen juist de nietringewijden trekt en bekoort . Het doer denken aan wat indertijd het nieuwe tijdschrif t van het Bollandrgenootschap voor zuivere rede, „De Idee", betoogde, dat deze wijsheid alleen voor de geroepenen was . Men kan er het volgende van zeggen . De beschouwing van den mensch is hier het punt van uitgang . Om nu deze menschelijke wijsheid op to bouwen hebben wij noch geloof nosh intuitie van noode, neen, men moet de hoogere gebieden naar de natuurwetenr schappelijke methode doorvorschen : geen mystiek maar wetenschap . Het geestelijke is dus als het stof felijke vatbaar voor experimenteel 1 ) A.W .Sellin, Anthroposofische Betrachtungen, MV nchen1918?R .Steiner, Die Aufgabe der Geisteswissens c h a f t Berlin 1917, 2 rede bij de opening der „Freie Hochschule fur Geistesr wissenschaft" to Dornach bij Bazel . D a s R e i c h, red. A. von Bernus Munches, 2 m . tijdschrift . Nog van Steiner D a s C h r i s t e n t u m a 1 s m y s t i sche Tatsache and die Mysteries des Altertums, Leipzig 1910. 2 Van denzelfden geest als Steiner is E. Schure L' e v o 1 u t i o n d i v i n e, dat ik niet ken, maar aanhaal naar Slotemaker de Bruise, a . w. blz. 52. E. Levy, Rudolf Steiners Weltanschauung and ihie Gegner, Berl, z .j .

211 onderzoek . Slechts moet het waarnemingsvermogen worden verf ijnd en uitgebreid en dan blijkt het bovenzinnelijke bereikbaar. Zoo kept Steiner b.v . iemands vorige incarnatie, waardoor hij natuurlijk de tegenwoordige to beter vermag to verklaren . Voorts leers hij de bezieldheid van den kosmos ; met verschil van graad gevoelen plant en dier en gesteente gelijk een mensch ; de aarde lijdt pijnen wanneer haar een plant words uitgerukt, gedachte die men ook buiten de anthroposof ie vindt ; ja, wanneer de zon hare warmte uitstraalt is dit wezenlijk een offer, gelijk een mensch zich of f ert, wanneer hij zijn leven geef t, d .i. zijn levenskracht en warmte uitstraalt voor anderen . Het is begrijpelijk dat deze kosmologie velen aantrekt, de levende, gevoelende, lijdende natuur nadert dicht aan de vergoddelijkte der oitdheid, waarvan Schiller's „Die Gotter Griechenlands" de sterke bekoring ons vertolkt en stellig voelen doer . De schrijver dezer bladzijden bekent zijn onvermogen om meer to zeggen en ook om to oordeelen, daar immers de diepste waarheden en geheimer nissen slechts den ingewijden worden geopenbaard . Voor de anthro-' posofen is Steiners leer, ook met de pantheistische vervaging van God tot wereldziel, zeker wel religie, al wil hij dat zelf niet, maar godsdienst is toch voor ons . . . . iets anders . Ook is Steiner voor vele zoekensr en vragensmoeden de groote occultist, die het onzienr lijke bewijst en tastbaar maakt . Met instemming haal ik de uitspraak aan, dat hij, die beweert dat de zon zich of f ert als zij hare warmte geeft, voor het tragische, het heroische, het diep zedelijke van het zich opof f eren van menschen den juisten blik verloren heef t .1) Het aantal aanhangers dezer leer in ons vaderland ken ik niet ; Steiners boeken, voor een deel vertaald in het Nederlandsch, kan men koopen bij de theosof ische uitgeversmaatschappij to Amsterdam . 1)

Vergel . Slotemaker de Bruine a .w. blz. 56.

DE ASTROLOGIE . x ) Ook hier verband met de algemeene theosofie, en ook hier de herleving van, of de terugkeer tot overoude stelsels . Over die klas' sieke astrologic hier to spreken zou slechts uilen naar Athene dragen beteekenen . Alleen dit, zij was godsdienstig en hing ten nauwste met eene godsdienstige wereldbeschouwing samen . Sinds groeide, bij gansch veranderde kosmologie, met dankbare erkenning van hare verdiensten, uit de astrologic de astronomic, zonder dat het geloof in den invloed van sterren op de aardsche gebeurtenissen en het lot der menschen daarom verdween : sterrenwichelaars genoten alom het vertrouwen burner medeburgers, en tegen kometenbijgeloof geschreven to hebben bewijst voor Balthasar Bekkers zedelijken cooed. 2 ) Ook nu nog (of weder) zeggen velen van den horoscooptrekker wat de dienaar zegt van Baptists Seni : „Ei lasz ihn dock! Ich hor ihm gerne zu Denn mancherlei dock denkt sick bei den Worten ." 3 ) Zij gelooven aan den invloed der sterren op lot en karakter der menschen, en den stand van zon, maan en planeten to kennen op bet oogenblik van iemands geboorte is voor hem van de grootste beteekenis . Wat een geld zouden onze astronomer kunnen verdienen met ook horoscoop to gaan trekken! Tusschen hemel en aarde, macro en microcosmos bestaat verband en wisselwerking, ze zijn van eenzelf den, eeuwigen levensgeest doorstroomd . Men vindt her opmerkelijke overeenkomst met de anthroposof ie, ebbe en vloed is de ademhaling 'der aarde, bet verschil in bewustzijn tusschen een 1 ) Max Heindel, ;Vereenvoudigde wetenschappelijke astrologic . C . Aq . Libra, Cosmos en microcosmos, eene astrologische theosofische beschouwing, Amersf . 1926. 2 A. E. Thierens, C o s m o 1 o g i e, 's-Gray ., 1911/13, 3 din. 2 )B m . Bekker, Onderzoek van de betekeninge der o e t e n, Leeuw., Nauta 1685, 1692 .2 Den eersten April 1662 verdedigde de jonge Nic. Witsen zijn P r o g n o s t i c o n, eene stellige wederlegging van het algemeen geoof in de voorspellende kracht van kometen, C . P . Burger Jr. in H e t B o e k 1922, 114 vigg. 3 ) Schiller, Die Piccolomini II, 1 . Wallensteins T o d, I, 1 .

213 steep en een mensch is alleen een verschil in graad, de zon leef t en brengt altijd nieuwe warmte voort, het universeele leven is overal . „Broeder Zon'' van Franciscus zouden de astrologen voor hun leer kunnen aanhalen . Hunne voorspellingen voorts zijn gegrond op de juiste kennis van hemelstand en sterrengang op het tijdstip der geboorte of der ontvangenis, welk laatste ons niet gemakkelijk vast to stellen schijnt . Toch leert de nieuwe (gelijk de oude) astrologic, dat hier geen noodlot werkt : ode sterren dringen (inclinare) maar dwingen (necessitare) ons niet : de wil is vrij . Wederom, gelijk bij Steiner, het verzet tegen eene ontgoddelijkte wereld, tegen een levenloos sterrenheir ( nog ceps met Schiller ) „Wo jetzt nur, wie unsre Weisen sagen, Seelenloos emn Feuerball sick dreht, Lenkte damals semen goldnen Wagen Hellos in stiller Majestat " dock waar het leven ontbreekt, sterf t ook de mystiek . De astrologic flu beloof t de bevrediging van gemoed en wetenschappelijke kennis beide. Doch hoe zonderling schijnt het ons toe dat zij zulk een gewicht toekent aan de twaalf teekenen van den Dierenriem, die toch niet lets wezenlijks zijn, maar slechts aanduidingen van de stadien van den schijnbaren zonneloop . Alsof men beteekenis zou hechten aan de ook door menschen uitgedachte namen voor bergen en kraters op de maan . Nu wij de maan genoemd hebben voegen wij er de opmerking aan toe, dat zij een overblijfsel heet van eene vorige incarnatie der aarde. Dit is theosof isch . Inderdaad leeren ook de astrologen, dat alle dingen incarnaties doorloopen en naast het physieke een astraal bestaan leiden . Statistieke gegevens bezit ik maar weinige . De oprichting van het Nederlandsch genootschap voor astronomic en moderne astrologic is van 30 Juni 1907, van dat jaar dagteekent ook het tijdschrif t Urania . 1 ) Tot 1916 kon men alleen lid worden van dat genootschap zoo men het meteen was van de theosof ische vereeniging . Dat is thans vervallen . De astrologic richt aldus den blik van velen van dit geslacht naar de wijdten van het heelal en zijne glorieuse heerlijkheid . Doch zij spreekt daarbij niet van God, maar van het LIniverseele . De dichter van psalm 19 aarzelde niet, maar zong : „De hemelen vermelden Gods heerlijkheid en het uitspansel verkondigt Zijner handen werk", en sinds bleef zijn lied de klassieke zang des geloof s . 1 )Naar

Slotemaker de Bruine, a. w. blz . 57.

CHRISTIAN SCIENCE.') Nu verlaten wij het terrein der meer of minder theosof ische stroomingen, want Christian Science wil zeer stellig rechtzinnig christelijk zijn, zooals ook hare geloofsbelijdenis leert. Zij is voorts wel buitenkerkelijk, maar hare aanhangers vormen toch een snort kerkgenootschap met vasten eeredienst . Deze godsdienstoef eningen met voorlezing uit den bijbel en uit „Science and Health" naar een vast pericopenstelsel, gevolgd door verklaring, geschieden over de gansche wereld, in een 2000 plaatsen in de Engelsche taal, zooals dus de R . K. dienst in het Latijn . Dit geeft een sterk gevoel van vast'heid en eenheid en het Engelsch een stempel van voornaamr heid. 2 ) In den beginne ook hier eene vrouw, Ann Mary Morse Baker, geboren in 1821, een energiek maar zonderling en overspannen kind, onder den invloed van dr . Quimby ( of schoon zij later loochende, dat h ij haar de christelijke wetenschap zou geleerd hebben ), in 1866 genezen na een ernstigen val, in 1877 ten derden male getrouwd met den heer Eddy en sinds mrs . Mary Baker Eddy de stichtster deter internationals broederschap . Met visioenen begenadigd, eischte zij alle christelijke kerken voor haar leer op, maar toen die daarop niet ingingen stichtte zij in 1879 to Boston de „First Church of Christ, Scientist", in 1883 haar „Christian Science journal", in 1908 ,,The Christian Science Monitor" . Zij overleed in 1910 . Haar hoofdwerk dan is „Science and Health with key to the Scriptures" 1875, eerst over de leer ; dan eene exegese van Genes . l , 1 tot 4, 16 d .w.z . het slotvers van het verhaal Bicknell Young, C h r i s t i a n S c i e n c e, Baarn 1908 (K. en S.) 1) Alfred Mayor, Mary Baker Eddy et la science chret i e n n e, Neuchatel 1912 . H. U . Meyboom in D e G i d s 1909, III . Th . W. Wilby, What is Christian science, Lond., 1915. H . Bouw. man, Christian Science, Baarn 1918 . V. Weiss, Die Heilslehre der Christian Science, Gotha, Klotz, 1927 . 2 ) Church Manual of the first church of Christ, Scientist in Boston, 1895 .

215 van Kains broedermoord, zonder dat durdelijk is, waarom de schrijf ,ster char of breekt; een glossarium van bijbelsche termen die verklaard worden ; een lijst van genezingen van kwalen waaronder ook kanker en tering . Llit dit groote boek maakte zij een uittreksel, „Rudimental" . Het boek beet geinspireerd in een wonderdadig visir oen, maar is toch telkens bijgewerkt en geschaaf d . Ik zeide al, dat 'de C . S . orthodox is . De bijbel is bet geinspir reerde Woord van God ; God is Drieeenig ; de mensch naar Zijn beeld geschapen ; Jezus' verzoening is de openbaring van Gods lief de ; Christus behoudt den mensch door zijne genezing van zieken en de overwinning van den dood ; zijne kruisiging en opstanding bevestigen ons in bet geloof in een eeuwig leven =- de geest is alles, de stof niets ; de geloovige bidt dat die geest des Heeren ook in hem wove en beloof t barmhartig, rein en rechtvaardig to zijn . Dit alles is de oude dogmatiek, niet orthodox is bier misschien alleen de leer van de onwerkelijkheid +der zonde . Het nieuwe en wat naar buiten ontzaglijken opgang beef t gemaakt komt thans . diet alleen bestaat dat kwaad niet, maar evenmin de stof, die immers niet uit den onstoff elijken God, den alle ruimte vullenden Algeest kan zijn uitgegaan . Gees stof, geen zonde, maar ook geen leed . Ziekte is slechts een verbeelding van de zinnen, en wij genezen derhalve zoodra wij , de ziekte zien als zulk een zinnenwaan, een droom . Dit alles steunt op den bijbel, miss goed d .i . geestelijk uitgelegd . Jezus' wandeling op de zee bewijst de onwezenlijkheid der stof : wie haar ontkent, voor hem bestaat zij niet meer . In Joh . 1, 28 Ieze men niet : „bet Lam Gods dat de zonde", seen maar dat „de onkunde der wereld wegneemt" . En zoo voort . Wat de genezingen aangaat, een sterke geest kan zeker over bepaalde lichaamsaanr doeningen heerschen, ook over zekere verlammingen, maar ook over lichaamsgebreken, ook over de gruwelijke verwoestingen van carcinoom en tuberculose? En de dood, die ook slechts waan beet, en voor bet juiste inzicht verdwijnt, hoe, als hij binnentreedt, die immers elk uur kan komen? Het gansche stelsel beet logisch en wetenschappelijk, maar is bet niet . Mrs . Eddy spreekt van wetten, maar bedoelt de wet van Christus ; van substantie, maar bedoelt bet de gansche ruimte vervullende t .w . de geest der waarheid . Het gaat toch immers niet aan eenvoudig to decreteeren : C. S. geef t eene volledige en bevredigende oplossing van alle vraagstukken ; er is geen materialisme, geen stof, geen pijn, geen vrees - ze bestaan niet . Uit! Dat er bij deze opvatting van bet kwaad als schijn geese plaats voor berouw en vergeving is, springt in 't oog . Natuurlijk vraagt men naar de oorzaken van den opgang dies

216 de Christian Science nochtans maakt? En men noemt juist dat besliste, dat alles kunnen verklaren, dat oplossen alley raadselen . Laat men niet het eigenaardig Amerikaansche vergeten . Ik wees er in ander verband al op . En kan niet beter doen dan een paar regels van Huizinga of schrijven : „Het is het voortleven van eene primitieve geesteshouding in een economisch hoog ontwikkeld milieu . Al de lichtgeloovigheid, de onkritische zin, de f antasque prikkelbaarheid, het vasthouden aan eens opgevatte vooroordeelen, de naieve sentimentaliteit, zooals wij ze kennen van den middel~ eeuwschen volksgeest, kenmerken dien van Amerika nog heden ten dage Men vindt er de puriteinsche traditie vermengd met Indianenfantasie, de energieke gewelddadigheid met de meest geexalteerde kwakzalverij en den zin voor geheimen rites, het talent voor spontane gemeenschapsvorming buiten den Staat om en in verzet tegen zijn gezag, gepaard aan geestdrif tig americanisme. Mevrouw Baker Eddy is in Amerika geboren en opgegroeid . Maar de beweging moet haar practische sociale waarde toonen of zij is verloren . . . , eerst in de grootscheepsche bouwsels der Christian Science komt de Amerikaansche geest tot zijn recht ." 1 ) In een later boek schrij f t hij over de antirmetaphysische hooding van een goed deel der Amerikanen en over de al wijder wordende kloof die hen van de Kerk scheidt . Daartegenover de f undamentalisten, die de oude starre orthodoxie verdedigen met hen campagne tegen het Darwinisme. 2 ) Het is duidelijk dat bij zoo grove tegenstellingen velen vluchten naar de veiligheid van theosof ie en Christian science . Gereed de pen neer to leggen 3 ) zijn wij meer 'dan ooit van de leemten in onzen arbeid overtuigd . Hadden wij hen geen aandacht moeten schenken, die in kunst, in muziek vooral, de bevrediging vinden ook van godsdienstige behoef ten, voor wie eene uitvoering der Matthaeus-Passion eene godsdienstoefening is der hoogste wijdmg, omdat immers bid Bach kunst en godsdienst to zaam het 1 ) ). Huizinga, Mensch en menigte in Amerika, Haarl . 1918, blz. 181 vlg . 2) ).Huizinga, Amerika levend en denkend, Haarl . z . j . (1926) blz . 172.188. 3 ) Van eene behandeling van het Soefisme heb ik afgezien . Het schijnt meer wijsbegeerte dan godsdienst . De Soefi-boodschap, door Nloersjid Inayat Khan der wereld gebracht, is vooral wijsgeerig . Doch niet wijsbegeerte als een systematisch opgebouwd stelsel . Een systeem is niet meer dan de doode neerslag der levende ervaring der waarheid. Haar ervaai t de verlichte ziel als het bovenbegrijpelijke, en het is de roeping van Moersjid Inayat Khan geweest, om het onbegrijpelijke als het begrijpelijke uit to drukken . De Soefi-orde hier to lande heeft gebouwen van samenkomst o.a . aan de Scheepmakershaven to Rotterdam .

21? hoogst denkbare hebben voortgebracht waartoe de menschelijke ziel zich maar kan verheff en? Het godsdienstig element in de schilderkunst, in onze letterkunde -- onaf zienbaar veld van onderzoek, waaraan velen reeds hunne krachten hebben besteed 1) - is wederom niet anders dan het verlangen our het eeuwige to grijpen in den tijdelijken worm . Het godsdienstig element in de wetenr schap, hetzij als schroom en eerbied, hetzij als aanvaarding van het doelbegrip 2 ), hetzij als uitgesproken begeerte naar wetenschap als wijsheid, zooals dat vooral in wijsbegeerte zich uit . Wil de Internationals school voor wijsbegeerte to Amersf oort niet de verdieping van levensr en wereldbeschouwing? Van het godsdienstig leven in het socialisme hebben wij gewaagd, al hebben wij het niet, gelijk Slotemaker de Bruins, onder de buitenkerkelijke religies opgenomen . Hadden wij niet moeten handelen over godsdienstige bestanddeelen in het streven der Vrijmetselarij? Zoo ben ik bezig deze lijst van desiderata tot eene acts van zelfbeschuldiging to waken. Doch men gevoelt, dat dit alles de grensgebieden van ons onderwerp raakte en aan to groote uitbreiding de perken wees . Als wezenlijke leemte gevoel ik bovenal de ongenoegzame, sours zelf s schijnbaar toevallige, schildering van dat godsdienstig leven, dat ik in de allereerste regels van dit werk als verborgen vroomheid heb gekenschetst . Ik heb het vaak meer moeten laten vermoeden dan opzettelijk beschrijven . 1Vlaar tot zulk een arbeid zijn ook slechts de fijnste en diepste geesten bereid en bekwaam . Ik voor wij kan slechts hopen, dat bet boek, zooals Whet dan geworden is, tot lets zuiverder inzicht geleid en daardoor ook tot lets warmer belangstelling gevoerd mope hebben . 1 ) K . F. Proost, De religie in onze moderns literatuur, Zeist, Ploegsma . 2 ) H. Burger, Het teleologisch denken in de geneesr k u n d e, Haarl ., Erven Bohn, 192$ .

ADDENDA . Wij hebben to geschikter plaatse verzuimd literatuur over het godsdienstonderwijs to geven en wenschen die font nog to herstellen . A. Troelstra, De toestand der catechese in Nederland g ed. d e voorref or,matorische eeuw, Gron., 1901 . Dez ., Stof en methode der catechese in Nederl. voor de reformatie, aid. 1903. J . H . Nlaronier, Geschiedenis v . h . gods'dienstonder w ij s, 's-Hertog . 18735 . J . Tideman, H i s t o r . o v e r z i c h t v. d . catech . liter. der remonstranten, Amst . 1852 . 0. Baumgarten, N e u e B a h n e n, Tub ., 1903 . R . Kabisch, Wie 1 e h r e n wir Religion, Gott . 1912. Heinr. 1Vlayer (roomsch katholiek ) K a t e c h e t i k, Freib. i/Br. 1924 . T. Hoekstra, Psychologie en catechese, Kamp ., 1916 . H . H . Meulenbelt, 0 n z e catechese, Nijm ., 19132. NLJ.A.deVrijer, De dominee en zijn jongens, 1919. A . van Veldhuizen, K a t e c h e t i e k, Gron ., 1925 . L. Knapr pert, Ons godsdienstonderwijs, Assen, 1905 . Voor de b i b I i o g r a f i e genoemd 'boek van Van Veldhuizen . Voorts Tot organisatie van ons godsdiensto n d e r w ij s, Zaltb., 1918 (waarin dus nog niet de reeks R e 1 i g i e u s e i n w ij d i n g, Amst ., 1922 vlgg . ) B . Nieuwburg, Een bijbelsch museum, Schagen, 1913 . O n s g o d s d i e n s t o n d e r w ij s, orgaan v . d . Comet. tot organisatie v. h . godsdienstonderwijs v . w, den Ned . Protestanr tenbond, „De Tijdstroom", Huis ter Heide (U .)



ZAKENREGISTER Blz.

Aartsbisschop, keuze van den 0. K. Af scheiding van H, de Cock Agnosticisme Americanisms in sere Anglikaansche Kerk Animisme, tragische inzinking van het, , ontzien der gebruiken van het, Anthroposof ie, het esoterische der, , de leer der, Apostolische gemeenten, eeredienst der, rer to lands , uit de geschied. der Apostolisehe zendingsgemeente, Hersteld, , in de eenheid der apostelen, Aprilbeweging Archief der Oud-Katholieken Archieven, Israelietische, „ , Ned. Hervormde, Astrologic, leer der moderns, Avondmaal

159 8 216 171 123 124 210 211 178 178 177 vlg . 179 179 51 .187 79 29 92 212 vlg . 87. 182

Baptisten, kerkinrichting der, , Nederlandsche, , uit de geschiedenis der, Barchem-beweging Begraafplaats, Portug . Israelietische, Beheer der kerkelijke goederen, Besnijdenis Bevestigingsvragen Bezwaarden, Nationals Bond van, Bibliotheek der 0 . Katholieken Bisschoppen der V'rije Kath . Kerk

181 vlg . 181 180 98 32 101 vig . 21 vlg . 93 164 78 82

74



220 Boeddhisme Broeder Zon Bijbelcommissie, vaticaansche, Bijbelgenootschap, Nederl ., C hristelil'k gereform . Kerk, inrichting der, Christelijk Hulpbetoon Christendom en Islam Christian Science, eeredienst der, , leer der, , opgang der, „ , eerste kerkstich, der, Clerezij, Oud-Bisschoppelijke, , zie ook op Oud-Katholieken Coelibaat , der 0 . K . priestess opgeheven, Conf essioneele Vereeniging, D arbysten, oorspsong van den naam, Diaconieen, federatie van herv ., Doetinchemsche stichtingen, Doleantie Doopsgezinde Societeit, Algemeene, Doopsgezinden, buiten Nederland, , kerkelijk leven der, , liederbundels der, , ruim standpunt der, „ , uit de geschied . der, Duinoordkerk, Duitsch Evang . Gemeenten,

203 213 63 122 166 187 127 214 215 216 214 74 vlg . 61 vlg . 80 80 95 185 105 175 161 137 142 vlg . 140 141 138 136 vlg . 173 vlg . 171

E chtscheiding, Israelietische, 28 Ermeloo, 169 Ethische Vereeniging, 95 vlg . Ets Chaim, 35 Eucharistische beweging, 54 Evangelische Maatschappij, 187 Evangelische Vereeniging, 97 Evolutieleer, 197 19 vlgg . Exameneischen voor Ned . Isr, geestelijken, F eesten Israelietische,

2427



221 Fetichisme, modern Fransche kerk to Voorburg,

197 107 vlg . n . 5

23 Geloof en wetenschap, 63. 162 .163 vlg . Gereformeerde Bond 94 Gereformeerde gemeenten, inrichting der, 168 Gereformeerde kerken, jongste beweging in de, 163 vlg . , ontstaan der 159-162 , Oost-Indische, 115. 165 , stichtingen in de, 162 Geschiedbeoef ening, katholieke, 64 8. 196 Godsdienst als kerkelijk leven, 196 Godsdienst, onkerkelijke, Godsdienst en religie, 195 Godsdienstonderwijs, 93. 105 . 113 . 157 . 173 .187 vlg . 218 187 Gustaaf-Adolf-Vereeniging, Nederl .,

Gebed en,

H aagsch

Genootschap, 187 105 Heldringsgestichten, 131 Hernhutters in Nederland, 132 in Suriname, 133 werken onder de Boschnegers, 134 Britschrlndiers, 134 J avanen, 134 vlg . Melaatsehen, 48 Hervorming, godsd, karakter der, 212 vlg . Horoscooptrekkers, 189 Huisduinen, gesticht te, 27 n . 7 .41 . 46 . 59 vlg . 75 . 194 Huwelijken, gemengde, 59 vlg . Huwelijksmoraal, katholieke, 28 Huwelijksvoltrekking, Israelietische

Islam, Israelieten, emancipatie der, , geschiedenis der Nederl., , godsdienstig leven der, , gunstig oordeel over de, , huiselijk leven der, , kerkelijke inrichting der, , Oostr en West-Indische, , uit Spanje en Portug . verdreven, , zie ook op Jodendom .

127 13 vlg . 11 22 16 27 16 vlg . 29 vlg . 36 vlg . 31



222

J ezuieten, Jiddish J odendom, karakter van het liberate, , leiders van het liberale, , schakeeringen i, h . liberate, Jodenreglement, J odensavanne in Suriname, Jongelingsverbond, Nederlandsch, Jongerenbond, Vrijz . Christelijke,

Katholicisme,

wederopluiking van het, Katholieken onder de Republiek, „ in den Franschen tijd onder Willem I en II „ Kerk en Staat, scheiding van, in Indii Kerkbouw en wersiering bij de Kath . Kerkelijk levee, middeleeuwsch, Kerken, de macht der, Kerkgenootschappen, bezwaren tegen de, Kindercommunie, Kinderzorgbond, Klassieke, de wijding van het, Kloosterwezen, Kohlbruggianen, Kol Nidre, Kometenbij geloof,

73 15 39 39 vlg . 40 12 37 188 189 48 49 50 50 115 52 vlg. 47 8 8 55 105 48 53 95 25 vlg . 212

47 La tijn als kerktaal, 168 Ledeboerianen, 64 Leergangen, Katholieke, 192 Leger des Heils, barmhartigheidsposten v . h . 192 , evangelisatiearbeid van bet, 192 , gestichten van het, 191 , korpsen en divisies van bet, „ 192 , leerstellingen van het, 193 vlg . , moraal van het, 191 , nationaal hoof dkwartier v . bet ontstaan van het, 190 47.56 vlg . 80 . 141 .148.157 Lied, het kerkelijk, 79 Liturgie der Oud-Katholieken, 83 der Vrije Kathol . Kerk, 56 Liturgische vereeniging bij de R . Kathol .

223 Livraria Montezinos Lutherschen, geschiedenis der, kerkgebouwen der in Suriname, , liederenbundels der, , scheuring onder de, weldadigheid bij de Maatschappelijke arbeid bij de katholieken, Magie, moderne, Malcontenten, Mariavereering Marranos, Martha-stichting, Mascottes, Materialisme, Militaire tehuizen, vrijzinnige, Moderne theologie, schakeeringen in de, 1Vluziek, katholieke, Mysterium tremendum, 1Vlystiek, vreeze voor den, N aam, Nederlandsch, bedreiging v . h .

35 144 vlgg . 148 150 148 146 149 65 198 98 57 vlg. .3 11n .12 .31 105 198 196 188 98 56 197 7. 197 28. 198 207

Neerbosch, Nieuw Nickerie, ophef fing der gemeente te,

85 vlg. 91 88 vlg . 87 92 vlg . 94 104 vlg . 110 105 118

0ef enaars, taai der, Onfeilbaarheid, dogma der pauselijke, Ontjoodsching, Oosten, aantrekkingskracht van het, , Orde van de Ster van het, , protester tegen de, „ , zestiende congres van de,

169 vig . 76 14 207 205 vig. 207 vlg. 206

Nederl. Herv. Kerk, , , , , ,

geschiedenis der, kerkinrichting der, onder koning Willem I, oudste richtingen in de, reorganisatie der, tegenwoordige richtingen, vereenigingen in de, in het buitenland,



224 Optimisme der oud modernen, Oud. Katholieken in het buitenland, kerkinrichting der zie ook op Clerezij

98 .141 vlg . 76 77 vlg . 1

p ers der baptisten, chr . gereformeerden, doopsgezinden, „ evange ischen, „ „ gereformeerden, heilssoldaten, „ israelieten, katholieken, „ „ lutherschen, „ Nederlandsch hervormden, „ oud-katholieken, protestanten in 0 . Indie, „ protestanten in W . Indie. „ remonstranten, spiritisten, „ vrije gemeente, „ „ vrijzmnigen, Waalsch hervormden, Portugeesch, of nemende kennis van het, Portugeesch-Israelieten to Amsterdam, „ , buitenlandsche betrekkingen d ., „ „ , kerkinrichting der, , stichtingen der Predikanten, bond van, vrouwelijke, Predikantsopleiding in de Ned . Herv . Kerk, Prof etisme, Proponentsformule, Protestantenbond, Nederlandsche, Protestantsche kerken in 0 . Indie, arbeid der, „ , hulppredikers bij de, „ „ , inlandsche leeraars bij de, „ , inrichting der, „ „ , in W . Indie, arbeid der, „ „ , inrichting der, „ Psalmen Datheens,

181 167 141 97 162 vlg . 190, n . 1 29 65 151 95 vlg . 80 116 119 158 202 173 99 108 33 32 38 34 35 vlg . 105 104 103 7 93 187 vlg . 113 114 114 vlg . 112 117 vig . 111 169



225

Rangen

van Ned. Isr . godgeleerden, Rechtsch modernisme, Religieus-Socialistisch Verbond, Remonstranten, antirconf, vroomheid der, • , geschiedenis der, • , kerkinrichting der, , vereenigingspogingen der, Remonstrantsche gem. in Friedrichstadt, Richtingsstrijd, karakter van den, Rouwceremonien bij de Israelieten, Rusthuizen, katholieke,

Sabbath, Sacramenten der Vrije Kath . Kerk, Schemone Esre, Scholen, katholieke, Schoolstrijd, Schotje, geschiedenis van het, Schuldbelijdenis, joodsche, Seder-avond, Seminaria der katholieken, Seminarium der doopsgezinden, „ evang .lutherschen, „ „ herst . ev . lutherschen, „ „ Nederl . israelieten, „ oudrkatholieken, portug . israelieten, remonstranten, Skandinaaf sche gemeenten, Socialisme, godsdienstig, Soef isme, Spiritisme, denkbeelden van het, • onderzoek naar het, • seances van het, Spiritualisme, Stemrecht, algemeen, Sterrenwichelarij, Steun, vereeniging tot, Stichtelijke Blaadjes, ver . t . verspr . v . Stolpiaansch Legaat, Studentenbond, Vrijz . Chr., Studentenorganisatie, zionist .,

20 98 99 154 152 vlg . 157

139 . 155 157 100 vlg . 28 54 23 vlg .183 83 23 62 62 139 26 27 63, n . 2 138 147 151 17 78 35 156 vlg . 171 8. 99 216, n . 3 199 200 200 vlg . 196 .200 92 213 189 188 187 188 46



226 Studentenvereeniging, gereform ., katholieke, Nederl . chr ., oudrkatholieke, „ Synagoge, beteekenis der, dienst in de, portug . israelietische, Talmoed, Talmoed-Thora, Teyler-stichting, Theologie en geloof servaring Theologische school to Apeldoorn, to Kampen, to Rotterdam, der Vrije Ev . gemeenten, Theosof ie, aantrekkingskracht der, leer der moderne, lyceum voor de, ontstaan der moderne, Thomisme, Unitas, Llniversiteit, R . kath ., vrij e,

Valkenheide, opvoedingsgesticht, Vaticaansch concilie (1870) Vereenigd Chr. gem . to Dockum, Volkseenheid en kerkel . afscheiding, Volkskunde, godsdienstige, Vroomheid, Vrije Evang . gemeenten, karakter der, Vrije Gemeente, beginselen der, , geschiedenis der, Vrije gereform. gemeenten, Vrijmetselarij, Vrijzinnig hervormden, vereeniging van,

Vv aalsch hervormden, geschiedenis der, , kerkinrichting der, Wederkomst des Heeren, Welstand,

188 63 188 78 22 vlg. 23 32 18, n . 3 34 187 7 166 162 168 168, n . 2 207 204 vlg. 208 203 vlg . 64 187 63 161 105 76 156 52.63 166, n. 1 7 168 vlg . 173 172 169 217 100 85 . 105.107 107 177 . 182 187



227 Wereldieeraar, Wetboek, het nieuwe R. K . kerkelijk, Willem I, geniaal beginsel van Prins, Woodbrookerswerkverband, zandbergen, Zedelijk idealisme, Zending, katholieke, in Ned . Oost Indie, , in Ned. West Indie, protestantsche, in Ned . Oost Indie, , in Ned. West Indie, , geschiedenis der, , uitbreiding der, • • medische, • • inwendige, Zendingsbureau, Zendingsconsulaat, Zendingscorporaties, zeven samenwerk ., Zendingspost der Duinoordkerk, Zendingsscholen in den Archipel, Zendingsschool to Oegstgeest, in het Neanderthal, Zielental der baptisten, • ehr. gereformeerden, • d oopsgezinden, • evang . lutherschen, • gereformeerde kerken, • gereformeerde gemeenten, „ • h ersteld . evang . Luther., Nederl, hervormden, • Nederl. israelieten, • oudrkatholieken, • • P ortug. israelieten, • protest. kerken in 0 . Indie, • protest. kerken in W. Indie, • remonstranten, • roomsch katholieken, • vrije gemeente, • waalsch hervormden, • • zevendedagsadventisten, Zionisme, bestrijders van het,

205 59 49 98, n . 2 189 98 66 vlgg. 68 vig. 122130 130135 123 125 vlgg . 135 128 v1g .135 130 122 122 122 174 128 122 . 130 184 181 166 140 146 162 168 151 90 16 77 33 vlg. 112 117 156 60 173 107 184 45 vle.

228 Zionisme, geschiedenis van het stroomingen in het, congresses van het, Zondagsrust, Zondagsscholen,

43 vlg. 45 44 105 117. 188

PROSPECTUS PROSPECTUS

DE ONKERKELII(HEID DE ONKERKELIKHEID IN NEDERLAND IN NEDERLAND HAAH VEHBHEIDING HEAR VERBREIDING EN EN OOHZAKEN OORZAKEN

PROEVE ENER ENER SOCSOCIOGRAFIESE VERKLARING I GRAFIES VERKLARING PROEVE

DOOR DOOR

DR DR

UIJT JJ.. P. P . KR KRTJIJT

Prijs van pag's.. Pri/s van het het complete complete boek, boek, groat proof 342 342 pap's met uitslaande platen platen ff 4,50, 4.50, geb. met 4-1 uitslaande peb . ff 5.50 5 .50

P. P.NORDHF NOORDHOFF N.V., NV., GRONINGEN-BATAVIA GRONINGEN BATAVIA IN VERKRIJGBAAR IN DE DE BOEKHANDEL BOEKHANDEL VERKRIJGBAAR

INHOUD. INHOUD . VOORWOORD . VOORWOORD. HOFDSTUKI INLEIDING p.1-7 HOOFDSTUK I.. INLEIDING p. 1-7

Kerk en godsdienst godsdienst in in Nederland in 17de, 17de, 18de, Kerk en Nederland in 18de, 19de 19de eeuw, eeuw, pp.. 1-2. 1-2 . Onkerkelikheid als massa-verschijnsel massa-verschijnsel recent, recent, p. leven Onkerkelikheid als p . 2. 2 . Kerkelik Kerkelik leven vroeger niet zonder gebreken, p. kerkslaap, vroeger echter echter ook ook niet zonder gebreken, p . 2-6. 2 6 . De De kerkslaap, p.5-6. p . 5-6 .

HOFDSTUKI HOOFDSTUK II.. BEGRIPSBEPALINGEN BEGRIPSBEPALINGEN EN ENKLASIF. KATIE .p KATIE

KLASSIFIp. 8-24 8-24

Definitie Definitie onkerkelikheid, onkerkelikheid, p. p . 8-9. 8 9 . Hiervan Hiervan onderscheiden: onderscheiden : onkerksheid, onkerksheid, p. 11..De p .9-10. 9-10. Definitie Definitie geloof, geloof, p. p . 10-11. 10-11 . De De principiele principiele kerkeliken, kerkeliken, p. p .11 De tratraditionele kerkeliken, kerkeliken, p. p . 11. ditionele l l . De De "buitenkerkelik" „buitenkerkelik" religieus religieusgeorganiseerden, georganiseerden, p. 12.lakse kerkeliken, kerkeliken, p. dakloze onkerksen, onkerksen, pp.. 13. p. 12 . De De lakse p . 12. 12 . De De dakloze 13. De De niet-aangesloten kerksen, kerksen, pp.. 13. traditionele traditionele onkerksen, onkerksen, p. p. 13. 13 . De De niet-aangesloten 13 . De De niet-aangesloten "buitenkerkelik" religieuze religieuze personen, niet-aangesloten „buitenkerkelik" personen, pp.. 14. 14 . De De kryptokryptokerksen, pp.. 15. kerkegelovigen, gelovigen, p. p. 14-15. 14-15 . De De ongelovige ongelovige kerksen, 15 . De De formele formele kerkeliken, kerkeliken uit uit baatzucht, baatzucht, pp.. 16. ongelovige liken, p. p . 15-16. 15-16 . De De kerkeliken 16. De De ongelovige ongelovige kerkelikgezinden bij Joden, kerkelikgezinden bij Joden, bij bij Doopsgezinden, Doopsgezinden, pp.. 17. 17 . De De ongelovige ongeorganiseerde kerksen, pp.. 17-18. kerksen, pp.. 18. ongeorganiseerde kerksen, 17-18 . De De gedwongen gedwongen kerksen, 18 . De gedwongenonkerksen, onkerksen, pp.. 18. ongelovigenuit uit onverschilligheid, onverschilligheid, De gedwongen 18 . De De ongelovigen p. traditionele ongelovigen, principiele ongep . 18-19. 18-19 . De De traditionele ongelovigen, pp.. 19. 19 . De De principiele ongelovigen, statica dynamica vanbelang,, belang,. pp.. 20. lovigen, pp.. 19. 19 . Naast Naast statica dynamica van 20 . Heterogeniteit Heterogeniteit bepaling, pp.. 21 21.. Ongeloof en der onkerkeliken, onkerkeliken, pp.. 20. der 20. Kwantitatieve Kwantitatieve bepaling, Ongeloof en onkerkelikheidniet nietidentiek, identiek, pp.. 21. frequentie der der onverschilligen, onverschilligen, onkerkelikheid 21 . Grote Grote frequentie Heymans en en Wiersma, Wiersma, p. p. 22. pp.. 21-22. 21-22 . Dc De enquete enquete van van Heymans 22 . Korrektie Korrektie hierop hierop pp.. 22-23. 22-23 . De van Quetelet Quetelet hierop hierop toegepast, toegepast, pp.23. De wet wet van . 23 . MiIieu-invloeden Milieu-invloeden (Bonger), 23-24 . Invloed (Bonger), pp.. 23--24. karakter, pp.. 24. Invloed van van het het aangeboren aangeboren karakter, 24 .

HOFDSTUHOOFDSTUK KI III.. BRONNEN EN METHODEN METHODEN VAN BRONNEN EN VAN ONDERZOEK ONDERZOEK . p. 25-38 p. 25-38 Noodzakelikheid der der induktieve induktieve methode, methode, pp.. 25-26. studies:: Noodzakelikheid 25-26 . Andere Andere studies Slotemaker de de Bruine, Bruine, Bonger, Noordenbos, ee.a. 26.. Gebruik van Slotemaker Bonger, Noordenbos, .a. pp.. 26 Gebruik van sociografies 26.. Schaarsheid Schaarsheid hiervan, hiervan, pp.. 26--27. sociografies materiaal, materiaal, pp.. 26 26-27 . PraePraesociografies materiaal sociografies materiaal nuttig, nuttig,ondanks ondanks onvolkomenheden, onvolkomenheden, pp.. 27-28. 27-28 . De Volkstelling, Volkstelling, pp.. 28 28.. Bespreking der bezwaren, bezwaren, tegen tegen haar haar ingeingeDe Bespreking der bracht, 28-36 . Gebruik p. 28-36. van de de statistiek statistiek der bracht, p. Gebruik van der kerkgenootschappen kerkgenootschappen 36.. De enquete, pp.. 36--37. 37.. Vergelijking zelf, pp.. 36 zelf, De enquete, 36-37 . Biografieen, Biografieen, pp.. 37 Vergelijking met met het buitenland, buitenland, pp.. 37-38. het 37-38 .

IV. DE DE VERBREIDING VERBREIDING VAN VAN ONKERKELIKONKERKELIKHOFDSTUK HOOFDSTUK IV. HElD EN IN ONS HEID EN ONKERKSHEID ONKERKSHEID IN ONS LAND. LAND . . pp.. 39-170 39-170 Groteverschillen verschillen tussen tussen de deprovincies, provincies, pp.. 39-40. provincie NoordNoord· Grote 39-40 . De De provincie p. 40-58. 40-58. a) a) Zaanstreek Zaanstreek en en Hollands HollandsNoorderkwartier, Noorderkwartier, Holland, p. Holland, p. 40-47 . b) p. 40-47. b) De Deeilanden, eilanden, pp.. 47-51. d) Het Het 47-51 . c) c) Amsterdam, Amsterdam, pp.. 51-55. 51-55. d) Gooi, duinstreek, pp.. 55-56. Gooi, p. p. 55 55.. e) e) De De duinstreek, 55-56 . f) f) De De rest rest van van Noord-Holland Noord-Holland ten Z,Z. van vanhethetI J, IJ, pp.. 57. Katholieken in in Noord-Holland, 57ten 57, g) g) De De Katholieken Noord-Holland, pp.. 57 58 58..DeprovinceFrisland,p De provincie Friesland, p.. 58-76. karakteristiek, pp.. 58 5858-76 . Algemene Algemene karakteristiek, 62, .W., pp.. 62-65. 62. a) a) Het Het NN.W., opmerkingen 62-65, b) b) De De NN.O.hoek. .O.hoek . Algemene Algemene opmerkingen 65-69. c) Het Het over de de kerkelike kerkelike huweliksinzegening huweliksinzegening en en de de doop, doop, pp.. 65 over 69 . c)

e) De De eilanden, f) De De eilanden, p. p. 74 74.. f) 69 70 . d) d) Het Het ZZ.O., .O ., pp.. 71-74. 71-74 . e) ZZ.W., .W., pp.. 69-70. in Friesland, p.. 75 75.. Slotbeschouwing, Slotbeschouwing, pp.. 75-76. De 75-76. De KatholieKatholieken k n i Friesland, p a) De De bouwstreek bouwstreekbij bij dedeDollart, Dollart, provincie Oroningen, 76-86. a) provincie Groningen, pp.. 76-86. b) De De Veenkolonien, Veenkolonien, pp.. 79-81. c) De Destall stad Groningen, Groningen, pp.. 76-79. 76-79, b) 79-81, c) 82. d) Hed) karakter Het karakter pp.. 82, t Hoge Land (Hunsingo en Fivelingo )Het Hoge Land (Hunsingoo en Fivelingoo).. Het p. 82-85. e) Westerkwartier, Westerkwartier, 82-85. e) vanvan de No rd-Groni gen en van de Fries, de Noord-Groninger en van de Fries, p. f) Het Het Lage Lage Land, Land, g) g) Westerwolde, Westerwolde, h) h) dedeKatholieken Katholieken in in pp.. 85-86. 85-86 . f) provincie Zuid-Holland, Zuid-Holland, pp.. 86-102. a) De De grote grote Groningen, pp.. 86. De provincie 86-102 . a) Groningen, 86. De 89-102 . AlgeHet Zuidhollandse Zuidholiandseplatteland, platteland, pp.. 89-102. Algeolaatsen, pp.. 87-89. nlaatsen, 87-89 . b) b) Het 94-5 . Ridderkerk, p. 89--94. 89--94. Ammerstol, Ammerstol, pp.. 94-£5. Ridderkerk, pp.. mene bespreking, bespreking, p. mene 95-96.. De De plaatsen plaatsen aan aan dedeMerwede, Merwede,de de bollenstreek, Vlaardingen, Vlaardingen, bollenstreek, 95-96 p . 97-98. 97-98 . Het de Katholieken, Katholieken, pp.. 96. Reeuwijk, pp.. 96-97. Oudshoorn,p. Het 96-97 . Oudshoorn, de 96. Reeuwijk, Scheveningen, pp.. 99-101. De Lekstreek, Lekstreek, pp.. 101 101.. Westland, pp.. 98-99. 98-99 . Scheveningen, 99-101 . De Westland, De provincie Brielle, pp.. 102 102.. Goeree Goeree en en Overflakkee, Overflakkee, pp.. 102 102.. De provincie Utrecht, Utrecht, Brielle, a) Het Het Oosten, Oosten, (de (de zandgronden), zandgronden), pp.. 103-106. b) De De 103-106 . b) pp.. 103-111. 103-111 . a) stad Utrecht geving, pp.. 106-108 106-108.. c) c) Het Het overige overigeplatteplattestall Utrecht en en naaste naaste om omgeving, De toestand toestand voor voor 80 80 jaren, jaren, pp.. 110-111. land van van Utrecht, Utrecht, pp.. 108-110. 110-111 . land 108-110 . De 111 De provincie provincieOverijsel, Overijsel, pp.. 111-121. Algemenekarakteristiek, karakteristiek, p. 111-121 . Algemene p . 111De 113. a) a) Twente, (Rij'ssen, p. p. 116). b) Salland Salland en en de de veenveen113-116. (Rij`ssen, 116) . b) 113. Twente, pp.. 113-116. 119) . c) kolonien, pp.. 116-119. (Staphorst, pp.. 118, Vriezenveen, pp.. 119). c) Het Het kolonien, 116-119 . (Staphorst, 118, Vriezenveen, d) de de Katholieken Katholieken inin Overijsel, Overijsel, pp.. N.W. Overijsel, pp.. 119-120. N .W . van van Overijsel, 119-120. d) 120-121.. De provincie Drente, Drente, pp.. 121-130. a) De De gemeenten gemeenten op op de de De provincie 121-130, a) 120-121 p. 121-127. De meer meerstedelike stedelike nederzettingen, nederzettingen, pp.. 127. zandgrond, p. 127 . zandgrond, 121-127 . b) b) De c) De De veenstreek, veenstreek, pp.. 127-130. provincie Zeeland. Zeeland.. Algemeen, Aigemeen, pp.. De provincie c) 127-130. De 131-133 . 130-131.. a) a) Noord-Beveland, Noord-Beve1and, pp.. 131. Zuid-Beveland, pp.. 131-133. 131 . b) b) Zuid-Beveland, 130-131 c) St St.. Philipsland d) Walcheren, Walcheren, pp.. 134-135. 134-135 . Philipsland en en Tolen, Tolen, pp.. 133-134. 133-134, d) c) e) Schouwen-Duiveland, f) Zeeuws-Vlaanderen, Zeeuws-Vlaanderen, pp.. 137137 e) Schouwen-Duiveland, pp.. 135-136. 135-136 . f) 139 139.. Het Het Zeeuwse mysticisme, pp.. 139. Zeeuwse mysticisme, 139 . De De provincie provincie Oelderland, Gelderland, pp.. 139139 \53. Aigemeen, De Graafschap, Graafschap, pp.. 140-143. b) De De 140-143, b) 153. Algemeen, pp.. 139-140. 139-140 . a) a) De 1'43-148.. c) c) Betuwe, Betuwe, Tielerwaard Tielerwaard en Bommelerwaard, Veluwe, pp.. 1'43-148 en Bommelerwaard, Veluwe, p. en Waal, Waal, Rijk Rijk van van Nijmegen, Nijmegen, Lijmers Lijmers p . 148-152. 148-152 . d) d) Land Land van van Maas Maas en p. 152-153. en Limburg, Limburg, en Montferland, Montferland, p. De provincies provincies Noord-Brabant Noord-Brabant en en 152-153 . De voor een een kwart p. Algemeen, pp.. 153-157. Peel en en Meierij Meierij voor kwart p. 153-170. 153-170 . Algemeen, 153-157 . Peel Kempenininhet het begin begin dezer dezer eeuw, eeuw, pp.. 159. eeuw, De Kempen 159 . De De eeuw, pp.. 157-158. 157-158. De Brabantse zandgrond zandgrond voor voordedewereldoorlog, wereldoorlog, pp.. landbouwers van van de de Brabantse landbouwers 161-162 . 159-161. psychogram van van de de Zuid-Limburger, Zuid-Limburger, pp.. 161-162. 159-161 . Tuinstra's Tuinstra's psychogram Het Brabantse industriegebied, industriegebied, pp.. 162-164. (Eindhoven, p. p . 163-164). 163-164) . Het Brabantse 162-164 . (Eindhoven, Het mijngebied, mijngebied, p p.. 164-167. Maastricht, pp.. 167-168. Protestanten 164 167 . Maastricht, 167 168 . De De Protestanten Het in Brabant en Limburg, Limburg, p. in Brabant en p . 168-170. 168-170.

)FDSTUK )FDSTUK ORZAKEN ORZAKEN

V.. ALGEMENE OVER DE ALGEMENE OPMERKINGEN OPMERKINGEN OVER DE V 171-174 VAN DE ONKERKELIKHEID p. VAN DE ONKERKELIKHEID . p . 171-174

Niet beNiet het het theologiese, theologiese,maar maar het het sociologiese sociologiesebegrip begrip "kerk" „kerk" word word beMaatschappelikefaktoren faktorensterker sterkerdan danzuiver-ideele, zuiver-ideele, schouwd, p. 171 . Maatschappelike schouwd, p . 171. p. laatste daarom daarom niet niet zonder zander betekenis, betekenis, p. De p . 172--173. 172--173 . De p. 172. 172 . De De laatste kultuuroverdracht,p.173-174. "Verspatung" vuigariseringbij bij de de kultuuroverdracht, „Verspatung" enendedevulgarisering p .173-174.

HOOFDSTUK VI.. DE DE INVLOED INVLOED VAN VAN DE DE SOCIALE SOCIALS ONTEONTEHOFDSTUKVI p. 175~211 VREDENHEID . p . 175-211 VREDENHEID Het sociaiisme de van de de onkerkelikheid?, onkerkelikheid?, p. 175. Histories Histories Het socialisme de oorzaak oorzaak van p . 175. en filosofies filosofies materialisme samengaanvereist, vereist, en materialisme niet niet identiek identieknoch noch hun hun samengaan p. prakties echter echter wel weIdikwijls en, p. Eerste p. 175. 175 . Gingen Gingen prakties dikwijls sam samen, p . 175-176. 175-176 . Eerste Nederland echter echter niet niet Marxisties, Marxisties, maar socialistiese socialistiesebeweging beweging in in Nederland maar "gevoeIs"-beweging, de anti-godsdienstige anti-godsdienstige men„gevoels"-beweging, p. p . 176. 176. VerkIaring Verklaring van van de mentaliteit socialistiese beweging:· 1 Vele leiders waren waren taliteitvan vande de oude oude socialistiese beweging 1° Vele leide~s 0 Athelsvrijdenkers. Nieuwenhuis, p. Domela Nieuwenhuis, p . 177-179; 177-179 : 2 Atheisvrijdenkers . De De roI rol van van Domela 2°

°

tiese Multatuli, pp.. 179-180. 3°.. Rijpheid Rijpheid tiese literatuur, literatuur,dede invloed invloed van van Multatuli, 179-180. 3° p. 180-181. 40 Voornaamste invloed:: de reeds reeds aanwezig, aanwezig, p. 180-181 .4° Voornaamste invloed de sociale sociale nood, nood, p. 181-182. in Friesland,pFriesland, p.. 182. de zandgronden minder Op de zandgronden minder p. 181-182 . Vooral Vooral in 182 . Op in de sterke welvaartsverschillen, welvaartsverschiIIen, pp.. 182-183. sterke 182-183 . Idem Idem in de Greidhoek, Greidhoek, pp.. 183. 183 . van de onkerkelikheid in Friesland, p.183-184. VeVermindering rmindering van de onkerkelikheid in Friesland, p . 183-184 . Sociale Sociale sociale ontevredenheid ontevredenheid der der industrieindustrieen natuurlike natuurlike nood, nood, pp.. 184. De sociale en 184. De arbeiders, pp.. 184. sociale passiviteit passiviteit der kerkeliken, pp.. 184---188. arbeiders, 184 . De De sociale der kerkeliken, 184-188 . eschatologies Godsdienst als als „Domestikationsmittel", "Domestikationsmittel", pp.. 188-189. Godsdienst 188-189 . Het Het eschatologies in het het socialisme, socialisme, p. der oude oudesocialissociaIiselement in Ondergang der element p . 190-191. 190-191 . Ondergang tiese beweging, p. 191-192. nieuwe minder minder „gevoels"-beweging, "gevoels"-beweging, tiese beweging, p. 191-192 . De De nieuwe 192. "Godsdienst is privaatzaak", privaatzaak", pp.. 192 192.. De "rode" dominees, dominees, pp.. 192. „Godsdienst is De „rode" van de de godsdienst, godsdienst, pp.. 192. 192 . Het Het socialisme socialisme bleef bleef bij bij'dedemassa massa vervanger vervanger van formeel kerkelik, kerkeIik, p. p. 193-194. der pp.. 192-193. 192-193 . Velen Velen bleven bleven formeel 193-194 . Zwakheid Zwakheid der konfessionele vakbeweging, groei sterker sterker dan dan die die der der nietnietkonfessionele vakbeweging, pp.. 194. 194 . Haar Haar groei daarvan, pp.. 194---195. vrije keuze konfessionele, pp.. 194. konfessionele, 194 . Oorzaken Oorzaken daarvan, 194-195 . Geen Geen vrije keuze bij de Katholieken, pp.. 195-196. de kerkbesturen kerkbesturen t.o.v. bij de Katholieken, 195-196 . Houding Houding van van de toy . bij de Protestanten, het socialisme, socialisme, pp.. 196--197. het 196-197 . Kentering Kentering bij de orthodoxe orthodoxe Protestanten, heterogeniteit der der sociaal-demokraten sociaal-demokraten in in hun hun pp.. 197-198. 197-198 . Toenemende Toenemende heterogeniteit houding tt.o.v. kerk.. Het religieus-socialisme nog zwak, houding godsdienst en en kerk Het religieus-socialisme nog zwak, .o .v . godsdienst voordedekerkafscheiding kerkafscheiding socialistiese arbeiders, arbeiders, pp.. 199. 199 . Motieven Motieven voor bijbijsocialistiese sociale motief buiten de kringen der der handhandpp.. 199-203. 199-203. Het Het sociale motief zwak zwak buiten de kringen ook niet niet overal overal optredend optredend:: de de rechtse rechtse arbeiders, p. arbeiders, p. 203. 203 . Daarbinnen Daarbinnen ook arbeiders, De „vertrouwens-krisis" "vertrouwens-krisis" bij bij de de Katholieke Katholieke arbeiders, pp.. 203-204. 203-204 . De arbeiders, pp.. 204---206. anti-militairisme, pp.. 206--208. arbeiders, 204-206. Het Het anti-militairisme, 206-208 . Socialisme Socialisme en kerk in in enige en kerk enige andere andere landen: landen : Duitsland, Duitsland,Belgie, Belgie,Denemarken, Denemarken, EngeEngeland, verschiIIen, pp.. 210-211. land, p. p. 208-210. 208-210 . Grote Grote verschillen, 210-211 .

VII. DE RATIONALISERING HOFDSTUKHOOFDSTUK V II . D E RATIONALISERING EKONOMIES LEVEN EKONOMIES LEVEN

VAN HET VAN HET p. 212-241 p . 212-241

Karakter van van de de boerengodsdienst, boerengodsdienst, pp.. 212-214. rationalisering van Karakter 212-214. De De rationalisering van de landbouw. landbouw. Rechtstreekse invloed daarvan daarvan:: Of meer de Rechtstreekse invloed of ongeloof ongeloof Of of meer techniek, vergeestelikt geloof, geloof, pp.. 214---217. vergeestelikt 214-217 . Rechtzinnigheid Rechtzinnigheid en en moderne moderne techniek, invloed:: de welvaartstoeneming, pp.. 218-220. pp.. 217-218. 217-218 . Indirekte Indirekte invloed de welvaartstoeneming, 218-220 . Welvaartsvermindering kan echter echter ook onkerkelik maken: sociaWelvaartsvermindering kan ook onkerkelik maken : het het sociaenpachters, van het het Iisme van kleine boeren boeren en lisme van kleine pachters, pp.. 220. 220. Verdwijning Verdwijning van het geloof geloof der der "sociaal patriarchaIisme", pp.. 220----221. „sociaal patriarchalisme", 220-221 . Karakter Karakter van van het bij de kustplaatsen, p. p. 222vissers, pp.. 221-222. vissers, 221-222 . Induktief Induktief onderzoek onderzoek bij de kustplaatsen, 222 224.. Vroomheid dervissers vissers gevolg gevolg van vanhet hetafhankelikheidsgevoel?, afhankelikheidsgevoel?, 224 Vroomheid der p. 224-226 . De p. 224-226. rationalisering bij bij de de visserij, visserij, pp.. 226. van De rationalisering 226 . Theorieen Theorieen van magie en en de de moderne moderne Buckle en en Guyau, Buckle Guyau, p. p . 226--228. 226-228 . De De moderne moderne magie de mystiek weerspreken weerspreken deze deze theorieen, theorieen, pp.. 228-230. mystiek 228-230 . Invloed Invloed van van de industrie, pp.. 230. industrie, 230. Induktief Induktief onderzoek, onderzoek, pp.. 231-234. 231-234 . Industrie Industrie maakt maakt onkerkelik of onkerks, maar maar vele vele uitzonderingen, uitzonderingen, pp.. 234. onkerkelik of onkerks, 234 . Verklaring Verklaring hiervan 1° de de „agrariese "agrariese sfeer", sfeer", pp.. 234---236.2° onderworpen hiervan:: 1° 234-236 . 2° De De onderworpen 3° De Deisolatie, isolatie, pp.. 236--237. 4° Het Het patriarchalisme, patriarchalisme, 5° 5° een een geest, pp.. 236. geest, 236 .3° 236-237 .4° laag peil van ontwikkeIing, 6° 6° het het Katholicisme, Katholicisme, pp.. 237. de laag peil van ontwikkeling, 237 . Invloed Invloed van van de handel, bevordert verdraagzaamheid, pp.. 238-239. handel, bevordert de de verdraagzaamheid, 238-239 . Toepassing: Toepassing Hollands Noorderkwartier, Groninger Groninger Veenkolonien, Veenkolonien, Waddeneilanden, Waddeneilanden, Hollands Noorderkwartier, Twente, pp.. 239-240; Twente, 239-240 ; samenvatting, samenvatting, pp.. 241. 241 .

VIII. INVLOED DER DER VERBREIDING VERBREIDING HOHOOFDSTUK FDSTUK V III . DE DE INVLOED BEGRIPPEN VAN NATUURWETENSCHAPPELIKE VAN NATUURWETENSCHAPPELIKE BEGRIPPEN . p.242-259 p . 242-259 Verhoudingwetenschap wetenschapenengeloof geloofminder mindervijandelik vijandelikdan danvroeger, vroeger, pp.242. Verhouding .242 . ons Is het het Neo-Calvinisme Neo':'Calvinisme nog nogsupranaturalisties?, supranaturalisties?, 'po Is p . '242/3. °242/3. Voor Voor ons

komt het het aan aan op op de de reactie reactie van de volksmassa, volksmassa, pp.. 243. 243. Bij Bij deze deze van de komt hebbende de„midden-oorzaken" "midden-oorzaken" supranaturalisme verdreven,p p..244/5 244/5.. hebben hethetsupranaturalisme verdreven, Gevenhet hetkonfessioneel konfessioneel onderwijs onderwijs enendedekatechisatie katechisatie voldoende voldoende tegentegenGeven wicht?, p. p. 245/6 245/6.. Ongeloof Ongeloof ten ten gevolge gevolge van van overgodsdienstige overgodsdienstige opopwicht?, p. 246 246.. Ongeloof Ongeloof ten ten gevolge gevolge van van ongodsdienstige ongodsdienstige opopvoeding, p. voeding, De rol p. 247 247.. De rol van het modernisme, 247/9.. De rol van van de de voeding, p. De rol van het modernisme, pp.. 247/9 voeding, 249. „Dageraad" "Dageraad" en en kerkkerkbewuste atheistiese athelstiese propaganda, propaganda, p.p. 249. bewuste Leeslust en en onkerkelikheid, onkerkelikheid, pp.. 250/2 250/2.. EenEenafscheiding, pp.. 249-250. afscheiding, 249-250. Leeslust De zijdige lektuur ookbij bij onkerkeliken, onkerkeliken, pp.. 252/3 252/3.. De zijdige lektuur bij bij kerkeliken, kerkeliken, maar maar ook het Christendom, Christendom, intellektuelen en de kerk, kerk, pp.. 253/9. hoogleraren en en het De hoogleraren intellektuelen en de 253/9 . De Uitspraken van 253/5.. De onkerkelikheid der der studenten, studenten, pp.. 255/7 255/7.. Uitspraken van De onkerkelikheid pp.. 253/5 Het „tekort" van de "tekort" van de Katholieken Katholieken in in de de wetenschap, wetenschap, "insiders", pp.. 257. 257 . Het „insiders", vandedeonkerkelikheid onkerkelikheidenenonkerksheid onkerksheidderderintellekintellekOorzaken van pp.. 258. 258 . Oorzaken 258/9.. tuelen, pp.. 258/9 tuelen,

DE INVLOED VAN VAN DE DE URBANISERING URBANISERING X. D E INVLOED HOFDSTUK HOOFDSTUK IIX. pp.. 260-291 260-291 260. Het statistiese statistiese bewijs grotere onkerkelikheid onkerkelikheid der der steden, steden, pp.. 260. Het bewijs van van de de grotere 260/1.. Toch Toch isis dedekorrelatie korrelatie tussen tussen bevolkingsbevolkingsKritiek hierop, hierop, pp.. 260/1 Kritiek 261/2 . Afwijking Afwijking koncentratie en en onkerkelikheid onkerkelikheid enigszins enigszinspositief, positief, pp.. 26112. koncentratie "agrariese" onkerkelikheid onkerkelikheid en en door doorhet hetKatholiKatholiveroorzaakt door door de de „agrariese" veroorzaakt hoogste onkerkelikheidspercentages onkerkelikheidspercentagesniet niet in in de de grote grote cisme, pp.. 262. De hoogste cisme, 262 . De 262/3.. Maar in de de volksbuurten volksbuurten van Amsterdam isis het het steden, pp.. 262/3 Maar in van Amsterdam steden, 264/5.. Het Het verschil verschil met de rijke rijke buurten buurten niet niet percentage hoger, hoger, pp.. 264/5 met de percentage erg groot, groot, pp.. 266/7. geringe onkerkelikheid onkerkelikheid in in de de Jodenbuurt, jodenbuurt, pp.. 266/7 . De De geringe erg 267.. De "agrariese" onkerkelikheid, onkerkelikheid, hoewel hoewel belangrijk, belangrijk, toch toch een een uituit267 De „agrariese" bewijzen voor voor de de grotere grotere onkerkelikheid onkerkelikheid en en zondering, pp.. 268. Verdere bewijzen zondering, 268. Verdere 1°, 20 2° en en 3° onkerksheid der der steden, steden, pp.. 268/73. 3°:: onkerksheid 268/73 . De De oorzaken oorzaken daarvan. daarvan . 1°, sterkerinin dedesteden, steden, pp.. 273/4. De reeds reeds behandelde behandelde oorzaken oorzakenwerken werkensterker De 273/4. Het moderne 40 De De opheffing opheffing van vandedeisolatie, isolatie, pp.. 274--278. moderneverkeer, verkeer, 274-278. Het 40 rurbanisatie, pp.. 276/7. isolatie niet Alle isolatie niet geografies, geografies, pp.. 275/6 . De De rurbanisatie, 276/7 . Aile pp.. 275/6. 277/8. 5° De De opheffing opheffing der der kontr61e kontrole van van de de gemeenschap, gemeenschap, pp.. 278/84. 278/84 . 277/8 . 5° verhuizingen, pp.. 28112. verminHet gemengde huwelik, huwelik, pp.. 281. De verminHet gemengde 281 . De De verhuizingen, 281/2 . De Afscheiding en en derde invloed van de oudere ouderegeneratie, generatie, pp.. 282/3. 282/3 . Door Door Afscheiding derde invloed van de Doleantie, verDoleantie, en en door door de de rurbanisatie, rurbanisatie,isisdedeoude oudedorpsgemeenschap dorpsgemeenschap verstad, p. dwenen, 284/9 . VergeVergedwenen, p. p . 283/4. 283/4 . 6° 6° Het Het mengingsproces mengingsproces inindedestall, p . 284/9. lijking Groninger en en Drentse Drentse Veenkolonien, Veenkolonien, lijkingmet met de de kolonisatiegebieden; kolonisatiegebieden ; Groninger p. p . 285; 285 ; Haarlemmermeer, Haarlemmermeer, p. p . 285/6; 285/6 ; Opsterland, Opsterland, p. p . 286/7; 286/7 ; N.W. N .W . Utrecht, Utrecht, p. Bilt, p. Noord-Holland, pp.. 288; ;de kop kop van van Noord-Holland, 288 ; de de p . 287; 287 ; Het Het But, p . 287/8 287/8 ;de in de de forensenplaatsen, het mijngebied, mijngebied, p. p . 289. 289 . 7° 7° Gebreken Gebreken in forensenplaatsen, p. p . 288/9; 288/9 ; het van onkerkelikheid onkerkelikheid kerkorganisatie, kerkorganisatie, p. p . 289/91. 289/91 . Deze Deze eerder eerder symptoom symptoom van dan Het Bilt, But, p. p . 290/1. 290/1 . dan oorzaak, oorzaak, p. p. 289. 289 . Uitzondering: Uitzondering : Het

HOOFDSTUK X.. DE INVLOED VAN FUNCTIEV RLIEDE INVLOED VAN FUNCTIEVERLIES S HOFDSTUKX p.. 292-310 EN . EN -WINST -WINST DER DER KERKEN KERKEN p 292-310 De vroegere kerkgang kerkgang in in de de Achterhoek, Achterhoek, p. De "kerkespraak", „kerkespraak", De vroegere p . 292/3. 292/3 . De p. van het het moderne moderneverenigingsleven verenigingsleven:: het het "Nut", „Nut", p . 293. 293 . De De opkomst opkomst van p. londagsschool en en ziekenverpleging, ziekenverpleging, p. p . 294: 294 . lending, Zending, Zondagsschool p . 294. 294 . Het Het lending", pp.. 295. "practicisme" Het verenigingsverenigings„practicisme" van van de de "Inwendige „Inwendige Zending", 295 . Het en nu, partij als als kerk, kerk, leven p . 295/6. 295/6 . De De partij leven der der arbeiders arbeiders voor voor 1870 1870 en nu, p. p.p . 296. onkerkelikheid door het verenigingsleven verenigingsleven bevorderd, 296 . De De onkerkelikheid door het bevorderd, p. p. 296/8. nut van van het het verenigingsleven, verenigingsleven, p. Kerkelike 296/8 .Maatschappelik Maatschappelik nut p . 298. 298. Kerkelike afkeer de sport, sport, p. afkeer van van de p .298/9. 298/9 . Het Het verenigingsleven verenigingsleven als als helper helper van van de de kerk: kerk : de de agrariese agrariese kooperaties kooperatiesininBrabant Brabant en en Limburg, Limburg, pp. . 299-300. 299 300.

Sociale priesters, p. Sociale priestess, p. 300. 300 . Sociale Sociale predikanten, predikanten, pp.. 300-301. 300-301 . De De KathoKathoDe kerk de kerk als als club club in in de Iieke lieke kerk kerk en en de de neutrale neutrale verenigingen, verenigingen, p. p . 302. 302 . De van onze onze Protestantse Protestantse kerken kerken: Verenigde Staten, pp.. 303. Verenigde Staten, 303 . Aanpassing Aanpassing van gemeente-avonden, gemeente-avonden, pp.. 303/4; 303/4 ; jeugbeweging, jeugbeweging, pp.. 304; 304 ; jeugddiensten, jeugddiensten, p. p. 304;; Iiturgie, kerkelik verenigingswezen verenigingswezen isis een een uiting uiting 304 liturgie, pp.. 304/5. 304/5 . Her Her kerkelik van een defensieve defensieve taktiek, taktiek, p. en kerk, kerk, pp.. 305/6. van een p . 305. Radio en 305/6. De De sekulasekula305. Radio risatie der charitas, pp.. 306-310. risatie der charitas, 306-310.

HOFDHOOFDSTUK STUK XI DE INVLOED XI.. DE INVLOED VAN VAN HET HET AANGEBOREN AANGEBOREN KARAKTER . p.. 311-324 KARAKTER p 311-324

De methode methodeder dermislukte misluktereductie, reductie, pp.. 311. theoDe Anthroposociologiese theo311 . Anthroposociologiese rieen Katholicisme en en Protestantisme, Protestantisme, pp.. 312/3. rieen over over de de verbreiding verbreiding van van Katholicisme 312/3 . Toetsing voor voor ons ons land, land, pp.. 313/5. oorzaken, die die deze deze verbreiverbreiToetsing 313/5 . Andere Andere oorzaken, i11vloeden bij bij de de onkerkelikheid, onkerkelikheid, ding verklaren, verklaren, p. ding p . 315/6. 315/6. Persoonlike Persoonlike invloeden en mystiek, mystiek, p. pp.. 316. 316 . Raskarakter Raskarakter en p. 316/7. 316/7 . Raskarakter Raskarakter en en onafhankelikonafhankelikheidsgevoel, p. heidsgevoel, p . 317. 317 . De teg nstel inDe g Friez n-Saksen, anthrop socio- tegenstelling Friezen-Saksen, anthroposociologies of te verklaren?, verklaren?, pp.. 317/9. logies of anthropogeografies anthropogeografies to 317/9. Korrelatie Korrelatie godsgodsder emotionaliteit, emotionaliteit, pp.. dienstigheid dienstigheid en en temperament, temperament, pp.. 319. 319 . Invloed Invloed der 319120. Het nerveuze nerveuze type type der der Zuid-Limburgers, Zuid-Limburgers, pp.. 320-21. 319/20 . Het 320-21 . Het Het f1egmatiese type en Noord-Hollanders, Noord-Hollanders, pp.. 321. flegmatiese type der der Noord-Groningers Noord-Groningers en 321 . De Saksen, pp.. 321/2. De Saksen, 321/2 . De Friez n me r gepas iDe one rd?, p Friezen meer gepassioneerd?, p.. 322. 322 . De De bij Friezen en Noordhollanders, p.. 322. raciale inintellektualiteit, tel ektualiteit, bij Friez n en No rdhol anders, p 322 . De De raciale hypothese van Os.. Heynes Heynes niet niet to te aanvaarden, aanvaarden, pp.. 323 323.. Ramaers hypothese van Ds Ramaers voor betrouwbare betrouwbare eindeind"Batavieren-hypothese", „Batavieren-hypothese", pp.. 323. 323 . Voorwaarden Voorwaarden voor konklusie niet niet vervuld, vervuld, pp.. 323/4. konklusie 323/4 .

XII.. HHOOFDSTUK OFDSTUKXI

BESLUIT . p. 325-327 BESLUIT p. 325-327

De ontkerkeliking ontkerkelikingals als een een zuiveringszuiverings-enenals alseen eendifferentieringsproces, differentieringsproces, De p. kerkelik leven leven op op hoger hogerpeil, peil, pp.. 326. p. 325/6. 325/6. Daardoor Daardoor kerkelik 326. Het Het zuiveringszuiveringsproces niet niet afgelopen afgelopen:: kerk en politiek, politiek, pp.. 326/7. proces kerk en 326/7.

LIJST DER BOEKEN EN EN ARTIKELEN ARTIKELEN LIJST DER GERAADPLEEGDE GERAADPLEEGDE BOEKEN p. 328-335 p. 328-335 INHOUD INHOUD . p. 336-341 p. 336 341 TABELLEN IN IN DE DE TEKST TEKST.. TABELLEN

T ABEL AA.. Lijst Lijst van meer dan dan1010o/o 0/0 TABEL van aile alle gemeenten, gemeenten, die die in in 1920 1920 meer onkerkelikheid hadden . . . . . . . . pp.. 263 onkerkelikheid hadden 263 TABEL TABEL BB.. De Deonkerkelikheid onkerkelikheid in in 1920 1920 van van de de kwartieren kwartieren van van AmsterAmsterdam, (eveneens (eveneens van van het het op op 11 Jan Jan.. 1921 geannexeerde dam, 1921 geannexeerde 265 gebied) . . . . . . . . . . . . . . . pp..265 gebied)

TABELLEN ACHTERIN ACHTERIN.. TABELLEN

TABEL T ABEL II.. Klassifikatie Klassifikatie der tot kerk en geloof geloof.. der betrekkingen betrekkingen tot kerk en Statistiek van vanonkerkelikheid onkerkelikheid over over het het T ABEL IIII.. Statistiek TABEL van symptomen symptomen van jaar 1930 1930 in in het Utrecht der jaar het Aartsbisdom Aartsbisdom Utrecht der R.K. R .K . kerk. kerk . TABEL TABELIII III.. Aantal Aantalnon-paschanten non-paschanteninill1930 1930(uitgedrukt (uitgedruktinino/o % van van het het aantal communicanten, communicanten, eerst eerst aangenomenen aangenomenen meegemeegeaantal rekend) in in de van rekend) de dekenaten dekenaten van van het het bisdom bisdom Haarlem Haarlem van de RR.K. de .K . kerk. kerk . T ABEL IV IV.. Idem Idem in in de de dekenaten dekenaten van van het het bisdom bisdom 's 's Hertogenbosch TABEL Hertogenbosch en in in het van de de RR.K. en het bisdom bisdom Breda Breda van .K, kerk. kerk.

VOORWOORD . Het onderwerp, in dit geschrif t behandeld, heef t de belangstelling van zeer velen. Hoe vaak echter gnat die belangstelling gepaard met sterke emoties, pro dit of kontra dat . Dit belemmert een rustige, zo objektief mogelike kijk op de kwesties. Niemand zal uit de aard van de zaak geheel aan deze gevoelens ontkomen, ook schrijver dezes niet . Door echter de voorkeur to geven aan de induktieve methode, heeft hij gepoogd, de nodige waarborgen voor objektiviteit to verkrijgen . Deze methode toch moge dan minder diep gaan dan de typologiese, zij geeft de meeste kans, de vele korrelaties op to sporen, welker kennis ten slotte moet leiden tot inzicht in de kausale samenhang . Bij het verstrekken van materiaal voor onderwerpen als het hier behandelde zal de sociograf ie in de toekomst een belangrijke rol spelen . Waar deze wetenschap nu nog slechts in haar beginstadium verkeert, kan dit werk slechts beschouwd worden als een proeve, een eerste orientering van het terrein . Eer we een kwart eeuw verder zijn, zal hopelik deze arbeid heel wat beter verricht kunnen worden . Niets zal ondergetekende aangenamer zijn, dan dat zijn voorlopige konklusies worden getoetst, en er zo nodig andere tegenovergesteld worden, mits deze het resultant zijn Diet van subjektief inzicht, maar van de verzameling van meer f eiten . De kartograf iese voorstelling van de mate der onkerkelikheid per gemeente was een arbeid, die schrijver Diet behoef de to verrichten, daar het Centraal Bureau voor de Statistiek dit reeds op uitnemende wijze in zijn Volkstellingspublikaties heef t gedaan . Wel kwam het hem wenselik voor, ten . einde de lezer het orienteren to vergemakkeliken, dit Bureau verlof to vragen, de kaart der onkerkelikheid van de Volkstelling van 1920 in zijn werk to mogen overnemen . Dit verlof werd weiwillend verleend, waarvoor schrijver de Directeur-Generaal der Statistiek, de Heer H . W . Methorst, hartelik dank zegt. Maar . . . . het cliche der kaart was Diet meer aanwezig . Het bleek, dat het maken van een nieuwe gravure zeer kostbaar was . Een verkleinde kaart werd of onduidelik, of kon to weinig details bevatten . Tot schrijver's spijt moest daarom van het opnemen van deze kaart worden afgezien. Zeer speet het schrijver ook, dat hij geen gebruik heef t kunnen maken van de Volkstelling van 1930, welker uitkomsten inzake de kerkelike gezindten nog Diet zijn gepubliceerd .

Proefpagina .

194 groter bleek to zijn dan het percentage van onkerkeliken . Ook verwijzen we naar de vermelding in dat hoof dstuk van het f eit, dat vele Katholieken niet-Katholiek stemmen (in hoof dzaak op de socialistiese partijen) : in onze grote steden, in N . Brabant en Limburg, enz . Nog een antler symptoom, waaruit de gezindheid van de arbeiders tegenover de kerkelike beginselen blijkt, is de wijze, waarop zij zich organiseren . Aandeel der verschillende richtingen in de vakbeweging, uitgedrukt in o/ o van alle georganiseerden (al of niet bij een vakcentrale aangesloten)1) 1915 1920 Rooms-Katholiek 18,39 22,99 11,87 Christelik 7,02 Overige (modern, syndikalisties, 74,59 65,14 neutraal, kommunisties) . .

1930 24,72 12,98 62,30

Du.idelik blijkt hieruit, dat Rooms-Katholieken en Christeliken een minder groot gezag bij de georganiseerde arbeiders hebben, als zij op politiek gebied bezitten bij de kiezers, die aan de rechtse partijen een meerderheid geven . ,W'el neemt het percentage der konf essioneel georganiseerde arbeiders toe, dat der niet-konfessioneel georganiseerde af . Slotemaker de Bruine konkludeert uit bovenstaande cijf ers, dat „de sympathie voor vakbeweging op religieuze basis groeiende is" . Deze konklusie kan slechts onder enig voorbehoud worden aanvaard . 1~ Uit deze cijfers blijkt niet, dat grote groepen arbeiders, die eerst niet-konf essioneel georganiseerd zijn, nu tot de konf essionelen zijn overgegaan . Immers, alle richtingen zijn, wat aantallen leden betref t, sterk gegroeid, alleen de konf essionelen in sterkere mate : zij hebben dus het meest geprofiteerd van het doordringen der organisatie-gedachte in de kringen der vroeger nietgeorganiseerden . En dit is niet- to verwonderen : want deze gedachte had juist in Christelike en Katholieke kringen lang met vooroordelen to kampen . Nog in 1919 klaagt de Christelike arbeidersleider Baas : de Christelike „vrijgestelde" (d.i . de bezoldigde bestuurder van een vakvereniging) „ wordt dikwijls in de kringen van kerkelijke hoogwaardigheidsbekleeders en 1)

Ontleend aan Slotemaker de Bruine 1, dl . IV, p . 143 .