Gezocht: bruggenbouwers

ORGANNON

NU’91 MAGAZINE - September 2013 - 22e jaargang - Nr.134

Gezocht: bruggenbouwers

Palliatieve zorg in het ziekenhuis Drijfveren van een vakbondsconsulent Werken in Malawi ZORGANNONUMMER 134 - 1

Inhoud 6

Palliatieve zorg in het ziekenhuis Ziekenhuizen hebben in de eerste plaats een curatieve functie. Toch is er steeds meer aandacht voor palliatieve zorg.

9

Veertig jaar verpleging en vriendschap Zeven vrouwen, in 1973 samen begonnen aan de A-opleiding en nog steeds werkzaam in de zorg.

10

Een moeizame Gezocht: bruggenbouwers combinatie

Langdurige zorg aan patiënten met psychiatrische en verslavingsproblematiek is gebaat bij een integrale aanpak.

14

Ik voelde me zo welkom

Verpleegkundige Eva Deering vertelt over haar werkervaringen in een ziekenhuis in Malawi

ZORGANNONUMMER 134 - 2

16 Drijfveren van een vakbondsconsulent ‘Ik vind het vooral van belang dat er geluisterd wordt naar mensen en dat ze echt gehoord worden.’

16

Column

De zomer voorbij In juli was er in Nederland officieel sprake van een hittegolf. Het KNMI gaf code geel af en in zorginstellingen werden hitteprotocollen in werking gesteld. Zodra de zon haar intrede doet staat de Nederlandse gezondheidszorg op scherp. Verpleegkundige Eva Deering vertelt over haar ervaringen in een land waar de temperatuur vrijwel altijd boven de 25 graden is. Zij werkte vier maanden op een kinderafdeling in een ziekenhuis in Malawi. In deze Zorg anno NU komen verpleegkundigen aan het woord die in 1973 aan de opleiding begonnen en nog steeds in de zorg werkzaam zijn. Ik ben benieuwd naar hun verhaal over toen en NU, zeker in het perspectief van de vele veranderingen die zich aandienen in ons vak. Het artikel over de brug die geslagen moet worden tussen de verslavingszorg en geestelijke gezondheidszorg vind ik heel herkenbaar. Uit een ver verleden als professional in de ggz herinner ik me dat psychiatrische klachten en verslaving vaak hand in hand gaan. Toen spraken we al over geïntegreerde zorg. NU lijkt het dan echt serieus opgepakt te worden. De zomerperiode is voor mij een mooie tijd om plannen voor het volgende jaar te maken. Terwijl veel collega’s met vakantie zijn, kan ik nadenken over de afgelopen periode en deze gedachten vertalen naar plannen voor het volgende jaar. Afgelopen jaar heeft NU’91 veel aandacht besteed aan het werven van vrijwilligers; een vereniging kan niet zonder. Vakbondsconsulenten bijvoorbeeld zijn belangrijk voor NU’91 om het contact binnen instellingen te onderhouden. Hopelijk motiveert het interview met Margret Kortooms meer leden om zich als vrijwilliger bij ons te melden. Wanneer deze Zorg anno NU door de brievenbus glijdt, is de zomer alweer zo goed als voorbij. Ik hoop dat jullie er mooie herinneringen aan koesteren!

Monique Kempff Voorzitter NU’91

colofon

Zorg anno NU is het verenigingsblad van Nieuwe Unie ‘91, beroepsorganisatie van deverpleging en verzorging. Hoofdredactie en eindredactie: Yvonne Sturkenboom

Redactie: Sinanda Benjamins, Ruth Heiligers, Jos Kaldenhoven, Susan Konst, Redactieadres: Bernadottelaan 11, Postbus 6001, 3503 PA Utrecht, Tel. 030 - 296 41 44, Fax. 030 - 296 39 04, [email protected] Bladmanager: Yvonne Sturkenboom. Vormgeving en productie: Meneer E. / illustratie & vormgeving - Amsterdam www.meneer-e.nl, Advertentie-exploitatie: NU’91, Utrecht, T 030-2964144, [email protected]. Uitgever NU’91, Utrecht, ISSN 0927 - 4774. De redactie behoudt zich het recht voor ingezonden brieven en artikelen in te korten en te redigeren. De in Zorg anno NU verkondigde standpunten of meningen zijn niet noodzakelijk de standpunten

en menigen van NU’91. Hoofdkantoor NU’91 en regio’s: Postbus 6001, 3503 PA Utrecht. T 030-296 41 44, F 030-2963904, Groningen, Friesland, Drenthe: Richard Wisman, Overijssel, Gelderland: Gorrit Smit, Utrecht, Flevoland: Ymke Hylkema Noord-Holland: Esther Tibbe, Limburg, Noord-Brabant: Peer Meesters, Zeeland, Zuid-Holland: Mark Froklage Telefonische spreekuren Serviceloket NU’91: Maandag t/m donderdag van 9.00 - 17.00 uur en vrijdag van 9.00 - 13.00 uur. Tel. 030 - 296 41 44 of [email protected]. Graag lidmaat-

schapnummer vermelden. Zowel voor beroepsinhoudelijke als juridische zaken. NU’91 online: www.nu91.nl Opzegging van het NU’91 lidmaatschap kan halfjaarlijks. Dit dient schriftelijk te geschieden vóór 1 mei of vóór 1 november. Uw opzegging gaat respectievelijk per 1 juli of 1 januari in. U ontvangt een schriftelijke bevestiging van uw opzegging. NU’91 ledenadministratie, Postbus 6001, 3503 PA Utrecht.

ZORGANNONUMMER 134 - 3

NUinhet Nieuws! Studenten oefenen met eHealth Zorg zal in de toekomst een meer gemengde vorm krijgen: persoonlijke zorg gecombineerd met eHealth. De huidige generatie verpleegkundigen is soms nog wat terughoudend als het gaat om zorg op afstand. De zorgprofessionals van de toekomst zullen daarin dus het voortouw moeten nemen. Daarom oefenen tweedejaarsstudenten verpleegkunde van Hogeschool Windesheim met eHealth-applicaties in een speciaal Zorg op Afstand Skills Lab. De studenten volgen tien weken lang een eHealth-module waar ze kennis

PratenOverGezondheid

maken met de nieuwste applicaties in de zorg. Zo leren zij communiceren met cliënten via een tablet en ervaren hoe het is om via een scherm zorg te verlenen.

PratenOverGezondheid

Jouw toekomst Op dinsdag 8 oktober is de tweede bijeenkomst van het NU’91 Jongerenplatform. We gaan deze avond in gesprek met Martin van Rijn, staatssecretaris Volksgezondheid, Welzijn en Sport, over de toekomst van de zorg. Begin van het jaar is het zorgakkoord gesloten. Wij vragen ons af wat de specifieke gevolgen daarvan zullen zijn voor de jongeren in deze sector. Wij hopen deze avond in ieder geval een begin van een antwoord te krijgen. Ook jij krijgt de kans de staatssecretaris vragen te stellen over jouw toekomst in de zorg. datum tijd locatie

8 oktober 2013 17.30 - 21.30 uur tapasrestaurant Abrikoos Oudegracht aan de werf 135 Utrecht

Voor alle jongeren tot en met 35 jaar, ook als je geen lid bent van NU’91. Voor een hapje en een drankje wordt gezorgd. Meld je NU aan op [email protected].

UMCG lanceert website voor ziekte-ervaringen Het UMC Groningen heeft een nieuwe website gelanceerd Praten Over Gezondheid. De informatie op deze site is afkomstig van patiënten en mantelzorgers. Zij deden tijdens interviews hun persoonlijke verhaal. Over hoe een ziekte hun leven verandert en wat het betekent om met een ziekte te moeten leven. De eerste ziekte die op deze site aan bod komt, is dementie. Volgens het ziekenhuis is er momenteel weinig tot geen informatie over de vraag wat dementie daadwerkelijk met de patiënt of mantelzorger doet. De verwachting is dat deze belevingsgerichte informatie mensen steun biedt, helpt bij het nemen van beslissingen en daarmee kan bijdragen aan de kwaliteit van leven. De verhalen worden op de website geïllustreerd met video-, audio- of tekstfragmenten van de interviews. De site kan ook een bijdrage leveren aan verbetering van de communicatie tussen zorgprofessional en patiënt. pratenovergezondheid.nl

ZORGANNONUMMER 134 - 4

NU in het Nieuws

Online herregistratie BIG Eigenlijk zou het heel simpel moeten zijn: om je te kunnen herregistreren als verpleegkundige moet je aantonen dat je de afgelopen vijf jaar minimaal 2080 uur hebt gewerkt als verpleegkundige. Helaas blijkt de praktische uitvoering via de online herregistratie soms minder simpel. Op het NU’91 meldpunt Problemen bij online herregistratie zijn tientallen meldingen binnen gekomen. De meeste problemen blijken puur praktisch, en worden duidelijk tijdens het online invullen van het herregistratieformulier. In het systeem kunnen een aantal zaken niet worden ingevuld, zoals bijvoorbeeld drie of meer werkgevers of een afwijkende functienaam. NU’91 zal hierover contact opnemen met het CIBG, het uitvoeringsorgaan van het ministerie van VWS. NU’91 leden kunnen voor vragen over de herregistratie natuurlijk altijd contact opnemen met de juristen van het Serviceloket via 030-2964144 of [email protected]

Flexibele werknemers en de OR Op 18 september vindt in Utrecht een miniconferentie plaats over flexibilisering van de arbeid en de (mogelijke) rol van ondernemingsraden in deze ontwikkeling. Een van de sprekers is Gerdi Verbeet, ambassadeur medezeggenschap en participatie: ‘Arbeid verandert drastisch; ondernemingsraden kunnen zich daar niet afzijdig van houden als zij zich als medezeggenschapsorganen willen handhaven.’ Naast Verbeet zullen ook Jacqueline den Engelsman, NU’91 vakbondsbestuurder en CAOonderhandelaar en Dick Termond, adviseur participatie en medezeggenschap bij De Beuk, hun licht over dit onderwerp laten schijnen.

nu91.nl > agenda

Werkbalanstool Werkgeversorganisaties ActiZ en BTN, en NU’91, CNV Publieke Zaak en FBZ hebben een nieuw instrument gepresenteerd, dat helpt om de juiste medewerker op

Download lidmaatschapsbewijs Ben jij werkzaam in een ziekenhuis, academisch ziekenhuis, de VVT, Gehandicaptenzorg of GGz? Dan biedt jouw cao je de mogelijkheid via de belastingaan-

het juiste moment op de juiste plaats te hebben: de werkbalanstool. Dit instrument helpt zorgorganisaties in de VVT om de balans tussen belangen van de medewerker, de cliënt en de organisatie te vinden. Vraagstukken als werktijden, bezetting in aantal mensen en verschillende functies én de ervaren werkdruk, kunnen aan de hand van de werkbalanstool

gifte je NU’91-contributie voor een deel

besproken worden.

te verrekenen. Jouw voordeel kan oplo-

De tool is verspreid onder de NU’91

pen tot 50%. Hoe het precies in z’n werk

kaderleden die werkzaam zijn in de VVT.

gaat, lees je op onze website. Je hebt in

Zij gaan er in het veld mee aan de slag. Ben jij

ieder geval een kopie van het bewijs van lidmaatschap nodig. Die kun je vanaf nu - met je inlogcode - ook downloaden. nu91.nl > leden

werkzaam in de VVT, lid van NU’91 en wil jij meer over deze tool weten? Neem dan contact met ons op via [email protected] of 030-2964144. nu91.nl/cao/vvt/news > promotiefilm voor OR en medewerkers VVT ZORGANNONUMMER 134 - 5

Van de werkvloer

Palliatieve zorg in het ziekenhuis Behoeften, wensen en mogelijkheden van de patiënt staan centraal

Tekst: Yvonne Sturkenboom

Palliatieve zorg richt zich op het verbeteren van de kwaliteit van leven van patiënten die een aandoening hebben, die op middellange termijn levensbedreigend is en waarbij genezing niet meer mogelijk is. ‘Er worden geen dagen meer toegevoegd aan het leven, maar leven aan de dagen’ aldus de pionier van de palliatieve zorg, de Engelse verpleegster en later arts Cicely Saunders (1918-2005).

ZORGANNONUMMER 134 - 6

Palliatieve zorg wordt vooral nog geassocieerd met de zorg voor mensen met een uitbehandelde vorm van kanker, maar deze gespecialiseerde zorg is bedoeld voor alle patiënten met een ongeneeslijke aandoening, waaronder dementie, COPD, hartfalen en neurologische aandoeningen. Hoewel palliatieve zorg in Nederland relatief nog in de kinderschoenen staat, is er wel steeds meer aandacht voor, zowel in de dagelijkse praktijk van de zorg als in het onderwijs en de wetenschap. Het aanbod aan gespecialiseerde palliatieve zorgvoorzieningen als high-care hospices, bijna-thuis-huizen en transmurale consultatieteams, is de laatste jaren toegenomen. Ook reguliere zorgaanbieders als thuiszorgorganisaties en verpleeg- en verzorgingshuizen zijn zich er steeds meer van bewust dat palliatieve zorg specifieke aandacht en deskundigheid vereist. Overigens worden de termen palliatieve zorg en terminale zorg nogal eens door elkaar gebruikt. Ten onrechte: de palliatieve fase start wanneer duidelijk is dat een levensbedreigende ziekte niet meer te genezen is en kan maanden, soms zelfs jaren duren. Terminale zorg is de zorg aan patiënten met een levensverwachting van hooguit drie maanden en is daarmee dus het laatste traject in de palliatieve zorg. Naast vermindering van lijden richt deze zorg zich op een goede afronding van het leven.

Curatieve cultuur In Nederland hebben algemene en academische ziekenhuizen in de eerste plaats een curatieve functie. Toch is er ook binnen de ziekenhuiswereld steeds meer aandacht voor palliatieve zorg. Veel patiënten die een levensbedreigende ziekte hebben en waarvoor genezing niet meer mogelijk is, verblijven enige dagen, weken of soms maanden in het ziekenhuis. Voor velen is het bovendien de plek waar zij sterven; zo’n 20 procent van de mensen met kanker sterft in een ziekenhuis, en dat geldt voor 30 procent van de mensen met een chronische aandoening.

Van de werkvloer

Kwaliteit van leven De palliatieve zorgverlening richt zich meer op de zieke dan op de ziekte, meer op het verlichten van lijden, dan op het verlengen van leven. Tijdens de palliatieve fase wordt gestreefd naar het zo lang mogelijk behouden van een optimale kwaliteit van leven, volgens de wensen en keuzes van de patiënt en zijn naasten. Kwaliteit van leven - het kernbegrip binnen de palliatieve zorg - is persoonsgebonden en daarmee dus een subjectief begrip. Het is ook een dynamisch begrip omdat een gezond persoon nu eenmaal een andere invulling aan kwaliteit van leven geeft dan iemand die de verwachting heeft niet lang meer te zullen leven. Zorg in de palliatieve fase vraagt dus nog meer dan in andere fasen van de ziekte, om zorg en begeleiding die recht doet aan de patiënt en zijn familie. Naast inhoudelijke en technische deskundigheid vereist dit van artsen en verpleeg-kundigen dan ook vooral empathisch vermogen, goede communicatieve vaardigheden en respect voor de opvattingen, waarden en cultuur van de patiënt.

In een groeiend aantal ziekenhuizen kunnen zorgverleners de hulp inroepen van een multidisciplinair palliatief advies team (PAT). Bij een dergelijke consultatie staan de behoeften, wensen en mogelijkheden van de patiënt en zijn naasten centraal; die vormen het uitgangspunt en de leidraad voor de zorgverlening. Daarnaast gaat het PAT wanneer nodig het gesprek aan met patiënt en familie over moeilijke beslissingen en wensen rondom het levenseinde. Volgens Joep Douma, internist-oncoloog in het Rijnstate Ziekenhuis in Arnhem, mijden veel zorgverleners deze gesprekken, terwijl daar bij patiënten vaak veel behoefte aan is. Hij nam in 2007 het initiatief een palliatief team in het ziekenhuis op te richten volgens het zogenaamde nursed based model. Douma: ‘Dat betekent dat verpleegkundigen aan het roer staan. Ze zijn op master niveau opgeleid, ze leveren kwaliteit en worden serieus genomen door artsen.’ Daarnaast zette hij met zijn team een trainingsprogramma op dat artsen en verpleegkundigen door het hele huis kunnen volgen. Het trainingsprogramma heeft onder andere aandacht voor gespreksvaardigheden, omgaan met emoties, symptoombestrijding en culturele verschillen.

Cruciale rol verpleegkundigen Naast de ziekenhuizen met een eigen consultatieteam palliatieve zorg, zijn er ziekenhuizen waar een consulent palliatieve zorg standaard aanwezig is bij multidisciplinaire overleggen op de afdeling oncologie, en ziekenhuizen die zich hebben aangesloten bij een regionaal Netwerk Palliatieve Zorg.

Kwaliteit van leven is persoonsgebonden en daarmee dus een subjectief begrip Volgens Rob Bruntink, hoofdredacteur van het vaktijdschrift Pallium, is palliatieve zorg echter nog geen geïntegreerd onderdeel van de ziekenhuiszorg: ‘In de ideale situatie moet goede palliatieve zorg opgenomen zijn in de missie van het ziekenhuis.’ Om de discussie over goede palliatieve ziekenhuiszorg aan te zwengelen, stelde Bruntink op grond van internationale literatuur over onder anderen advance care planning en palliatieve ziekenhuiszorg in andere landen, een wenslijst samen. Hij groepeerde de wensen in vijf categorieën: zorg, structuur/organisatie, ruimte, scholing/training en beleid / aandacht (palliatievezorg.nl/nieuws > 2013). Het belang van het aandeel dat verpleegkundigen leveren in de palliatieve zorg komt in deze wenslijst expliciet aan bod. ‘Juist verpleegkundigen hebben een cruciale rol omdat zij de patiënt en zijn naasten dagelijks zien’, vindt Bruntink. ‘Bovendien kunnen verpleegkundigen richtlijnen in de praktijk introduceren en er op toezien dat die op de afdeling ook daadwerkelijk worden gebruikt.’ ZORGANNONUMMER 134 - 7

Advertorial

Waarom kopen……. Lease’m Een nieuwe auto rijden zonder je spaargeld aan te spreken? NU’91 leden kunnen nu profiteren!

All-in maandtarief Lease’m biedt de leden van NU’91 een nieuwe auto voor een all-in maandtarief met een optionele unieke inleverregeling! Door dit maandtarief weet je exact wat je auto kost. Verzekering, wegenbelasting, onderhoudskosten, hulp bij pech, afschrijving; alles is inbegrepen! Het enige dat je daarnaast betaalt, is de brandstof!

Inleverregeling Dankzij de unieke inleverregeling van Lease’m hoeven leden van NU’91 in deze onzekere tijden niet wakker te liggen van de financiële verplichtingen. Raak je buiten je schuld je baan kwijt, dan kan je de auto - zonder meerkosten - voortijdig inleveren.

Zo werkt het: - ga naar www.leasem.nl en kies je auto - kies bij reserveren voor lidmaatschaplease om de extra korting te krijgen - reserveer de auto Heb je nog vragen over deze unieke aanbieding, of heb je afwijkende wensen met betrekking tot de uitvoering? Stuur dan een e-mail naar [email protected]

Unieke aanbieding Alle leden van NU’91 kunnen NU gebruik maken van de voordelen van privé-lease tegen een nog scherper tarief! Op het tarief zoals dat op onze website vermeld staat, heeft NU’91 voor haar leden een korting bedongen van €100,- per jaar!

NU

altijd mobiel

Ook hierom ben je lid van NU’91

waarom kopen.... ZORGANNONUMMER 134 - 8

m

40

1973

…… opening van het World Trade Center in New York

…… eerste gesprek via een mobiele telefoon …… Koningin Juliana beëdigt het kabinet Den Uyl …… oliecrisis leidt tot de eerste autoloze zondag

En… Lydia, Ria, Coby, Constance, Marcella, Inge en Irma beginnen in maart van dat jaar aan hun verpleegstersopleiding.

Uit de praktijk

jaar verpleging en vriendschap ‘Zoals gebruikelijk woonden wij met de hele groep ‘intern’ in een verpleegstersflat. Om de onderliggende band te versterken, moest een groepsnaam gekozen worden. De onze werd Jednosc oftewel Samen staan we sterk. Het heeft bij ons gewerkt: ook na 40 jaar zijn wij nog steeds een hechte groep. Wij komen jaarlijks bij elkaar en pakken dan de draad meteen weer op. Alsof we elkaar de dag ervoor nog gezien hebben. Omdat we allemaal nog steeds werkzaam zijn in de gezondheidszorg, gaan onze gesprekken tijdens deze jaarlijkse reünie vaak over de zorg. Natuurlijk wordt dan regelmatig de vergelijking gemaakt met die ‘goede oude tijd’ waarin er nog tijd en aandacht was voor de patiënt. Nu is de ligduur in het ziekenhuis zo kort dat er onvoldoende tijd is om een patiënt te leren kennen en echt te begeleiden. Alles moet steeds sneller: kwaliteit is wat ons betreft ingeleverd voor kwantiteit. Nu is de verpleegkundige veel meer de schakel tussen patiënt, arts en ziekenhuis of instelling en wordt geacht de zorg rondom de patiënt te coördineren. We praten tijdens onze jaarlijkse reünie uitgebreid over onze huidige rol als verpleegkundige. Hele discussies voeren we over hoe we het graag zouden willen, wat daar voor nodig is en of het realistisch en haalbaar is. Eén ding is voor ons heel duidelijk: de omstandigheden en faciliteiten mogen in de afgelopen 40 jaar drastisch zijn veranderd, onze liefde als verpleegkundigen voor de patiënt is dat niet. Die komt nog steeds recht uit ons hart.’

ZORGANNONUMMER 132 134 - 9

GGz en verslavingszorg

Transformatie van een hiërarchische structuur naar een platte organisatie met zelfsturing

Integrale aanpak van zorg voor patiënten met meervoudige problematiek

Gezocht: bruggenbouwers De sociale verslavingszorg neemt een speciale plek in binnen de verslavingszorg en richt zich op patiënten die langdurig van zorg afhankelijk zijn. Deze patiënten hebben vaak problemen op het gebied van verslaving, psychiatrie én somatiek.

Tekst: Susan Konst

De stichting Sympopna organiseerde in juli een congres over de sociale verslavingszorg met als centrale thema het groeiend besef dat langdurige zorg aan patiënten met psychiatrische en verslavingsproblematiek gebaat is bij een integrale aanpak. De instellingen van verslavingszorg en de ggz zijn gewend hun patiënten over en weer te verwijzen, terwijl de problematiek van deze doelgroep in belangrijke mate met elkaar verweven is. Er zijn wel initiatieven om samen te werken, maar de kloof blijkt nog steeds groot. Tijdens het congres werden alle betrokken partijen opgeroepen zich in te zetten om die kloof te overbruggen.

Verschillen overbruggen Het sociaal functioneren van patiënten die kampen met problemen op het gebied van verslaving en psychiatrie, en daarbij ook vaak somatische klachten hebben, is verhoudingsgewijs laag. Een deel van hen komt daardoor met justitie in aanraking. Vanuit een historisch gegroeide verzuiling bieden verslavingszorg, geestelijke gezondheidszorg en forensische zorg elk hun eigen stukje ondersteuning in grotendeels gescheiden werelden. Het managen van complexe problematiek verdeeld over diverse zorgleveranciers is echter achterhaald. Het besef groeit dat er bij deze doelgroep pas sprake kan zijn van kwalitatief goede zorg als men die vanZORGANNONUMMER 134 - 10

GGz en verslavingszorg

Herstelvisie

Herstel is een proces van de cliënt en geen hulpverleningsvorm. De cliënt is regisseur van zijn eigen herstel. De hulpverlener maakt ruimte voor het herstelproces en biedt de patiënt ondersteuning. In de internationale literatuur worden drie betekenissen aan het woord herstel (recovery) onderscheiden: een proces, een uitkomst en een visie. In ons land wordt het begrip vooral gezien als een proces. Een van de grondleggers van de herstelvisie is William Anthony. Zijn definitie van herstel luidt: ‘Herstel is een intens persoonlijk en uniek proces van verandering van iemands houding, waarden, gevoelens, doelen, vaardigheden en/of rollen. Het is een manier om een bevredigend, hoopvol en nuttig leven te leiden, ondanks de psychische beperkingen. Herstel betekent je ontworstelen aan de catastrofale gevolgen van je psychiatrische toestand en ontwikkeling van een nieuwe betekenis en doel in het leven’ (1993).

uit de diverse sectoren integraal aanbiedt. Functie Assertive Community Treatment (FACT), met zelfzorg en herstel als uitgangspunt, is in staat om verzuilde zorg op te heffen. Herstel is steeds meer een leidend principe in de zorg - ten aanzien van zowel klinisch, sociaal als persoonlijk functioneren - waarbij de regie over het eigen leven zoveel mogelijk bij de cliënt zelf komt te liggen. Het multidisciplinaire FACT team en een netwerk van regionale voorzieningen bieden een kader voor de noodzakelijke integrale psychiatrie. Bij FACT verschuift de zorg naar de wijk vanuit het idee dat goede zorg het beste zo dicht mogelijk in de directe leefomgeving van de patiënt kan plaatsvinden. Samenwerking met maatschappelijke partners als gemeentelijke diensten, de welzijnssector, politie en justitie is belangrijk. FACT zorg heeft als voordeel dat er allerlei experts bij betrokken

In herstelproces worden verschillende fasen doorlopen: • gevoel van overweldiging door de aandoening In deze eerste fase is er een toestand van verwarring en desoriëntatie als gevolg van de ervaring van de aandoening, de impact van de geestelijke gezondheidszorg en de verstoring van het dagelijkse leven en de contacten met naasten. • worstelen met de aandoening Tijdens fase twee vraagt men zich af hoe men kan leven met de aandoening. Het gevecht in deze fase is het tekort aan zelfvertrouwen en de angst om weer overweldigd te worden door de aandoening. • leven met de aandoening De angst zwakt af in de derde fase, als men meer leert omgaan met de aandoening. Er wordt een nieuwe ‘zelf’ ontdekt, door het leren kennen van de eigen beperkingen en de eigen kracht. • leven voorbij de aandoening In de laatste fase van het herstelproces staat de aandoening op de achtergrond. Talenten en mogelijkheden komen tot uiting op verschillende terreinen en kwaliteiten worden getest.

Herstel is steeds meer een leidend principe in de verslavings- én de psychiatrische zorg

lees verder op pagina 12 ZORGANNONUMMER 134 - 11

GGz en verslavingszorg Vervolg van zijn, waaronder verpleegkundigen die binnen de FACT teams pagina 11 een belangrijke functie vervullen . Bovendien is de zorg mak-

kelijk op en af te schalen. FACT begeleidt en helpt de moeilijkste patiënten vanuit het perspectief dat verandering mogelijk is. Herstel, hoop, behandelbaarheid, zelfregulatie en natuurlijk ziekteverloop zijn daarbij de belangrijkste uitgangspunten (Delespaul, 2013).

Specialisaties overstijgen Gestimuleerd door de overheid in haar poging de gezondheidszorg betaalbaar te houden, ruimt de gezondheidszorg een steeds belangrijker plek in voor zelfzorg, zelfhulp en zelfregulering. De term zelfzorg verwijst naar het vermogen van de patiënt om steeds zelfstandiger te worden, gebruik te maken van de geboden hulp en deze in het ideale geval overbodig te maken. Zelfregulering duidt op het vermogen van mensen om zichzelf, hun emoties, gedachten, motivatie en gedragingen te sturen. Het is wat mensen tot mensen maakt, wat hen in staat stelt om doelen te bereiken. Zelfregulering speelt een belangrijke rol bij alle thema’s die te maken hebben met herstel en de invloed die iemand op het eigen leven heeft. Dat bevorderen, daar steun bij bieden, maakt dat iemand steeds beter complexere en ver weg liggende doelen kan bereiken (Van der Stel, 2013).

Zowel de verslavingszorg als de ggz maken gebruik van de herstelvisie. Deze visie overstijgt specialisaties. Om die reden lijkt herstel als concept in staat om een brug te slaan tussen de verschillende, verzuilde instellingen (Alderliefste, 2013). Herstel als leidend principe en centrale waarde geeft de patiënt zoveel mogelijk regie over het eigen leven. Een patiënt verwoordde het zo: ‘Herstellen betekent durven zien wat er aan de hand is in je leven, accepteren dat je extra werk te verzetten hebt en dat dan ook doet. Je talenten en mogelijkheden leren kennen, maar ook je kwetsbaarheden en onhebbelijkheden. Weer hoop durven koesteren en de blik op de toekomst richten. En dat doe je in de eerste plaats zelf, op eigen kracht en op je eigen manier.’ Bij herstelondersteunende zorg staat de hulpvraag van de patiënt centraal. De wensen van de patiënt en diens omgeving vormen samen met de expertise van de hulpverlener het startpunt van de behandeling. Gedeelde besluitvorming vormt de basis van de behandelovereenkomst. (Den Hollander & Wolters, 2013). Alle congrespresentaties zijn terug te vinden op sympopna.nl > Sociale Verslavingszorg congres.

NNB 2

voor verpleegkundigen

v e r N i e014 glaNz u w d eN flexibel de e kaft

Heb jij ‘m al besteld? Ga naar nursenotebook.nl voor het bestellen van de agenda voor 2014 book Nurse Note e ijk rr u e is een kl uke le l o v a d agen e h en praktisc voor de informatie ndige verpleegku van nu.

ZORGANNONUMMER 134 - 12

dit jaar:

Nog makkelijker je Ort-uren bijhouden.

uz pzel

Puzzel

Mail de oplossing van de puzzel vóór 1 oktober 2013 naar [email protected] Vermeld je naam en adres. Ook niet-leden kunnen meedoen. De woorden zitten horizontaal, verticaal en diagonaal in alle richtingen in de puzzel verstopt. Ze kunnen elkaar overlappen. Zoek ze op en streep ze af. De overblijvende letters vormen achter elkaar gelezen de oplossing. Inzenders van de juiste oplossing maken kans op een van de tien ResQMe’s.

uz pzel

ABS AIRBAG BAND BANK BOBINE BOUGIE BOXEN BUMPER DEALER DEUR FRONT GASINSTALLATIE GASTANK IMPORT INRUIL KABELSET KEUS KLEP KLEUR LAGER

LAMP LPG LUXE MERK MOTOR OLIE PRIJS RADIO REMBEKRACHTIGER RUIMTE RUITENSPROEIER SAFE SEDAN SPOILER STUUR TUNING VELG WERKPLAATS WIEL

Auto te water jóuw zorg?

ResQMe™

Omdat je auto binnen 1 minuut zinkt? En de elektronica binnen enkele seconden uitvalt? Kunnen ontsnappen uit de auto wanneer elke seconde telt?

Pakket van 2 Normaal € 25,90

Nu 20% korting* geldig tot 31 oktober 2013

Kortingscode: NU91

Bekijk de film en wees voorbereid Ga naar autoveiligheidwinkel.nl en bestel!

ZORGANNONUMMER 134 - 13

Internationaal

Ze droomde altijd al van Afrika. Voor (kinder)verpleegkundige Eva Deering (36) staat Afrika voor de essentie van het bestaan, ver weg van het westerse materialisme. Samen met haar collega Nienke de Blois koos zij er in 2010 voor om vijf maanden ontwikkelingswerk te gaan doen in het Zomba Central Hospital in Malawi.

Malawi kampt met een groot tekort aan dokters,

Ik voelde mij zo welkom verpleegkundigen en ander medisch personeel.

Tekst: Marjan Scherrenburg

Dat ze ooit ontwikkelingswerk zou gaan doen, stond al lang vast, zegt Eva. Na haar HBOV-opleiding, de tropenopleiding (Leiden, 2005) en tien jaar werkervaring als verpleegkundige in het UMC Utrecht en het Wilhelmina Kinderziekenhuis (WKZ) waagde ze de stap. Via de Stichting Medulawi, opgezet door een kinderarts uit het WKZ, hoorde ze dat het Zomba Central Hospital zat te springen om verpleegkundigen. De doelstelling van deze stichting is tweeledig: naast het financieren van onderwijs aan kinderen wiens ouders daartoe niet in staat zijn, streeft de stichting naar verbetering van de gezondheidszorg van de kinderen in Malawi. Dit realiseert de stichting door de bekostiging van aanvullend medisch personeel binnen de bestaande ziekenhuizen. Eva: ‘Nienke en ik hoefden niet lang na te denken, we namen ontslag en zijn gegaan.’ Gezeten aan tafel laat ze mij wat foto’s zien om ‘een beeld te krijgen’, zegt ze enthousiast: ‘Er is zoveel te vertellen over die tijd.’

Malawi De Republiek Malawi - Zuidoost Afrika - is ongeveer driemaal zo groot als Nederland en heeft zo’n 15 miljoen inwoners. Het is een van de armste landen ter wereld en honger is een omvangrijk probleem. De economie is kwetsbaar, doordat het land vooral leunt op de landbouw, en is voor een groot deel afhankelijk van financiële steun van het Internationaal Monetair Fonds, de Wereldbank en individuele donorlanden. De economische positie van het land is sinds het uitbreken van de wereldwijde financiële crisis dan ook verder verslechterd. Het opleidingsniveau van de bevolking is laag en de

Gebrek aan kennis door braindrain De lokale artsenoplei-

aidsepidemie heeft een enorme impact op het land.

ding levert weliswaar artsen af die allemaal verplicht worden een aantal jaren in Malawi te praktiseren, maar die maken veelal de keuze dat in een van de grotere ziekenhuizen te doen. Het land heeft echter nog steeds te kampen met braindrain doordat veel van de goed opgeleide artsen - en verpleegkundigen - daarna alsnog naar het buitenland vertrekken.

De gemiddelde levensverwachting is slechts 51 jaar.

Eva: ‘Vlak voor onze aankomst in het zieknhuis hoorden we dat de enige kinderarts er na drieënhalf jaar helemaal klaar mee was. Twee weken later vertrok ze en werden wij direct in het diepe gegooid. Er was niemand die ons informeerde, we moesten overal zelf achter ZORGANNONUMMER 134 - 14

Malawi kampt met een groot tekort aan dokters, verpleegkundigen, vroedvrouwen en ander medisch personeel. Veel families ontberen dan ook de meest basale gezondheidszorg. Ongeveer 700.000 kinderen zijn wees, omdat hun ouders zijn gestorven aan aids-gerelateerde ziekten. De kindersterfte is zeer hoog: ruim 80 van de 1.000 kinderen sterft vóór hun vijfde verjaardag.

Internationaal

of er bloed moest worden afgenomen om te checken op bijvoorbeeld malariaparasieten. Als het kind heel ziek was, zetten we een grote rode stip in het paspoort, zodat het voorrang kreeg. We deden dit werk af en toe, ons eigenlijke werk lag op de kinderafdeling.’

Berusting en saamhorigheid Op de zaal werd je niet - zoals wij hier gewend zijn - gekoppeld aan een collega met meer ervaring. Het gebeurde wel eens dat ik in een noodsituatie een collega vroeg te komen helpen. Maar meestal kwam er niemand. Daar werd ik in het begin laaiend over. Ik weet nog dat Nienke en ik na een dergelijke ervaring buiten stonden en ons afvroegen, wat doen we hier?’ Het is even stil. ‘We hadden heel veel steun aan elkaar. Als we in het begin niet samen zouden zijn geweest, dan weet ik niet of ik het gered zou hebben. Later ging het beter, omdat je meer voorbereid bent.’

Door het gebrek aan goed opgeleide artsen moesten wij ons regelmatig op hun terrein begeven

komen. Er waren slechts vijf clinical officers (basisartsen op hbo-niveau) en door het gebrek aan goed opgeleide artsen moesten wij ons regelmatig op hun terrein begeven.’ ‘Door onvoldoende kennis en gebrek aan het juiste materiaal gleden de vaak doodzieke kinderen onder onze handen vandaan. Op onze afdeling stierven gemiddeld vier kinderen per dag. Tijdens het ochtendrapport bespraken we de kinderen die de voorgaande 24 uur waren overleden. Als we hier niet bewust bij stil zouden staan, zou iedereen gewoon overgaan tot de orde van de dag.’

Dagelijks spreekuur Al vroeg in de ochtend kwamen dagelijks 150 tot 200 Malawianen naar het ziekenhuis, besmet met het hiv-virus, mazelen of malaria, en in veel gevallen ondervoed. ‘De kinderen werden vaak vergezeld door een oma, opa of buurvrouw, omdat de moeder ziek was of overleden. Er waren kinderen bij die niet meer aanspreekbaar waren. In Nederland is dan de automatische reactie: er moet nu, meteen, iets gebeuren. Maar iedereen wachtte met oneindig geduld op zijn beurt.’ Eva begint te zingen en klapt in haar handen: ‘Elke dag begon om half acht met voorlichting en gezamenlijk, luid gezang. Daarna namen we een voor een de kinderen op schoot en informeerden in het Chichewa (de nationale taal) of het kindje koorts had, last van diarree of moest spugen. Afhankelijk van de temperatuur noteerden we in hun gezondheidspaspoort

‘Wij komen uit een wereld waar het niet wordt geaccepteerd dat kinderen doodgaan. In Malawi leken zowel verpleegkundigen als ouders zich er eerder bij neer te leggen: het kind redt het niet, er is niets meer aan te doen.’ Het trof Eva hoe afwachtend de Malawiaanse ouders waren in vergelijking met Nederlandse vaders en moeders. ‘Die berusting vind ik bijzonder.’ Eva werd ook getroffen door de onderlinge saamhorigheid: ‘Als bleek dat een bepaald kind meer zuurstof - slechts beperkt beschikbaar - nodig had dan een ander, was het voor de familie vanzelfsprekend dat er gedeeld werd. Ondanks de weinig rooskleurige omstandigheden zijn het krachtige mensen die grote indruk op mij maakten.’

Thuiskomst Na vijf maanden Afrika was Eva weer van harte welkom in het WKZ. ‘Ik merkte dat ik vanaf het begin weer snel kon schakelen. Door mijn ervaring in Malawi ben ik zekerder over hoe ik bepaalde dingen moet aanpakken en ben ik beter geworden in het vinden van creatieve oplossingen. Maar uiteindelijk voer je uit wat je wordt opgedragen. Heel goed hoor, want daardoor lever je ook kwaliteit. Maar soms miste ik zelfstandigheid in mijn werk en ook de spanning: wat zal ik hier aan doen, en hoe ver kan ik gaan? Dat zijn bijzondere ervaringen.’ ‘Terug in Nederland werd mijn geduld op de proef gesteld als mensen een plekje bij het raam wilden of vroegen om een ander kussen. Hier een begrijpelijke vraag, maar in Malawi had je bijna niets te bieden en waren mensen blij met wat er was. Ik voelde me er welkom en gelukkig. Het is een ervaring die ik nooit had willen missen, en als het op mijn pad komt zal ik het avontuur zeker nog eens aangaan.’ ZORGANNONUMMER 134 - 15

Kaderleden NU’91

In 2011 is NU’91 zich actiever gaan bezighouden met de werving van vakbondsconsulenten. Alle leden ontvingen een brief met de vraag of zij geïnteresseerd waren. Margret Kortooms, verpleegkundige op de Psychiatrische Afdeling (PAAZ) van het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven, stelde zich kandidaat.

Streven naar rechtvaardigheid en goede kwaliteit van zorg

Drijfveren van een vakbondsconsulent Tekst en foto’s: Jos Kaldenhoven

’Ik kan slecht tegen onrecht.’ Margret Kortooms (44) gaat in op de vraag waarom ze vakbondsconsulent is van NU’91. ‘Ik heb de opleiding A en B verpleegkunde gedaan, precies in de periode dat er weinig tot geen zicht was op werk voor jonggediplomeerden. Ik ben op zoek gegaan naar een vakbond waar ik mij bij thuis kon voelen. Mijn keuze viel op NU’91 die - in tegenstelling tot andere bonden - specifiek opkomt voor de belangen van de werknemers in de zorg. Toen NU’91 zo’n twee jaar geleden kandidaten zocht voor de functie van vakbondsconsulent heb ik daar eerst goed over nagedacht en na contact met Peer Meesters, belangenbehartiger van NU’91, heb ik me aangemeld. Maar waar begin je? Hoe zet je zoiets op? Ik heb contact gezocht met Peter Hulsinck, vakbondsconsulent van NU’91 in het Sint Elisabethziekenhuis in Tilburg. Van hem kreeg ik goede tips, en in maart 2011 ben ik aan de slag gegaan.’

Vraagbaak en gesprekspartner Margret houdt kantoor in een goed geoutilleerde ruimte op een rustige plek in het ziekenhuis. ‘Ik heb de beschikking over een kast, een computer en een telefoon. Via de website van het ziekenZORGANNONUMMER 134 - 16

huis kunnen medewerkers me vinden. Op mijn eigen pagina staan de contactgegevens en je vindt er links naar de website van NU’91.’ In de cao Ziekenhuizen is acht uur per week beschikbaar voor het vakbondsconsulentschap. Margret maakt daar vooral de vrijdag voor vrij. In de ochtend houdt zij open spreekuur. ‘Iedereen kan zo binnenlopen, maar in de praktijk bellen mensen toch vaak eerst even. Daarnaast gebruik ik mijn tijd voor het lezen van stukken, voor overleg met diverse organen binnen het ziekenhuis, en natuurlijk voor scholingsbijeenkomsten en vergaderingen van de CAO-klankbordgroep.’ Contact met de Raad van Bestuur en de Raad van Toezicht blijkt er nauwelijks te zijn. Margret: ‘Wel heb ik regelmatig contact met het hoofd personeelszaken en met de jurist van het ziekenhuis. Vaak via de mail en soms in een gesprek. Met hen heb ik het voornamelijk over de wijze waarop zaken moeten worden geïnterpreteerd.’ Als voorbeeld noemt Margret de consignatie (oproepdienst) tijdens de pauze in de nachtdienst. ‘Daar wordt op verschillende afdelingen anders mee omgegaan. Mijn kritiek daarbij op de cao is dat die vaak moeilijk leesbaar en dus onduidelijk is over hoe je de regels moet

Kaderleden NU’91

Basisscholing vakbondsconsulenten Namens NU’91 doet de vakbondsconsulent de eerstelijnsopvang binnen de instelling. Hij/zij is binnen de instelling hét aanspreekpunt voor collega’s. Het is de taak van de vakbondsconsulent knelpunten en ontwikkelingen binnen de instelling te signaleren en naar aanleiding daarvan gevraagd en ongevraagd - advies te geven. De vakbondsconsulent onderhoudt daarvoor contact met uiteenlopende medewerkers binnen de eigen organisatie. De tijdsbesteding is afhankelijk van het aantal medewerkers in de instelling, maar bedraagt gemiddeld vier uur per week. De vakbondsconsulent wordt daar door zijn werkgever voor vrijgesteld. Op 18 en 19 maart 2014 zal de tweedaagse basisscholing voor vakbondsconsulenten plaatsvinden. Ben je geïnteresseerd en wil je een vrijblijvend kennismakingsgesprek, neem dan contact op met Shirley Rijken via [email protected].

interpreten!’De meeste tijd gaat zitten in het beantwoorden van cao-vragen. ‘Maar ik krijg ook vragen over arbeidsomstandigheden en arbeidsconflicten voorgelegd.’ Daarbij gaat het vooral om zaken die ter sprake komen bij jaargesprekken of functie- en voortgangsgesprekken. ‘Leden vragen mij soms om aanwezig te zijn bij gesprekken met personeelszaken of een leidinggevende. Ik doe dat vooral ter ondersteuning. Als je gespannen bent tijdens zo’n gesprek krijg je vaak niet volledig mee wat er wordt gezegd. Dan ben ik de neutrale toehoorder die het achteraf kan samenvatten.‘

Samenwerking Het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven heeft ruim 3400 medewerkers waarvan bijna 1000 verpleegkundigen. ‘Ik verbaas me er over dat er zo weinig mensen lid zijn van een vakbond. Medewerkers weten mij overigens wel te vinden als er problemen zijn. Als vakbondsconsulent ben ik er ook voor niet-vakbondsleden. Maar voor juridische ondersteuning via het serviceloket of begeleiding bij gesprekken, moet je toch echt lid zijn.’ Volgens Margret zouden meer verpleegkundigen zich moeten aansluiten bij een vakbond of een belangenorganisatie: ‘Zie het als een soort verzekering!’

Binnen het ziekenhuis is er ook een vakbondsconsulent vanuit CNV Publieke Zaak. Margret: ‘Met haar heb ik een goed contact. We weten elkaar te vinden als er iets speelt, maar er is zeker geen sprake van structureel overleg. Hetzelfde geldt voor het contact met de ondernemingsraad. Het is jammer dat de informatiestroom vanuit de medezeggenschap niet altijd even helder is. Het helpt wel dat de notulen van de ondernemingsraadvergaderingen en de overlegvergaderingen met de Raad van Bestuur op intranet te vinden zijn.’ Margret vindt het prettig dat de voorzitter van de ondernemingsraad lid van NU’91 is: ‘Dat communiceert toch makkelijker! Blij is Margret met de ondersteuning die vanuit het kantoor in Utrecht wordt gegeven. ‘Van Eveline Baarsma, de vrijwilligerscoördinator, ondervind ik veel steun. Zij weet nog wel eens vaart te zetten achter de beantwoording van de vragen die ik heb.’

Motivatie Over de vraag waar zij als vakbondsconsulent haar voldoening uithaalt, moet zij even nadenken: ‘Ik vind het vooral van belang dat er geluisterd wordt naar mensen en dat ze echt gehoord worden. Ook in mijn werk als psychiatrisch verpleegkundige merk ik vaak dat dit heel belangrijk is, soms belangrijker dan de uiteindelijke resultaten. Ik vind het fijn om mensen te kunnen ondersteunen, zodat zij op een positieve manier kunnen werken. En daar hoort ook een goede beloning bij.’ Margret blijft zich daar sterk voor maken. ‘Ik streef naar rechtvaardigheid en goede kwaliteit van zorg. Om beiden te kunnen bewerkstelligen zijn onder andere goede arbeidsvoorwaarden van essentieel belang zijn. Ook daarom voelt Margret zich bij NU’91 thuis: ‘NU’91 is een vakbond die zich niet alleen sterk maakt voor deze arbeidsvoorwaarden maar ook kijkt naar de zorginhoudelijke kant.’ En daar draagt zij als vakbondsconsulent graag een steentje aan bij. ZORGANNONUMMER 134 - 17

Deel en inspireer op www.zorgsuccessen.nl

Stichting IZZ introduceert IZZ Zorgsuccessen Samen verbeteren we de zorg. IZZ Zorgsuccessen is het nieuwe initiatief van IZZ om zorginstellingen te stimuleren succesvolle pilots of programma’s te delen. IZZ zoekt hiervoor projecten die aantoonbaar bijdragen aan de kwaliteit van zorg of aan de duurzame inzetbaarheid van zorgmedewerkers. Meld uw project aan op www.zorgsuccessen.nl

IZZZORGANNONUMMER Zorg voor 134 de- 18zorg

IZZ wil successen in de zorg met bewezen toegevoegde waarde actief begeleiden en ondersteunen bij de implementatie in andere zorginstellingen. Zo worden goede initiatieven in de zorg verspreid en maken we samen de zorg beter! Met het aanmelden van het project: • draagt u met uw kennis en ervaring bij aan de verbetering van de zorg in Nederland; • krijgt u publiciteit en daardoor een grotere bekendheid van het project; • maakt uw project kans op actieve begeleiding en ondersteuning van Stichting IZZ bij implementatie in andere zorginstellingen.

Meld uw project aan op www.zorgsuccessen.nl

Boeken

Complementaire zorg in de palliatieve zorgverlening De aandacht voor complementaire zorg groeit. Het wordt vooral ingezet als aanvulling op de reguliere manier van werken in de palliatieve zorg. In dit prachtig geïllustreerde boek worden handvatten, tips en adviezen gegeven over hoe de complementaire zorg kan worden ingezet. Ook komen meningen en persoonlijke ervaringen van zorgverleners en zorgvragers aan bod. Hoofdonderwerp in dit bijna 500 pagina’s tellende boek is de aromazorg. Een selectie aan essentiële oliën, basisoliën en andere basisstoffen en hun toepassingen - massage, aquazorg en ontspanning - worden diepgaand besproken. Daarnaast wordt uitgebreid ingegaan op het fenomeen pijn en de wijze waarop complementaire zorg ondersteuning kan bieden bij de verlichting daarvan. Ook zijn adviezen opgenomen voor toepassing van deze aanvullende zorg bij kinderen en bij zorgvragers met bijzondere behoeften, bijvoorbeeld op grond van leefstijl of religie. Verkrijgbaar via www.levensboom.com Titel: Complementaire zorg in de palliatieve zorgverlening Auteur: Madeleine Knapp Hayes-Wellhüner Druk: 1e druk, 2013 ISBN: 97 890 817 674 08 Prijs: E 79,95

NUfo

is de digitale nieuwsbrief van NU’91. Hierin vind je het laatste nieuws over NU’91 en over de ontwikkelingen binnen de zorg. Wil jij ook NUfo ontvangen? Ga dan naar www.nu91.nl en log in via Mijn NU’91 en pas Mijn gegevens aan.

Ikben

NUlid

Geef het ons op tijd door wanneer je van adres verandert of van werkgever. Vul de nieuwe gegevens in en stuur de bon -zonder postzegel - naar: NU’91 Ledenadministratie Antwoordnummer 9331 3500 ZC Utrecht Je kunt de wijzigingen natuurlijk ook per email doorgeven: [email protected]

naam lidnr. email

Nieuw adres adres postcode tel. nr.

woonplaats

oude postcode

rekeningnr.

Nieuwe werkgever naam instelling adres postcode

plaats

ingangsdatum email werk ZORGANNONUMMER 134 - 19

SPEC A ANBIE IALE DING VO OR NU’91 L EDEN!

8 m m

waarom kopen.... waarom kopen....

Meer info pagina rmatie op

voordelig leasen voor voordelig leasen voor particulier! de de particulier! inclusief

inclusief

nieu wenieu a utowe a uto verze kering all-riskall-risk verze kering onderhou dskosten onderhou dskosten pechhulp pechhulp inleverregeling inleverregeling wegenbela wegenbela sting sting af leverkosten af leverkosten

m m

waarom kopen.... waarom kopen....

u beta alt alleen nogbra dendstof! bra ndstof! u beta alt alleen nog de www.leasem.nl www.leasem.nl