FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID
Geweldbeheersing in de praktijk. Een verkennend onderzoek.
Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (01106078) Van de Velde Nigel Academiejaar 2014-2015
Promotor : Prof. Dr. Lieven Pauwels
Commissaris : Lic. Jannie Noppe
Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen
Ondergetekende, VAN DE VELDE NIGEL (01106078) geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum: 10 augustus 2015
Handtekening: Nigel Van de Velde
Trefwoorden Politie Politiegeweld Geweldbeheersing Opleiding en training Oostende
III
Woord vooraf Deze masterproef is tot stand gekomen in het kader van de opleiding criminologische wetenschappen aan de Universiteit Gent. In de eerste plaats wil ik mijn promotor Prof. Dr. Lieven Pauwels bedanken om mij tijdens heel het ontwikkelingsproces met raad en daad bij te staan. Ook wil ik het politiekorps van Oostende bedanken voor de bereidwillige medewerking aan dit onderzoek. In het bijzonder ben ik de zeventien politiemensen dankbaar die deelgenomen hebben aan de interviews, alsook de overige politiemensen die mij tijdens de observaties de nodige informatie verstrekt hebben. Een bijzonder woord van dank gaat uit naar commissaris Carlo Smits, die als mijn voornaamste contactpersoon in het politiekorps van Oostende fungeerde en daarbij de regeling van praktische zaken voor zijn rekening nam. Tot slot wil ik mijn ouders bedanken voor hun hulp, steun en vele geduld.
IV
Inhoudsopgave Woord vooraf ........................................................................................................................ IV Inhoudsopgave......................................................................................................................... V Inleiding .................................................................................................................................... 1 Deel 1: theoretisch luik ............................................................................................................ 4 1. Theoretische invalshoek ..................................................................................................... 4 1.1. Inleiding ....................................................................................................................... 4 1.2. Defiance theory van Sherman...................................................................................... 4 1.3. De theorie toegepast op geweld en geweldbeheersing ................................................ 5 1.4. Besluit .......................................................................................................................... 6 2. Geweldbeheersing .............................................................................................................. 7 2.1. Inleiding ....................................................................................................................... 7 2.2. Omzendbrief GPI 48 .................................................................................................... 7 2.2.1. Definitie geweldbeheersing .................................................................................. 7 2.2.2. Doelstelling ........................................................................................................... 8 2.2.3. Opleiding en training ............................................................................................ 8 2.3. Omzendbrief GPI 48bis ............................................................................................. 10 2.4. Omzendbrief GPI 62 .................................................................................................. 11 2.5. Omzendbrief GPI 81 .................................................................................................. 12 2.6. Praktijk....................................................................................................................... 13 2.7. Besluit ........................................................................................................................ 14 3. Geweld in het politiewerk ................................................................................................ 16 3.1. Inleiding ..................................................................................................................... 16 3.2. Definitie politiegeweld .............................................................................................. 16 3.2.1. Wet op het politieambt ........................................................................................ 16 3.2.2. De deontologische code van de politiediensten .................................................. 19 3.2.3. Internationale politieliteratuur ............................................................................ 19 3.3. Politiegeweld in de praktijk ....................................................................................... 20 3.3.1. Onrechtmatig politiegeweld ................................................................................ 20 3.3.2. Verklaringsfactoren............................................................................................. 21 3.4. Geweld tegen de politie ............................................................................................. 23 3.5. Besluit ........................................................................................................................ 25 V
Deel 2: empirisch luik ............................................................................................................ 26 4. Methodologie ................................................................................................................... 26 4.1. Inleiding ..................................................................................................................... 26 4.2. Onderzoeksvragen ..................................................................................................... 26 4.3. Onderzoeksdesign: case study ................................................................................... 26 4.4. Onderzoeksmethoden ................................................................................................ 27 4.4.1. Documentenanalyse ............................................................................................ 27 4.4.2. Observaties .......................................................................................................... 28 4.4.3. Interviews ............................................................................................................ 29 4.5. Dataverzameling ........................................................................................................ 30 4.5.1. Onderzoekspopulatie........................................................................................... 30 4.5.2. Steekproefkader .................................................................................................. 30 4.5.3. Selectie van respondenten ................................................................................... 31 4.6. Verloop van het onderzoek ........................................................................................ 33 4.6.1. Documentenanalyse ............................................................................................ 33 4.6.2. Observaties .......................................................................................................... 33 4.6.3. Interviews ............................................................................................................ 34 4.7. Data-analyse .............................................................................................................. 35 4.8. Besluit ........................................................................................................................ 35 5. Onderzoeksresultaten ....................................................................................................... 36 5.1. Inleiding ..................................................................................................................... 36 5.2. (Beleids)aansturing inzake geweldbeheersing........................................................... 36 5.2.1. Visie van de korpschef en de leidinggevenden interventie ................................. 36 5.2.2. De ervaren aansturing ......................................................................................... 38 5.2.3. Problemen bij de (beleids)aansturing.................................................................. 40 5.3. Trainingen in geweldbeheersing ................................................................................ 41 5.3.1. Trainingslocaties en -materiaal ........................................................................... 42 5.3.2. Soorten trainingen ............................................................................................... 43 Algemeen ................................................................................................................. 43 GPI 48 ...................................................................................................................... 48 Thor .......................................................................................................................... 49 Monitoren ................................................................................................................. 55 Conclusie.................................................................................................................. 56 5.3.3. Nut van de trainingen .......................................................................................... 57 5.3.4. Problemen tijdens en met de trainingen geweldbeheersing ................................ 59 VI
5.4. Geweldbeheersing op het terrein ............................................................................... 61 5.4.1. De verschillende diensten ................................................................................... 61 5.4.2. Gebruikte strategieën .......................................................................................... 64 5.4.3. Daadwerkelijk gebruik van geweld(beheersing) ................................................ 68 5.4.4. Problemen bij de toepassing van geweldbeheersing op het terrein .................... 71 5.5. De “heilige drievuldigheid van geweldbeheersing” .................................................. 73 5.6. Besluit ........................................................................................................................ 74 6. Conclusie .......................................................................................................................... 77 Bibliografie ............................................................................................................................. 86 Bijlagen ................................................................................................................................... 94 Bijlage 1: contactbrief .......................................................................................................... 95 Bijlage 2: “informed consent” .............................................................................................. 97 Bijlage 3: organogram PZ Oostende .................................................................................... 99 Bijlage 4: observatieschema ............................................................................................... 100 Bijlage 5: vragenlijsten interviews ..................................................................................... 101 Bijlage 6: cd-rom met uitgetypte interviews ...................................................................... 108
VII
Inleiding Wanneer gevraagd wordt om de politie als instituut te typeren, wordt steevast vermelding gemaakt van het monopolie op legaal geweld (Bittner, 1980; De Raedt et al., 2013). De politie beschikt als enige over de mogelijkheid om geweld en dwang te gebruiken wanneer dit nodig is in het kader van de uitoefening van hun taken en bevoegdheden. Dit moet enigszins genuanceerd worden, aangezien het geweldsmonopolie gedeeld wordt met enkele andere instituties zoals Defensie. Geenszins beschikt de burger over een mogelijkheid om geweld toe te passen in interactie met andere burgers en de politie, behoudens wanneer sprake is van een wettelijke uitzonderingsgrond zoals bijvoorbeeld wettige verdediging. Dit staat natuurlijk in schril contrast met de realiteit, waar de burger wel degelijk gewelddadig uit de hoek durft te komen (Vanderheiden, Goossens & Timmer, 2012). Dit wetende is het noodzakelijk dat politieambtenaren enerzijds leren omgaan met het geweld dat gericht is tegen henzelf en andere burgers en anderzijds met de dwang die zij zelf toepassen om dit burgergeweld te voorkomen of te stoppen. Dit leren omgaan met geweld en dwang vindt plaats tijdens de diverse opleidingen en trainingen in geweldbeheersing. Het is omzendbrief GPI 48 van 17 maart 2006 die bepaalt wat onder geweldbeheersing begrepen moet worden. Het gaat meer bepaald over de vaardigheden, technieken en kennis waarover politieambtenaren moeten beschikken om hen in staat te stellen mogelijke gevaarlijke situaties te beheersen op de minst gewelddadige wijze. Wat politiegeweld al dan niet mag inhouden, wordt uitgewerkt in de Wet op het politieambt van 5 augustus 1992. Algemeen kan gesteld worden dat het alle procedés omvat waarbij een persoon geneutraliseerd wordt, gaande van het aanmanen tot het doden. Het geweld kan zowel verbaal, fysiek als moreel zijn, waarbij mogelijks gebruik gemaakt wordt van de beschikbare bewapening (De Raedt et al., 2013). Op het einde van de diverse opleidingen is het de bedoeling dat elke politieambtenaar beschikt over een gedegen kennis van de geldende wetgeving en deontologie, de gepaste psychosociale en fysieke vaardigheden adequaat kan aanwenden en de beschikbare middelen en interventietechnieken optimaal kan gebruiken. Dat politieambtenaren op het terrein deze doelstellingen bereikt hebben, kan impliciet afgeleid worden uit het feit dat ze geslaagd zijn in hun (basis)opleiding. Dit is althans wat men zou verwachten. Het is maar de vraag of dit effectief ook het geval is. Om dit na te gaan is het noodzakelijk om te beschikken over kennis 1
van geweldbeheersing zoals het op het terrein uitwerking krijgt. Hier wringt net het schoentje. Tot op heden is immers nog niet extensief onderzocht hoe in politiekorpsen precies vorm gegeven wordt aan geweldbeheersing (Bourdoux & Cuvelier, 2007). Wel is in een recent onderzoek al gebleken dat de trainingen in geweldbeheersing niet overal verlopen zoals voorgeschreven (Van Branteghem et al., 2013). De vraag dringt zich dan ook op of er een korps te vinden is waar geweldbeheersing naar behoren functioneert. In het kader van dit onderzoek werd evenwel een politiekorps aangetroffen waar geweldbeheersing op peil staat. Door inzicht te verwerven in de manier waarop geweldbeheersing in een Vlaams politiekorps aangepakt wordt, meer bepaald in het politiekorps van Oostende, wil deze masterscriptie een bescheiden bijdrage leveren aan de bestaande kennis over geweldbeheersing. Aangezien op wetenschappelijk niveau nog niet extensief onderzocht werd hoe lokale politiekorpsen in de praktijk precies omgaan met geweldbeheersing, is het de facto noodzakelijk een studie op te zetten die exploratief van aard is. Hierbij is het de bedoeling te komen tot een kader waarin geschetst wordt hoe men in het politiekorps van Oostende omgaat met geweldbeheersing. Deze doelstelling vertaalt zich in volgende onderzoeksvragen: 1. Hoe verloopt de (beleids)aansturing inzake geweldbeheersing? 1.1. Wat is de visie van de korpschef op geweldbeheersing? 1.2. Wat is de visie van de leidinggevenden van de afdeling interventie op geweldbeheersing? 1.3. Welke concrete aansturing ervaren de personeelsleden? 1.4. Wat zijn de problemen bij de (beleids)aansturing? 2. Welke rol spelen de diverse trainingen in geweldbeheersing? 2.1. Welke trainingen zijn er? 2.2. Wat houden deze trainingen in? 2.3. Hoe dragen deze trainingen bij tot de ontwikkeling van geweldbeheersing? 2.4. Wat zijn de problemen tijdens en met de trainingen in geweldbeheersing? 3. Hoe gaan leden van de diverse politiediensten op het terrein om met geweldbeheersing? 3.1. Op
welke
wijze
komen
de
verschillende
diensten
in
aanraking
met
geweld(beheersing)? 3.2. Welke strategieën hanteren zij om het geweldgebruik te beheersen? 2
3.3. Hoe wordt omgegaan met politiegeweld wanneer het zich toch voordoet? 3.4. Wat zijn de problemen die de politiemensen op het terrein ervaren bij het toepassen van geweldbeheersing? In de eerste plaats is het onderzoek praktijkgericht. Dit wil zeggen dat het de bedoeling is een werkstuk af te leveren waarmee de verschillende politieactoren op het terrein verder aan de slag kunnen gaan. Zo kunnen de onderzoeksresultaten gebruikt worden bij het opstellen van een beleid dat niet louter bestaat uit mooie intenties, maar ook uit doelstellingen en acties die rekening houden met de realiteit en in de praktijk effectief uitvoerbaar zijn. Daarnaast kan de theoretische relevantie
niet ontkend worden. Wat
momenteel geweten is
over
geweldbeheersing is immers beperkt, waardoor ook deze studie nieuwe bouwstenen zal aanleveren voor kennisontwikkeling. De criminologische relevantie van deze scriptie is ook meteen duidelijk. De studie van politie maakt al sinds jaar en dag deel uit van de criminologie. Als belangrijke actor in de strafrechtsketen komt ze dan ook voortdurend in contact met criminaliteit en deviantie. Hoe politieambtenaren omgaan met burgers is dan ook een studiegebied waar veel wetenschappelijke interesse voor is (Verwee, 2009). In wat volgt komt achtereenvolgens een theoretisch en een empirisch luik aan bod. In het theoretisch deel wordt stilgestaan bij onderzoeksbevindingen uit eerdere studies, dit op basis van een literatuurstudie. Het bestaat uit drie hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk wordt de theoretische invalshoek van deze scriptie behandeld. Daarna wordt in het tweede hoofdstuk weergegeven wat geweldbeheersing precies inhoudt. In het derde hoofdstuk wordt ten slotte het geweld in de politiepraktijk onderzocht. Hierbij gaat het zowel om geweld dat de politie zelf toepast als geweld dat tegen hen gebruikt wordt. Vervolgens wordt het empirisch deel behandeld doorheen drie hoofdstukken. In het vierde hoofdstuk wordt de methodologie van het eigen onderzoek beschreven. Nadien volgt een uiteenzetting van de resultaten in het vijfde hoofdstuk, om te eindigen met een algemene conclusie in hoofdstuk zes.
3
Deel 1: theoretisch luik 1. Theoretische invalshoek 1.1. Inleiding In dit inleidend hoofdstuk wordt het belang van geweldbeheersing vanuit theoretisch oogpunt aangetoond. Eerst wordt de defiance theory van Sherman uiteengezet. Vervolgens wordt weergegeven hoe de theorie precies toegepast kan worden op politiegeweld en geweldbeheersing. 1.2. Defiance theory van Sherman In 1993 heeft Lawrence W. Sherman zijn defiance theory voorgesteld (Sherman, 1993). In deze theorie geeft hij de factoren weer die ervoor zorgen dat bestraffing ofwel leidt tot weerstand, ofwel tot afschrikking. Opdat weerstand zou plaatsvinden, moet worden voldaan aan vier noodzakelijke, cumulatieve voorwaarden. De eerste twee voorwaarden zijn het ervaren van de sanctie als oneerlijk en stigmatiserend. Daarnaast dient de dader slechte maatschappelijke bindingen te hebben. Tot slot moet de dader ook de schaamte ontkennen die gepaard gaat met de bestraffing. Wanneer deze vier condities gelijktijdig aanwezig zijn, zal volgens Sherman de dader met weerstand reageren op bestraffing. Het vertrekpunt van de theorie is de verscheidenheid aan effecten van bestraffing (Bouffard & Piquero, 2010). Sanctionering leidt ofwel tot een daling van toekomstige misdrijven, een stijging ervan, of het heeft er geen effect op. Welke uitkomst het precies zal zijn, hangt onder meer af van het type dader, de maatschappelijke reactie en de sociale setting. Zo bijvoorbeeld zal een dader met sterke maatschappelijke bindingen, die een sanctie als eerlijk ervaart en de schaamte die door de bestraffing teweeg wordt gebracht, aanvaardt, afgeschrikt worden om in de toekomst gelijkaardige misdrijven te plegen. Daarentegen zal een dader met slechte bindingen, die de schaamte als gevolg van een oneerlijke en stigmatiserende bestraffing ontkent, waarschijnlijk opstandig reageren en in de toekomst opnieuw misdrijven plegen. De theorie zelf bevat aldus enkele constitutieve elementen (Bouffard & Sherman, 2014). Een eerste is de ervaren rechtvaardigheid of legitimiteit van de sanctie of sanctionerende instantie. Percepties over de rechtvaardigheid van een sanctie en het gevoel van stigmatisering kunnen inwerken op de sociale bindingen van een individu en zo deviantie teweegbrengen. Ook de sociale bindingen spelen dus een cruciale rol. Zo zullen mensen met sterke maatschappelijke 4
bindingen niet opstandig reageren op een als oneerlijk ervaren sanctie, om zo hun bindingen niet in gevaar te brengen. Tot slot is schaamte van essentieel belang. Volgens Sherman is dit zelfs het primaire causale mechanisme om weerstandseffecten te verklaren. Wanneer een individu de schaamte die met een sanctie gepaard gaat, aanvaardt, zal hij het gestelde gedrag in de toekomst proberen vermijden. Wanneer daarentegen een individu weigert de schaamte te erkennen, dan zou hij kunnen reageren met een eigengerechtigde woede, wat finaliter resulteert in meer deviantie. Dat de theorie niet enkel mooi klinkt op papier, bewijst het empirisch materiaal dat voorhanden is. Zo vonden Piquero en Paternoster (1998) dat bepaalde jongeren die bestraft werden voor druggebruik, dit ervoeren als oneerlijk en opstandig reageerden door middel van meer delinquentie. Belvedere, Worrall en Tibbetts (2005) kwamen tot de bevinding dat minderheden zich oneerlijk behandeld kunnen voelen door blanke agenten en daardoor opstandiger zullen reageren. Daarnaast werd in een recente studie aangetoond dat politieambtenaren die in het verleden ernstige tuchtsancties ondergaan hebben, een grotere kans hebben om verdere klachten te ontvangen in vergelijking met politiemensen die niet gesanctioneerd zijn geweest. De verklaring die de onderzoekers aanreiken, is dat de ervaren onrechtvaardigheid van het tuchtsysteem deviantie bij agenten promoot (Harris & Worden, 2014). 1.3. De theorie toegepast op geweld en geweldbeheersing De hierboven uiteengezette theorie helpt ons het belang van geweldbeheersing in te zien. Bestraffing die als onrechtvaardig of excessief ervaren wordt, kan leiden tot meer deviantie. Dit leidt theoretisch gezien tot de conclusie dat een toename van deviantie een halt toegeroepen kan worden door burgers rechtvaardig en respectvol te behandelen. Deze zienswijze staat evenwel in contrast met de veelal verkozen harde aanpak van deviantie en criminaliteit, zoals bijvoorbeeld het geval is bij nultolerantie. Wanneer de theorie toegepast wordt op politiegeweld, kunnen we stellen dat de burger eveneens deviant zou reageren wanneer hij het gevoel heeft onrechtvaardig te worden behandeld door de politie. Als de politie haar boekje te buiten gaat en op ongepaste wijze geweld gebruikt, zal dit bij de burger overkomen als een onrechtvaardige bestraffing, wat op zijn beurt zal leiden tot meer weerspannigheid en burgergeweld in de toekomst. Geweldbeheersing heeft precies tot doel de politie op een correcte wijze te leren omgaan met geweld. Een beleid dat voldoende aandacht schenkt aan geweldbeheersing zal ervoor zorgen dat politiegeweld tot een minimum herleid wordt. Zo zullen in het algemeen politie-interventies 5
correcter verlopen, waardoor ook meer politieoptredens als legitiem beschouwd zullen worden. Volgens de theorie van Sherman zou dit een toename van deviantie stoppen en mogelijks zelfs leiden tot een vermindering ervan. Aangezien de aanpak van deviantie en criminaliteit tot de essentie van de politie behoort (Van Ryckeghem & Hendrickx, 2009), kunnen we stellen dat ook geweldbeheersing een belangrijke positie inneemt. 1.4. Besluit De defiance theory van Sherman toont aan waarom het belangrijk is dat de politie haar geweldgebruik tot het strikt noodzakelijke beperkt, en bovendien telkens op een legitieme, correcte en rechtvaardige manier te werk gaat. Tussenkomsten waarbij de politie op een rechtmatige wijze omgaat met geweld, laten een betere indruk na bij de burger. Dit zou op zijn beurt zelfs kunnen leiden tot minder deviantie.
6
2. Geweldbeheersing 2.1. Inleiding In dit tweede hoofdstuk wordt stilgestaan bij het concept van geweldbeheersing en wat het allemaal inhoudt. Allereerst wordt het wettelijk kader besproken. In het basisdocument, omzendbrief GPI 48, vinden we de definitie van geweldbeheersing terug, alsook de doelstelling en een beschrijving van de voorziene opleidingen en trainingen. Omzendbrief GPI 48bis is een aanvulling op omzendbrief GPI 48 en behandelt kort AMOK-incidenten. Daarna wordt omzendbrief GPI 62 besproken die de bewapening van de geïntegreerde politie behandelt. Dit eerste deel wordt afgesloten met een beknopte analyse van omzendbrief GPI 81 inzake de bijzondere bijstand van de lokale politie. Ten slotte worden in het laatste deel van dit hoofdstuk enkele bevindingen van wetenschappers en praktijkdeskundigen gepresenteerd. 2.2. Omzendbrief GPI 48 Wat geweldbeheersing precies inhoudt, wordt nader omschreven in omzendbrief GPI 48 van 17 maart 2006. De voornaamste focus van deze omzendbrief is het organiseren van de opleidingen en trainingen in de verschillende domeinen van geweldbeheersing. De richtlijnen moeten zorgen voor de verzekering van de constante ontwikkeling en verbetering van de onderwezen materies, evenals hun eenvormigheid en dit in overeenstemming met de behoeften van het terrein (Liners, 2007). 2.2.1. Definitie geweldbeheersing Geweldbeheersing wordt beschreven als de politiewetenschap die de politieleden, geconfronteerd met een gevaarlijke of potentieel gevaarlijke situatie, moet toelaten deze met een maximum aan veiligheid aan te kunnen pakken en beheersen en ze op de minst gewelddadige wijze op te lossen. Bij deze omschrijving kunnen enkele bedenkingen gemaakt worden (Liners, 2007). Ten eerste is een politiewetenschap iets heel abstract, terwijl de houding van een politieambtenaar en de handelingen die hij stelt concrete en voor iedereen waarneembare gegevens zijn. Ten tweede kan worden afgevraagd of geweldbeheersing enkel aan bod moet komen in een gevaarlijke of potentieel gevaarlijke situatie. De praktijk leert dat elke situatie kan uitmonden in een gevaarlijke situatie, waaruit volgt dat geweldbeheersing een leidraad van het politiewerk moet zijn. De bekwaamheid om het politioneel optreden te beheersen, berust tegelijk op het volledig respecteren van het wettelijk en deontologisch kader, het adequaat toepassen van psychosociale 7
en fysieke vaardigheden, de optimale aanwending van de middelen en het gebruik van de nodige interventietechnieken. In navolging van dit gegeven wordt het concept geweldbeheersing, voor wat betreft de ontwikkeling en organisatie van de opleidingen en trainingen, onderverdeeld in vier domeinen. Zo zijn de vier pijlers van geweldbeheersing:
de wetgeving, de deontologie en de psychosociale vaardigheden;
de fysieke vaardigheden inzake dwang zonder vuurwapen;
de fysieke vaardigheden inzake dwang met vuurwapen;
de politionele interventietactieken.
2.2.2. Doelstelling De doelstelling van de opleiding en training in geweldbeheersing is het aanleren, ontwikkelen en onderhouden van vaardigheden die de politieambtenaar in staat moet stellen om zo goed mogelijk gevaarsituaties of potentieel gevaarlijke situaties, waarmee hij op het terrein kan geconfronteerd worden, te beheersen. Het gaat zowel om het onder controle houden van geweld dat tegen de politie gericht is, als geweld dat de politie zelf gebruikt tegen de burger. Voor het oplossen van (potentieel) gevaarlijke situaties vormt het werk in ploegverband de basisinterventievorm. Er wordt van elke politieambtenaar verwacht dat hij:
conflictsituaties (of potentiële conflictsituaties) kan herkennen, analyseren en de risico’s eraan verbonden kan inschatten;
de interventiemodaliteiten eigen aan iedere situatie kan beoordelen;
de dwangmiddelen op een progressieve wijze kan aanwenden met inachtneming van het principe van de proportionaliteit in verhouding tot de dreiging;
zolang mogelijk het gebruik van fysieke dwang kan uitstellen;
zijn eigen veiligheid en deze van zijn collega’s en derden kan waarborgen.
2.2.3. Opleiding en training Opdat een politieambtenaar in staat zou zijn een gevaarsituatie op een veilige manier met een minimum aan geweld op te lossen, is het noodzakelijk dat hij beschikt over de vereiste kennis en vaardigheden. Elke politieambtenaar krijgt een eerste maal te maken met geweldbeheersing tijdens de basisopleiding aan een van de erkende politiescholen. Daarna is het steeds mogelijk om bijkomende opleidingen te volgen om zich zo verder te verdiepen in geweldbeheersing. Bij elke opleiding staat het aanleren van nieuwe kennis en vaardigheden centraal. Dit staat in contrast met de trainingen in geweldbeheersing, waar het de bedoeling is om de reeds verworven kennis en vaardigheden te onderhouden en verbeteren. Ook worden de trainingen 8
georganiseerd in de politiezones zelf, tegenover de opleidingen die plaatsvinden in de politiescholen. Hoe de opleidingen en trainingen eruitzien, staat beschreven in trainingsprogramma’s. Deze programma’s worden opgesteld door de bevoegde overheid in samenwerking met de specialisten geweldbeheersing die verantwoordelijk zijn voor de trainingen, ook wel monitoren genoemd. Hierbij baseren deze actoren zich op de trainingsmodules en handboeken/brochures geweldbeheersing ontwikkeld door het Pedagogisch Comité (cf. infra) en de behoeften van de operationele leden op het terrein. De opleidingen in geweldbeheersing bevatten drie niveaus van vaardigheden: het basisniveau, het gekwalificeerd niveau en het gespecialiseerd niveau. Het basisniveau is het niveau dat behaald wordt op het einde van de basisopleiding en de verschillende voortgezette opleidingen. Het gekwalificeerd niveau bereikt men na verschillende functionele opleidingen gevolgd te hebben in een van de geweldbeheersingsdomeinen, andere dan de functionele opleiding van specialist in geweldbeheersing. Om het hoogste, gespecialiseerde niveau te bereiken, dient de functionele opleiding van specialist in geweldbeheersing voltooid te worden. Naast de diverse opleidingen zijn er ook trainingen die bestaan uit het herhalen van vaardigheden verworven tijdens de opleidingen, teneinde deze te onderhouden en te verbeteren. Voor wat betreft de operationele leden van het basis-, midden- en officierenkader, bestaat de training uit minstens vier sessies, verspreid over een periode van twaalf maanden. Deze trainingen worden verzekerd in de politiekorpsen door specialisten geweldbeheersing. Naast de permanente evaluatie tijdens de trainingssessies, gaan de verantwoordelijken voor de training jaarlijks over tot een certificatieve evaluatie van de vaardigheden in een vijfde trainingssessie. Dit heeft onder meer tot doel de moeilijkheden die de personeelsleden ervaren te detecteren. De resultaten van de jaarlijkse evaluatie worden aan de betrokkenen ter kennis gebracht, evenals aan de bevoegde overheid. Deze laatste bepaalt in samenwerking met de geweldbeheersingsspecialisten de te nemen maatregelen ten overstaan van personeelsleden die niet het vereiste niveau halen. Een voorbeeld van zo’n maatregel is het volgen van bijkomende trainingen. Om de opleidingen en trainingen in geweldbeheersing in goede banen te leiden, wordt voorzien in de oprichting van een Pedagogisch Comité en Cel Gevaarsituaties. Het Pedagogisch Comité wordt ingericht onder de verantwoordelijkheid van de Directeur van de Opleiding en heeft tot doel het ontwikkelen van de opleidings- en trainingsprogramma’s en het uitwerken van 9
pedagogische ondersteuning voor beiden. Daarnaast beoordeelt het alle voorstellen tot aanpassing van de ondersteuning alsook elke nieuwe programma-inhoud die voorgesteld wordt. De Cel Gevaarsituaties van de Directie van de Opleiding werkt in samenwerking met het Pedagogisch Comité aan de voortdurende ontwikkeling van het concept geweldbeheersing en onderzoekt voor ieder onderdeel elke vooruitgang en alle vernieuwingen die kunnen bijdragen aan het verbeteren van de vaardigheden van de politieambtenaren in het oplossen van gevaarsituaties. De Cel Gevaarsituaties coördineert bovendien de activiteiten van het Pedagogisch Comité volgens de richtlijnen van de Directeur van de Opleiding. 2.3. Omzendbrief GPI 48bis Deze omzendbrief is een aanvulling op omzendbrief GPI 48 en behandelt AMOK-incidenten. Het is belangrijk deze omzendbrief beknopt te bespreken aangezien zij een aantal bepalingen invoert die de opleiding en training in geweldbeheersing verder uitwerken. Zo wordt een bijzondere interventietechniek geïntroduceerd waarvan de basisprincipes en de vereiste opleiding en training in deze omzendbrief geregeld worden. Allereerst dienen AMOK-incidenten gedefinieerd te worden. De notie “AMOK-incident” dekt een ruime lading en betreft alle situaties waarbij één of meerdere personen op een bepaalde locatie de daar aanwezige personen aanvallen om zo veel mogelijk slachtoffers te maken, zonder zich daarbij te verschansen of gijzelaars te nemen. Een voorbeeld van dergelijk incident zijn de tragische gebeurtenissen in het kinderdagverblijf “Fabeltjesland” in januari 2009 te Dendermonde, waarbij Kim De Gelder twee kinderen en een begeleidster vermoordde (Redactie, 2009). Een bijzondere interventietechniek is uitgewerkt om gepast te kunnen reageren op dergelijke AMOK-incidenten. Zo moeten de handelingen van de dader zo vlug mogelijk gestopt worden. Hiertoe dient de politie de plaats of het gebouw zo vlug mogelijk te betreden om het gevaar voor de aanwezigen te minimaliseren. Een onmiddellijke interventie mag enkel uitgesteld worden als de krachtverhouding tussen de daders en de politie manifest ongelijk is en gewacht moet worden tot de politie over voldoende middelen beschikt om tussen te komen. Pas in laatste instantie kan gedacht worden aan evacuatie van de reeds getroffen slachtoffers. Om de nieuwe vaardigheden aan te leren, wordt voorzien in drie opleidingspakketten. Een eerste is bestemd voor de politiemensen die op het terrein als eerste dienen tussen te komen. Een tweede is voor de leidinggevenden op het terrein. Het derde opleidingspakket is gericht aan de personen die werkzaam zijn in de communicatie- en informatiecentra. Daarnaast wordt 10
het onderwerp ook behandeld in de basisopleiding, de voortgezette opleidingen en de trainingen. 2.4. Omzendbrief GPI 62 Deze omzendbrief handelt over de bewapening van de politie en is een verdere uitwerking van het Koninklijk Besluit van 3 juni 2007. Het wapentuig waarover de politie beschikt, is van cruciaal belang bij geweldbeheersing. Elke politieambtenaar beschikt over bepaalde wapens die hij in het kader van geweldbeheersing kan gebruiken. Het leren omgaan met deze middelen vormt dan ook steevast een onderdeel van de opleidingen en trainingen. Er zijn drie grote categorieën van bewapening. Als eerste is er de individuele bewapening die nominatief aan een personeelslid wordt toegekend en waarover deze bijgevolg permanent beschikt. Vanaf de graad van inspecteur gaat het om een halfautomatisch pistool, een uitschuifbare wapenstok en een neutraliserend middel zoals bijvoorbeeld pepperspray. Daarnaast is er de collectieve bewapening. Dit is de bewapening die niet hoofdelijk aan een personeelslid wordt toegekend, maar die hem tijdelijk ter beschikking kan worden gesteld bij het uitvoeren van bepaalde opdrachten. Het bestaat uit lange vuurwapens, onbuigzame of buigzame slagwapens en neutraliserende middelen. Tot slot is er de bijzondere bewapening. Enkel personen die specifieke kwalificaties voor deze bewapening verkregen hebben, mogen het gebruiken bij de uitoefening van bijzondere opdrachten. Als bijzondere bewapening kan onder meer worden beschouwd: onbuigzame wapenstokken met zijhandgreep, granaten en lanceerders. Deze opsomming is echter niet limitatief en kan steeds uitgebreid worden. In elk lokaal politiekorps is het de korpschef die de wijze van het dragen en vervoeren van de bewapening vastlegt. Hij kan ook beslissen of een personeelslid de individuele bewapening al dan niet buiten de dienst mag dragen. Daarnaast kan elke functionele overste de bewapening van een ondergeschikte tijdelijk afnemen wanneer het voorhanden hebben of dragen ervan een gevaar betekent voor het personeelslid zelf of voor een derde. Ook de korpschef kan het dragen van de bewapening verbieden wanneer blijkt dat een personeelslid zich niet onderwerpt aan de voorgeschreven opleidingen en trainingen of indien tijdens trainingen vastgesteld wordt dat de persoon in kwestie zijn bewapening niet correct gebruikt. Elk personeelslid staat zelf in voor het onderhoud van de individuele, collectieve of bijzondere wapens die hem permanent of tijdelijk worden toevertrouwd voor de uitvoering van zijn politieopdrachten. Elk personeelslid moet tevens alle maatregelen treffen om deze wapens veilig te kunnen bewaren en de goede werking ervan te verzekeren. Algemeen geldt dat de 11
wapens worden opgeslagen op een beveiligde plek die voor het publiek niet zichtbaar en toegankelijk is. Het is vervolgens de korpschef die enkele algemene modaliteiten kan vastleggen over de plaats waar de bewapening precies bewaard moet worden. Tot slot voorziet de omzendbrief in een meldingsplicht wanneer gebeurtenissen gepaard gaan met gewelddaden waarbij al dan niet gebruik is gemaakt van de politiebewapening, interventietechnieken of -tactieken. Onder meer de bevoegde bestuurlijke en gerechtelijke overheden, alsook de plaatselijke preventiediensten dienen hiervan in kennis te worden gesteld. 2.5. Omzendbrief GPI 81 Naar aanleiding van enkele incidenten waarbij lokale eenheden “bijzondere bijstand” betrokken waren, werd besloten een wettelijk kader te creëren dat de procedures, taakverdeling en het gebruik van dwang en geweld bij bijzondere bijstandsteams van de lokale politie vastlegt. Ten eerste wordt duidelijk gesteld dat er op lokaal niveau effectief nood is aan personeel met bijzondere bekwaamheden om steun te bieden in situaties waar het dreigingsniveau en het fysieke geweld de basiscompetenties van de doorsnee politieambtenaar overstijgen. Bijzondere bijstand wordt omschreven als het geheel van taken die betrekking hebben op situaties met een bijzonder risico op gevaar of geweld en die uitgevoerd worden door de lokale politie mits aanwending van specifieke technieken en bijzondere middelen waarvoor aangepaste opleidingen en trainingen worden gevolgd. Onder taken met een bijzondere risicograad wordt onder meer begrepen: arrestaties met bijzonder risico, versterkte huiszoekingen, transport van gevaarlijke gevangenen en het nabij beschermen van bedreigde personen. Wanneer het echter situaties betreft met een hoge risicograad, die een gespecialiseerde tussenkomst vereisen, wordt bij voorrang of exclusief beroep gedaan op de speciale eenheden van de federale politie die instaan voor gespecialiseerde steun en interventie. Het behoort tot de exclusieve verantwoordelijkheid van de korpschef van de lokale politie om te beslissen of de oprichting van een bijzonder bijstandsteam noodzakelijk is. Indien dit het geval zou zijn, houdt dergelijke beslissing tevens de verplichting in om te voorzien in selectie, opleiding, training, middelen en periodieke evaluaties. De inzet van “bijzondere bijstand” creëert in ieder geval geen bijkomend legaal kader voor het gebruik van geweld en is geen vrijgeleide om ongebreideld alle bevoegdheden, middelen en technieken waarover zij beschikken, in te zetten. Er wordt bovendien geen afbreuk gedaan aan 12
het op peil houden van de competenties en vaardigheden inzake geweldbeheersing van elke politieambtenaar zoals vooropgesteld wordt in GPI 48. 2.6. Praktijk Sinds de hervorming van het politielandschap, die eind vorige eeuw ingezet werd, worden grote inspanningen geleverd om een modern politiebestel op poten te zetten. De vele reguleringen getuigen hiervan (cf. supra). Ook geweldbeheersing plukt er de vruchten van en kent een gestage uitbouw. De invoering van de GPI 48 moet beschouwd worden als een geleidelijke ontwikkeling van een systeem waar de focus lag op training in het gebruik van (vuur)wapens naar een ander systeem waar het oplossen van gevaarsituaties centraal staat, en niet als de invoering van een nieuw systeem dat het oude plots vervangt. In vergelijking met vroeger, vereist GPI 48 geen grotere inspanning wat betreft het aantal trainingen en de evaluaties. Het bouwt veeleer verder op wat reeds bestond. Daarentegen bevat de omzendbrief toch een gevoelige vernieuwing wat de inhoud van de trainingen betreft. Zo wordt het personeel nu getraind in de vier domeinen van geweldbeheersing, terwijl die training zich in het verleden meestal en soms bijna uitsluitend beperkte tot het gebruik van vuurwapens. Dit leidde aanvankelijk tot de situatie waarin er een tekort was aan specialisten in het domein dwang zonder vuurwapen (Directie van de Opleiding, 2008). Een toereikend kader dat geweldbeheersing in al zijn aspecten behandelt, is een noodzaak. Toch volstaat ook dit niet om onrechtmatig politiegeweld in de realiteit volledig aan banden te leggen. Regulering, opleidingen en trainingen, zelfs in de meest geavanceerde vorm, zullen nooit kunnen beletten dat er nog altijd gevallen van verkeerdelijk gebruik of misbruik van geweld zullen plaatsgrijpen (Liners, 2007). Wel is het mogelijk om dergelijke zaken tot een minimum te beperken. Zowel de individuele politieambtenaren als de bevoegde overheidsinstanties dienen hun steentje bij te dragen, wil het een kans van slagen hebben. Het beschikken over kennis en vaardigheden om zelfs in de meest penibele situaties professioneel en integer te blijven handelen, blijft de leidraad die permanent in de houding en het gedrag van politiemensen aanwezig moet zijn (Bourdoux & Cuvelier, 2007). De basis voor deze attitudevorming wordt gelegd in de politieopleidingen. Nadien wordt er verder aan gesleuteld tijdens de trainingen geweldbeheersing in de lokale korpsen. Om het best mogelijke resultaat te bereiken, dient van bij het begin de nadruk gelegd te worden op elk aspect van geweldbeheersing. Zo zal het niet volstaan om een louter geconditioneerd reactief motorisch gedrag te verwerven en te onderhouden (Cockx & Van Imp, 2011). 13
Het bereiken van een deugdelijk niveau in geweldbeheersing blijkt echter geen sinecure te zijn. Reeds in de politiescholen worden enkele problemen opgemerkt die een goede ontwikkeling in de weg staan. Specifiek wordt vastgesteld dat aspirant-politieambtenaren de dag van vandaag getuigen van minder fysieke kwaliteiten, waardoor bepaalde technieken en vaardigheden niet optimaal aangeleerd kunnen worden (Hutsebaut, 2007). Zo is het bijvoorbeeld moeilijk voor personen met kleine handen om het vuurwapen comfortabel te hanteren. Dit heeft tot gevolg dat het materiaal niet langer aangepast is aan de fysieke eigenschappen van elke politieagent, terwijl dit wel als uitgangspunt naar voren geschoven wordt. Een gedegen opleiding kan dit probleem voor een stuk verhelpen, al kan het niet worden weggewerkt. Volgens sommigen ligt de oorzaak bij de steeds evoluerende selectiecriteria. Doordat men in het licht van de filosofie van gemeenschapsgerichte politiezorg meer en meer selecteert op basis van communicatieve vaardigheden, verdwijnen fysieke vaardigheden naar de achtergrond. Het is dan ook noodzakelijk dat de verantwoordelijken voor de selectie opnieuw meer rekening houden met de fysieke vereisten van de job (van der Torre et al., 2011). Een andere, algemene kritiek die geuit wordt door de politiescholen, is het gebrek aan lesuren dat aan geweldbeheersing gespendeerd kan worden (Van de Velde, 2013-2014). Het vastgelegde aantal lesuren volstaat niet. Om deze reden is het niet steeds mogelijk om aspirantpolitieagenten alles aan te leren wat vereist wordt in de praktijk. De specialisten geweldbeheersing die instaan voor de opleiding zijn dan ook reeds tevreden wanneer aspiranten een beperkte basis onder de knie hebben. Na de basisopleiding dient ook doorheen de verdere loopbaan aandacht geschonken te worden aan geweldbeheersing (Hutsebaut, 2007). In de lokale politiezones wordt hieraan voldaan door te voorzien in trainingen. In een grootschalig onderzoek blijkt echter dat de trainingen in geweldbeheersing niet overal verlopen zoals zou moeten (Van Branteghem et al., 2013). In sommige zones worden de voorgeschreven normen zelfs niet gehaald. Ook de tevredenheid over de trainingen laat te wensen over. Zo zijn de politieambtenaren die het meest met geweld in aanraking komen, zijnde agenten, inspecteurs en hoofdinspecteurs, van oordeel dat de trainingen geweldbeheersing niet volstaan. 2.7. Besluit Geweldbeheersing is een belangrijk begrip in de politiewereld. Het moet toelaten dat de politieleden gevaarlijke situaties met een maximum aan veiligheid en een minimum aan geweld kunnen aanpakken en beheersen. Om dit te kunnen realiseren is opleiding en training cruciaal. 14
Hiervoor wordt geweldbeheersing opgedeeld in vier domeinen. Het gaat om de wetgeving, de deontologie, en de psychosociale vaardigheden; de fysieke vaardigheden inzake dwang zonder vuurwapen; de fysieke vaardigheden inzake dwang met vuurwapen; en de politionele interventietactieken. Deze vier pijlers vormen echter een onlosmakelijk geheel en zijn elk noodzakelijk op het terrein. De grote hoeveelheid regelgeving benadrukt het belang van geweldbeheersing. Diverse aspecten worden in een regelgevend kader gegoten. Omzendbrief GPI 48 is het basisdocument en focust op het organiseren van de opleidingen en trainingen. Als aanvulling hierop regelt omzendbrief GPI 48bis de procedures bij AMOK-incidenten. Omzendbrief GPI 62 behandelt de bewapening van de politie. Tot slot bezorgt omzendbrief GPI 81 een kader voor de bijzondere bijstand op het lokale niveau. Het geheel aan wetgeving zou moeten zorgen voor een goede aanpak van politiegeweld. Toch zien we dat niet alles op wieltjes loopt. Hoewel geweldbeheersing in het huidige politielandschap beter ontwikkeld is dan ooit tevoren, worden nog steeds problemen ervaren.
15
3. Geweld in het politiewerk 3.1. Inleiding In dit derde hoofdstuk wordt de focus gelegd op het geweld waarmee politieambtenaren in de praktijk te maken krijgen. Allereerst wordt politiegeweld bestudeerd. Er wordt nagegaan wat het begrip precies inhoudt. In deze thesis wordt uitgegaan van wat wettelijk bepaald is, aangezien dit aangeeft wat de wetgever begrijpt onder toegelaten geweld en welke de contouren zijn waarbinnen het mag voorkomen. Het is het uitgangspunt van waaruit elke Belgische politieagent dient te vertrekken. Daarna komt het probleem van definiëring in de internationale wetenschappelijke literatuur kort aan bod. We hebben het bovendien over de prevalentie van politiegeweld en enkele mogelijke verklaringen ervoor. Tot slot wordt ook het probleem van geweld tegen de politie besproken. 3.2. Definitie politiegeweld 3.2.1. Wet op het politieambt De Wet op het politieambt van 5 augustus 1992 kan gezien worden als een van de meest fundamentele wetgevende akten voor wat het politiewezen betreft en bakent de belangrijkste bevoegdheden, taken, verplichtingen en verantwoordelijkheden van de politie af (De Raedt et al., 2013). Wanneer gefilterd wordt op bepalingen die verband houden met geweld, merken we op dat al in het allereerste hoofdstuk een relevant wetsartikel te vinden is. In artikel 1, derde lid, wordt gesteld dat dwangmiddelen slechts gebruikt mogen worden om de politionele opdrachten te vervullen en dit onder de wettelijke voorwaarden. Dit geldt dus ook voor het geweld- en vuurwapengebruik, dat met andere politiebevoegdheden gemeen heeft dat ze een dwangmiddel uitmaakt. Daarnaast onderscheidt het zich evenwel van andere bevoegdheden doordat het geweldgebruik geen losstaande bevoegdheid is, maar steeds dient om de uitoefening van andere bevoegdheden mogelijk te maken (Goossens & Hutsebaut, 2007). De voorwaarden uit artikel 1 worden, voor wat geweldgebruik betreft, verder uitgewerkt in artikel 37. Elke politieambtenaar mag geweld gebruiken om een wettig doel na te streven dat niet op een andere wijze bereikt kan worden, rekening houdende met de risico’s van dergelijk optreden. Bovendien dient elk gebruik van geweld redelijk te zijn en in verhouding te staan tot het nagestreefde doel. Tot slot moet aan elk gebruik van geweld een waarschuwing voorafgaan, tenzij het geweldgebruik daardoor onwerkzaam wordt. Dit zijn voorwaarden die gelden voor elke vorm van geweld. 16
Uit de artikelen 1 en 37 kunnen de algemene toepassingsvoorwaarden van geweldgebruik afgeleid worden (Goossens & Hutsebaut, 2007): - Wettigheid. Geweldgebruik dient een doel te beogen waarin de wet op uitdrukkelijke wijze voorziet of dat voortvloeit uit de uitvoering van een wettelijke politieopdracht of uit de reglementaire aanwending van een wettelijke bevoegdheid. Dit impliceert dat wanneer de opdracht waarbij geweld ingezet wordt, onwettig is, dan ook het geweldgebruik onwettig is. - Subsidiariteit. Zonder het geweld zou het wettig doel niet bereikt kunnen worden. Het geweldgebruik moet ultima ratio blijven. Het mag enkel aangewend worden indien het doel niet op een minder dwingende of gewelddadige manier bereikt kan worden en indien het gerechtvaardigd is door het beoogde doel. - Proportionaliteit. Het geweld moet redelijk zijn en in verhouding staan tot het nagestreefde doel. Het houdt in dat het minste geweld gebruikt moet worden. De proportionaliteitstoets moet zowel gebeuren in functie van het nagestreefde doel als in functie van de specifieke feitelijke omstandigheden. Bovendien wordt vereist dat ook rekening gehouden wordt met de risico’s dat het gebruik van geweld met zich meebrengt, zowel voor de persoon die het voorwerp uitmaakt van het geweld, derden, als de politiebeambte. Het betekent concreet dat het objectieve belang van het beoogde doel groter moet zijn dan de belangen die door het geweldgebruik gekrenkt worden. Het proportionaliteitsbeginsel impliceert dat het geweldgebruik beperkt moet blijven tot wat strikt noodzakelijk is om de betrokken opdracht uit te kunnen voeren. Hieruit valt af te leiden dat er een zekere differentiatie of gradatie in het geweldgebruik bestaat. Zo mag slechts naar wapens gegrepen worden wanneer de inzet van andere middelen zonder gevolg bleef of niet tot het verhoopte resultaat leidde. Het betekent ook dat wanneer het doel bereikt is, het geweld onmiddellijk moet stoppen. Naast deze algemene voorwaarden waaraan elk gebruik van geweld moet voldoen, worden specifieke toepassingsvoorwaarden gekoppeld aan het gebruik van handboeien en het gebruik van het vuurwapen. Artikel 37bis schrijft voor dat enkel in bepaalde gevallen politieambtenaren een persoon mogen boeien. Enerzijds gaat het om het overbrengen, uithalen en bewaken van
17
gedetineerden, anderzijds om het bewaken van een persoon die het voorwerp uitmaakt van een gerechtelijke of bestuurlijke aanhouding. Verder stipuleert artikel 38 dat slechts in vier specifieke gevallen overgegaan mag worden tot vuurwapengebruik. Zo is het toegelaten wanneer sprake is van wettigde verdediging in de zin van de artikelen 416 en 417 van het Strafwetboek. Vuurwapens mogen ook gebruikt worden tegen gewapende personen of in de richting van voertuigen met aan boord gewapende personen, indien aangenomen mag worden dat die vuurwapens klaar zijn voor gebruik en dat deze tegen personen gebruikt zullen worden. Ten derde mag naar het vuurwapen gegrepen worden wanneer politieambtenaren de aan hun bescherming toevertrouwde personen, posten, plaatsen of vervoer van gevaarlijke goederen op geen andere manier kunnen verdedigen. Tot slot mag het ook voor de bescherming van personen die aan hen zijn toevertrouwd in het raam van de uitvoering van een opdracht van gerechtelijke politie. In navolging van deze wettelijke bepalingen, omschrijven De Raedt et al. (2013) het gebruik van geweld als elke dwangmatige kracht van meer dan geringe betekenis, uitgeoefend op personen, zaken of dieren, inclusief het dreigen met geweld, waarbij in beginsel uitsluitend gebruik gemaakt wordt van de middelen die de bevoegde overheid ter beschikking stelt aan de politie. Dit is tevens de definitie die aangenomen wordt in de handboeken geweldbeheersing, uitgewerkt door het Pedagogisch Comité, en gebruikt wordt door de specialisten geweldbeheersing bij de opleidingen en trainingen van het politiepersoneel. Hieraan moet worden toegevoegd dat het gaat om een steunbevoegdheid van de politie, die ingezet kan worden om haar andere bevoegdheden uit te oefenen (Goossens & Hutsebaut, 2007). Wanneer het geweld wordt uitgeoefend volgens de wettelijke en ethische principes, is er sprake van rechtmatig handelen. Het begrip “politiegeweld” moet bovendien zo ruim mogelijk geïnterpreteerd worden (De Raedt et al., 2013). Het omvat alle procedés om een persoon te neutraliseren, gaande van een eenvoudige handgreep of armklem tot het gebruik van de wapenstok of het vuurwapen. Ook het materieel geweld op zaken, zoals het intrappen van een deur om een persoon te vatten, valt onder de definitie. Tot slot behoort verbaal geweld eveneens tot de definitie van politiegeweld. De politie is immers gemachtigd om mondelinge bevelen te geven aan de burger. De manier waarop dit gebeurt, kan gepercipieerd worden als agressief, intimiderend of dreigend. Dit staat uiteraard los van het feit dat elke politieambtenaar ook eenvoudigweg kan schelden, vernederen of beledigen.
18
3.2.2. De deontologische code van de politiediensten Ook in de deontologische code van de politiediensten van 10 mei 2006 wordt kort melding gemaakt van politiegeweld. Vooreerst gaat het om de artikelen 3, vijfde lid en 49 die een herhaling inhouden van de artikelen 1, derde lid, 37 en 38 van de Wet op het politieambt. Daarnaast bepaalt artikel 50 van de deontologie dat operationele politieambtenaren het recht én de plicht hebben om binnen de grenzen van de wettelijke voorschriften op de meest doeltreffende en kordate manier op te treden om het geweld te beëindigen of te voorkomen, wanneer zij geconfronteerd worden met fysiek geweld of een reële dreiging van fysiek geweld tegen henzelf of derden. Er wordt bovendien verduidelijkt dat politiemensen op elk ogenblik met geweld geconfronteerd kunnen worden of zelf genoodzaakt kunnen zijn om dwang aan te wenden, waardoor het belangrijk is dat zij beschikken over een geschikte fysieke en mentale opleiding, alsook een adequate uitrusting. 3.2.3. Internationale politieliteratuur Een groot probleem in de internationale politieliteratuur is dat er tot op heden nog geen eenduidige definitie van politiegeweld werd uitgewerkt (Alpert & Dunham, 2004). Het lukt de meeste deskundigen niet om een betekenisvolle conceptuele definitie te produceren (Klahm IV, Frank & Liederbach, 2014). Veel wetenschappers beperken zich tot het benoemen van een enkel aspect van geweld, zonder zich te bekommeren om een alomvattende definitie. Zo legt veel onderzoek de focus op fysiek geweld, meer bepaald het gebruik van de bewapening. Het gaat dan vaak om het gebruik van pepperspray (MacDonald, Kaminski & Smith, 2009; PayneJames, Rivers, Green & Johnston, 2014), het stroomstootwapen (MacDonald, Kaminski & Smith, 2009; Becour, 2013; Payne-James, Rivers, Green & Johnston, 2014) en het vuurwapen (Klinger & Brunson, 2009; Kesic, Thomas & Ogloff, 2012). Daarbovenop blijkt dat een heleboel onderzoekers voorbijgaan aan het feit dat er naast fysiek geweld ook verbaal geweld bestaat (Stenning et al., 2009). Een mogelijke verklaring voor deze omissie is dat veel onderzoek naar politieactiviteiten bijna uitsluitend gebruik maakt van officieel geregistreerde data. Hierbij moeten we vaststellen dat er nu eenmaal weinig officiële vaststellingen worden gemaakt aangaande verbale bevelen en andere communicatievormen (Klahm IV, Frank & Liederbach, 2014). Ondanks het gebrek aan eensgezindheid over de definitie van politiegeweld, is iedereen het er over eens dat geweldgebruik gezien moet worden als een continuüm. We weten immers dat 19
geweld een gradueel gegeven is, dat in één en dezelfde situatie mogelijks evolueert naar steeds meer ingrijpende vormen. Wanneer gewerkt wordt met een geweldscontinuüm, wordt het onderscheid gemaakt tussen verschillende gradaties van geweld. Het criterium om de verschillende niveaus te onderscheiden, is de schade dat het geweld berokkent bij de burger (Terrill & Mastrofski, 2002). Zo bevindt de minst ingrijpende gewelddaad zich onderaan het continuüm, meer bepaald geen of verbaal geweld, en staat de meest ingrijpende gewelddaad bovenaan, namelijk dodelijk geweldgebruik. 3.3. Politiegeweld in de praktijk In het Belgische politielandschap is het niet eenvoudig om een globaal zicht te krijgen op het geweldgebruik door politieambtenaren. Het probleem ligt bij het gebrek aan een centraal en uniform registratiesysteem. Hoewel omzendbrief GPI 62 voorziet in een meldingsplicht voor elke vorm van geweldgebruik, lijkt dit tot nu toe vooral dode letter te blijven. Lokale politiezones hebben meestal wel een eigen, intern registratiesysteem, al is het moeilijk om dit voor heel België in kaart te brengen. Daarentegen zijn wel enkele gegevens beschikbaar over een specifieke vorm van politiegeweld, namelijk illegitiem politiegeweld. Vanwege de publieke belangstelling voor onrechtmatig geweldgebruik door de politie en de schade die het haar berokkent, voelen enkele instanties en wetenschappers zich geroepen om meer klaarheid te scheppen. 3.3.1. Onrechtmatig politiegeweld De mogelijkheid om geweld te gebruiken is essentieel voor de goede werking van het politieapparaat. Tegelijk zet dit echter de deur open voor misbruik in de vorm van onrechtmatig geweldgebruik. Hiervan is sprake wanneer een politieambtenaar geweld aanwendt op een manier die niet voldoet aan de wettelijk gestelde voorwaarden van legaliteit, subsidiariteit of proportionaliteit. Een manier om te kijken naar mogelijk onrechtmatig politioneel geweldgebruik, zijn de klachten, aangiften en meldingen die gedaan worden bij het Vast Comité P. Wanneer men de meest recente cijfers erbij neemt, wordt duidelijk dat in 2013 bijna een op de vijf klachtendossiers, goed voor 572 dossiers in totaal, volledig of gedeeltelijk verband houdt met geweld of een agressieve houding van politieambtenaren ten aanzien van burgers (Vast Comité P, 2014a). Verhoudingsgewijs is het aantal klachten over politiegeweld de laatste vijf jaar hetzelfde gebleven. Met cijfers van het Vast Comité P moet echter voorzichtig omgesprongen 20
worden. Zo betreft het enkel klachten en meldingen, waarvan slechts een klein aantal gegrond is. In de jaren 2009-2012 werden bijvoorbeeld meer dan 1500 klachtendossiers aangaande politiegeweld behandeld. Slechts in 91 dossiers werd de strafvordering ingesteld. Uiteindelijk werden in 39 van die 91 rechterlijke eindbeslissingen leden van de politie schuldig verklaard aan politiegeweld (Vast Comité P, 2013). We mogen echter ook niet blind zijn voor mogelijke onderrapportage. Niet elk geval van (potentieel) illegitiem politiegeweld wordt bij het Vast Comité P gemeld. Het probleem van onrechtmatig geweldgebruik kan dus groter zijn dan gedacht. Toch toont ook wetenschappelijk onderzoek aan dat de politie in de realiteit niet vaak overgaat tot buitensporig geweldgebruik (Garner, Maxwell & Heraux, 2002; Hougardy, 2011). Geweld stuit in het sociale verkeer immers op afkeer en verbijstering, en de politie is doorgaans terughoudend in het gebruik ervan (van Reenen & Meershoek, 2012; Verwee, 2012). Zo werd in een bepaald onderzoek slechts één gewelddadige arrestatie waargenomen op een totaal van 376 geregistreerde observaties (Verwee, 2009). Toch schetsen de media vaak een ander beeld, waarbij bepaalde feiten uit de context worden getrokken en gedramatiseerd. Ook de opkomst van sociale media zorgt ervoor dat gewelddadige politieoptredens steeds vaker voor de ogen van de burger verschijnen, zonder weergave van de concrete omstandigheden (Rojek, Alpert & Smith, 2012). Er kan voorzichtig geconcludeerd worden dat slechts in een beperkt aantal tussenkomsten effectief sprake is van onrechtmatig politiegeweld. Wat precies aan de oorzaak hiervan ligt, is (nog) niet geweten. Of een goede praktijk van geweldbeheersing daadwerkelijk de voornaamste drijfveer is, is maar de vraag. Wel is zeker dat geen enkel voorval van onrechtmatig politiegeweld goed te praten valt. Het is dan ook noodzakelijk om te streven naar een wereld waarin het geheel niet voorkomt. Als ideaal kan dit tellen, al is de kans klein dat dit ooit realiteit zal worden (Liners, 2007). 3.3.2. Verklaringsfactoren In de internationale wetenschappelijke literatuur worden drie benaderingen onderscheiden om geweldgebruik door de politie te verklaren: de individuele, de situationele en de organisatorische benadering (Lersch & Mieczkowski, 2005; Noppe, 2013; Van de Velde, 20132014). Binnen de individuele benadering wordt vooral gekeken naar individuele verschillen tussen politieambtenaren.
Een
eerste
grote
categorie
van
verklaringsfactoren
zijn 21
achtergrondkenmerken zoals geslacht, opleiding en etnische afkomst. Onderzoeksresultaten tonen echter aan dat er geen eensgezindheid bestaat over de verklaringswaarde van deze factoren. Voor wat betreft geslacht, wijzen sommige studies op het bestaan van een gendereffect, waarbij mannelijke politieambtenaren vaker blijken over te gaan tot geweldgebruik (Garner, Maxwell & Heraux, 2002; Terrill & Mastrofski, 2002; Alpert & Dunham, 2004; Crawford & Burns, 2008). Daarnaast constateren sommige onderzoekers ook een effect van opleiding. Zo zouden politiemensen die een opleiding hoger onderwijs genoten hebben minder vaak terugvallen op fysiek geweld (Terrill & Mastrofski, 2002; Paoline & Terrill, 2007; Rydberg & Terrill, 2010). Tot slot komen Alpert en Dunham (2004) met betrekking tot etniciteit tot het besluit dat politieambtenaren vaker geweld gebruiken tegen verdachten met dezelfde etnische achtergrond. Ander onderzoek vindt echter geen verband tussen etnische afkomst en politiegeweld (Terrill & Mastrofski, 2002). Ook de samenhang tussen enerzijds geslacht en geweldgebruik en anderzijds opleiding en geweldgebruik wordt niet in elke studie bevestigd (Tankebe, 2011). Naast achtergrondkenmerken zijn er nog enkele andere individuele factoren die een verband hebben met politiegeweld. Het gaat om ervaring, stress en attitudes. Zo maken politieambtenaren die een hoger aantal dienstjaren achter de rug hebben minder gebruik van geweld (Terrill & Mastrofski, 2002; Manzoni & Eisner, 2006; Paoline & Terrill, 2007). Ook leidt geweldgebruik tot een toename van stress, al heeft het zelf geen rechtstreeks effect op geweld (Manzoni & Eisner, 2006). Ten slotte zijn er enkele attitudes die verband houden met geweldgebruik. Zo is betrokkenheid tot de politieorganisatie de sterkste verklarende factor (Tankebe, 2011). Politieambtenaren die een grote betrokkenheid tot de organisatie vertonen, keuren politiegeweld vaker af. Attitudes ten aanzien van de rol van de politie, het vertrouwen in de burger en het wettelijk kader, zijn volgens Terrill en Mastrofski (2002) dan weer niet gerelateerd aan geweldgebruik. De situationele benadering kijkt naar het gedrag en de achtergrondkenmerken van de verdachte, tijd- en ruimtegerelateerde kenmerken van de situatie en de informatiedoorstroom en het type delict. Achtergrondkenmerken zoals geslacht, etniciteit en sociaal-economische status van de verdachte kunnen nooit aangewend worden als rechtvaardigingsgrond voor politiegeweld. Toch verklaren ze in de praktijk soms gewelddadige optredens. Net zoals bij de achtergrondkenmerken
van
politieambtenaren,
zijn
ook
hier
geen
eensluidende
onderzoeksbevindingen (Terrill & Mastrofski, 2002). Wel is zeker dat het gedrag van de verdachte een groot effect heeft op het gedrag van politieambtenaren (Engel, Sobol & Worden, 22
2000; Crawford & Burns, 2008). Zo leiden oneerbiedig gedrag en een hoge mate van weerstand sneller tot geweldgebruik. Daarnaast hebben ook tijd- en ruimtegerelateerde kenmerken een impact op politiegeweld (Garner, Maxwell & Heraux, 2002; Crawford & Burns, 2008; Lee, Jang, Yun, Lim & Tushaus, 2010). Zo is een treffen tussen politie en burger in de avond en nacht gewelddadiger. Op gekende gevaarlijke plaatsen komt politiegeweld ook vaker voor. Bovendien heeft het aantal aanwezige personen een effect op het politieel geweldgebruik. Hoe meer omstanders, hoe meer geweld uitgeoefend wordt om de situatie onder controle te krijgen (Terrill & Mastrofski, 2002; Crawford & Burns, 2008). Daarentegen leidt de aanwezigheid van andere politieambtenaren dan weer tot minder geweldgebruik (Terrill & Mastrofski, 2002). Ook de informatiedoorstroom en het type delict houden verband met politiegeweld (Terrill & Mastrofski, 2002). Hierbij gaat het om factoren die de tussenkomst voorafgaan. Zo zal een politieambtenaar sneller overgaan tot geweld wanneer hij bij een oproep geïnformeerd wordt over een mogelijk gewelddadige interventie of wanneer hij zelf geweld verwacht. Ten slotte wordt in de organisatorische benadering gekeken naar de politiecultuur en de positie die leidinggevenden innemen ten aanzien van geweld. Als politieambtenaren werken in een organisatiecultuur waar geweld een aanvaardbaar middel is om met verdachten om te gaan, dan zullen ze zelf meer geweld uitoefenen. Dit geldt ook wanneer leidinggevenden geweldgebruik goedkeuren (Belur, 2010). Over de relatie tussen politiecultuur en -geweld is echter nog niet veel geweten, waardoor nood is aan verder wetenschappelijk onderzoek (Warren & James, 2000). 3.4. Geweld tegen de politie Niet alleen het gebruik van geweld door de politie is problematisch, ook het geweld dat burgers gebruiken tegen politieambtenaren is een ernstige kwestie. Het verschil tussen beide soorten geweld is evenwel dat de politie haar gewelddadig optreden meestal kan verantwoorden door te verwijzen naar haar monopolistische positie inzake legaal geweldgebruik. Gewone burgers kunnen nooit op een gerechtvaardigde manier geweld toepassen, behoudens wanneer sprake is van bepaalde wettelijke uitzonderingen zoals wettige verdediging. In de dagdagelijkse politiepraktijk gaat de politie geregeld de confrontatie aan met de burger. Om tal van redenen stelt deze laatste zich niet altijd even gedwee op, waardoor een gewelddadige afloop steeds tot de mogelijkheden behoort (Vanderheiden, Goossens & 23
Timmer, 2012). Aangezien het tot haar maatschappelijke opdracht behoort om hiermee om te kunnen gaan, is het bovendien geen mogelijkheid voor de politie om weg te vluchten voor dit geweld. Geweld tegen politieambtenaren wegens de beroepsactiviteit of tegen het politiewezen in het algemeen kan dan ook gezien worden als de keerzijde van het geweldsmonopolie, wat het een beroepsprobleem maakt (Timmer, 2005). Om algemene uitspraken te kunnen doen over deze vorm van burgergeweld, ontbreekt het aan systematische informatie over de aard en omvang van het geweld en de gevolgen en ontwikkelingen ervan (Timmer, 2007; Vast Comité P, 2013). Recentelijk werd echter een poging ondernomen om het fenomeen in kaart te brengen. Een grootschalig onderzoek werd gevoerd met als resultaat dat men nu beschikt over een nulmeting (Van Branteghem et al., 2013; Vast Comité P, 2014b). Maar liefst 79,1% van de respondenten geeft in het onderzoek aan dat ze in de loop van hun carrière het slachtoffer werden van verbale agressie, 62,6% van bedreiging of intimidatie en 51,7% van fysiek geweld. De meest ingrijpende vormen van verbale agressie zijn schelden, beledigen en treiteren. Bij bedreiging of intimidatie gaat het voornamelijk om persoonlijke bedreiging, bedreiging van gezinsleden en “valse klachten”. Wat de fysieke geweldpleging betreft, worden duwen en trekken, en slaan als meest ingrijpend ervaren. De meest voorkomende vorm van geweld is verbale agressie, gevolgd door bedreiging of intimidatie en fysiek geweld. Jonge agenten en inspecteurs van politie die deel uitmaken van een interventieploeg van de lokale politie en dagelijks in contact komen met de burger, lopen het grootste risico om slachtoffer te worden van geweldgebruik. De dader is meestal een man van 19 tot 30 jaar. Wanneer het fysiek geweld betreft, geven de respondenten aan dat een meerderheid van de daders onder invloed is van alcohol, medicatie of drugs. Bij verbale agressie en bedreiging of intimidatie gaat het daarentegen om een minderheid. Het risico op fysiek geweld is het grootst tijdens de avond- (tussen 18 en 24 uur) en nachturen (tussen 0 en 6 uur). Verbale agressie en bedreiging of intimidatie vinden dan weer het frequentst plaats tijdens de middag- (tussen 12 en 18 uur) en avonduren (tussen 18 en 24 uur). Meestal spelen de feiten zich af op de openbare weg. Bovendien doet geweld zich meer voor naarmate de verstedelijkingsgraad van de zone toeneemt. Slachtofferschap van geweld leidt in eerste instantie tot gekwetste gevoelens, stress en een verminderde arbeidsvreugde. Ook op psychosociaal vlak zijn er vaak consequenties. Al deze individuele gevolgen hebben een negatieve invloed op het professionele functioneren. Op zijn
24
beurt straalt dit ook af op de werking van de organisatie en de kwaliteit van de politiezorg. Het moge duidelijk zijn dat slachtofferschap verregaande gevolgen heeft en te allen prijze vermeden moet worden. 3.5. Besluit Uit dit hoofdstuk onthouden we ten eerste dat politiegeweld strikt geregeld is. Bij elk gebruik van geweld moet voldaan zijn aan de beginselen van legaliteit, subsidiariteit en proportionaliteit. Politiegeweld kan omschreven worden als elke dwangmatige kracht van meer dan geringe betekenis, uitgeoefend op personen, zaken of dieren, inclusief het dreigen met geweld, waarbij in beginsel uitsluitend gebruik gemaakt wordt van de middelen die de bevoegde overheid ter beschikking stelt aan de politie. Desondanks is er in de internationale literatuur nog steeds geen algemeen geldende definitie van politiegeweld uitgewerkt. Daarnaast komen we tot de constatatie dat de registratie van politiegeweld in België problematisch is. In een zogeheten modern, geïntegreerd politielandschap kan dit worden betreurd. Het geringe aantal cijfermateriaal geeft wel aan dat onrechtmatig politiegeweld geen vaak voorkomend fenomeen is. Wat aan de oorzaak ligt van politiegeweld, is dan weer wel in grote mate gekend. Zo is veel onderzoek gevoerd naar verklaringsfactoren, voornamelijk in het buitenland. Tot slot staat vast dat geweld tegen de politie een ernstig probleem is. Een meerderheid van politieambtenaren krijgt er dan ook vroeg of laat mee te maken.
25
Deel 2: empirisch luik 4. Methodologie 4.1. Inleiding In dit vierde hoofdstuk wordt ingegaan op de gebruikte methodologie van het empirisch onderzoek. Allereerst worden de onderzoeksvragen herhaald. Vervolgens wordt uitgelegd wat het onderzoeksdesign is en welke onderzoeksmethoden hierbij gebruikt worden. Daarna volgt meer informatie over de dataverzameling en het verloop van het onderzoek. Ten slotte wordt ook kort ingegaan op de data-analyse. 4.2. Onderzoeksvragen 1. Hoe verloopt de (beleids)aansturing inzake geweldbeheersing? 1.1. Wat is de visie van de korpschef op geweldbeheersing? 1.2. Wat is de visie van de leidinggevenden van de afdeling interventie op geweldbeheersing? 1.3. Welke concrete aansturing ervaren de personeelsleden? 1.4. Wat zijn de problemen bij de (beleids)aansturing? 2. Welke rol spelen de diverse trainingen in geweldbeheersing? 2.1. Welke trainingen zijn er? 2.2. Wat houden deze trainingen in? 2.3. Hoe dragen deze trainingen bij tot de ontwikkeling van geweldbeheersing? 2.4. Wat zijn de problemen tijdens en met de trainingen in geweldbeheersing? 3. Hoe gaan leden van de diverse politiediensten op het terrein om met geweldbeheersing? 3.1. Op welke wijze komen de verschillende diensten in aanraking met geweld(beheersing)? 3.2. Welke strategieën hanteren zij om het geweldgebruik te beheersen? 3.3. Hoe wordt omgegaan met politiegeweld wanneer het zich toch voordoet? 3.4. Wat zijn de problemen die de politiemensen op het terrein ervaren bij het toepassen van geweldbeheersing? 4.3. Onderzoeksdesign: case study Een case study, ook wel gevalstudie genoemd, is de grondvorm van het gevoerde onderzoek. De
kerngedachte
is
dat
de
onderzoeker
door
middel
van
een
veelheid
aan 26
dataverzamelingstechnieken, in casu een documentenanalyse, observaties en kwalitatieve interviews, tot een gedetailleerd inzicht komt in geweldbeheersing in het politiekorps van Oostende (Mortelmans, 2010; Yin, 2014). Het korps van Oostende maakt aldus het voorwerp uit van deze gevalstudie. Aangezien op wetenschappelijk niveau tot op heden slechts in beperkte mate aandacht is geweest voor geweldbeheersing, wordt in dit onderzoek gebruik gemaakt van een verkennende gevalstudie. Hierbij is het de bedoeling te komen tot nieuwe inzichten over de verschillende aspecten van geweldbeheersing, die eerder onderbelicht bleven. Dit alles maakt dat deze materie uitermate geschikt is om te onderwerpen aan onderzoek dat focust op diepgang (Swanborn, 2008), waarbij aan de hand van verschillende kwalitatieve methoden een zo volledig mogelijk beeld van geweldbeheersing opgebouwd wordt. Het gebruik van meerdere methoden heet methodentriangulatie (Bijleveld, 2005; Mortelmans, 2009). Het zorgt ervoor dat de nadelen van de ene methode opgeheven worden door de voordelen van de andere. De sterkte van dit soort onderzoek is aldus de bereikte diepgang en hoge interne validiteit1. Meteen moet echter ook gewag gemaakt worden van een beperking: de generaliseerbaarheid (Swanborn, 2008; Flyvbjerg, 2011; Yin, 2014). Het betreft de mate waarin uitspraken kunnen gedaan worden die betrekking hebben op andere politiekorpsen in Vlaanderen of België. Aangezien in dit onderzoek de focus ligt op één politiekorps, namelijk dat van Oostende, is generalisering niet mogelijk en gelden de uitspraken enkel voor dit specifieke korps, tenzij anders vermeld. 4.4. Onderzoeksmethoden 4.4.1. Documentenanalyse Er wordt een analyse gemaakt van de beschikbare documenten die handelen over (een aspect van) geweldbeheersing. In eerste instantie komen hiervoor de verschillende, al dan niet lokaal opgestelde, beleidsdocumenten in aanmerking. Het gaat onder meer om dienstorders, nota’s, richtlijnen en brochures. Het voordeel van deze methode is dat men op korte tijd een heleboel bruikbare informatie kan verzamelen en verwerken (Gregory, 2013). Wel moet steeds rekening gehouden worden met
1
Waarheid van de resultaten.
27
de herkomst en mogelijke gekleurdheid van de informatie (van Gemert, 2010). Men moet ervan bewust zijn dat de verschillende (beleids)documenten in de eerste plaats opgesteld zijn om aansturing te geven aan de personeelsleden en om de verschillende praktijken van geweldbeheersing te formaliseren. 4.4.2. Observaties Observaties zijn uitermate geschikt om met eigen ogen na te gaan of de inhoud van de documenten en interviews wel degelijk overeenstemt met de realiteit. In tegenstelling tot veel ander onderzoek wordt hier uitsluitend gebruik gemaakt van beschrijvende observaties (Zaitch, Mortelmans & Decorte, 2010). Het is de bedoeling dat de onderzoeker verder kennis maakt met de setting door deze te beschrijven op basis van eigen waarnemingen, zonder hierbij deel te nemen aan de activiteiten die geobserveerd worden. Er worden observaties uitgevoerd op vastgelegde momenten: tijdens zes trainingssessies in geweldbeheersing, een nachtdienstinterventie en een maandelijkse monitorenvergadering. Bij de observaties van de trainingen wordt gebruik gemaakt van een observatieschema (Bijlage 4: observatieschema). In het gevoerde onderzoek worden de observaties zowel gebruikt als zelfstandige bron van informatie als ter ondersteuning van de interviews. Het is een eerste kennismaking met de realiteit, waardoor de onderzoeker meteen een heleboel informatie te verwerken krijgt. Met die informatie in het achterhoofd is het mogelijk om mee richting te geven aan de inhoud van de interviews. Ondanks het relatief beperkte gebruik van observaties, dient toch goed voor ogen gehouden te worden dat de aanwezigheid van de observator mogelijks een effect heeft op het gedrag van de politieambtenaren (Baarda, Teunissen & De Goede, 2005). Zo is het denkbaar dat zij minder gewelddadig zullen optreden, en zich dus anders zullen voordoen, wanneer zij zich bewust zijn van de aanwezigheid van een derde die hun optreden in de gaten houdt. Om het effect tot een minimum te reduceren, zal de onderzoeker een verdoken opstelling innemen. Dit is in grote mate mogelijk bij het observeren van een trainingssessie of een vergadering, maar bijna onmogelijk bij het meevolgen van een nachtdienst-interventie. Tijdens deze observatie is het immers zo dat de fysieke afstand tussen de observator en de politieambtenaren miniem is, wat ervoor zorgt dat deze personen voortdurend herinnerd worden aan de aanwezigheid van de onderzoeker. Er wordt in de analyse dan ook rekening gehouden met een mogelijk vertekend beeld.
28
4.4.3. Interviews De hoofdmoot van het empirisch onderzoek bestaat uit kwalitatieve interviews. Het gaat om face to face, semigestructureerde interviews, waarbij gebruik gemaakt wordt van logisch opgebouwde vragenlijsten (Bijlage 5: vragenlijsten interviews). De lijst met vragen wordt echter niet slaafs gevolgd en waar mogelijk gaat de onderzoeker dieper in op wat de respondent zegt via de techniek van het doorvragen. Dit toont meteen een sterkte aan van kwalitatieve interviews, namelijk de mogelijkheid om op het gepaste moment in te gaan op zaken die essentieel zijn voor het onderzoek (King & Horrocks, 2010). In het algemeen wordt zowel gepeild naar belevings- en ervaringsaspecten als naar enkele feitelijke realiteiten. Om de respons te maximaliseren, wordt, waar mogelijk, niet rechtstreeks gepeild naar daden en ervaringen van de geïnterviewden, maar naar daden en ervaringen van de hele ploeg of dienst. Op deze manier wordt een sfeer van anonimiteit gecreëerd en kunnen de respondenten vrijuit spreken zonder angst voor zelfincriminatie. Er wordt ook voor gekozen om te werken met opnames van de gesprekken. Hierdoor is het mogelijk om tijdens de interviews meer aandacht te schenken aan de respondent zelf, zijn uitspraken en zijn houding. Achteraf is het eveneens eenvoudiger om de gegevens te verwerken, aangezien elk gesprek moeiteloos herbeluisterd kan worden. Bovendien maakt dit alle mogelijke geheugeneffecten die de interviewer kan ervaren, ongedaan (Mortelmans, 2009). Bij dit alles dient de onderzoeker steeds te letten op mogelijke valkuilen. Zo bestaat het gevaar dat de respondent sociaal wenselijke antwoorden geeft, dat de gegeven antwoorden niet bruikbaar zijn voor het onderzoek of dat contradicties verteld worden (Bijleveld, 2005; Beyens & Tournel, 2010). Dit wordt gedeeltelijk opgevangen doordat de interviewer deze bedreigingen herkent en vervolgens bijstuurt of doorvraagt (Legard, Keegan & Ward, 2003). Tot slot zijn er nog enkele specifieke zaken waarop gelet moet worden wanneer bepaalde respondenten bevraagd worden in hun rol van expert. Een expert wordt gezien als iemand die beschikt over kennis die niet of slechts gedeeltelijk toegankelijk is voor anderen (Meuser & Nagel, 2009). In dit onderzoek gaat het enerzijds om de korpschef en anderzijds om de leidinggevenden van de afdeling interventie die tevens specialisten geweldbeheersing zijn. De kwaliteit van deze interviews is afhankelijk van de mate waarin de geïnterviewden begrijpen welke informatie noodzakelijk is, hun communicatie kunnen aanpassen aan de richting die de
29
interviewer aan het gesprek geeft en informatie aanreiken op een extensieve, volledige en gedetailleerde wijze (Gläser & Laudel, 2009). Bij dit soort interviews kunnen zich enkele specifieke problemen stellen. Zo kunnen de bevraagde experten, die het gewoon zijn een autoriteitspositie te bekleden en zelf de agendapunten te bepalen, zelf het interview gaan leiden (Legard, Keegan & Ward, 2003). Een ander mogelijk probleem is dat de respondent vaak wisselt tussen de rol van expert en die van privépersoon, zodat meer persoonlijke informatie gegeven wordt dan expertkennis (Flick, 2003). De interviewer moet hier aandacht voor hebben en de obstakels trachten te overwinnen. Het is zaak om deze respondenten te respecteren in hun rol van expert en hen op gepaste wijze te benaderen. De autoriteit van de expert mag niet in twijfel getrokken worden, al moet de interviewer ook steeds zeker zijn van de eigen expertise die verworven werd tijdens het literatuuronderzoek (King & Horrocks, 2010). 4.5. Dataverzameling 4.5.1. Onderzoekspopulatie Zoals reeds eerder gesteld, wordt in deze scriptie onderzoek gedaan naar geweldbeheersing in een Vlaams politiekorps. De studie spitst zich toe op één onderzoekseenheid, één organisatie. We spreken dan ook van een enkelvoudige gevalstudie (Swanborn, 2008). Binnen deze ene organisatie zijn diverse diensten actief die betrokken worden in de studie. De reden waarom gewerkt wordt met meerdere diensten, is dat zo algemene uitspraken kunnen gedaan worden en de gelijkenissen en verschillen tussen diensten en personen in kaart worden gebracht. In het gevoerde onderzoek nemen alle diensten die ressorteren onder de directie “Operaties” deel aan het onderzoek. Het gaat meer bepaald om de dienst coördinatie en de afdelingen interventie, wijkpolitie en lokale recherche (Bijlage 3: organogram PZ Oostende). 4.5.2. Steekproefkader Na een eerste selectieronde kwamen verschillende Vlaamse politiekorpsen in aanmerking om te betrekken in het onderzoek. Er werd specifiek gezocht naar korpsen in verstedelijkte gebieden die een personeelsbestand hebben van meer dan 200 operationele politieambtenaren en voldoende investeren in geweldbeheersing. Aanvankelijk werden drie politiekorpsen aangeschreven door middel van een brief met aanvraag tot medewerking (Bijlage 1: contactbrief). Het gaat meer bepaald over de politiekorpsen van Antwerpen, Gent en Oostende. Nadat met elk korps contact gelegd werd, is de beslissing genomen om het onderzoek exclusief 30
te voeren in het politiekorps van Oostende. De reden hiervoor was het beperkte aantal interviews dat afgenomen mocht worden in het korps van Gent en communicatieproblemen in het korps van Antwerpen2. In het korps van Oostende was men daarentegen bereid volledige medewerking te verlenen. Wat maakt het politiekorps van Oostende nu zo interessant? In de eerste plaats is Oostende als regionale centrumstad het zwaartepunt van steden en gemeenten aan de kust (Oostende.be, 2014). Op Brugge na, telt Oostende het meeste aantal inwoners, met een totaal van 70.267. Bovendien kent het een enorme toestroom aan personen tijdens de zomermaanden ten gevolge van het seizoensgebonden toerisme en beschikt het over een actieve uitgangsbuurt. Het kan dus omschreven worden als een bruisende stad waar veel te beleven valt. In de tweede plaats beschikt Oostende over een goed uitgerust politiekorps, met 272 operationele politieambtenaren en 55 administratieve en logistieke medewerkers (Zonaal Veiligheidsplan, 2013). Daarnaast wordt veel geïnvesteerd in geweldbeheersing. Zo is bijvoorbeeld enkele jaren geleden een nieuw project gestart, genaamd Thor3, waarbij bepaalde leden extra getraind worden om nadien ingezet te kunnen worden in risicovolle situaties. 4.5.3. Selectie van respondenten Wat betreft het selecteren van politieambtenaren voor de kwalitatieve interviews, wordt gebruik gemaakt van een theoretische steekproeftrekking. In tegenstelling tot een toevalssteekproef, worden hier respondenten geselecteerd op basis van een aantal criteria (Flick, 2003; Mortelmans, 2010). Deze criteria worden opgesteld met het doel respondenten op te sporen die een diepgaand inzicht hebben in het thema, om zo antwoorden te vinden op de probleemstelling (Leys, Zaitch & Decorte, 2010). Er moeten twee zaken in het achterhoofd gehouden worden: enerzijds moeten de criteria alle relevante aspecten van het onderwerp afdekken en anderzijds moet er binnen de vooropgestelde criteria nog voldoende variatie overblijven om het thema werkelijk te kunnen exploreren (Mortelmans, 2009). Centraal staat aldus het selecteren van informatierijke cases. Zoals hierboven reeds vermeld wordt, is gekozen om politieambtenaren te selecteren die deel uitmaken van de dienst coördinatie en de afdelingen interventie, wijkpolitie en lokale recherche. Hierbij wordt gebruik gemaakt van vier variabelen: “geslacht”, “specialisatieniveau 2
Het bereiken van de juiste dienst om de aanvraag tot medewerking te verwerken bleek problematisch te zijn. Nadat de contactbrief naar verschillende diensten doorgestuurd werd, is de communicatie onverwacht stopgezet door de politie van Antwerpen. 3 Team Handhaving Openbare Orde en Rust.
31
in geweldbeheersing”, “aantal dienstjaren” en “graad”. Aangezien het de bedoeling is om geweldbeheersing zo breed mogelijk te bestuderen, wordt aan de hand van deze criteria getracht een zo groot mogelijke diversiteit aan respondenten te verkrijgen. Het zwaartepunt komt evenwel te liggen bij leden van de interventiedienst omwille van hun proportionele grootte en de frequentie waarmee zij te maken krijgen met geweld(beheersing). Concreet werden de respondenten geselecteerd in samenspraak met het hoofd van de afdeling interventie. Vanwege zijn anciënniteit en kennis van het personeel, is deze persoon perfect gepositioneerd om mensen aan te duiden die voldoen aan de criteria. In totaal werden 18 personen vooropgesteld om deel te nemen aan een interview. Uiteindelijk gingen 17 van hen daadwerkelijk akkoord, wat neerkomt op een responsgraad van 94%. De reden voor de weigering van de ene persoon is onbekend. Met elke mogelijke respondent werd vervolgens persoonlijk contact opgenomen om diens bereidheid tot medewerking te bevestigen en verdere afspraken te maken. Omwille van de volledigheid worden de relevante kenmerken van de participanten in de hiernavolgende tabel opgelijst. Het gaat om de kenmerken “geslacht”, “specialiteitsniveau in geweldbeheersing”, “aantal dienstjaren” en “graad”. Ten gevolge van de gegarandeerde anonimiteit en vertrouwelijkheid worden de namen van de deelnemers vervangen door een code, waarbij “R1” staat voor “respondent 1”, “R2” voor “respondent 2” enzovoort. Bovendien wordt het aantal dienstjaren weergegeven in klassen. Het gaat telkens om een getal dat ligt tussen 1 en 10 jaar, 11 en 20 jaar of 21 en 30 jaar. Respondent
Geslacht
Specialisatieniveau
Dienstjaren
Graad
R1
Man
Basis
1-10
Inspecteur
R2
Man
Gespecialiseerd
21-30
Commissaris
R3
Vrouw
Basis
1-10
Inspecteur
R4
Man
Gespecialiseerd
1-10
Inspecteur
R5
Man
Gespecialiseerd
11-20
Inspecteur
R6
Man
Basis
11-20
Inspecteur
R7
Man
Gespecialiseerd
21-30
Commissaris
R8
Man
Basis
1-10
Inspecteur
R9
Man
Gespecialiseerd
11-20
Hoofdinspecteur
R10
Man
Basis
21-30
Hoofdcommissaris
R11
Vrouw
Basis
1-10
Inspecteur 32
R12
Vrouw
Basis
11-20
Inspecteur
R13
Man
Basis
11-20
Inspecteur
R14
Man
Basis
11-20
Hoofdinspecteur
R15
Man
Basis
1-10
Inspecteur
R16
Man
Basis
11-20
Inspecteur
R17
Vrouw
Gespecialiseerd
11-20
Inspecteur
Tabel 1: profiel van de respondenten
4.6. Verloop van het onderzoek 4.6.1. Documentenanalyse De eerste fase van het onderzoek bestond uit de kennismaking met de relevante documenten die aanwezig zijn in het politiekorps van Oostende. Op deze manier verwierf de onderzoeker voor de eerste maal sinds het oriëntatiegesprek kennis over geweldbeheersing zoals het in het korps uitwerking krijgt. Bovendien hielp het om de observaties en interviews verder te kaderen. De documentenanalyse ging door op 17 en 18 februari 2015. Alle documenten aangaande geweldbeheersing worden standaard in mappen bewaard en bevinden zich op dezelfde plaats. Hierdoor kon alles op een arbeidsextensieve wijze doorgenomen worden. Een verscheidenheid aan documenten passeerde de revue. Het gaat onder meer om interne nota’s, dienstnota’s, dienstorders, omzendbrieven, wetgeving en geweldbeheersingsbrochures. De analyse vond plaats in het bureau van de steundienst interventiepolitie. Op deze manier kreeg de onderzoeker onmiddellijk hulp bij vragen of onduidelijkheden en kon voor een eerste maal kennis gemaakt worden met de werkingssfeer binnen de interventiedienst. 4.6.2. Observaties Doorheen het onderzoek werden diverse gebeurtenissen onderworpen aan observatie: zes trainingssessies geweldbeheersing, een monitorenvergadering en een nachtdienst van Thor B in de uitgangsbuurt. Alle observaties gingen door in maart en april. Op 24 en 31 maart ging het om trainingen gevolgd door leden van Thor B en op 25 maart en 2 april om GPI 48-trainingen. Alle lesonderdelen werden hierbij geobserveerd: zelfverdediging, schietonderricht en politionele interventietactieken. De geobserveerde nachtdienst van Thor B vond plaats in de nacht van 18 op 19 april. Tot slot werd een monitorenvergadering gevolgd op 23 april.
33
De observaties verliepen altijd vlot. Steeds werd de onderzoeker geïntroduceerd en kregen de aanwezige politieambtenaren te horen waarom ze precies geobserveerd werden. Doorheen de observaties werd erop gelet dat de onderzoeker geen storend element was en dat alles zijn gang ging zoals zonder zijn aanwezigheid het geval zou zijn. Het effect van de observator op de politieambtenaren was dan ook miniem. Dit sluit niet uit dat er op sommige momenten wel degelijk interactie was met enkele politiemensen en dat verhalen uitgewisseld werden. Na deze onderzoeksfase heeft de onderzoeker het gevoel een goede kennis opgebouwd te hebben over de interne werking van de politie. 4.6.3. Interviews De gesprekken werden telkens afgenomen tijdens de diensturen op het politiekantoor. Het was de bedoeling om het de respondenten comfortabel te maken door hen het ‘thuisvoordeel’ te geven. Concreet vonden de interviews plaats in het bureau van de betreffende politieambtenaar of in een vergaderzaal. Het merendeel van de interviews werd gepland tijdens de paasvakantie. In totaal werden 17 interviews afgenomen tussen 7 en 23 april (Bijlage 6: cd-rom met uitgetypte interviews). Het aantal interviews dat plaatsvond op een dag varieert van een tot vier. Elk interview kende een gelijkaardig verloop. Allereerst werd kort kennis gemaakt met de respondent en werd het onderzoek beknopt toegelicht. Vervolgens werden enkele ethische kwesties aangekaart zoals de anonimiteit en vertrouwelijkheid van het onderzoek. Ondertussen kreeg de respondent het “informed consent”-formulier te lezen, waarna dit ook ondertekend werd (Bijlage 2: “informed consent”). Daarna ging het eigenlijke interview van start. Telkens werd een interview opgebouwd aan de hand van een vragenlijst (Bijlage 5: vragenlijsten interviews). De diverse opgestelde vragenlijsten werden vooraf ter goedkeuring en controle voorgelegd aan het hoofd van de afdeling interventie, die daarenboven zowel inhoudelijk als vormelijk suggesties gaf. Dit zorgde een eerste maal voor een kritische reflectie, waarna de onderzoeker de vooropgestelde vragen verder uitwerkte. Het dient te worden vermeld dat geen enkele vraag aan bepaalde vormvereisten werd onderworpen of niet mocht worden gesteld. De eerste twee interviews werden behandeld als testinterview. Dit maakte het mogelijk om een tweede maal de vragenlijsten vanuit kritisch oogpunt te evalueren. Er werd vastgesteld dat de vragenlijsten van bij aanvang goed in elkaar zaten en dat inhoudelijk geen verdere aanpassing nodig was. Hierdoor konden ook de testinterviews onverkort verwerkt worden in de analyse.
34
Door het relatief grote aantal interviews is uiteindelijk ook het punt van saturatie bereikt. Na afloop van de interviews had de onderzoeker het gevoel dat bijkomende bevragingen geen nieuwe relevante feiten aan het licht zouden brengen. 4.7. Data-analyse Het analyseren van de gegevens gebeurde op basis van codering. Hierbij werd gebruik gemaakt van het computerprogramma Nvivo 10. Aan de hand van de centrale onderzoeksvragen en bijhorende deelvragen werden “nodes”4 opgesteld die bepaalde thema’s of bij elkaar horende stukken tekst groeperen. Op deze manier werd een opdeling gemaakt van de data. Vervolgens werden de stukken tekst die tot dezelfde “node” behoren afzonderlijk bekeken en vergeleken. Zo kwam de onderzoeker ten slotte tot een antwoord op elke onderzoeksvraag. 4.8. Besluit De doelstelling van dit empirisch onderzoek is inzicht verwerven in de manier waarop geweldbeheersing
uitgewerkt
wordt
in
het
politiekorps
van
Oostende.
Via
methodentriangulatie wordt getracht een zo volledig mogelijk beeld te verkrijgen. Concreet gaat het om een documentenanalyse, acht observaties en zeventien interviews. Op basis van codering van de gegevens worden de onderzoeksvragen van antwoord voorzien. In het volgende hoofdstuk worden de resultaten van het empirisch onderzoek gepresenteerd.
4
“Nodes” zijn vergelijkbaar met de traditionele kleurcodes.
35
5. Onderzoeksresultaten 5.1. Inleiding In dit hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek besproken. Allereerst wordt weergegeven hoe het staat met de (beleids)aansturing inzake geweldbeheersing. Vervolgens wordt gefocust op de verschillende trainingen in geweldbeheersing. Tot slot wordt ingegaan op geweldbeheersing zoals het op het terrein functioneert. 5.2. (Beleids)aansturing inzake geweldbeheersing 5.2.1. Visie van de korpschef en de leidinggevenden interventie Geweldbeheersing is een aangelegenheid die voortdurend investeringen vereist, zowel op budgettair vlak als op vlak van werkijver van het personeel. Voor beide is de visie van de korpsleiding en de leidinggevenden van de verschillende diensten allesbepalend. In de gevoerde studie werd daarom gekozen om de zienswijze van de korpschef te achterhalen, alsmede die van de twee leidinggevenden van de afdeling interventie. Aan de korpschef wordt de leiding over het lokale korps toevertrouwd. Hij staat in voor de realisatie van het lokale politiebeleid en de uitvoering van het zonaal veiligheidsplan (Goossens, 2012). Het belang van de korpschef inzake geweldbeheersing mag niet onderschat worden. Hoewel hij verplicht is te voldoen aan de bepalingen opgesomd in GPI 48 en andere wetgevende akten, staat het hem vrij te oordelen over de concrete uitwerking ervan. Bij dit alles wordt de korpschef bijgestaan door een heleboel personeelsleden die beschikken over kennis van zake, al is het steeds de korpschef die de eindbeslissingen neemt en er de verantwoordelijkheid voor draagt. In dit kader kan zelfs gesproken worden van een echt vetorecht. [R7]: “Wij hebben het moeten aanbrengen bij de korpschef, maar de korpschef moet er achter staan. Hij is eigenlijk de grootste speler: als hij ertegen is, dan mag je nog met een goede groep lesgevers zitten zoveel je wilt, als de korpschef nee zegt, dan is het nee.” Zelf omschrijft de korpschef zijn visie op geweld(beheersing) als volgt: [R10]: “Ik ben tot de dag van vandaag een rabiaat tegenstander van geweld. Jammer genoeg heb je soms geweld nodig om geweld te vermijden of om geweld een halt toe te roepen. Dus eigenlijk is het heel simpel: wij mogen als politiedienst, en wij hebben daar een monopolie op, onder strikt wettelijke omstandigheden geweld gebruiken.” 36
De korpschef is van mening dat geweld soms een noodzakelijk kwaad is en het slechts kan worden getolereerd wanneer het strikt noodzakelijk is en gebruikt wordt in de omstandigheden die de wet omschrijft. Hij opteert er dan ook voor om mensen te hebben die goed getraind zijn, omdat deze minder geweld nodig hebben om hun doel te bereiken. Het is door deze houding dat het mogelijk is geweest om geweldbeheersing naar een hoger niveau te tillen in Oostende, zoals ook verderop in dit werkstuk duidelijk zal worden. [R7]: “Dus de korpschef is eigenlijk de man die de zaken moet promoten. En dat zie je, dat hoor je van de collega’s ook: als de korpschef er achter staat, is er veel te bereiken. Als je dan nog een goede groep lesgevers hebt, ben je weg.” Het is echter niet de korpschef die vervolgens persoonlijk instaat voor de concrete uitwerking van geweldbeheersing. In Oostende wordt deze taak voornamelijk opgenomen door enkele leidinggevende commissarissen binnen de afdeling interventie. Zo wordt een van hen zelfs omschreven als hét aanspreekpunt van geweldbeheersing binnen de zone. Hun visie op geweldbeheersing wordt gekenmerkt door eensgezindheid. In het algemeen wordt geweld gezien als iets dat vermeden moet worden. Daarentegen is geweldbeheersing noodzakelijk voor de politie en wordt elk domein ervan beschouwd als complementair. [R2]: “Als je geweldbeheersing, als je heel die discipline goed onder de knie hebt, dan geeft dat je een bepaalde ruggengraat, een bepaalde uitstraling, autoriteit in de tussenkomsten op terrein. Dat maakt dat je jezelf wat rustiger voelt omdat je weet van; ok, er mag nog veel gebeuren, ik kan dat wel aan.” Om geweldbeheersing op het terrein tot een goed einde te brengen, is het cruciaal dat elke politieambtenaar voldoende getraind wordt in de materie. Zij promoten dan ook het behoud van en het blijvend investeren in de trainingen, ondanks de budgettair barre omstandigheden. Alleen zo is het immers verantwoord om de politie als handhavende macht de straat op te sturen. [R2]: “Ik zou zeggen: zorg voor super getrainde mensen die zeer bewust op het terrein gaan en je gaat veel minder geweldgebruik hebben dan dat je mensen op het terrein stuurt die onvoldoende voorbereid zijn op een aantal zaken.” In het algemeen kan geconcludeerd worden dat zowel de korpschef als de leidinggevenden van de afdeling interventie volledig achter het concept van geweldbeheersing staan, het een belangrijke plaats geven en het mogelijk maken het ten volle te ontwikkelen. 37
5.2.2. De ervaren aansturing De aanwezige aansturing komt voor op diverse niveaus. Op het allerhoogste niveau, zijnde het nationale, zijn verschillende instanties actief. Theoretisch gezien is de wetgever de belangrijkste, aangezien zij het wetgevend kader opstelt waarbinnen alles een plaats moet krijgen. Ook de Minister van Binnenlandse Zaken speelt een cruciale rol: deze voert immers uit wat de wetgever hem opdraagt. Het opstellen van omzendbrief GPI 48 kan gezien worden als een van de belangrijkste verwezenlijkingen op vlak van geweldbeheersing. Elke respondent is het er unaniem over eens dat deze omzendbrief een grote stap vooruit was en eindelijk gezorgd heeft voor een bepaald kader dat voordien ontbrak. Zoals vooropgesteld in GPI 48, staan het Pedagogisch Comité en de Cel Gevaarsituaties in voor de voortdurende ontwikkeling van geweldbeheersing. Het zijn voornamelijk de leidinggevenden en de monitoren die te maken krijgen met deze twee instanties, en dit hoofdzakelijk via de geweldbeheersingsbrochures die het Pedagogisch Comité uitbrengt. Deze laatste worden algemeen gezien als een goede leidraad om mee te werken. [R7]: “Maar ik vind wel dat er een goed kader is waarmee je kan werken door al die brochures. Want ik heb ook de tijd gekend van daarvoor en toen was er niets. Simpel: er was niets, geen enkele brochure…” Toch zijn er ook enkele aspecten die beter zouden kunnen. Het gaat dan voornamelijk over het uitbrengen en actualiseren van sommige brochures. Er wordt zelfs een gebrek aan bepaalde brochures aangekaart, wat bijvoorbeeld het geval is voor het benaderen van een voertuig met de politiehond. Wanneer de nood hoog is, kan daarentegen wel met spoed gewerkt worden. Een goed voorbeeld hiervan zijn de brochures in verband met AMOK en de verdediging tegen een aanval met een stekend voorwerp. [R5]: “Inhoudelijk: goed, ja. Want er wordt lang over nagedacht ook. Maar dan is het probleem ook, sommige facetten, omdat er zolang over gedebatteerd wordt in die commissies, dat het heel lang duurt voordat ze insijpelen op het terrein.” Ook op het niveau van de individuele zones is er sprake van aansturing. Er zijn verschillende kanalen waarlangs dit kan gebeuren: formeel en informeel. Wat het formele betreft, zijn het voornamelijk de dienstnota’s die diverse aspecten van geweldbeheersing regelen en gelden voor heel het korps of voor een hele dienst. Zij zijn dus van algemene strekking en overstijgen het individu. Ook het aanwezige computersysteem waarop de planning van de trainingssessies te zien is en dat bijhoudt hoeveel en welke van de verplichte trainingen reeds gevolgd zijn, kan 38
beschouwd worden als een formele vorm van aansturing. Beide vormen worden doorgaans positief ervaren. Daarnaast verloopt de aansturing ook informeel. Hierbij gaat het vaak om mondelinge communicatie waarbij twee of meer individuen betrokken zijn. Omwille van de persoonlijke aard van deze aansturing, wordt deze verder omschreven als de concrete aansturing die een individuele politieambtenaar ervaart. Wat deze concrete, meer persoonlijke aansturing betreft, geeft een meerderheid van bevraagde personeelsleden aan dat deze grotendeels komt van de monitoren geweldbeheersing. [R8]: “Ja eigenlijk wel. Vooral de monitoren. Je moet ook rekenen: de monitoren zijn ook mee met jou op baan eh. […] En die mannen geven ook tips en dat is wel gemakkelijk, dat vind ik aangenaam. En de meeste feedback is nog altijd van de monitoren.” Zowel op de trainingen als daarbuiten op kantoor of op terrein zijn het meestal de monitoren tot wie individuele politieambtenaren zich wenden in verband met vragen over geweldbeheersing. Zo zijn het ook de monitoren die in het overgrote deel van de gevallen informatie over de materie verspreiden naar de overige personeelsleden toe. Vanuit het hiërarchische keten-denken lijkt het logisch dat collega-monitoren, waarvan een meerderheid de graad van inspecteur heeft, een eerste aanspreekpunt zijn. Ook omwille van hun expertise worden zij vaak gezien als best geplaatst om aansturing te geven. [R12]: “Je moet ook niet informatie krijgen een beetje van hier, een beetje van daar, als die informatie allemaal verschilt. Je hebt beter je deskundigen, en dat zijn ze hier… […] Je krijgt van die mannen allemaal dezelfde uitleg.” De rol die de leidinggevenden spelen, zowel wat de hoofdinspecteurs als commissarissen betreft, beperkt zich volgens de bevraagde politieambtenaren vaak tot het inplannen van trainingsdagen, het aansporen om de minimale trainingen te volgen en het controleren hiervan. Deze opvolging verloopt volgens sommigen reeds goed, al is er volgens anderen nog werk aan de winkel. Op het terrein is daarnaast ook vaak een leidinggevende aanwezig die bij tussenkomsten zijn zegje zal doen als dat nodig blijkt. Deze eerder beperkte betrokkenheid geldt echter niet voor leidinggevenden die tevens werkzaam zijn als monitor. Zij vertonen dezelfde kenmerken als de andere monitoren, zoals hierboven uiteengezet, met dit verschil dat steeds rekening gehouden moet worden met de hiërarchische keten wanneer iemand hen wenst aan te spreken. Daarnaast zijn sommige politieambtenaren met een leidinggevende functie gewoonweg meer geïnteresseerd in de materie, waardoor zij het ook meer promoten. 39
Niet zelden wordt opgemerkt dat bepaalde leidinggevenden zich minder bekommeren om geweldbeheersing. Het wordt dan gezien als een noodzakelijk kwaad. Dergelijke leidinggevenden stellen zich meestal tevreden met het minimum en zien het nut niet in van meer trainingen. Sommigen geven als reden aan dat het in voorkomend geval vaak gaat om iets oudere collega’s. [R15]: “Ene die zegt: smijten en gooien, je hebt dat niet nodig. Terwijl je anderen hebt die zeggen dat het in orde moet komen. Dat ga je wel hebben. Maar dat is overal eh. De ene is voorstander en doet liever dit, de andere liever dat.” De aansturing van de korpsleiding die het individuele personeelslid ervaart is gering. Niettemin erkennen enkelen de inspanningen die geleverd worden om de trainingsopportuniteiten te faciliteren. Toch valt het belang van de visie van de korpsleiding en de afdelingshoofden niet te ontkennen. Omwille van de hiërarchische banden zijn de monitoren gehouden zich te verzoenen met de visie van de leiding en deze uit te dragen. Wat deze visie inhoudt, wordt verduidelijkt tijdens de maandelijkse monitorenvergaderingen. Deze vergaderingen hebben tevens tot doel om de eenheid onder monitoren te bewerkstelligen en worden gebruikt om een variëteit aan onderwerpen, die allemaal gerelateerd zijn aan geweldbeheersing, te behandelen: gaande van het overlopen van gebeurtenissen in de actualiteit tot het bespreken van problemen op het terrein en het voorbereiden en beoordelen van trainingen. De bedoeling van deze vergaderingen is de groep monitoren op één lijn te krijgen, waardoor het verhaal van geweldbeheersing steeds op eenzelfde manier verteld wordt. 5.2.3. Problemen bij de (beleids)aansturing In bovenstaande paragraaf werden reeds enkele problemen aangehaald. Op het allerhoogste niveau situeren de moeilijkheden zich vooral op vlak van het opmaken en actualiseren van de brochures geweldbeheersing. Capaciteitsproblemen en de logheid waarmee het werkingsproces gekenmerkt wordt, liggen aan de oorzaak hiervan. Dit wordt zowel bevestigd door het Comité P (2007) als aangevoeld door politiemensen in de praktijk. [R2]: “Ze zijn een adviesorgaan. Er kunnen daar geen beslissingen genomen worden. Beslissingen worden op een ander, duisterder platform, vooral waar er heel veel specialisten van de vakbonden bijzitten die daar allemaal hun mening over hebben en dan worden beslissingen daar genomen. Daarom denk ik dat de Cel Gevaarsituaties een jah… groot beest is op logge poten dat weinig te vertellen heeft. […] Wat mij betreft komt [het Pedagogisch
40
Comité] onvoldoende luisteren naar wat er op straat leeft. Dat is ook niet makkelijk eh: als Pedagogisch Comité moet je voor een heel land richtlijnen uitvaardigen.” Hoewel een ruime meerderheid van respondenten tevreden is met de aansturing die ze momenteel krijgen binnen het korps, zowel vanwege de monitoren als leidinggevenden, wordt her en der kritiek geuit op enkele leidinggevenden. Zo wordt het gehekeld dat bepaalde personen niet geloven in het concept van geweldbeheersing, wat ook afstraalt op de collega’s die onder hun gezag staan. Ook op algemeen korpsniveau verloopt niet alles probleemloos. De bron van alle kwaad is alom gekend: een gebrek aan middelen. Het mag niet vergeten worden dat we nog steeds in een wereld van besparingen leven. Wanneer echter bespaard wordt op geweldbeheersing, en het verwaarloosd dreigt te worden, vergroot de kans dat vroeg of laat een ernstig incident plaats zal vinden. Veiligheid heeft een kost. Zijn we dan ook bereid om de prijs te betalen? [R2]: “Gezien de moeilijke financiële situatie is dit ook een van de zaken waarnaar nu vanuit de korpsleiding gekeken wordt om het aantal trainingen af te gaan bouwen, uit besparingsoverwegingen. We kunnen ons daar maar proberen tegen verzetten, maar een deel moeten we sowieso afbouwen.” 5.3. Trainingen in geweldbeheersing Een afbouw van het aantal trainingen, zoals voorgaande respondent bemerkt, zou zeer betreurenswaardig zijn, des te meer aangezien ze kunnen beschouwd worden als een van de fundamentele pijlers van geweldbeheersing. Uit de diverse observaties en interviews blijkt duidelijk dat alles staat of valt met goede trainingen. Het onderhouden en vernieuwen van kennis, vaardigheden, technieken en tactieken maakt het mogelijk om op het terrein, waar het echt telt, op gepaste wijze om te gaan met de burger in allerhande gevaarsituaties. In het politiekorps van Oostende nemen trainingen een belangrijke plaats in. Zo zijn er een heleboel verschillende soorten die al dan niet verplicht zijn. Allereerst zijn er de trainingen die gevolgd dienen te worden in het kader van GPI 48. Hierbij geldt een wettelijk opgelegd minimum dat ervoor moet zorgen dat de competenties van het personeel op peil worden gehouden. Daarnaast zijn er specifieke trainingen voor de leden van het “Team Handhaving Openbare Orde en Rust” (cf. infra). In dit team worden drie operationele niveaus onderscheiden, zijnde C, B en A. Het onderscheid tussen deze niveaus wordt gemaakt op basis van het risico op geweldgebruik tijdens de Thor-opdrachten. Zo wordt Thor A ingezet voor de 41
opdrachten met het meeste risico en Thor C voor de opdrachten met het minste risico. Om hieraan tegemoet te komen, worden eveneens drie soorten training onderscheiden. Het gaat meer bepaald om HyCap-trainingen5 voor de leden vanaf niveau C en bijkomende trainingen voor de leden van Thor B en Thor A. De verschillende domeinen van geweldbeheersing worden elk op een vaste locatie getraind, ongeacht het soort training. Om die reden wordt gestart met een algemene beschrijving van deze locaties en het materiaal dat voorhanden is. 5.3.1. Trainingslocaties en -materiaal Oostende is een bijzonder korps, in die zin dat het zelf beschikt over alle faciliteiten om elk domein van geweldbeheersing te kunnen trainen. Het is dus niet nodig om een beroep te doen op voorzieningen van andere politiekorpsen. De trainingen “dwang zonder vuurwapen” vinden plaats in de sportzaal van de brandweerkazerne van Oostende. Aan de hand van trainingsmatten, die eigendom zijn van het politiekorps, wordt telkens een dojo6 opgebouwd. Daar worden onder meer boei- en wapenstoktechnieken geoefend, naast de eigenlijke zelfverdedigingstechnieken. Indien nodig kan ook gebruik gemaakt worden van stootkussens en dienen de lesvolgers zelf hun wapenstok en handboeien mee te nemen. De trainingen “dwang met vuurwapen” gaan telkens door in de eigen schietstand, die zich net buiten de stadskern bevindt. De schietstand van het politiekorps is modern en multifunctioneel. Naast de mogelijkheid om vanop verschillende afstanden op doel te schieten, kunnen ook houten obstakels op het terrein geplaatst worden en kan de belichting aangepast worden om zo de oefeningen uitgebreider, moeilijker en realistischer te maken. Tevens is er een gemodificeerd voertuig aanwezig dat kan gebruikt worden bij specifieke simulaties. Bovendien kunnen verschillende soorten munitie gebruikt worden om bijvoorbeeld haperingen na te bootsen. Dankzij deze tools is het mogelijk om gevarieerde, tactische schietoefeningen te organiseren. Op hetzelfde terrein als de schietstand bevindt zich ook een loods die is omgebouwd tot tactische site. Deze site wordt gebruikt om de politionele interventietactieken te trainen. Zowel binnen als buiten de loods is ruimte voorzien om de controle van voertuigen, personen en gebouwen te laten doorgaan. Binnenin is een grote hoeveelheid kamers en gangen aangemaakt die elk een bepaalde plaats voorstellen. Elke kamer wordt gescheiden door middel van hekkens 5 6
Trainingen in het kader van de gehypothekeerde capaciteit (cf. infra). Een dojo is een leslokaal voor vecht- en zelfverdedigingssporten (Van Dale, 2015a).
42
bedekt met ondoorzichtige plastic. Dit maakt het mogelijk om na verloop van tijd, momenteel jaarlijks, de ruimte anders in te richten. Tijdens de uitgevoerde observaties bestond de opstelling onder meer uit verschillende gangpaden, een café, woonkamer, bureau, kleedkamer en container. Alle kamers worden daarenboven bemeubeld om de sfeer zo realistisch mogelijk te maken. Wanneer gestart wordt met een trainingssessie is het ook verplicht om het vuurwapen en de pepperspray in te ruilen voor quasi identiek oefenmateriaal. Dit materiaal voelt en lijkt authentiek om zo de beleving te optimaliseren. De inhoud van het busje pepperspray is omgeruild voor water en het trainingspistool is onklaar gemaakt of maakt gebruik van schietbolletjes van plastic (airsoft) of verfpatronen. Het dient te worden vermeld dat er plannen zijn om in de toekomst de tactische site te veranderen en uit te breiden. Zo zou de huidige ruimte verdubbelen qua grootte, zouden de panelen eenvoudiger te verplaatsen zijn en wordt voorzien in een tweede verdieping. Vanop deze verdieping zouden de monitoren de tactische oefeningen kunnen volgen doorheen een vloer van plexiglas. Om budgettaire redenen zijn deze plannen echter nog niet ten uitvoer gebracht. Om de oefeningen realistischer te maken, wordt soms gekozen om op het terrein te trainen. Zo hebben alle Thor-leden in het najaar van 2014 de kans gekregen om een training te volgen in en rond een bus van De Lijn. Hierbij werd onder meer specifiek geoefend op het overmeesteren van personen in een bus en het ontruimen ervan. Ook werd reeds een training georganiseerd in het voetbalstadion van KV Oostende, waarbij de focus lag op openbare ordehandhaving. De enige vreemde eend in de bijt is de jaarlijkse training in het kader van HyCap. Deze training wordt namelijk georganiseerd op provinciaal niveau en vindt plaats op verschillende locaties. De voorbije jaren werd onder meer getraind op een ferry in Zeebrugge en in diverse militaire kwartieren. Telkens wordt zowel indoor als outdoor geoefend. 5.3.2. Soorten trainingen Algemeen Ongeacht om welke soort training het gaat, de lesinhoud betreft telkens een van drie luiken van geweldbeheersing: dwang zonder vuurwapen, dwang met vuurwapen of politionele interventietactieken. Het vierde luik, zijnde wetgeving, deontologie en psychosociale vaardigheden, wordt in Oostende niet apart getraind, maar zit vervat in de andere trainingen.
43
Enkel HyCap-trainingen vormen hierop een uitzondering en staan volledig in het teken van openbare ordehandhaving. Training in dwang zonder vuurwapen houdt onder meer zelfverdediging in, de overmeesterings-, fouilleer- en boeitechnieken en het gebruik van de telescopische wapenstok en pepperspray. Bij dwang met vuurwapen wordt alles in verband met de beschikbare vuurwapens behandeld. De wetgeving en deontologische regels inzake het gebruik van geweld spreken voor zich. De psychosociale vaardigheden zijn minder vanzelfsprekend en bevatten inter- en intrapersoonlijke vaardigheden die nodig zijn om goed te kunnen functioneren in de omgeving. Het gaat zowel om het kunnen omgaan met verschillende personen en duidelijk kunnen communiceren als het beschikken over een stabiel zelfbewustzijn. Velen geven aan dat dit voornamelijk een kwestie is van leeftijd en ervaring. De politionele interventietactieken kunnen ten slotte gezien worden als een integratie van voorgaande domeinen en omvatten specifiek het benaderen van personen, voertuigen en gebouwen. Vaak worden de trainingen in politionele interventietactieken gezien als de meest uitdagende. [R7]: “Daar komen ze samen, wat eigenlijk de samensmelting is van zelfverdediging, schietonderricht en dan nog eens nadenken over met wat ik bezig ben, wat kan en wat mag ik doen.” Het is belangrijk dat elk domein van geweldbeheersing aandacht krijgt in de trainingen. Toch is het zo dat bepaalde trainingsonderdelen met meer zin en interesse gevolgd worden dan andere. Zo blijken de trainingen dwang zonder vuurwapen het meest noodzakelijk te zijn. Zowel het boeien en fouilleren als de klem- en overmeestertechnieken worden als rudimentaire vaardigheden beschouwd. Het trainen van de politionele interventietactieken en de psychosociale vaardigheden wordt bijna even belangrijk geacht als de trainingen dwang zonder vuurwapen. Daarentegen wordt het schietonderricht onomstotelijk als minst essentieel beoordeeld. Dit wordt verklaard doordat het vuurwapen een middel is dat zelden in de hand genomen wordt op het terrein, laat staan gebruikt. Er is dus duidelijk een tendens merkbaar: hoe meer een domein gebruikt wordt in de praktijk, in combinatie met de moeilijkheid om het onder de knie te krijgen, hoe belangrijker de respondenten het vinden om die materie te trainen. De waaier aan technieken en tactieken van waaruit gekozen kan worden om de lessen inhoud te geven, is terug te vinden in de brochures van geweldbeheersing. De keuze van wat precies aangeleerd moet worden en op welk ogenblik, wordt gemaakt door de monitoren geweldbeheersing werkzaam in de zone. Zij zijn verantwoordelijk voor het uitwerken en 44
vormgeven van de eigenlijke trainingssessies, wat plaatsvindt tijdens de maandelijkse monitorenvergaderingen. [R2]: “Daar wordt het programma voor de komende weken, maanden bepaald. Dan krijgt een monitor, of meerdere, de opdracht om de les te gaan voorbereiden, uitschrijven en een lesfiche te maken. […] Dat wordt in het monitorenverslag gegoten en iedereen die in de vergadering zit, die tot de groep behoort, krijgt het.” De concrete lesinhouden veranderen dus met de tijd en verschillen bovendien van zone tot zone. De grote hoeveelheid aan technieken, tactieken en vaardigheden van waaruit gekozen kan worden, is de oorzaak dat een spreiding over vele trainingssessies noodzakelijk is. Zo kan tijdens het schietonderricht bijvoorbeeld eens getraind worden op precisievuur, een andere keer op schieten vanuit dekking, en nog een andere keer op schieten bij duistere lichtomstandigheden. Hetzelfde zien we bij de lessen dwang zonder vuurwapen en politionele interventietactieken, waar de focus varieert van sessie tot sessie, jaar tot jaar. Bij het organiseren van de trainingen wordt getracht zoveel mogelijk leden van eenzelfde ploeg of dienst dezelfde trainingssessies te laten volgen. Het zijn dan telkens de leidinggevenden die, al dan niet in overleg met het ondergeschikte personeel, de lesdagen vastleggen. Op deze manier verloopt het organiseren efficiënter, wordt de cohesie bevorderd en kunnen collega’s die samen de baan op gaan beter ingespeeld raken op elkaar. Het trainen met een bepaalde, vaste groep is echter niet steeds mogelijk. Om ervoor te zorgen dat iedereen toch voldoende kan trainen, wordt voorzien in de mogelijkheid om zich via een computersysteem in te schrijven voor bepaalde openstaande trainingssessies. Zelfs wanneer voldaan is aan de geplande minimale trainingen, is het mogelijk om zich in te schrijven voor meer. Dit kadert in de filosofie van het politiekorps van Oostende waar alle personeelsleden maximaal gestimuleerd worden om aan trainingen deel te nemen. Dit start reeds bij het bijhouden of iedereen voldoet aan het minimum aantal trainingen en welk niveau daarin bereikt wordt. Zo wordt niemand aan zijn lot overgelaten en kan men kort op de huid zitten van personen die liever niet of niet goed trainen. Daarnaast kan elke politieambtenaar vrijwillig beslissen extra trainingssessies te volgen. In het korps van Oostende worden dan ook voldoende lesmomenten georganiseerd. [R17]: “De trainingen staan op de computer. Het zijn vaste dagen. De schietstand is op vaste dagen open. Zelfverdediging wordt altijd gegeven op dinsdag: voormiddag en namiddag. [Politionele interventietactieken] worden om de twee weken gegeven op donderdag. En 45
maandag is het Thor. De mensen weten wanneer het trainingen zijn. Dus regelmatig wordt er gevraagd als we toekomen: is er een training vandaag? Kunnen we die volgen?” Bij elke training wordt getracht de oefeningen realistisch te maken. Dit is mogelijk door enerzijds in te spelen op zaken die niet zo goed lopen op het terrein of door daarop te anticiperen. Incidenten worden besproken op de maandelijkse monitorenvergadering en krijgen indien nodig navolging in de trainingen. Zo kan men kort op de bal spelen en worden de trainingen continu aangepast aan de benodigdheden op het terrein. Anderzijds hangt het realisme ook af van het trainingsniveau. In de basistrainingen GPI 48 is het zaak om de meest rudimentaire vaardigheden op te frissen. Er is eenvoudigweg geen tijd om op bepaalde zaken dieper in te gaan. Wanneer les gegeven wordt aan mensen die frequenter trainen, zoals Thorleden, wordt dit wel mogelijk. Van dergelijke personeelsleden wordt dan ook vereist dat ze een hoger trainingsniveau bereiken. Ten slotte zorgen de faciliteiten en het aanwezige materiaal ook voor een betere beleving. Toch zal er altijd een merkbaar verschil blijven tussen de praktijk en trainingen, dit omwille van zowel ethische als budgettaire redenen. [R3]: “Op trainingen is het tegen elkaar dat je het moet doen. Je kan al eens een beetje moeilijker doen tegen elkaar, maar uw collega gaat nooit onder drugsinvloed zijn zodat die niets voelt. In de realiteit kunnen mensen echt aan de drugs zitten zodat ze niets voelen en dan jah…” In de trainingen wordt, waar mogelijk, ook rekening gehouden met de benodigdheden en organisatie van de diverse diensten. Dit is mogelijk doordat leden van eenzelfde ploeg of dienst vaak samen trainen. Zo werd bijvoorbeeld een training van politionele interventietactieken geobserveerd waarbij les werd gegeven aan leden van de verkeersdienst. Vanwege het grote verschil in bevoegdheden tussen agenten en inspecteurs, die sinds kort samen op pad gestuurd worden, was het nodig om te oefenen hoe tussenkomsten idealiter zouden moeten verlopen. Daarnaast wordt ook belang gehecht aan zaken waarmee personen uit een bepaalde dienst in de praktijk regelmatig geconfronteerd worden. Zo draaien de tactische trainingen van de recherche regelmatig rond huiszoekingen. [R17]: “Qua trainingsintensiteit is dat ook al heel anders als we met de wijkagenten gaan werken of met de leden van interventie: de intensiteit wordt aangepast. Van technieken: verandering van technieken, nee, want alle technieken kunnen door iedere politieagent gebruikt worden.”
46
Toch is er volgens sommigen nog onvoldoende differentiatie en is er ruimte voor verbetering. Zo wordt in het algemeen bijna uitsluitend getraind op situaties waarin je met een collega op de baan bent, waardoor politieambtenaren die alleen op pad gaan of zich niet met een patrouillewagen verplaatsen, het nuttig achten om eens aangepast te trainen. Hierbij wordt onder meer gedacht aan personen van de wijkpolitie, de fietsbrigade FOX en de motorrijders. Het aanpassen van de trainingen aan de benodigdheden van de diverse diensten mag echter niet verhinderen dat elke politieambtenaar over dezelfde basisvaardigheden beschikt. Zo kan iedereen immers eens geconfronteerd worden met een gevaarsituatie. [R6]: “Want één: je weet nooit of je in zo’n situatie terechtkomt. En ten tweede: ik draag nog altijd een uniform. Je kan niet zeggen op straat, als iemand je aanspreekt, dat je hen niet kan helpen omdat je van de dienst X bent. Je bent nog altijd een politieman eh. Dus je moet eigenlijk alles blijven kunnen, ook al doe je het zelden.” Ten slotte dient ook iets gezegd te worden over de personen die instaan voor het lesgebeuren. Oostende beschikt in totaal over drieëntwintig monitoren geweldbeheersing, waarvan negentien effectief nog training geven. Veertien personen zijn specialist dwang zonder vuurwapen, zes specialist dwang met vuurwapen, en drie personen zijn gespecialiseerd in beide domeinen. Zo beschikt het politiekorps verhoudingsgewijs over veel meer monitoren dan andere zones. In het algemeen geven respondenten aan dat de manier waarop lesgegeven wordt, goed is. De uitleg wordt op een rustige en duidelijke manier gegeven, kritiek is opbouwend van aard en de monitoren zijn aanspreekbaar en luisteren als er een vraag komt of als er een voorstel wordt gedaan om de training te optimaliseren. De monitoren trachten er bovendien voor te zorgen dat iedereen zich comfortabel voelt, opdat elkeen de training met zin en interesse zou kunnen volgen. Zij vinden het dan ook hun taak om de mensen die niet graag komen te motiveren. Iedereen is het er dan ook unaniem over eens dat veel meer bereikt kan worden als de sfeer goed zit. [R4]: “De manier waarop je lesgeeft is wel heel belangrijk. Er zijn veel mensen die met minder zin komen. Als je dan militaristisch het erdoor dramt, dan is de interesse na vijf minuten verdwenen.”
47
GPI 48 Het is wettelijk vastgelegd dat elke politieambtenaar jaarlijks een aantal trainingen moet volgen. Concreet is het omzendbrief GPI 48 dat een minimum aantal trainingssessies oplegt. Zo dienen leden van het basis-, midden- en officierenkader die een operationele functie uitoefenen, aan minstens vier sessies van elk vier lesuren van 50 minuten deel te nemen, met daarbovenop een sessie die besteed wordt aan evaluatie. Elke zone is vrij om de trainingen naar eigen goeddunken in te vullen. In Oostende wordt ervoor gekozen om elke politieambtenaar op jaarbasis minstens tweemaal twee lesuren zelfverdediging te laten volgen, tweemaal twee lesuren politionele interventietactieken en viermaal twee lesuren schietonderricht. Het luik deontologie, wetgeving en psychosociale vaardigheden wordt geïntegreerd geoefend tijdens de andere trainingen, zodat op deze manier wordt voldaan aan alle verplichtingen van GPI 48. Wat de interventieleden betreft, werd op korpsniveau zelfs beslist om het verplichte minimum op te trekken. Zo worden jaarlijks vier ploegdagen georganiseerd van telkens een volle werkdag, goed voor 32 lesuren in totaal. Het opleggen van eender welk minimum zou evenwel nutteloos zijn als personen of korpsen er niet aan (willen) voldoen. In Oostende worden personen die er niet in slagen de minimale sessies te volgen dan ook berispt. [R2]: “Als ik zie dat de mensen, ik spreek niet over de mensen die medisch vrijgesteld zijn, maar als ik zie dat de anderen er toch in slagen om die normen te halen, voor 95%... Ja, ik ben er eigenlijk wel tevreden over.” Het is de bedoeling om met deze trainingen de basisvaardigheden en -kennis van elk operationeel personeelslid op peil te houden. In die zin behoren de trainingen GPI 48 tot het laagste niveau van trainen. Een grote meerderheid is tevreden over de inhoud van de lessen. Hetzelfde kan niet gezegd worden van het aantal sessies. Volgens velen volstaat het wettelijk minimum aantal trainingen niet, ondanks dat het een hele verbetering is ten opzichte van vroeger. [R14]: “In feite niet. Om het goed te hebben niet. Maar het geeft wel iets mee aan de mensen, het helpt. Maar om het goed te hebben zou er meer moeten zijn.” Een meerderheid van bevraagde personeelsleden is dan ook voorstander om dit wettelijke minimum te verhogen. In de huidige budgettaire context zijn weinig personen er echter van overtuigd dat dit mogelijk is. Ook capaciteitsproblemen vormen een hinderpaal. Elke dienst moet immers permanent kunnen draaien. Trainingen zorgen ervoor dat personen gedurende
48
een bepaalde tijd geen werk kunnen verrichten. Vaker trainen zou dus betekenen dat het werk nog meer opgestapeld wordt. [R7]: “De trainingen zijn manuren en die zijn dan niet beschikbaar op straat maar zitten eigenlijk in de training. Dus daar moet een evenwicht in gevonden worden…” Desondanks kunnen individuele zones wel beslissen om extra te investeren in geweldbeheersing en trainingen, wat we ook zien gebeuren in Oostende. De mogelijkheid om bijkomende lessen te volgen en zich te engageren binnen Thor, getuigt hiervan. Deze beslissing van het korps kan op veel bijval rekenen. Thor Het “Team Handhaving Openbare Orde en Rust” is een project dat in 2012 opgestart werd om beter om te kunnen gaan met situaties waarin een verhoogd risico op geweld is. Het gaat om een team dat is opgesplitst in diverse niveaus (cf. infra). Elk Thor-niveau wordt ingezet voor specifieke risicovolle opdrachten. Om dit tot een goed einde te kunnen brengen, krijgen Thorleden bijkomende trainingen. Deze trainingen vormen een essentieel onderdeel van het hele Thor-gebeuren. Het is doordat de leden beter getraind worden in geweldbeheersing, dat men tracht beter voorbereid te zijn op bepaalde conflictsituaties. Alle trainingen die gegeven worden in het kader van Thor staan bovendien op zichzelf en zijn een aanvulling op de GPI 48trainingen. Vooraleer we het hier echter over hebben, wordt verder verduidelijkt wat Thor precies is. Thor bestaat uit een groot aantal politieambtenaren die voornamelijk instaan voor de handhaving van de openbare orde in bepaalde situaties. Het acroniem “Thor” is ook niet toevallig gekozen, maar verwijst naar de Noordse mythologie, waar de god Thor bekend staat als de bestrijder en vernietiger van het kwaad. Het hele project heeft een voorzichtige en rustige opbouw gekend en kadert perfect binnen omzendbrief GPI 81 aangaande de ‘Bijzondere Bijstand’ in de lokale politie. [R2]: “We [hebben] eerst nagedacht over onze organisatie en dan pas de taken uitgeschreven. We hebben eerst het denkwerk gedaan en gediscussieerd over de inhoud.” De situaties waarvoor men ingezet wordt, zijn onder meer voetbalwedstrijden, betogingen en het uitgangsgebeuren. Waar vroeger iedereen in het korps diende in te staan voor de openbare ordehandhaving bij deze gebeurtenissen, werd enkele jaren geleden beslist om te werken op
49
basis van vrijwillige deelname. Zo kan iedereen zich vrijwillig kandidaat stellen om deel te nemen aan Thor. [R8]: “Omdat je dan weet dat je mensen hebt die gemotiveerd zijn om het te doen. Tegenover vroeger moest je naar een ordedienst en drie die er tegen hun zin zaten: dat merk je ook en dat is niet leuk. Als je een ganse dag in de auto zit en de helft heeft geen goesting, dat is niet plezant. En als er dan iets is, en ze hebben geen goesting, hoe gaan ze dan nog goed werken?” Personen die voorheen met tegenzin verplicht deelnamen aan de opdrachten, gaan eenvoudigweg niet mee in het project. Op deze manier worden de zwakste schakels meteen als bij natuurlijke selectie weggewerkt. Vervolgens zorgt de organisatie van het systeem voor een verdere opdeling. In totaal kunnen vier niveaus onderscheiden worden, waarvan enkel de laatste drie reeds operationeel zijn: Thor D, C, B en A. Elk niveau heeft een exclusief takenpakket. In het algemeen kan gesteld worden dat de opdrachten waarvoor Thor A ingezet wordt een groter risico op geweld inhouden dan de opdrachten waarvoor Thor B ingezet wordt. Op zijn beurt houden de opdrachten van Thor B een groter risico in dan de opdrachten van Thor C. Het moet meteen duidelijk worden gesteld dat het gaat om taken die bovenop de conventionele taken van elk personeelslid komen. Elk Thor-lid behoudt immers zijn gewone functie binnen het korps en treedt enkel op als zijnde Thor op welbepaalde momenten. Vaak gaat het bijvoorbeeld om bijkomend werk tijdens het weekend. Thor D zou instaan voor de logistieke en administratieve ondersteuning. Dit logistieke niveau is echter nog niet actief. [R7]: “We hebben er nog geen nood aan gehad. Dat zou eigenlijk meer zijn bij zeer grote evenementen, waar we zeggen van kijk we hebben nog extra logistieke steun nodig, mensen die daar zouden voor kunnen inspringen of die ook kunnen werken met specifiek materiaal om die logistieke steun te verzekeren.” Thor C is het laagste operationele niveau en staat in voor beteugelende ordediensten. Hieronder wordt niet limitatief verstaan: ordehandhaving bij voetbalwedstrijden, basketbalwedstrijden en betogingen. Kortom, ordediensten met een verhoogd risico op ordeverstoring. In principe kan elke politieambtenaar zonder problemen deel uitmaken van Thor C. Dit niveau omvat dan ook de breedste waaier. Bovendien kunnen ook leden van Thor B en Thor A opdrachten van Thor C uitvoeren. Het is aldus de bedoeling een grote, gemotiveerde groep te hebben die speciaal uitgerust en getraind is voor openbare ordehandhaving.
50
De trainingen in openbare ordehandhaving worden HyCap-trainingen genoemd. HyCap staat voor “gehypothekeerde capaciteit” en betreft het mechanisme van verplichte nationale solidariteit tussen politiezones aangaande de terbeschikkingstelling, door alle politiezones van het land, van een gedeelte van hun operationele capaciteit ten voordele van een andere zone voor het uitvoeren van opdrachten van bestuurlijke politie waarvoor ze niet alleen kan instaan (Ministeriële richtlijn MFO-2, 2012). Jaarlijks worden twee dagen training voorzien. Zowel de leden van Thor C, B als A dienen hieraan deel te nemen. Omdat meerdere lokale en federale diensten vaak samen ingezet worden in het raam van het beheer van een gebeurtenis, wordt geopteerd voor gezamenlijke trainingen, wat de samenwerking en integratie dient te bevorderen. Er wordt gewerkt in peloton- en sectieverband en het is de bedoeling dat minimaal alle actiemodi ingeoefend worden en dat integratieoefeningen plaatsvinden met gespecialiseerde middelen van de federale politie, zoals sproeiwagens en politie te paard. In tegenstelling tot alle andere soorten trainingen gaat het hier dus niet om een van de vier domeinen van geweldbeheersing zoals voorzien in GPI 48. Dit maakt de HyCap-trainingen uniek. De meeste respondenten laten zich positief uit over de inhoud van deze trainingen. De frequentie daarentegen stuit op meer ongenoegen. Een meerderheid vindt het aantal HyCaptrainingen immers te weinig. Een enkeling is dan weer geheel niet tevreden met de huidige invulling ervan. [R9]: “Dat zijn twee volle dagen in een jaar waar je buiten moet lopen, interactie met sproeiwagen en dergelijke. En dat is altijd opnieuw hetzelfde, dat is niet meer tof. […] Dat is goed dat ze dat eens doen eh, maar eenmaal om de drie jaar zou dat goed zijn.” Thor B staat in voor de overlastpatrouilles in de uitgangsbuurt. Daarbovenop kunnen de leden ook ingezet worden voor andere, kleinere taken. De overlastpatrouilles worden tevens aangeduid als Montmartre-patrouilles en gaan door in het weekend op vrijdag- en zaterdagnacht. Thor B bestaat uit een groep mensen die verder doorgedreven getraind zijn opdat ze beter voorbereid zouden zijn op onverwachte risicovolle interventies en het uitvoeren van de patrouilles in de uitgangsbuurt. Het vereiste profiel is iets specifieker dan bij Thor C. Kandidaten moeten bereid zijn om voornamelijk extra nachtwerk te doen, zich tussen de (dronken) mensenmassa te willen begeven en mogen er niet voor terugdeinzen om tussen te komen bij fysiek geweld.
51
[R17]: “Het helpt om de uitgangsbuurt in Oostende in veiligheid te laten. We merken als we er constant aanwezig zijn, qua vechtpartijen en dergelijke meer, dat dat tot een minimum herleid wordt.” De leden van Thor B krijgen zowel HyCap-trainingen als specifieke Thor B-trainingen. Maandelijks wordt een hele dag les voorzien, met uitzondering van de maanden juli en augustus. Dit zou op jaarbasis neerkomen op tien trainingen, al gaat het in de realiteit eerder om zeven tot acht trainingen, aangezien er enkele dagen wegvallen door verlof en dergelijke. Concreet komen in de trainingssessies zelfverdediging, schieten en interventietactieken aan bod. Tijdens elke trainingsdag wordt echter op zo’n manier geoefend dat ze aanvullend op elkaar werken. Een voorbeeld kan duidelijkheid scheppen: een trainingsdag begint met een les zelfverdediging, gevolgd door een schietles, waarna de vaardigheden die daar aan bod kwamen, gebruikt worden in een afsluitende les interventietactieken. Het unieke aan deze trainingen is dat de oefeningen een hoger niveau bereiken. In tegenstelling tot de GPI 48-trainingen, worden de Thor-leden meer doorgedreven getraind. Tijdens de oefeningen wordt meer druk op hen gezet en dienen ze meer complexe acties uit te voeren. Aangezien Thor-leden op het terrein ingezet worden om situaties met een verhoogd risico op geweldgebruik aan te pakken, is het een logisch gevolg dat de trainingen zich hieraan aanpassen. Ook het realiteitsgehalte ligt hoger dan in GPI 48-trainingen. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om meer te oefenen met weerspannige personen. Bovendien zijn er bepaalde technieken en tactieken die exclusief te kennen zijn door leden Thor B. [R8]: “In een gewone tactische training ga je hebben: een dronkaard in de gang. Hoe los je het op? Bij Thor gaat het zijn: ene die ambetant doet en die met een borstel staat om te slaan. Dat is iets intensiever.” Elk bevraagd lid van Thor B vindt de invulling van de trainingen goed, alsook de frequentie ervan. Omgekeerd vinden de monitoren ook dat de meeste leden voldoende gemotiveerd zijn en dat de trainingen goed verlopen. Wat Thor C en B betreft, is niet iedereen het erover eens dat het noodzakelijk is. Enkelen gaan ervan uit dat het immers gaat over basispolitiewerk, waar in feite elke politieambtenaar geschikt voor is. Dit getuigt evenwel van een bekrompen visie. Het huidig systeem waarbij op basis van vrijwilligheid bepaalde personen beter getraind worden, zorgt uiteindelijk voor een betere dienstverlening doordat je met gemotiveerde mensen zit. De personen die dan effectief 52
meer werk verzetten, worden dan ook beloond met bijkomende werkprestaties die vergoed worden. De enige voorwaarde waar rekening mee gehouden moet worden, is dat op objectieve wijze geselecteerd wordt. Het mag immers geen “clubje van vrienden” worden. Thor A, ten slotte, is het hoogste niveau en staat in voor bepaalde bijzondere acties. De leden ervan kunnen eveneens ingezet worden voor de taken van Thor C en B. Dit allerhoogste niveau zit momenteel nog in de aanvangsfase. Onder meer het aankoopproces van bepaalde benodigde materialen is nog volop aan de gang. Zo zullen Thor A-leden in de toekomst bijvoorbeeld beschikken over ballistische schilden, kogelwerende helmen en een aantal entreetools zoals bijlen en koevoeten. Het bestaat uit een beperkte groep die doorgedreven getraind wordt met het oog op bijzondere acties zoals risicovolle huiszoekingen in criminele milieus, eerste tussenkomsten bij zware criminele feiten en bepaalde bewakingsopdrachten. Voorlopig gaat het enkel om operaties die tot in het detail voorbereid (kunnen) worden. Tot op heden is nog niet veel gebruik gemaakt van Thor A. In totaal zijn zo’n zevental missies afgewerkt. Niet iedereen kan zomaar toetreden tot Thor A. Er wordt gezocht naar ervaren personen die onderlegd zijn in de materie van geweldbeheersing, die zich daarin willen verdiepen en die kunnen functioneren onder grote stress. Om zich hiervan te verzekeren, werd bij de initiële selectie gebruik gemaakt van een psycholoog van het Commissariaat-Generaal Special Units, die als consultant betrokken werd bij de selectieproeven. [R7]: “Het mochten geen macho’s zijn die niet terugschrikken om extreem geweld te gebruiken. Dat hebben we juist niet nodig.” Ook Thor A-leden krijgen eigen, specifieke trainingen in elk domein van geweldbeheersing. Naast het volgen van de HyCap-trainingen en vier trainingen Thor B, moet elk lid jaarlijks deelnemen aan minstens zes trainingen Thor A. Het is de bedoeling dat deze leden behoren tot de best getrainde politieambtenaren van het korps. Om die reden worden de oefeningen opgetild naar een nog hoger niveau, zowel wat betreft complexiteit, realisme, intensiteit, gebruikt materiaal als uitvoering. De Thor A-trainingen worden geïntegreerd in de zogeheten monitorendagen (cf. infra). Jaarlijks worden die tien keer georganiseerd. Aangezien bijna elk lid van Thor A tevens monitor is – slechts één persoon niet –, lijkt dit vanuit organisatorisch standpunt een logische keuze. Ook is het zo dat de monitoren in staat moeten zijn om op hetzelfde niveau te trainen, 53
waardoor gemengde trainingen te verantwoorden zijn. Toch is dit niet altijd het geval, en waar nodig trainen Thor A-leden apart. Dit is voornamelijk zo wanneer specifieke zaken moeten geoefend worden die tot het takenpakket van Thor A behoren, zoals bijvoorbeeld een versterkte huiszoeking. In de toekomst zal het aantal gerichte Thor A-trainingen bovendien toenemen. In het algemeen kan gesteld worden dat de bevraagde Thor A-leden tevreden zijn over de door hen gevolgde trainingen. [R14]: “Nu, je mag er ook geen elite van maken van “wij moeten altijd apart trainen en wij zijn beter dan de rest”. Nee. Train in het algemeen met de monitoren mee. Een monitor die geen lid is kan ook zeggen “waarom doe je dat zo? Doe dat zo eens”… Allez, je kan maar verbeteren.” Momenteel maken in totaal 118 personeelsleden deel uit van Thor. De overgrote meerderheid is man, slechts 12,5% is vrouw. Wanneer het per profiel bekeken wordt, zien we dat 41 personen behoren tot Thor C, 64 tot Thor B en 13 tot Thor A. Met 91 personen is het merendeel werkzaam binnen de interventiepolitie. Daarnaast zijn 14 personen afkomstig van de wijkpolitie, 9 van de recherche, 2 van de dienst coördinatie en 2 van de IT-dienst. In totaal gaat het om 96 inspecteurs, 15 hoofdinspecteurs en 7 commissarissen. Het groot aantal leden is nodig aangezien regelmatig gebruik gemaakt wordt van Thor. Elke week wordt gepatrouilleerd in de uitgangsbuurt en regelmatig zijn er evenementen, voetbalwedstrijden, basketbalwedstrijden en manifestaties die HyCap vereisen. In principe kan elk lid van het korps zich te allen tijde kandidaat stellen voor Thor. Toetreding kan dan ook op eender welk ogenblik plaatsvinden. Leden kunnen eveneens steeds verzoeken om een ander profiel te bekomen. Er wordt wel een toetredingscontract opgesteld waarin staat dat leden zich engageren om minstens drie jaar lid te blijven. Jaarlijks vindt een evaluatie plaats om na te gaan of de leden goed functioneren. Wanneer dit niet het geval zou zijn, krijgt de persoon in kwestie een lager profiel toegewezen of wordt hij algeheel uit het team gezet. Meteen moet duidelijk worden gemaakt dat het niet de ambitie is om de speciale eenheden van de federale politie te vervangen. Thor is een team van geëngageerde medewerkers dat binnen de politiezone Oostende op een professionele wijze instaat voor een van de basisfunctionaliteiten van de lokale politie, met name de handhaving van de openbare orde en rust. Er wordt niet gedacht in termen van “elite” en personen die menen superieur te zijn ten aanzien van niet-leden, horen niet thuis in Thor.
54
In het algemeen is een ruime meerderheid van respondenten tevreden over het bestaan en de invulling van Thor. Vooral de extra trainingen worden enorm geapprecieerd. Het is de bedoeling dat het Thor-project bestendigd wordt en naar de toekomst toe zelfs verder geprofessionaliseerd en uitgebouwd wordt. [R2]: “Ik ga hout vasthouden, sinds we met Thor B bezig zijn, is dat substantieel verminderd, zowel het aantal werkongevallen als ernstige werkongevallen, maar ook het aantal klachten die van externen ten opzichte van de politie geuit worden over excessief of verkeerd gebruik van geweld.” Toch is Thor niet perfect. Zo ervaart een aantal bevraagde politieambtenaren een grotere werkdruk. Bovendien gaan zowel de trainingen als de opdrachten soms ten koste van het overige, reguliere werk. Vaak is het dan ook puzzelwerk om tijd vrij te maken voor bepaalde Thor-opdrachten. [R15]: “Bijvoorbeeld acht uur naar Brussel: dat is acht uur dat ik niet in mijn eigen dienst heb kunnen draaien. Is dat toch in overtal, dan moet ik die acht uur hier of daar recupereren en zit ik weer thuis, draai ik weer niet mee in mijn dienst.” Monitoren Tien keer per jaar vindt er een monitorendag plaats. Aangezien niet alle monitoren steeds aanwezig kunnen zijn, wordt voorzien dat elk individu gemiddeld aan zes monitorendagen deelneemt. Op deze dagen zitten de monitoren geweldbeheersing samen om de actualiteit te bespreken, evenals incidenten die op het terrein plaatsgevonden hebben. Daarnaast wordt de tijd genomen om het trainingsprogramma van de komende maanden uit te stippelen. Voorafgaand of volgend op deze vergadering hebben alle aanwezige monitoren training. Wat dit precies inhoudt, werd reeds kort besproken bij de trainingen van Thor A (cf. supra). Het gaat om reguliere trainingen die op vlak van tempo, intensiteit en complexiteit een stap verder gaan. Naast het eigenlijk trainen van de lesgevers, spelen de trainingen ook een voorbereidende rol. [R17]: “Feitelijk worden op die vergaderingen de lesonderwerpen uitgetest die we dan in de toekomst zullen geven. Dat wordt dan op ons uitgetest. Wat is haalbaar, wat niet? Wat moet veranderd worden?” Het belang van deze trainingen mag niet onderschat worden. De monitoren geweldbeheersing geven immers zelf regelmatig les, maar hierbij oefenen zij zelf niet veel. Vaak beperkt het zich 55
tot het tonen van de werking van een techniek of tactiek, gecombineerd met de mentale activiteit van het opsporen van fouten in de uitvoering van diegenen die les volgen. Daardoor is er ook nood om zelf op regelmatige tijdstippen te trainen. Door maandelijks te trainen met andere monitoren, wordt hieraan voldaan. Om ervoor te zorgen dat de geweldbeheersingsspecialisten op de hoogte blijven van de laatste nieuwigheden en veranderingen, wordt bovendien wettelijk bepaald dat tweejaarlijks een bijscholing gevolgd moet worden van twee dagen. Deze bijscholing is verplicht. Wordt deze niet gevolgd, dan loopt een monitor het risico zijn brevet kwijt te raken. Conclusie Zoals blijkt uit voorgaande uiteenzetting, zit het totaal aantal trainingen wel goed, zeker als het vergeleken wordt met het wettelijk vastgelegde minimum en met bepaalde andere politiezones. Wie wil kan in het politiekorps van Oostende zeker voldoende trainen. Het is zelfs zo dat sommige respondenten aangeven dat het soms teveel wordt. [R1]: “Het is een van de zones die het meest traint. Dat horen we ook van andere zones. Toen ik in zone X zat: daar had ik tweemaal getraind op een jaar… Ze voldeden zelfs niet aan de wettelijke normen.” Daarnaast zijn er ook een heleboel voorstanders van nog meer trainingen. Het staat immers buiten kijf dat hoe meer iemand traint, hoe beter die de materie beheerst. Omwille van budgettaire en organisatorische redenen is het echter niet onmiddellijk mogelijk om het huidige trainingspakket verder uit te breiden. De prioriteit ligt momenteel bij het vinden van een evenwicht tussen trainen en werken. [R2]: “Daar spelen verschillende tegengestelde belangen. Er moet ook werk gedaan worden. Je kan mensen drie weken op een maand laten trainen en één week hun werk laten doen. Dan weet iedereen dat dat niet goed komt. Je moet ook daar compromissen sluiten.” Algemeen kan ook worden vastgesteld dat slechts een minderheid van bevraagde personeelsleden zich louter inzet om te voldoen aan het wettelijk bepaalde minimum aantal trainingen. Een meerderheid geeft aan dat ze bijkomende trainingen trachten te volgen. De motivatie verschilt van persoon tot persoon: sommigen doen het omdat ze het trainingsonderdeel aangenaam vinden, anderen omdat ze zich er beter bij voelen en nog anderen trainen extra omdat het simpelweg nodig is om een bepaalde techniek onder de knie te krijgen. Bijkomend trainen is echter niet steeds haalbaar. 56
[R1]: “Je hebt Thor-trainingen, de verplichte trainingen, je gewone werk, dan moet je ook nog eens thuis kunnen zijn ook eh. En dan is er nog eens de terreurdreiging, voetbal, basket, wielerkoers… Soms lukt het, maar niet altijd.” Naast de trainingen die gegeven worden in het kader van geweldbeheersing, is iedereen het erover eens dat conditietraining evenzeer belangrijk is. Velen vinden dan ook dat dit meer getraind zou moeten worden. Aangezien dit voornamelijk een kwestie is van vrijetijdsbesteding, ligt een verplichting evenwel moeilijk. [R16]: ”Desnoods over de middag organiseren we met de opleiders gaan lopen of zwemmen. Dat zouden ze meer moeten doen. Dat is niet altijd evident: de opleiders hebben er geen tijd voor, de collega’s die de vraag gesteld worden hebben er misschien geen zin in, ze willen eten, hebben andere plannen…” Algemeen kan geconcludeerd worden dat de verscheidene trainingen goed zijn, maar niet perfect, en dat ook nooit zullen worden. Over de inhoud van de diverse trainingen zijn de meeste respondenten tevreden. Hoewel het steeds verbeterd kan worden, is het behaalde niveau bevredigend. Het is dan ook vooral een kwestie van roeien met de riemen die je hebt. [R2]: “Als je moet zeggen wat we niet doen; dat is altijd een verlies. Maar je moet afwegen tussen wat kan ik? Welke ruimte heb ik? En wat wil ik dat ze kunnen?” 5.3.3. Nut van de trainingen [R10]: “Ik wil goed getrainde mensen omdat ik weet dat goed getrainde mensen minder geweld nodig hebben om iets te bereiken.” Dit is de logische gedachte die schuilgaat achter elke vorm van training in geweldbeheersing. Het zorgt ervoor dat tussenkomsten vlotter verlopen en dat politiemensen hun inspanningen beter kunnen doseren; dat ze weten dat ze niet voluit moeten gaan om hun doel te bereiken. [R2]: “Hoe meer je traint, hoe meer je oefent, hoe beter je gewapend bent tegen geweld dat tegen jou gebruikt wordt maar ook hoe minder geweld dat je zelf zal gebruiken ten opzichte van iemand anders…” Voor elk middel dat de politie ter beschikking heeft en elke techniek die aangeleerd moet worden, dient men voldoende te trainen. De trainingen zorgen ervoor dat kennis en vaardigheden op peil gehouden worden. In dat opzicht is het voornaamste doel opfrissing van hetgene dat reeds gekend zou moeten zijn. Af en toe worden ook nieuwe zaken aangeleerd. 57
Hiervan is sprake wanneer er nieuwe technieken of tactieken bijkomen of wetgeving verandert. Het verwerken van nieuwe stof lijkt niet voor iedereen een evidentie te zijn. Vooral politiemensen die minder vaak met geweldbeheersing bezig zijn en een lange staat van dienst hebben, ervaren soms moeilijkheden om het nut ervan in te zien en het vervolgens te beheersen. Niettegenstaande zijn vernieuwingen vaak een verbetering en is bij de meeste respondenten de wil aanwezig om hierin mee te gaan. [R12]: “Als je zegt: die methode is eigenlijk efficiënter. Waarom zouden we hem dan ook eens niet proberen?” Men dient wel realistisch te blijven en in te zien dat vernieuwingen bij bepaalde personen niet van de ene dag op de andere zullen aanslaan. Het veranderingsproces bij politieambtenaren die reeds vele jaren actief zijn en het gewoon zijn op een bepaalde manier te werken, zal meer tijd vergen dan het veranderingsproces bij recentelijk afgestudeerde collega’s. In een gevaarsituatie blijft dan ook het risico bestaan dat teruggegrepen wordt naar technieken die ingebakken zitten. Men mag niet vergeten dat de mens ook een gewoontedier is. Wanneer een bepaalde gewoonte, goed of slecht, eigen gemaakt is, wordt het lastig om de klok terug te draaien. Vaak is training de enige vreedzame manier waarop bepaalde gewoontes afgeleerd kunnen worden. Soms wordt aangeklaagd dat men heden ten dage beschikt over een dermate groot arsenaal aan technieken en tactieken dat het onoverzichtelijk wordt en onmogelijk om allemaal te kennen. Dit laatste is echter ook niet nodig. Het is de bedoeling dat een rugzak aangeleverd wordt waaruit de individuele politieagenten die tools nemen die ze nodig hebben en zelf goed kunnen hanteren. Niemand is in staat om alles honderd procent te beheersen. Vaak hangt dit ook af van zaken die buiten de controle vallen, zoals gestalte en flexibiliteit. Het is bijvoorbeeld niet aan te raden dat een vrouwelijke agent van 1m60 een potige man van 2m10 met een wurggreep tegen de grond tracht te werken met het oog op arrestatie. Er bestaan andere technieken die in dergelijk geval efficiënter zouden zijn. Monitoren zijn dan ook reeds tevreden wanneer collega’s een paar technieken beheersen die hen op het lijf geschreven zijn en waarmee ze de meeste situaties aankunnen. Het wordt vervolgens gepromoot om deze technieken voldoende te trainen opdat ze een automatisme zouden worden. Doordat politieambtenaren in de mogelijkheid gesteld worden om voldoende te trainen, groeit eveneens hun vertrouwen. Het gaat zowel om het zelfvertrouwen, waardoor ze steviger in de schoenen staan, als het vertrouwen in de collega’s, zodat ook de samenwerking en
58
communicatie vlot verlopen. Daarnaast verkleint ook de kans om in een tunnelvisie te geraken en meegezogen te worden in een escalatie van geweld. Tot slot tonen trainingen zelfs hun waarde wanneer een tussenkomst slecht afloopt. Ten eerste zorgt het voor minder of minder ernstige kwetsuren. [R8]: “We moeten als politie zijnde zoveel mogelijk proberen te vermijden dat collega’s veel of zwaar werkonbekwaam zijn en zware kwetsuren oplopen door zaken tegen te komen. Veel zaken kan je vermijden [door training]…” Ten tweede worden de trainingen ook aangehaald wanneer een politieambtenaar zich moet verantwoorden over zijn daden en gedrag bij een bepaalde tussenkomst. Als een klacht onderzocht wordt door de dienst intern toezicht of door het Comité P, wordt steevast nagegaan of voldaan is aan de minimale trainingen. Elk politieagent die geweld gebruikt heeft, moet dan ook kunnen aantonen dat hij goed getraind is. 5.3.4. Problemen tijdens en met de trainingen geweldbeheersing Ondanks de algemene tevredenheid over de trainingen, zijn enkele bemerkingen op zijn plaats. Vooraleer we het zullen hebben over problemen met de trainingen, geven we kort weer welke moeilijkheden de respondenten ervaren tijdens de trainingen. Het is een vaststaand gegeven dat mensen onderling verschillen in hun capaciteit om bepaalde zaken te beheersen. Karakter-, lichaams- en geslachtskenmerken zijn de voornaamste oorzaken van individuele verschilpunten. Zo is de ene politieambtenaar meer bedreven in zelfverdediging, terwijl de andere beter met het vuurwapen overweg kan. In het algemeen kan wel worden vastgesteld dat personen die niet ingeschakeld zijn in Thor frequenter met moeilijkheden te kampen hebben. Dit is nog meer uitgesproken wanneer enkel vergeleken wordt met leden van Thor B en A. Ook wanneer gekeken wordt naar de leeftijd zien we een verschil. Oudere en meer ervaren personen vertonen vaker moeilijkheden wanneer de trainingsintensiteit verhoogd wordt. Ook merken zijzelf meer problemen op als een nieuwe techniek of tactiek aangeleerd moet worden. Het gaat zowel over het vatten van het nut van de vernieuwing als het onder de knie krijgen ervan. Bovendien kan worden opgemerkt dat het niet steeds gaat om verbeteringen. Vaak zorgt een nieuw beleid voor een nieuwe wind, waardoor bepaalde regeltjes veranderen, zonder dat dit altijd de efficiëntie ten goede komt. Daarnaast zijn er ook problemen die de persoonsgebonden kenmerken overstijgen. Zo is er het trainingsonderdeel aangaande wetgeving, deontologie en psychosociale vaardigheden. 59
Momenteel wordt dit geïntegreerd in de andere trainingen. Het krijgt echter niet de aandacht die sommigen vinden dat het verdient. Wetgeving en deontologie worden zelden tot nooit aangehaald, tenzij er een verandering is opgetreden. Ook de psychosociale vaardigheden worden vaak onderbelicht, terwijl dit volgens velen net essentieel is om conflicten te vermijden of op te lossen. Dit probleem hangt samen met het aangevoelde tekort in trainingen, waardoor soms geen tijd vrijgemaakt kan worden om alles volledig te behandelen. Het wettelijk voorziene minimum aantal trainingen schiet dan ook volgens vrijwel elke respondent tekort. Hoewel dit in het korps van Oostende gedeeltelijk opgevangen wordt door de mogelijkheid om bijkomend te trainen en zich in te zetten in Thor, is er toch een grote groep personeelsleden die enkel voldoet aan het wettelijke minimum. Doordat in Oostende veel trainingsmomenten zijn, dient bovendien opgelet te worden voor het pervers effect daarvan: personen die menen alles al gezien te hebben en te beheersen waardoor ze het niet meer nodig achten om aandachtig te zijn tijdens de lessen. Ondanks de vele mogelijkheden zijn er soms ook problemen om trainingen te kunnen volgen. Zoals we reeds aangegeven hebben, is het niets steeds mogelijk om extra te trainen. Daarnaast is het voor sommigen zelfs moeilijk om aan de verplichte trainingen steeds te voldoen. Dit probleem komt stelselmatig meer voor bij politieambtenaren van een hogere graad, zijnde hoofdinspecteur en commissaris. De oorzaak hiervan is de hoeveelheid opdrachten waarvoor zij een verantwoordelijkheid dragen, waardoor het noodzakelijk is om prioriteiten te stellen. Ook kampt iedereen met verplichtingen binnen de dienst, waardoor op bepaalde piekmomenten minder snel een gaatje gevonden kan worden om alsnog te trainen. Gelukkig gaat het om een zeer klein aantal politiemensen dat niet voldoet aan de minimale trainingen. Hoewel getracht wordt de oefeningen realistisch te maken, klagen sommigen over het gebrek daaraan. Vaak zijn de oefeningen te doorzichtig. De nood wordt dan ook gevoeld om af en toe te werken met onverwachte wendingen. Hieraan gerelateerd, merken sommigen op dat in oefeningen vaak niet ver genoeg gegaan wordt. Vaak uit schrik voor kwetsuren of zelfs arbeidsongevallen, wordt een oefening al snel stopgezet. [R14]: “Nee, ga er eens in verder. Je bent bij de politie, je staat hier niet in de Panos broodjes te verkopen, met alle respect voor die mensen. Weet dat dat komt, weet dat dat verwacht wordt.” Een ander punt is de beperkte aanpassing van de trainingsinhoud aan de kenmerken van elke dienst. Zo gaan personen uit bepaalde diensten veeleer alleen op pad dan in duo-patrouille, 60
terwijl daar zelden op getraind wordt. Daarnaast zijn er bepaalde fenomenen waar een bepaalde dienst meer of net niet mee wordt geconfronteerd. Zo krijgen leden van de coördinatiedienst bijvoorbeeld nooit te maken met huiszoekingen. Er mag dus gerust meer ruimte voorzien worden om dienstgericht te trainen, al moet dit eerder gezien worden als surplus, bovenop de basisvaardigheden die iedereen onder de knie moet hebben. Wat daarnet als een pluspunt omschreven werd, namelijk het totale aantal lesgevers geweldbeheersing, vertoont ook een nadeel. Doordat een bepaalde persoon van een hele reeks monitoren les kan krijgen, wordt deze soms geconfronteerd met verhalen die niet volledig met elkaar stroken. Het gebrek aan vaste lesgevers zorgt er dus voor dat bepaalde politieambtenaren niet goed weten wat precies van hen verwacht wordt. Op hun beurt ervaren sommige monitoren af en toe problemen bij het lesgeven aan hiërarchische meerderen. Uit schrik voor repercussies, houden ze zich soms in met het geven van kritiek. Naast de problemen die ervaren worden in het korps van Oostende, zijn er ook op algemeen niveau problemen. Zo wordt opgemerkt dat reeds in de basisopleiding een bredere basis aangelegd zou moeten worden. Daarnaast betreuren velen de grote diversiteit tussen zones wat betreft de gegeven trainingen. Normaliter kan ervan uit worden gegaan dat elke zone het wettelijke minimum bereikt. Dit is echter niet het geval, zoals blijkt uit getuigenissen van politiemensen die enerzijds in andere zones gewerkt hebben en anderzijds regelmatig in contact komen met leden van andere korpsen. Doordat in bepaalde korpsen niet elk luik van geweldbeheersing aan bod komt en in andere korpsen het wettelijke minimum zelfs niet wordt bereikt, vergroot alleen maar de kloof met korpsen die daarentegen nog eens extra investeren in geweldbeheersing. De vraag kan dan worden gesteld of er nog steeds sprake is van een gelijkwaardige politie. Deze vaststelling is zeer deplorabel in een politielandschap dat wordt verwacht geïntegreerd te zijn. 5.4. Geweldbeheersing op het terrein 5.4.1. De verschillende diensten De respondenten die aan het onderzoek deelgenomen hebben, behoren allemaal tot een welbepaalde dienst. Finaliter zijn alle diensten die ressorteren onder de directie “Operaties” betrokken in het onderzoek. Het gaat om de dienst coördinatie en de afdelingen interventie, wijkpolitie en lokale recherche. Om beter te begrijpen hoe de bevraagde politieambtenaren precies met geweldbeheersing omgaan, is het noodzakelijk om eerst kort een woordje uitleg te geven over de diensten en op welke wijze ze te maken krijgen met geweld. 61
De coördinatiedienst staat in voor de coördinatie en ondersteuning van de operationele afdelingen bij evenementen, HyCap, openbare orde, mobiliteit- en verkeerstechnische aspecten, administratie en bestuurlijke informatie (Zonaal Veiligheidsplan, 2013). Naast een heleboel administratief werk, gaan de personeelsleden ook geregeld het terrein op. Dit is voornamelijk het geval wanneer evenementen plaatsvinden in Oostende en zij ter plekke aanwezig zijn om het gebeuren in goede banen te leiden. Dit is ook het moment waarop de kans het grootst is dat personeelsleden van de dienst coördinatie in contact komen met geweld. In een overgrote meerderheid van de gevallen beperkt het zich tot verbaal geweld waarbij bepaalde personen uit de menigte zich geagiteerd voelen en dit uitwerken op de politie. Fysiek geweld is eerder een uitzondering en het gebruik van geweldbeheersingstechnieken, andere dan de psychosociale vaardigheden, komt eveneens zelden voor. [R6]: “Ik word vaker geconfronteerd met verloren gelopen kinderen die je dan moet opvangen en het nodige voor doen, dan met mensen die ik moet overmeesteren.” De afdeling interventie kan op zijn beurt worden opgedeeld in verschillende diensten. De grootste dienst bestaat uit de diverse interventieploegen. In totaal zijn er vier ploegen met gemiddeld 28 interventieleden. Het is hun taak om binnen een passende termijn een antwoord te bieden op elke oproep waarbij een politionele interventie ter plaatse noodzakelijk is (Van Altert, Enhus & Stol, 2009; Zonaal Veiligheidsplan, 2013). Het gaat hierbij over een groot aantal uiteenlopende zaken, gaande van familiale moeilijkheden tot vechtpartijen. Gezien de reactieve aard van hun optreden en de ernst van de gebeurtenissen waarvoor een noodoproep gedaan wordt, hoeft het geen betoog dat deze dienst zowel proportioneel als in absolute aantallen het meest te maken krijgt met geweld (Van Branteghem et al., 2013). Fouilleren en boeien is dagelijkse kost. Het gebruik van klemtechnieken komt ook frequent voor. Verbaal geweld zijn de leden van de interventiepolitie haast gewoon, maar ook met fysiek geweld worden ze af en toe geconfronteerd. [R17]: “Eens aan een huis moeten staan voor nachtlawaai. Toen de deur geopend werd, stond er daar iemand met een samoerai-zwaard. En zo’n zwaard is tamelijk scherp. Dan kan je niet anders dan je wapen gebruiken. Gelukkig was er ook een hondengeleider. Ik heb die mens toen beziggehouden met de tong, afstand genomen, auto tussen ons gezet, en dan is het hondje ter plaatse gekomen en heeft die die een beet gegeven in zijn bil.” Vaak nemen tussenkomsten echter een minder drastische wending en beperkt het zich tot agressieve personen onder invloed van alcohol of drugs. Eveneens bij familiale twisten of 62
burenruzies kan het gebeuren dat de agressie zich naar de politie toe keert. In de meeste situaties waar geweld aan te pas komt, voelen de respondenten zich echter bekwaam om een goede afloop te bewerkstelligen. Dit komt zowel door de genoten training als de snelle bijstand door collega’s uit de ploeg. De andere dienst uit de afdeling interventie die bevraagd werd, is de dienst verkeershandhaving. Deze staat in voor de handhaving van het verkeer en het vaststellen en verwerken van verkeersovertredingen. Bij het uitvoeren van deze opdrachten wordt weinig in contact gekomen met geweld, al kan het eens voorvallen dat een bestuurder onder invloed is van alcohol of drugs en agressie vertoont. Ook krijgen ze af en toe te maken met de alom aanwezige verbale verkeersagressie. Waar de meeste leden van de interventieploegen elk domein van geweldbeheersing wel eens nodig hebben, blijft dit bij de dienst verkeershandhaving dan ook vaak beperkt tot het gebruik van de psychosociale vaardigheden en de politionele interventietactieken aangaande het benaderen van voertuigen. Daarna is er de afdeling wijkpolitie. In totaal zijn er zes wijkkantoren en een commissariaat op het grondgebied van Oostende. De wijkpolitie staat in voor de aanpak van allerlei wijkgebonden problemen. Daarbovenop hebben de wijkkantoren een onthaalfunctie en dienen de personeelsleden diverse wijkgebonden onderzoeken en opdrachten uit te voeren zoals inschrijvingen in het bevolkingsregister, aanvragen van naturalisaties en bijstand aan de gerechtsdeurwaarder (Van Nuffel, 2009; Zonaal Veiligheidsplan, 2013). In het algemeen krijgen leden van de wijkdienst in mindere mate te maken met geweld. Toch is het zo dat bepaalde opdrachten stelselmatig meer negatieve reacties teweegbrengen dan andere. Hierbij kan onder meer gedacht worden aan het innen van boetes of het assisteren van een gerechtsdeurwaarder bij inbeslagnames. Dit zijn situaties waar de gemoederen hoog kunnen oplopen en verbaal geweld om de hoek loert. Bovendien weet men nooit wie men gaat aantreffen aan de andere kant van de deur. Toch volstaan in de meeste gevallen de verbale vaardigheden om een potentieel conflict te vermijden of op te lossen. En hoewel het cliché van de uitgebluste politieambtenaar die voor zijn pensioen bij de wijkpolitie afgedeeld wordt, niet meer strookt met de realiteit, klopt het wel dat ze veel minder gebruik moeten maken van geweldbeheersing. [R13]: “Maar ze zien een wijkagent anders. Dus wat kom je tegen, inderdaad, minder geweld, en gefrustreerde mensen kom je meer tegen, want die komen bij u: “Die zet altijd zijn vuilbak
63
tegen mijn hek en dat stinkt en blabla…”, zulke dingen. En ze beginnen dan zichzelf op te peppen. Dat is ook een vorm van geweld, verbaal geweld.” Tot slot is er de afdeling lokale recherche. Deze bestaat uit vier secties: personen, drugs, jeugdcriminaliteit en vermogens. Elke sectie heeft tot taak het voeren van onderzoek naar bepaalde misdrijven. Het kan zowel gaan om opsporingsonderzoeken als gerechtelijke onderzoeken op het grondgebied van Oostende. Leden van deze dienst hebben een gemeenschappelijk kenmerk dat hen meteen onderscheidt van al het andere personeel: het gekleed gaan in burger. Dit is uiteraard nodig voor de uitoefening van de job, aangezien het essentieel is verdachte personen onopgemerkt te kunnen observeren. Dit maakt ook meteen dat deze dienst niet regelmatig in aanvaring komt met geweld. Wanneer echter wel tussengekomen wordt, is de kans heel groot dat fouilleer-, klem- en boeitechnieken toegepast worden. Dan is het wel nodig dat men voldoende onderricht is in geweldbeheersing. [R16]: “Het menselijk brein zegt waarschijnlijk dat uniformen een rode lap zijn. En bij ons is dat jah, het is een gewone mens tegenover wie je staat. Het is wel een politieagent, maar je kan ermee praten.” 5.4.2. Gebruikte strategieën Dat geweldbeheersing in het politiekorps van Oostende een belangrijke plaats inneemt, is in dit hoofdstuk reeds duidelijk gebleken. Zowel de aansturing als de trainingen zijn er om ervoor te zorgen dat in de praktijk tussenkomsten op de minst gewelddadige manier verlopen. Ook op individueel vlak zien we dat bijna elke respondent het belang van geweldbeheersing op het terrein inziet. Er worden dan ook diverse strategieën ontwikkeld om geweldbeheersing nog meer te bevorderen en het risico op geweld tot een minimum te reduceren. [R1]: “Je hebt [geweldbeheersing] altijd nodig, je valt er altijd op terug. Op een moment dat het niet anders kan, grijp je ernaar terug. Natuurlijk moet je het proberen oplossen op een andere manier, maar als het niet anders kan, moet je wel. En dat is nu eenmaal zo. Je weet nooit hoe iemand gaat reageren, iedereen is anders.” De term “strategie” moet in deze context ruim begrepen worden. Van Dale (2015b) omschrijft het als “beleid, plan volgens welk men te werk gaat”. Volgens deze opvatting gaat het om de diverse manieren waarop zowel het korps in zijn geheel als de individuele politieambtenaar te werk gaan om geweldbeheersing te bevorderen. Aangezien de trainingen reeds uitvoerig besproken werden, volstaat het om kort aan te halen dat training de beste strategie is om 64
geweldbeheersing op het terrein een kans op succes te bieden. Ook het eerder besproken Thor kan gezien worden als een essentiële strategie om het gebruik van (ongepast) geweld te reduceren. Daarnaast zijn er nog tal van andere elementen die een bijdrage leveren. Allereerst worden voldoende middelen vrijgemaakt voor geweldbeheersing, zowel wat betreft de eerder aangehaalde trainingen als het materiaal waarover elke politieambtenaar beschikt. Elk personeelslid kan alle middelen gebruiken die hem binnen het wettelijke kader ter beschikking moeten worden gesteld. Daarenboven is het mogelijk om over een aantal persoonlijke beschermingsmiddelen te beschikken die niet wettelijk verplicht zijn. Eenieder heeft de gelegenheid een persoonlijke kogelwerende vest te dragen, evenals degelijke handschoenen, kledij en schoeisel. Ook op vlak van individuele bewapening is alles voorzien. Het gaat onder meer om pepperspray, handboeien, telescopische wapenstok, vuurwapen, radio, zaklamp, fouilleerkoord en fouilleerhandschoenen. Bovendien is er binnen de zone collectieve bewapening aanwezig, namelijk het machinepistool UMP 9. Enkel bijzondere bewapening is tot op heden nog niet aangekocht. In de huidige maatschappelijke context moet echter op nationaal niveau nagedacht worden of de voorziene bewapening nog volstaat. [R2]: “Als je kijkt naar wat zich in Frankrijk voordoet, wat je hier in België ook al hebt gehad: als je met Kalasjnikovs te maken krijgt, dan voldoet onze huidige bewapening niet.” Een niet te miskennen aantal respondenten geeft daarbij aan dat een stroomstootwapen reeds een mooie aanvulling zou zijn op het wapenarsenaal. Velen zijn ervan overtuigd dat het afschrikkingseffect groter is dan bij pepperspray en de wapenstok, evenals de bescherming die het politieagenten en omstanders biedt bij gebruik. Daarbovenop maakt het zelden tot nooit dodelijke slachtoffers. Toch is niet iedereen voorstander van het idee om reguliere politieambtenaren ermee uit te rusten. Het wordt dan eerder gezien als mogelijke tool voor een beperkte groep, zoals bijvoorbeeld Thor A. [R17]: “Als dat beperkt wordt tot een minimumgroep die de taser mag gebruiken en als die daarvoor de nodige middelen krijgt om te trainen, dan mag die taser komen. Maar ik denk niet dat er in het korps de middelen zijn om iedereen training te geven.” Daarnaast wordt zoveel als mogelijk voorzien in “on-the-job training”. Dit start bij jonge politieambtenaren die nog maar net aangesteld zijn in het korps en gekoppeld worden aan een collega uit dezelfde eenheid met voldoende ervaring. De meer ervaren collega neemt dan de taak op van mentor en begeleidt de nieuwe collega voor minstens zes maanden. Het is de bedoeling dat nieuwe personeelsleden een direct aanspreekpunt hebben, waarbij ze terecht 65
kunnen met allerlei vragen. Op deze manier leert de kersverse politieambtenaar sneller het reilen en zeilen kennen binnen de zone. De overdracht van kennis tussen ervaren personeel en minder ervaren collega’s is bovendien een voortdurend proces. Het politiekorps van Oostende beschikt over een groot aantal specialisten geweldbeheersing. De meeste respondenten verklaren veel op te steken wanneer zij zien hoe deze specialisten optreden bij tussenkomsten. Ook als er concrete vragen of problemen zijn, is er altijd wel een monitor op de dienst of mee op de baan die dit kan verhelpen. Vooral de interventiepolitie plukt hier de vruchten van, aangezien een groot gedeelte monitoren daar werkzaam is. Hoe dan ook is elke bevraagde specialist geweldbeheersing bereid zijn expertise te delen met iedereen die daarom verzoekt. Daarbovenop is altijd wel een collega van het middenkader of officierenkader aanwezig op de dienst, waardoor ook deze persoon de aansturing kan verzorgen. [R7]: “Ik ben er zeker van dat [de monitoren] wel een invloed hebben binnen het interventiegebeuren op de manier waarop geweld gebruikt wordt. En je merkt het, als er monitoren op straat mee zijn, dat zij wel initiatieven nemen om bepaalde collega’s bij te sturen…” Ook de stad Oostende draagt onrechtstreeks zijn steentje bij. Door de aanwezigheid van een grote hoeveelheid camera’s in de stad, geven veel respondenten aan bewuster om te gaan met geweld. Iedereen weet dat hij gefilmd wordt en dat de beelden erbij gehaald worden wanneer het fout loopt. Dit maakt dat de respondenten, al dan niet bewust, meer voorzichtigheid aan de dag leggen. Ook de individuele politieambtenaren zelf staan in voor het bevorderen van geweldbeheersing. Hoe dit precies zit, verschilt van persoon tot persoon. Door bijvoorbeeld mondeling sterk te staan, vermijden velen dat het nodig is om een “vechtmachine” te zijn. Dit maakt het mogelijk om zelfs in situaties waar de tegenpartij de overmacht heeft, het conflict op te lossen. [R9]: “En het is bijzonder hoe sommige mensen, los van hun skills in de echte geweldbeheersing dan, door het juiste te zeggen of juist niet te zeggen de zaken gaan kalmeren, of anderen juist door een blik de boel kunnen opjutten.” Elke respondent vindt dat hij over voldoende technieken en vaardigheden beschikt om de meeste situaties in de praktijk aan te kunnen. Ondanks het grote arsenaal aan technieken, heeft elke politieambtenaar er evenwel een aantal waar hij steeds op terugvalt. Naarmate het gaat om 66
personen die beter getraind zijn in geweldbeheersing, vergroot echter de rugzak met tools die gebruikt kunnen worden. In de praktijk worden ook steevast een aantal vaardigheden frequenter gebruikt dan andere. Volgens de meeste respondenten start alles bij de politionele interventietactieken en de psychosociale vaardigheden. Het op een correcte wijze kunnen benaderen van personen om vervolgens met de tong conflicten op te lossen, is volgens velen de beste manier waarop aan geweldbeheersing gedaan kan worden. Indien dit echter de problemen niet verhelpt, is het nodig dat de technieken van dwang zonder en met vuurwapen gekend zijn, zodat ook deze gebruikt kunnen worden. [R2]: “Op het terrein wordt veel belang gehecht aan de verbale kwaliteiten. Die zijn ook zeer belangrijk, maar dat is… Allez, verbale kwaliteiten in het omgaan met agressie: je kan een heleboel dingen met woorden al oplossen. Maar het is geen exacte wetenschap, dus het kan heel snel omschakelen, dus moet je ook zelf heel snel kunnen omschakelen. Dus moet je eigenlijk al die domeinen even goed beheersen.” De technieken en vaardigheden die gebruikt worden op het terrein zijn echter niet steeds exact dezelfde als diegene die aangeleerd worden in de trainingen. Het gaat voornamelijk om de zelfverdedigings- en overmeestertechnieken. Het is een feit dat soms een eigen invulling gegeven wordt aan deze technieken, wat niet altijd een slechte zaak is. Zo wordt zelfs vooropgesteld dat politieambtenaren zich technieken aanmeten op een manier waarop ze zich comfortabel voelen. De persoonlijke invulling die aan aangeleerde technieken gegeven wordt, dient echter beperkt te zijn, binnen het wettelijke kader te blijven en wordt enkel getolereerd als het resulteert in even of minder ernstig geweldgebruik. Toch wordt op straat ook al eens vervallen in sleuren en trekken. De verklaring die de meeste politiemensen hiervoor geven, is dat op straat nu eenmaal personen anders reageren dan op training. Op terrein kunnen personen meer weerspannig zijn en zich effectief verdedigen. Doordat hier niet echt doorgedreven op getraind kan worden, valt het al eens voor dat politieambtenaren denken dat de aangeleerde technieken niet zullen volstaan. In sommige situaties is er bovendien geen tijd om na te denken wat de beste aanpak zou zijn. Zolang het geweld niet buitensporig is en het doel bereikt wordt, lijkt het dan ook voor weinig problemen te zorgen. Wanneer dit niet het geval is, zou het wel kunnen zijn dat een klacht volgt en bijgevolg ook een intern onderzoek, gerechtelijk onderzoek en/of onderzoek van het Comité P.
67
[R13]: “Ik heb nog geweten dat er een kerel, hij was ocharme kleiner dan mij, zulke armen, op was van de drugs… Wat moet je dan doen? Die voelt geen pijn meer. Het was min zoveel graden buiten en hij stond in zijn bloot bovenlijf. Kou had hij ook niet. Dan is het de wet van de sterkste, en dat is moeilijk. Dat kan je niet in oefeningen steken.” Als laatste punt geeft een meerderheid van respondenten bovendien aan te letten op de fysieke conditie. Vaak gaat het om een aantal keer in de week joggen, zwemmen of fitnessen. Anderen zijn dan weer intensiever bezig met sport en trainen regelmatig in clubverband, zoals bijvoorbeeld judo. De mogelijkheid om zich hiervoor te engageren hangt evenwel vaak af van de gezinssituatie. 5.4.3. Daadwerkelijk gebruik van geweld(beheersing) Ondanks de vele trainingen, het goede materiaal en de inspanningen die geleverd worden om geweldbeheersing op een hoog peil te houden, is het niet mogelijk om elk conflict geweldloos op te lossen. Gebeurtenissen die gepaard gaan met gewelddaden, waarbij al dan niet gebruik wordt gemaakt van de politiebewapening, interventietechnieken of -tactieken, komen dan ook frequent voor. Het is echter een hiaat in de wetgeving dat geweldsincidenten niet precies gedefinieerd worden. Vandaar wordt hier zelf eerst een betekenis aan gegeven. In ruime zin gaat het over elke tussenkomst waarbij een vorm van geweld gebruikt wordt. Hiervan is reeds sprake wanneer politieambtenaren gebruik moeten maken van overmeesterings- en zelfverdedigingstechnieken, wat maakt dat fysiek geweld wekelijkse kost is. Ook verbaal geweld behoort tot geweldsincidenten in de ruime zin van het woord. In dit opzicht krijgt de politie zelfs dagelijks te maken met geweld. In enge zin wordt het meestal geïnterpreteerd als incidenten waarbij fysiek geweld en/of bewapening gebruikt wordt en waarbij minstens een van de betrokken partijen een vorm van schade lijdt. Wanneer tijdens het onderzoek gepeild werd naar ervaringen met geweldsincidenten, gingen de meeste respondenten uit van deze laatste zienswijze. Verder in deze paragraaf dient het woord “geweldsincident” dan ook geïnterpreteerd te worden in de enge zin. In wat volgt maken we de opsplitsing tussen geweldsincidenten die legitiem verlopen en geweldsincidenten waarbij sprake is van onrechtmatig geweld. Allereerst gaat het over geweldsincidenten zonder onrechtmatig geweldgebruik. Elke respondent geeft aan dat collega’s die betrokken raken in een gewelddadig conflict onmiddellijk geholpen worden. Het handgemeen wordt zo vlug mogelijk beëindigd en de partijen worden gescheiden. Het gebruik van dwang of geweld zorgt zelden voor problemen, 68
zelfs wanneer in bepaalde mate afgeweken wordt van de aangeleerde technieken. Enkel een correcte en eerlijke weergave van de gebeurtenissen in een proces-verbaal lijkt vereist te zijn. Op deze manier beschikken de betrokken politieambtenaren immers over de mogelijkheid om hun daden achteraf te kunnen verantwoorden. Via de vele camera’s die de stad Oostende rijk is, kan bovendien ook eenvoudig nagegaan worden of de inhoud van een proces-verbaal overeenkomt met de realiteit. In het geval van een klacht worden al deze zaken dan ook grondig bestudeerd. [R15]: “Zolang er niets gebeurt, is alles goed. Van het ogenblik dat het misloopt, dan bekijken ze alles met argusogen.” Daarnaast zijn er ook geweldsincidenten waarbij het geweldgebruik gekwalificeerd kan worden als illegitiem. Het gaat onder meer om geweld dat onmiskenbaar excessief is of plaatsvindt op momenten dat het niet (meer) nodig is. Elke respondent geeft resoluut aan dat dit niet door de beugel kan en te allen tijde voorkomen dient te worden. Van zodra politieambtenaren vermoeden dat een collega door het lint zou kunnen gaan, moeten ze proberen die collega te kalmeren en over te nemen. Een collega die merkbaar geïrriteerd rondloopt, moet eventueel een andere taak krijgen of zelfs weggestuurd worden. [R14]: “In het voetbal hier ook. […] Wij stonden in een cafetaria opgelijnd. Constant dezelfde supporter die op een vrouwelijke collega haar kap zat. En je merkt dat de matrak steviger vastgenomen werd. Ik zeg jah, hoe los je dat dan op? Je zet de vrouwelijke collega achteraan en je wisselt eens. […] En wie zet je er dan voor? De grootsten van de hoop dat je hebt met het meest vieze en gemene aangezicht, dat die supporter zegt van ow ow.” Respondenten verklaren dat overdadig geweldgebruik echter een uitzondering is. Wanneer gevraagd werd naar de manier waarop politiemensen reageren op dit soort geweld, konden velen dan ook enkel hypothetisch antwoorden. In het geval dat er toch sprake is van illegitiem geweldgebruik, zou er zeker niet aan voorbijgegaan worden. Op het terrein zouden collega’s op een kordate manier tussenkomen en overnemen, zodat de politieagent in kwestie kan bedaren. Indien een goede afloop het vereist, zou ook bijstand geroepen worden. Het is echter ongehoord om ter plekke te discussiëren en elkaar publiekelijk terecht te wijzen. Dit zou de eenheid ondermijnen en het imago van de politie onderuithalen. Het voorval moet echter wel besproken worden, maar op het geschikte moment: achteraf op het politiekantoor. Het is een understatement om te zeggen dat dergelijk voorval wel degelijk zou leven in de groep. De kans is dan ook miniem dat het in de doofpot gestopt kan worden. 69
[R3]: “Nu wordt er veel meer gecontroleerd en wordt er minder met de mantel der liefde toegedekt…” Ondanks de ervaren evolutie naar een correctere afhandeling, lijken veel zaken toch nog onderling geregeld te worden. Bijna elke bevraagde inspecteur geeft aan dat in eerste instantie enkel gepraat wordt met de betrokken collega’s. Omwille van de collegialiteit en het besef dat met die bepaalde persoon in de toekomst nog gewerkt zal moeten worden, zijn veel inspecteurs terughoudend in het melden van onrechtmatige gewelddaden aan hun oversten. Zij vinden het in de eerste plaats de taak van de persoon in kwestie om zelf verdere stappen te ondernemen en alles op te biechten. Daarnaast wordt er soms onterecht van uitgegaan dat het slachtoffer wel een klacht zal indienen, waardoor het niet nodig is om zelf het incident en de collega te gaan rapporteren. Enkel wanneer het een vaak voorkomend probleem dreigt worden, zouden collega-inspecteurs het incident melden aan hun meerderen. Dit wordt echter gezien als laatste redmiddel, aangezien er een grote schrik is om afgeschilderd te worden als klikspaan en zo vele werkrelaties te verzuren. [R1]: “Zelf ga ik niet naar boven, want ik ben geen klikker. Maar als ze aan mij komen vragen wat er gebeurd is, dan ga ik niet rond de pot draaien en ga ik het effectief zeggen.” Van zodra een hoofdinspecteur of commissaris op de hoogte is van een bepaald voorval, is de kans op een formele afhandeling groter. Zelf geven zij aan niet de luxe te hebben om het in der minne te schikken, met alle mogelijke gevolgen van dien. Zo wordt de preventieadviseur ingeschakeld en kan een onderzoek door de dienst intern toezicht leiden tot diverse tuchtsancties: van de tijdelijke overplaatsing naar een andere dienst tot schorsing en zelfs afzetting. Daarnaast kan ook een gerechtelijk onderzoek gestart worden, met mogelijks strafrechtelijke sancties tot gevolg. Uiteindelijk zou het allemaal zover niet mogen komen. Elke politieambtenaar die het goed meent en zijn job naar behoren wil uitoefenen, zou nooit mogen overgaan tot onrechtmatig geweldgebruik. Het is echter onmogelijk om elke rotte appel uit de organisatie te weren. Er kan enkel gepoogd worden om dergelijke personen met voldoende training een attitudeverandering te laten ondergaan. [R5]: “In eerste instantie moet je gewoon een mens op je plaats zijn, een rechtschapen mens, rechtvaardig mens die zegt van “ok, dat is de grens, die mogen we niet overschrijden”. Dat mag het grootste krapuul zijn; als die geboeid is, blijf je eraf. Als je controle hebt, moet je er niet meer op slaan. Dat moet je als mens zelf weten.” 70
5.4.4. Problemen bij de toepassing van geweldbeheersing op het terrein Naast het probleem van onrechtmatig geweld dat al eens de kop durft opsteken en dat hierboven reeds besproken wordt, gaat deze paragraaf verder in op de moeilijkheden die op het terrein kunnen opduiken in verband met de vaardigheden, technieken en tactieken van geweldbeheersing. In het algemeen wordt vastgesteld dat niet iedereen voldoende onderlegd is in bepaalde technieken en tactieken. Zo verloopt het overmeesteren, klemmen en boeien niet steeds naar wens. Hierbij zien we dat de individuele verschillen immens zijn. Een meerderheid van oorzaken kan echter niet weggewerkt worden, zoals bijvoorbeeld geslacht en gestalte. Toch zien we dat training cruciaal is om de verschilpunten tot een minimum te reduceren. Zoals eerder reeds kort aangehaald werd, is het bovendien niet mogelijk om elke aangeleerde techniek volledig te beheersen en in de praktijk toe te passen. Sommige respondenten ervaren bijvoorbeeld dat bepaalde technieken in de praktijk niet zo vlot toegepast worden als op training. Daarnaast hangt de effectiviteit van een techniek ook af van een groot aantal externe factoren. Hierbij wordt onder meer gedacht aan de mentale staat van de tegenpartij en het aantal opponenten. Als antwoord op deze problemen komen sommige politieambtenaren op de proppen met een eigen invulling van de aangeleerde technieken die niet naar behoren werken. Deze eigen invulling en het feit dat onder stress vaak teruggevallen wordt op oerinstincten, maakt dat technieken en tactieken niet steeds correct uitgevoerd worden, wat soms zelfs resulteert in ordinair sleur- en trekwerk. [R16]: “Ik denk dat er niemand perfect is en iedereen wel steken laat vallen. Iemand die wekelijks gevechtsporten doet en de monitoren zelf ook, die mensen gaan dat wel kunnen perfectioneren. […] Maar als ze op straat komen en zitten met een vorm van stress, en ze zitten met iemand die niet meewerkt, dan denk ik dat ze ook wel steken kunnen laten vallen, dat ze ook moeten teruggaan op hetgeen ze best kunnen.” Ook het probleem van gewoontes en routine is een haast onvermijdelijk gegeven. Gewenning treedt op wanneer een bepaalde soort tussenkomsten reeds vele malen op eenzelfde wijze verlopen is. Gewenning leidt tot onzorgvuldigheid, met alle gevolgen van dien. Wederom kan regelmatig trainen dit een halt toe roepen.
71
[R5]: “In de loop der tijd kruipt er een stout beestje in het werk: routine. En routine is in ons werk dodelijk. Door routine ga je bepaalde dingen over het hoofd zien of bepaalde dingen anders benaderen, terwijl elke situatie apart geëvalueerd moet worden.” Globaal genomen worden zelden grote problemen gemerkt die tussenkomsten dramatisch beïnvloeden. Collegialiteit speelt hierbij een grote rol. Wanneer iemand een bepaald probleem ervaart, staan collega’s altijd klaar om te helpen, tips te geven en over te nemen. Waar nodig springen collega’s zelfs uit eigen initiatief bij. Dit is echter iets wat volgens enkelen nog meer afstemming vereist. Het is immers niet steeds bevorderlijk dat elke aanwezige politieambtenaar op de verdachte springt. Men dient meer ingespeeld te raken op elkaar, zodat de juiste persoon met de juiste vaardigheden de ruimte krijgt om de situatie aan te pakken, zonder dat collega’s hierbij onnodig “helpen”. Op deze manier kunnen de personen die niet nodig zijn in de tussenkomst andere taken op zich nemen. [R14]: “De ene is goed in gevechtsport: laat hem los, pak hem maar. […] Dat vereist nog finetuning: weten wat de collega’s goed kunnen. Gelijk iemand die goed is met zijn wapen: laat die mens de eerste gaan.” Daarnaast zorgt ook duidelijke communicatie voor een preventieve aanpak van problemen. Wanneer moeilijkheden verwacht worden, bespreken politieambtenaren vaak vooraf de te volgen strategie. Een goede taakverdeling leidt tot een optimale inzet van de aanwezige politiemensen, rekening houdend met ieders specifieke vaardigheden. Desondanks kan het soms foutlopen. Indien bepaalde handelingen tijdens de tussenkomst niet goed verlopen, is het ter plekke evenwel niet het geschikte moment om de collega in kwestie te gaan berispen. Na afloop zullen de meeste respondenten wel eens aanhalen dat er een bepaalde fout in de uitvoering geslopen is. Het merendeel van bevraagde politiemensen die geen specialist geweldbeheersing zijn, verklaart echter dat het hierbij blijft en dat achteraf niet meer uitvoerig gesproken wordt over de ervaren problemen. [R16]: “Ik zou geen kritiek geven op een collega die bepaalde technieken niet goed onder de knie heeft, want ik ben zelf niet perfect in die technieken.” Monitoren gaan daarentegen wel sneller over tot napraten. Dit wordt door velen ook gezien als hun taak. Zowel wanneer een tussenkomst goed gegaan is, als wanneer het slecht afgelopen is, moet dit gezegd kunnen worden. In het laatste geval wordt gepraat over waar het fout ging en hoe het in de toekomst beter zou kunnen. De meeste personen staan dan ook open voor kritiek. Wanneer tussenkomsten echter dermate problematisch verlopen, wordt dit vanuit de 72
monitorengroep gemeld aan de leidinggevenden. In het slechtste geval wordt dan overgegaan tot een functioneringsgesprek en een eventuele demotie in Thor-niveau. 5.5. De “heilige drievuldigheid van geweldbeheersing” Wanneer geweldbeheersing in kaart gebracht is, wordt het al snel duidelijk dat het niet gaat om een onoverzichtelijk geheel. Het is wel degelijk mogelijk om geweldbeheersing in zijn totaliteit te vatten. Hiervoor is echter een bepaalde bril nodig die tot op heden nog niet vaak opgezet werd. Vandaar wil de onderzoeker een nieuwe wijze introduceren om naar geweldbeheersing te kijken. Het gaat meer bepaald om de “heilige drievuldigheid van geweldbeheersing”. Zoals in het onderzoek ook duidelijk is geworden, bestaat geweldbeheersing immers uit drie grote luiken: aansturing, training en terrein. Alles wat van belang is voor geweldbeheersing kan ondergebracht worden in een van deze drie luiken. Allereerst is er de aansturing. Algemeen houdt dit in dat een kader gecreëerd wordt om geweldbeheersing uit te bouwen. Op diverse niveaus is er sprake van aansturing: op het hoogste, nationale niveau zijn er onder meer wetteksten, omzendbrieven en brochures geweldbeheersing. Belangrijke instanties zijn de Cel Gevaarsituaties en Het Pedagogisch Comité. Een lager niveau is dat van het korps. Daar staan de korpschef en de verschillende diensthoofden in voor de verdere uitwerking van de regelgeving en het voorzien van middelen en capaciteit om te werken rond geweldbeheersing. Concreet gaat het om het inrichten van trainingen, verstrekken van adequaat materiaal en het op poten zetten van een aantal projecten, zoals Thor in Oostende. Tot slot is het allerlaagste niveau het individuele. Daar zijn het de specialisten in geweldbeheersing die de individuele politieambtenaar voorzien van aansturing in de vorm van hulp en advies. Zonder een goede aansturing is het niet mogelijk om kwaliteitsvolle trainingen te hebben, laat staan een correct verloop van politiegeweld op het terrein. Alles begint dus bij de aansturing. Daarna zijn er de trainingen in geweldbeheersing. Eenmaal middelen aangewend worden om te investeren in specialisten geweldbeheersing, materiaal en trainingslocaties, kan gestart worden met het inrichten van trainingen. In de eerste plaats moet voldaan worden aan de normen van GPI 48. In de tweede plaats kunnen bijkomende trainingen georganiseerd worden. Zo kan gedacht worden aan de diverse Thor-trainingen die plaatsvinden in het politiekorps van Oostende. Dit alles moet het mogelijk maken dat politieambtenaren voldoende onderlegd zijn in de materie, zodat tussenkomsten op het terrein met een minimum aan geweld verlopen. Trainingen kunnen dan ook gezien worden als een cruciale schakel. Zo wordt ook het nut van 73
aansturing tot een minimum herleid wanneer niet voldoende geïnvesteerd wordt in trainingen. Een politieagent mag immers over zoveel tools beschikken als hij wil, wanneer hij er niet mee om leert gaan, zijn ze nutteloos. Het derde luik betreft het terrein. Uiteindelijk draait alles rond een goed verloop van tussenkomsten op het terrein. De enige bestaansreden van de aansturing en trainingen is een correcter en verminderd gebruik van geweld. Wanneer dit niet het geval zou zijn, verliezen de aansturing en trainingen elk nut. Het is dus noodzakelijk dat de eerste twee luiken een effect hebben in de praktijk. Het derde luik kan dan ook gezien worden als de veruitwendiging van geweldbeheersing, waar de vruchten van de aansturing en training geplukt worden. Hiervoor is het cruciaal dat ook ingezet wordt op specifieke geweldbeheersingsstrategieën, andere dan training. Zo kan eveneens melding gemaakt worden van Thor, waarbij het de bedoeling is dat een aantal risicovolle taken exclusief uitgevoerd worden door Thor-leden. Dit derde luik van geweldbeheersing is bovendien het enige waarmee de burger rechtstreeks geconfronteerd wordt. Vanuit de logica van de gemeenschapsgerichte politiezorg is een correcte toepassing van geweldbeheersing op het terrein dus het allerbelangrijkst. Het moge duidelijk zijn dat de aansturing, de training en het terrein een onlosmakelijk geheel vormen. Ze kunnen niet zonder elkaar. Wanneer deze zienswijze toegepast wordt, is het mogelijk om geweldbeheersing in zijn totaliteit te vatten. Wil een politiekorps investeren in geweldbeheersing, dan is het nodig dat alle drie de luiken aandacht krijgen. Ook wanneer vanuit wetenschappelijk oogpunt gekeken wordt naar geweldbeheersing, is het aan te raden dat men deze drievuldigheid niet vergeet. 5.6. Besluit Het empirisch onderzoek heeft aangetoond dat geweldbeheersing gezien wordt als een essentieel onderdeel van de politiefunctie. Van bij het begin is duidelijk dat geweldbeheersing hoog in het vaandel gedragen wordt in het politiekorps van Oostende. Elk aspect ervan krijgt voldoende aandacht, wat op zijn beurt leidt tot een beter functionerend korps. De leden worden voorzien van de best mogelijke aansturing, training en uitrusting. De trainingen zijn cruciaal om een goede praktijk te bewerkstelligen. Hoewel het wettelijk voorziene aantal trainingen niet volstaat, bereiken veel politieambtenaren een tevredenstellend niveau door middel van bijkomende trainingen in het kader van Thor en de mogelijkheid om vrijblijvend extra te trainen. Op het terrein achten de meeste politiemensen zich dan ook bekwaam om op een adequate wijze om te gaan met hun macht om geweld toe te passen. Voornamelijk het Thor74
project wordt gezien als mijlpaal in de uitbouw van geweldbeheersing. Meteen moet echter duidelijk worden gesteld dat ook geweldbeheersing niet ontsnapt aan bepaalde besparingsmaatregelen. In de huidige budgettaire context kunnen (tijdelijk) onvoldoende middelen vrijgemaakt worden om op eenzelfde niveau door te gaan. Wat de precieze omvang van de besparingen zal zijn en welke gevolgen dit met zich mee zal brengen, is nog niet geweten. Wel is zeker dat verdere wetenschappelijke aandacht nodig zal zijn om ook dit in kaart te brengen. [R2]: “Zijn er andere mensen die naar ons kijken, dan zeggen ze van “wow, jullie zijn goed bezig”. Jah… Je kan stoppen en zeggen “we hebben het bereikt, we zijn beter dan de rest” en daar stoppen. Of je kan zeggen “we zijn misschien wel beter dan de rest, maar jah, eigenlijk is die rest zodanig slecht dat het niet moeilijk is dat wij beter zijn”. Zonder daarmee iets slecht te willen zeggen over anderen eh. Dus we moeten proberen te excelleren en zo goed mogelijk te zijn.” Om het voor mensen in de praktijk en in de academische wereld makkelijker te maken, heeft de onderzoeker een nieuwe wijze geïntroduceerd om naar geweldbeheersing te kijken. Via het concept van de “heilige drievuldigheid van geweldbeheersing” kan het fenomeen in zijn totaliteit bekeken worden. Zoals in deze masterproef duidelijk geworden is, bestaat geweldbeheersing immers uit drie grote luiken, zijnde aansturing, training en terrein. Wanneer deze drie onderdelen in kaart worden gebracht, is het mogelijk om het hele plaatje te vatten. Tot slot is een algemene kritiek op zijn plaats. Doorheen het onderzoek is duidelijk gebleken dat Oostende geen doorsnee korps is. Een geïntegreerd politielandschap, waar elke politieambtenaar dient te beschikken over dezelfde basiscompetenties, staat heel mooi op papier, maar de praktijk laat dikwijls iets anders uitschijnen. Wat voor de buitenwereld niet altijd duidelijk is, maar door politiemensen zelf bevestigd wordt: er zijn nog steeds grote verschillen te merken tussen de verschillende lokale zones. Voor wat deze thesis betreft, heeft deze uitspraak enkel betrekking op geweldbeheersing. Zo verklaren veel respondenten dat er enorme verschillen zijn op vlak van training tussen de omliggende politiekorpsen. We zien dat in het korps van Oostende enorm geïnvesteerd wordt in trainingen, in die mate dat het ruimschoots de verwachtingen inlost. Daarentegen zijn er getuigenissen over korpsen die zelfs niet voldoen aan de minimale normen gesteld in GPI 48. Dit heeft op zijn beurt ongetwijfeld gevolgen op het terrein.
75
Vanuit praktisch en organisatorisch standpunt is het zeker zo dat geweldbeheersing aangepast moet worden aan de specifieke benodigdheden van de zones. Een landelijke zone vereist immers niet hetzelfde van haar politie als een stedelijke zone. Het wettelijk opgelegde minimum aantal trainingen tracht toch een algemene standaard in te voeren. Wanneer blijkt dat niet elke zone hieraan voldoet, wordt duidelijk dat er een kink in de kabel is. Het probleem stelt zich wanneer de kloof tussen politiezones groter en groter wordt doordat bepaalde korpsen de beleidsbeslissing maken om te blijven investeren in geweldbeheersing, ongeacht de budgettaire situatie, en andere korpsen niet. De beslissing om duurzaam te investeren dient te worden aangemoedigd, al dringt langs de andere kant een controle en evaluatie van het werkelijke verloop en het aantal gevolgde trainingen zich op, zodat elk korps minstens voldoet aan de wettelijke normen. Hoog tijd dus dat de bevoegde instanties op nationaal vlak hun verantwoordelijkheid nemen en nagaan of de door hun opgelegde normen gerespecteerd worden. Nadat deze vaststelling is gemaakt, blijven we met veel vragen zitten. Als er al zoveel verschilpunten zijn voor wat betreft geweldbeheersing, hoe zit het dan met de andere functionaliteiten van de politie? Is er wel degelijk sprake van een gelijke behandeling van de burger? Krijgen politieambtenaren überhaupt zelf een gelijke behandeling? Of hangt dit alles af van korps tot korps? Dit zijn stuk voor stuk vragen die een objectief, wetenschappelijk antwoord vereisen.
76
6. Conclusie Ter afronding van deze thesis worden de belangrijkste bevindingen nog eens overlopen. Eerst komen de resultaten van de literatuurstudie aan bod, waarna de onderzoeksvragen beantwoord worden aan de hand van de vaststellingen van het empirisch onderzoek. In het eerste hoofdstuk werd het gevoerde onderzoek theoretisch ingekaderd. De defiance theory van Sherman toont het belang aan van geweldbeheersing. Zijn theorie stelt voorop dat bestraffing kan leiden tot weerstand of afschrikking. Wanneer de politie niet in staat is haar geweldgebruik te beheersen, kan dit leiden tot weerstand van de burger. Personen die zich onrechtvaardig behandeld voelen door de politie zullen vaker reageren door middel van deviantie. Om dit tegen te gaan, is het noodzakelijk dat de politie haar geweldgebruik leert beheersen. Aldus is het belangrijk om te weten wat precies onder geweldbeheersing begrepen moet worden. Het tweede hoofdstuk voldeed aan deze vereiste. Door middel van een bespreking van de geldende regelgeving werd geweldbeheersing uiteengezet. Omzendbrief GPI 48 definieert geweldbeheersing als de politiewetenschap die de politieleden, geconfronteerd met een gevaarlijke of potentieel gevaarlijke situatie, moet toelaten deze met een maximum aan veiligheid aan te kunnen pakken en beheersen en ze op de minst gewelddadige wijze op te lossen. Om dit mogelijk te maken is opleiding en training essentieel. Hiervoor wordt geweldbeheersing onderverdeeld in vier domeinen, zijnde de wetgeving, de deontologie, en de psychosociale vaardigheden; de fysieke vaardigheden inzake dwang zonder vuurwapen; de fysieke vaardigheden inzake dwang met vuurwapen; en de politionele interventietactieken. In de diverse politiescholen wordt opleiding voorzien in elk van deze domeinen, wat verdergezet wordt in de politiezones door middel van periodieke training. In totaal gaat het om vijf trainingssessies op jaarbasis. Telkens zijn het specialisten in geweldbeheersing die instaan voor het lesonderricht, waarbij zij zich baseren op de brochures geweldbeheersing die uitgebracht worden door het Pedagogisch Comité. Omzendbrief GPI 48bis vult de opleiding en training verder aan door een specifieke procedure in te voeren voor AMOK-incidenten. Deze kunnen gezien worden als situaties waarbij één of meerdere personen op een bepaalde locatie de daar aanwezige personen aanvallen om zo veel mogelijk slachtoffers te maken, zonder zich daarbij te verschansen of gijzelaars te nemen. Hierbij is het de bedoeling dat sommige klassieke tactieken, waarbij terughoudendheid en de eigen veiligheid primordiaal zijn, achterwege gelaten worden om de dader zo vlug mogelijk te kunnen stoppen. Vervolgens handelt 77
omzendbrief GPI 62 over de bewapening van de politie. Zo beschikt elke politieambtenaar over individuele bewapening, zijnde een halfautomatisch pistool, een uitschuifbare wapenstok en een neutraliserend middel zoals pepperspray, vanaf de graad van inspecteur. Daarnaast kunnen politiekorpsen ook voorzien in collectieve of bijzondere bewapening zoals lange vuurwapens, onbuigzame slagwapens en lanceerders. Ook wordt een meldingsplicht ingevoerd wanneer gebeurtenissen gepaard gaan met gewelddaden. De laatste omzendbrief die besproken werd, is GPI 81 en creëert een wettelijk kader dat de procedures, taakverdeling en het gebruik van dwang en geweld bij bijzondere bijstandsteams van de lokale politie vastlegt. Deze teams krijgen specifieke training en staan in voor situaties met een bijzonder risico op gevaar of geweld, zoals bijvoorbeeld versterkte huiszoekingen en de nabije bescherming van bedreigde personen. De aanwezigheid van een grote hoeveelheid regelgeving wordt toegejuicht. Toch volstaat dit niet om onrechtmatig politiegeweld volledig uit te sluiten. Het is enkel mogelijk om dit tot een minimum te beperken, wat dan ook het streefdoel moet zijn. Ondanks het feit dat geweldbeheersing geen wondermiddel is, dient het toch een leidraad te zijn bij het politioneel handelen. Het bereiken van een deugdelijk niveau in geweldbeheersing is echter geen sinecure. Zo worden onder meer problemen vastgesteld bij de fysieke vaardigheden van aspirantpolitieambtenaren en het aantal uren opleiding in geweldbeheersing. Ook in de lokale politiezones verlopen de trainingen niet overal zoals gewenst en worden de normen niet steeds gehaald. In het laatste hoofdstuk van het theoretische luik werd geweld in het politiewerk besproken. Politiegeweld wordt omschreven als elke dwangmatige kracht van meer dan geringe betekenis, uitgeoefend op personen, zaken of dieren, inclusief het dreigen met geweld, waarbij in beginsel uitsluitend gebruik gemaakt wordt van de middelen die de bevoegde overheid ter beschikking stelt aan de politie. Het wordt aan strikte, wettelijke normen onderworpen. Zo moet telkens voldaan zijn aan de voorwaarden van wettigheid, subsidiariteit en proportionaliteit. Bij het gebruik van handboeien en het vuurwapen worden bovendien bijkomende voorwaarden gesteld. Ondanks het feit dat men in België over een degelijke werkdefinitie beschikt, hekelen wetenschappers het gebrek aan een eenduidige, betekenisvolle conceptuele definitie van politiegeweld in de internationale literatuur. Evenwel is er overeenstemming over het gebruik van een continuüm om geweld weer te geven.
78
Bij gebrek aan een centraal en uniform registratiesysteem, is het niet eenvoudig om in het Belgische politielandschap een zicht te krijgen op het politioneel geweldgebruik. Enkel onrechtmatig politiegeweld lijkt voldoende tot de verbeelding te spreken om onderzoek op te starten. Hoewel steeds opgelet moet worden met cijfers van het Vast Comité P, kan besloten worden dat onrechtmatig politiegeweld niet frequent voorkomt in België. Ook wetenschappelijk onderzoek bevestigt dit. Hoe het exact komt dat het zo weinig voorkomt, en welke bijdrage geweldbeheersing levert, is niet geweten. Daarentegen is wel geweten wat leidt tot politiegeweld. Er kunnen drie benaderingen onderscheiden worden: de individuele, de situationele en de organisatorische. Ondanks een gebrek aan eensgezindheid over de verklaringswaarde van enkele factoren, worden regelmatig effecten gevonden. Binnen de eerste benadering blijken politiemannen vaker over te gaan tot geweld, vallen hoger opgeleide personen minder vaak terug op fysiek geweld en wordt het meest geweld gebruikt tegen verdachten met dezelfde etnische achtergrond. Daarnaast leidt ook meer ervaring tot een verminderd geweldgebruik, net zoals een grote betrokkenheid tot de organisatie. Binnen de tweede benadering staat het vast dat het gedrag van de verdachte een groot effect heeft op het gedrag van politieambtenaren. Ook is de kans op geweldgebruik groter in de avond en nacht, op gekende gevaarlijke plaatsen en wanneer meer omstanders aanwezig zijn. Tot slot wordt in de organisatorische benadering vastgesteld dat meer geweld uitgeoefend wordt wanneer de organisatiecultuur geweld als een aanvaardbaar middel erkent om met verdachten om te gaan en wanneer de leidinggevenden geweldgebruik goedkeuren. Geweld tegen de politie vult het laatste deel van het derde hoofdstuk. Hoewel gewone burgers slechts in uitzonderlijke omstandigheden gebruik kunnen maken van geweld, is het wel een vaak voorkomende realiteit. Vanuit haar maatschappelijke opdracht is de politie verplicht de confrontatie aan te gaan met gewelddadige individuen. Het kan dan ook gezien worden als een beroepsprobleem. Het ontbreekt echter aan systematische informatie over de aard en omvang van het geweld en de gevolgen en ontwikkelingen ervan om algemene uitspraken te kunnen doen. Evenwel heeft een recent onderzoek gezorgd voor een nulmeting (Van Branteghem et al., 2013). In het onderzoek blijkt een grote meerderheid van bevraagde politieambtenaren ooit al eens het slachtoffer te zijn geweest van geweld. Verbale agressie komt het meest voor, gevolgd door bedreiging of intimidatie en fysiek geweld. Het zijn voornamelijk jonge agenten en inspecteurs van politie, die deel uitmaken van een interventieploeg van de lokale politie en daardoor dagelijks in contact komen met de burger, die het grootste risico lopen om slachtoffer te worden. Vaak liggen alcohol, medicatie of drugs aan de oorzaak van fysiek geweld en wordt 79
het grootste risico gelopen tijdens de avond- en nachturen. Slachtofferschap van geweld leidt in eerste instantie tot gekwetste gevoelens, stress en een verminderde arbeidsvreugde, al zijn er ook vaak op psychosociaal vlak consequenties. Al deze gevolgen hebben een negatieve invloed op het professionele functioneren, de werking van de organisatie en de kwaliteit van de politiezorg. In het vierde hoofdstuk werd de methodologie van het onderzoek uiteengezet. Aan de hand van kwalitatieve methoden werd getracht te komen tot een kader waarin geschetst wordt hoe men in het politiekorps van Oostende omgaat met geweldbeheersing. Om een zo groot mogelijk gamma aan inzichten te verkrijgen, werd gekozen om te werken via methodentriangulatie. Door middel van een documentenanalyse, acht observaties en zeventien interviews werd gezocht naar een antwoord op de drie onderzoeksvragen. Tot slot werden in hoofdstuk vijf de onderzoeksresultaten weergegeven en zo de onderzoeksvragen van antwoord voorzien. De eerste onderzoeksvraag luidde: “Hoe verloopt de (beleids)aansturing inzake geweldbeheersing?” Allereerst is de visie van de korpschef cruciaal. De korpschef heeft de leiding over het lokale politiekorps en kan in die hoedanigheid vrij oordelen over de concrete uitwerking van geweldbeheersing. In Oostende staat de korpschef volledig achter het idee van geweldbeheersing en maakt hij de nodige middelen vrij om het uit te bouwen. Dit gebeurt concreet door de leidinggevenden van de afdeling interventie, die ook enorm begaan zijn met geweldbeheersing. Het is hun doel om te zorgen voor goed getrainde mensen die op het terrein bewust omgaan met geweld. Geweldbeheersing krijgt aldus een zeer belangrijke plaats toegewezen. De concrete aansturing is aanwezig op diverse niveaus. Op het nationale niveau zorgt de wetgever voor het regelgevend kader. Omzendbrief GPI 48 wordt gezien als een van de belangrijkste verwezenlijkingen op vlak van geweldbeheersing. Ook de brochures geweldbeheersing die uitgebracht worden door het Pedagogisch Comité, worden positief onthaald.
De
aanmaak
en
actualisering
van
bepaalde
brochures
wordt
echter
geproblematiseerd, net zoals de effectiviteit van het Pedagogisch Comité en de Cel Gevaarsituaties als instituten. Op korpsniveau verloopt de formele aansturing via de diverse dienst- en interne nota’s. Informeel zorgen voornamelijk de specialisten in geweldbeheersing voor de persoonlijke aansturing. Vanwege hun expertise worden zij hiervoor uitermate geschikt geacht. Wat de leidinggevenden betreft, wordt soms gehekeld dat niet elke hoofdinspecteur of 80
commissaris even overtuigd is van geweldbeheersing. Vanwege hun hiërarchische positie kan dit een negatieve invloed hebben op het ondergeschikt personeel. Tot slot wordt ook gekampt met budgettaire problemen die een invloed hebben op geweldbeheersing. Bepaalde besparingsmaatregelen zullen in de toekomst kunnen leiden tot een verminderd aantal trainingen, wat mogelijks een effect zal hebben in de praktijk. De tweede onderzoeksvraag was: “Welke rol spelen de diverse trainingen in geweldbeheersing?” Meteen werd duidelijk dat de diverse trainingen essentieel zijn bij de ontwikkeling van geweldbeheersing. Goed getrainde mensen hebben meer zelfvertrouwen en gebruiken minder geweld op het terrein. In Oostende zijn alle leden in de mogelijkheid om deel te nemen aan tal van, al dan niet verplichte, trainingen. Om zo efficiënt en effectief mogelijk te werk te kunnen gaan, heeft het korps van Oostende geïnvesteerd in kwalitatief en modern trainingsmateriaal en dito locaties. Het gaat meer bepaald om een dojo, schietstand en tactische site. In elke soort training, met uitzondering van HyCap, worden dan ook de vier domeinen van geweldbeheersing geoefend. Hierbij is het de bedoeling dat elke politieambtenaar die vaardigheden en technieken eigen maakt die hem het best liggen. Volgens de respondenten zijn de belangrijkste trainingsdomeinen dwang zonder vuurwapen, politionele interventietactieken en psychosociale vaardigheden. Het wordt dan ook betreurd dat de wetgeving, deontologie en psychosociale vaardigheden vaak slechts in geringe mate aandacht krijgen in de trainingen. In Oostende worden verschillende soorten training georganiseerd. Allereerst zijn er de verplichte trainingssessies in het kader van GPI 48. Daarnaast zijn er voor de Thor-leden aparte trainingen. Het Thor-project bestaat sinds 2012. Elke politieambtenaar kan zich vrijwillig kandidaat stellen om toe te treden tot dit “Team Handhaving Openbare Orde en Rust”. Het is de bedoeling dat leden van Thor ingezet worden in bepaalde situaties met een gekend risico op geweldgebruik. Aangezien elk lid extra, specifieke trainingen krijgt, zou dit moeten leiden tot een betere aanpak van de problemen op het terrein. Er zijn in totaal vier niveaus, waarvan slechts drie reeds actief zijn. Elk niveau heeft een exclusief takenpakket, al kunnen leden van een hoger Thor-niveau ook ingezet worden voor de taken van een lager niveau. Thor C is het laagste operationele niveau en staat in voor beteugelende ordediensten. Het gaat onder meer om ordehandhaving bij voetbal- en basketbalwedstrijden en betogingen. Leden van Thor C, evenals de leden van Thor B en A volgen jaarlijks trainingen HyCap. De voornaamste taak van Thor B is dan weer patrouilleren in de uitgangsbuurt. Om dit tot een goed einde te brengen, volgen Thor B-leden bijna maandelijks een extra training. Thor A kan gezien worden als het hoogste niveau en handelt bepaalde bijzondere acties af. Het bestaat uit een beperkte groep van 81
zeer goed getrainde en specifiek uitgeruste politiemensen die onder meer optreden bij risicovolle huiszoekingen en bepaalde bewakingsopdrachten. Naast de HyCap-trainingen en vier Thor B-trainingen, moeten Thor A-leden ook minstens zes specifieke trainingen volgen. Waar HyCap volledig draait rond openbare ordehandhaving, is de inhoud van de trainingen Thor B en A vergelijkbaar met de periodieke trainingen GPI 48. De verschilpunten zijn evenwel te vinden in de complexiteit, kwaliteit en kwantiteit van de oefeningen. In totaal maken 118 personeelsleden deel uit van Thor. Een ruime meerderheid van respondenten is tevreden over het bestaan en de invulling van Thor. Vooral de extra trainingen worden enorm geapprecieerd. Naast de vastgelegde trainingssessies, kan elk lid zich eveneens vrijwillig inschrijven om bijkomende trainingen te volgen. Ook voor de monitoren wordt bijna maandelijks training georganiseerd. Dit vindt plaats op de zogeheten monitorendagen, waar bovendien het trainingsprogramma voor de komende maanden opgesteld wordt. Telkens wordt in trainingen getracht de realiteit zo goed als mogelijk te benaderen. Ethische en budgettaire kwesties leggen evenwel beperkingen op. Bovendien worden trainingen soms aangepast aan de benodigdheden van de verschillende diensten. Dit kan volgens een niet te miskennen aantal respondenten echter beter. In het algemeen zijn de meeste respondenten tevreden over alle trainingen. Enkel het aantal is volgens sommigen niet toereikend. Vooral de verplichte trainingssessies GPI 48 schieten tekort. Vanwege de mogelijkheid om te trainen in het kader van Thor, bereikt een aanzienlijk aantal politieambtenaren toch een bevredigend niveau. Desondanks worden regelmatig problemen gedetecteerd. Vooral oudere personen vertonen soms moeilijkheden tijdens de trainingen. Daarnaast zorgen ook gestalte, flexibiliteit en andere lichaamskenmerken voor individuele verschillen en moeilijkheden. De derde en laatste onderzoeksvraag werd als volgt geformuleerd: “Hoe gaan leden van de diverse politiediensten op het terrein om met geweldbeheersing?” Alle diensten die ressorteren onder de directie “Operaties” werden betrokken in het onderzoek. De dienst coördinatie staat in voor de ondersteuning van de operationele afdelingen en krijgt slechts in beperkte mate te maken met geweld, voornamelijk verbaal. Binnen de afdeling interventie werden zowel de interventieploegen als de verkeersdienst bevraagd. De kerntaak van de interventieploegen is reageren op elke oproep waarbij een politionele tussenkomst ter plaatse noodzakelijk is. Hierbij krijgen zij vaak te maken met zowel verbaal als fysiek geweld. Ook de dienst verkeer komt af en toe in contact met geweld, al blijft het meestal beperkt tot verbale agressie. De afdeling
82
wijkpolitie staat in voor het aanpakken van allerlei wijkgebonden problemen. Deze leden krijgen in mindere mate te maken met geweld. Eveneens is verbaal geweld het meest voorkomend. Tot slot is er de afdeling lokale recherche. Omdat leden van de recherche vaak in burger gekleed zijn en slechts tussenkomen wanneer het echt moet, bij voorkeur in gecontroleerde situaties, zien we dat zij weinig in contact komen met geweld. Desondanks is het noodzakelijk dat elk personeelslid geschoold is in geweldbeheersing. Het staat immers nooit op voorhand vast wie wanneer met geweld te maken zal krijgen. Diverse strategieën worden toegepast om het risico op geweld tot een minimum te reduceren. In de eerste plaats moet gedacht worden aan de hierboven besproken trainingen. Daarnaast zorgt ook Thor voor een correcter geweldgebruik in bepaalde gevaarsituaties. Naast training en Thor, zorgen nog een heleboel andere zaken voor een optimale uitwerking van geweldbeheersing. Zo voorziet het korps elke politieambtenaar van voldoende middelen, bewapening en uitrusting. Ook “on-the-job training”, waarbij nieuwe politiemensen begeleiding krijgen en iedereen kan genieten van de expertise van collega-specialisten geweldbeheersing bij vragen, moeilijkheden en problemen, is van niet te onderschatten belang. Tot slot staat elke politieambtenaar zelf in voor zijn fysieke paraatheid en het correct uitvoeren van geweldbeheersingstechnieken. Dit laatste is niet steeds het geval. Zo verloopt het overmeesteren, klemmen en boeien niet steeds naar wens. Voornamelijk routine en het geven van een eigen invulling aan bepaalde technieken wordt geproblematiseerd. Wanneer problemen ervaren worden op het terrein, staan collega’s steeds klaar om te helpen. Ook zijn achteraf de monitoren telkens bereid om hulp te bieden. Ondanks alle inspanningen om geweldgebruik te vermijden, is dit niet steeds mogelijk. In het algemeen verklaren respondenten dat politiemensen dagelijks te maken te krijgen met verbaal geweld en wekelijks met fysiek geweld. Collega’s die betrokken raken in een geweldsincident worden steeds geholpen. Politiegeweld wordt dan ook in de meeste gevallen aanvaard. Dit is echter niet het geval wanneer het gaat om incidenten waarbij onrechtmatig geweld gebruikt wordt. Hoewel dit de uitzondering is, getuigen respondenten dat het niet door de beugel kan. Wanneer mogelijk, moet het vermeden worden door geïrriteerde collega’s te kalmeren en eventueel wandelen te sturen. Als het toch zou voorvallen, moet op een kordate manier worden tussengekomen en overgenomen. Achteraf wordt het incident onder collega’s besproken en dus niet zomaar onder de mat geveegd. Hoewel inspecteurs verklaren dat het daar vaak bij zou blijven, volgt in ernstige gevallen een formele afhandeling. Zo wordt de preventieadviseur
83
ingeschakeld en wordt onderzoek gedaan door de dienst intern toezicht, het Comité P en/of het parket. In het algemeen kan dus gesteld worden dat het politiekorps van Oostende een schoolvoorbeeld is wat betreft geweldbeheersing. Nu het in kaart gebracht is, wordt duidelijk dat het geen onoverzichtelijk geheel is. Vandaar heeft de onderzoeker meteen een nieuwe wijze geïntroduceerd om naar het fenomeen te kijken. Aangezien alles omtrent geweldbeheersing in drie luiken te vatten is, zijnde aansturing, training en terrein, kan worden gesproken van de “heilige drievuldigheid van geweldbeheersing”. Deze omschrijving dekt alle ladingen en duidt de drie belangrijkste onderdelen aan. Voor mensen in de praktijk en de academische wereld kan dit in de toekomst een hulp zijn om naar het fenomeen te kijken. Net zoals elk onderzoek, heeft ook dit onderzoek te kampen met beperkingen. Allereerst is generalisatie slechts in beperkte mate mogelijk. Bijna alle uitspraken hebben louter betrekking op het politiekorps van Oostende. Generalisatie was dan ook geen doelstelling, aangezien een diepgaand inzicht in de uitwerking van geweldbeheersing in het korps van Oostende beoogd werd. Daarnaast had de omvang van de thesis tot gevolg dat het empirisch onderzoek niet zo uitgebreid kon zijn als aanvankelijk gewild. Hoewel de onderzoeker het gevoel heeft saturatie bereikt te hebben, zou een grootschalig onderzoek in staat zijn om de vergelijking te maken met andere politiekorpsen. Er kunnen dan ook enkele aanbevelingen gemaakt worden voor toekomstig onderzoek. Dit werkstuk gaf voor de eerste maal een extensieve beschrijving van geweldbeheersing zoals het eruitziet in een politiekorps dat investeert in de materie. Onderzoek in een ander korps zou toelaten een vergelijking te maken. Op deze manier kunnen gelijkenissen en verschilpunten blootgelegd worden. Ten tweede is onderzoek nodig naar de effectiviteit van geweldbeheersing. Via een vergelijking tussen input7 en output8 is het mogelijk om de kostprijs van geweldbeheersing te bepalen. Bovendien zou verder onderzoek aan het licht kunnen brengen of elk politiekorps wel degelijk voldoet aan de wettelijke normen. Tot slot lijkt onderzoek door de bevoegde overheden aangewezen om na te gaan of de huidige gang van zaken wel voldoet aan de verwachtingen. Hoewel alle bevindingen reeds aan bod gekomen zijn, is ten slotte een kleine correctie op zijn plaats. Waar in de inleiding van deze masterproef nog gesproken werd van het monopolie op
7 8
Budget, aantal trainingen, trainingsmateriaal e.d. Aantal klachten, mate van arbeidsongeschiktheid, tevredenheid over de politie e.d.
84
geweld, zou na het doornemen ervan beter gesproken worden van het monopolie op het beheersen van geweld. Het moge duidelijk zijn dat Belgische politieambtenaren alles behalve een vrijgeleide hebben om zomaar geweld te gebruiken.
85
Bibliografie Boeken Alpert, G. P., & Dunham, R. G. (2004). Understanding police use of force: officers, suspects, and reciprocity. Cambridge: Cambridge university press. Baarda, D. B., Teunissen, J., & De Goede, M. P. M. (2005). Basisboek kwalitatief onderzoek: handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Houten: Stenfert Kroese. Bijleveld, C. C. J. H. (2005). Methoden en technieken van onderzoek in de criminologie. Den Haag: Boom juridische uitgevers. Bittner, E. (1980). The functions of the police in modern society: a review of background factors, current practices, and possible role models. Cambridge: Oelgeschlager, Gunn & Hain. De Raedt, E., Berkmoes, H., De Mesmaeker, M., & Liners, A. (2013). De Wet op het politieambt: het handboek van de politiefunctie. Brussel: Politeia. Flick, U. (2003). An introduction to qualitative research. London: Sage. Goossens, F. (Ed.). (2012). Dragers van de politiefunctie. Een dwarsdoorsnede van de reguliere politie, de Veiligheid van de Staat, de bijzondere inspectiediensten en de private politie. Mechelen: Kluwer. King, N., & Horrocks, C. (2010). Interviews in qualitative research. Los Angeles: Sage. Mortelmans, D. (2009). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven: Acco. Swanborn, P. G. (2008). Basisboek sociaal onderzoek. Amsterdam: Boom onderwijs. Timmer, J. (2005). Politiegeweld: geweldgebruik van en tegen de politie in Nederland. Alphen aan den Rijn: Kluwer. Yin, R. K. (2014). Case study research: design and methods. Los Angeles: Sage. Hoofdstukken uit boeken Beyens, K., & Tournel, H. (2010). Mijnwerkers of ontdekkingsreizigers? Het kwalitatieve interview. In T. Decorte & D. Zaitch (Eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (199-232). Leuven: Acco. 86
Bouffard, L. A., & Sherman, L. W. (2014). Defiance theory. In G. Bruinsma & D. Weisburd (Eds.), Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice (925-932). New York: Springer. Flyvbjerg, B. (2011). Case study. In N. K. Denzin & Y. S. Lincoln (Eds.), The sage handbook of qualitative research (301-316). Thousand Oaks: Sage. Gläser, J., & Laudel, G. (2009). On interviewing “good” and “bad” experts. In A. Bogner, B. Littig & W. Menz (Eds.), Interviewing experts (117-137). Basingstoke: Palgrave Macmillan. Legard, R., Keegan, J., & Ward, K. (2003). In-depth interviews. In J. Ritchie & J. Lewis (Eds.), Qualitative research practice: a guide for social students and researchers (138-169). Thousand Oaks: Sage. Leys, M., Zaitch, D., & Decorte, T. (2010). De gevalstudie. In T. Decorte & D. Zaitch (Eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (173-197). Leuven: Acco. Meuser, M., & Nagel, U. (2009). The expert interview and changes in knowledge production. In A. Bogner, B. Littig & W. Menz (Eds.), Interviewing experts (17-42). Basingstoke: Palgrave Macmillan. Mortelmans, D. (2010). Het kwalitatief onderzoeksdesign. In T. Decorte & D. Zaitch (Eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (75-118). Leuven: Acco. Timmer, J. (2007). Geweld in politiewerk. In C. J. C. F. Fijnaut, E. R. Muller, E. Rosenthal & E. J. van der Torre (Eds.), Politie. Studies over haar werking en organisatie (731-751). Deventer: Kluwer. van Gemert, F. (2010). Kwalitatieve databronnen in de criminologie. In T. Decorte & D. Zaitch (Eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (147-171). Leuven: Acco. Warren, I., & James, S. (2000). The police use of force: contexts and constraints. In T. Coady, S. James, S. Miller & M. O’Keefe (Eds.), Violence and police culture (32-62). Victoria: Melbourne university press. Zaitch D., Mortelmans, D., & Decorte, T. (2010). Participerende observatie in de criminologie. In T. Decorte & D. Zaitch (Eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie (261-314). Leuven: Acco.
87
Tijdschriften Becour, B. (2013). Conducted electrical weapons or stun guns: a review of 46 cases examined in casualty. American Journal of Forensic Medicine and Pathology, 34(2), 142-146. Belur, J. (2010). Why do the police use deadly force? British Journal of Criminology, 50(2), 320-341. Belvedere, K., Worrall, J. L., & Tibbetts, S. G. (2005). Explaining suspect resistance in policecitizen encounters. Criminal Justice Review, 30(1), 30-44. Bouffard, L. A., & Piquero, N. L. (2010). Defiance theory and life course explanations of persistent offending. Crime & Delinquency, 56(2), 227-252. Bourdoux, G. L., & Cuvelier, C. (2007). Leren uit geweldsincidenten. Cahiers Politiestudies, (5), 87-96. Cockx, V., & Van Imp, E. (2011). Opleiding en training geweldbeheersing als een preventieinstrument. Politiejournaal, (5), 26-28. Crawford, C., & Burns, R. (2008) Police use of force: assessing the impact of time and space. Policing & Society, 18(3), 322-335. Engel, R. S., Sobol, J. J., & Worden, R. E. (2000). Further exploration of the demeanor hypothesis: the interaction effects of suspects’ characteristics and demeanor on police behavior. Justice Quarterly, 17(2), 235-258. Garner, J. H., Maxwell, C. D., & Heraux, C. G. (2002). Characteristics associated with the prevalence and severity of force used by the police. Justice Quarterly, 19(4), 705-746. Goossens, F., & Hutsebaut, F. (2007). Politioneel geweld- en vuurwapengebruik in België: het nationale wettelijke kader. Cahiers Politiestudies, (5), 47-69. Harris, C. J., & Worden, R. E. (2014). The effect of sanctions on police misconduct. Crime & Delinquency, 60(8), 1258-1288. Hougardy, L. (2011). ScanOps: Naar een betere kennis van de situaties waarin de politie optreedt en al dan niet wettelijke dwang gebruikt. Politiejournaal, (5), 29-32. Hutsebaut, F. (2007). Een synthetisch verslag van de workshops. Cahiers Politiestudies, (5), 123-131.
88
Kesic, D., Thomas, S. D. M., & Ogloff, J. R. P. (2012). Analysis of fatal police shootings: time, space, and suicide by police. Criminal Justice and Behavior, 39(8), 1107-1125. Klahm IV, C. F., Frank, J., & Liederbach, J. (2014). Understanding police use of force: Rethinking the link between conceptualization and measurement. Policing: An International Journal of Police Strategies & Management, 37(3), 558-578. Klinger, D. A., & Brunson, R. K. (2009). Police officers’ perceptual distortions during lethal force situations: informing the reasonableness standard. Criminology & Public Policy, 8(1), 117-140. Lee, H., Jang, H., Yun, I., Lim, H., & Tushaus, D. W. (2010). An examination of police use of force utilizing police training and neighborhood contextual factors: a multilevel analysis. Policing: an International Journal of Police Strategies & Management, 33(4), 681-702. Lersch, K. M., & Mieczkowski, T. (2005). Violent police behavior: past, present, and future research directions. Aggression and Violent Behavior, 10(5), 552-568. Liners, A. (2007). Opleiding en training in geweldbeheersing. Cahiers Politiestudies, (5), 7185. MacDonald, J. M., Kaminski, R. J., & Smith, M. R. (2009). The effect of less-lethal weapons on injuries in police use-of-force events. American Journal of Public Health, 99(12), 22682274. Manzoni, P., & Eisner, M. (2006). Violence between the police and the public: influences of work-related stress, job satisfaction, burnout and situational factors. Criminal Justice and Behavior, 33(5), 613-645. Noppe, J. (2013). Politieel geweldgebruik onderzocht. Handboek Politiediensten, 106(221), 221-244. Paoline, E. A., & Terrill, W. (2007). Police education, experience and the use of force. Criminal justice and Behavior, 34(2), 179-196. Payne-James, J. J., Rivers, E., Green, P., & Johnston, A. (2014). Trends in less-lethal use of force techniques by police services within England and Wales: 2007-2011. Forensic Science, Medicine, and Pathology, 10(1), 50-55.
89
Piquero, A. R., & Paternoster, R. (1998). An application of Stafford and Warr’s reconceptualization of deterrence to drinking and driving. Journal of Research in Crime and Delinquency, 35(1), 3-39. Rojek, J., Alpert, G. P., & Smith, H. P. (2012). Examining officer and citizen accounts of police use-of-force incidents. Crime & Delinquency, 58(2), 301-327. Rydberg, J., & Terrill, W. (2010). The effect of higher education on police behavior. Police Quarterly, 13(1), 92-120. Sherman, L. W. (1993). Defiance, Deterrence, and Irrelevance: A Theory of the Criminal Sanction. Journal of Research in Crime and Delinquency, 30(4), 445-473. Tankebe, J. (2011). Explaining police support for the use of force and vigilante violence in Ghana. Policing & Society, 21(2), 129-149. Terrill, W., & Mastrofski, S. D. (2002). Situational and officer-based determinants of police coercion. Justice Quarterly, 19(2), 215-248. Van Altert, K., Enhus, E., & Stol, W. (2009). De twee gezichten van de politie: interventie versus wijkwerking. Cahiers Politiestudies, (13), 15-36. Van Nuffel, D. (2009). De ondraaglijke lichtheid van basisfunctionaliteiten? Over begripsverwarring en meetproblemen in Belgisch politieland. Cahiers Politiestudies, (13), 104130. van Reenen, P., & Meershoek, G. (2012). Geweldbeheersing door de Nederlandse politie in een gewelddadige eeuw. Cahiers Politiestudies, (23), 159-176. Van Ryckeghem, D., & Hendrickx, E. (2009). Wat doet de politie? Cahiers Politiestudies, (13), 87-104. Vanderheiden, K., Goossens, F., & Timmer, J. (2012). Geweld tegen en door de politie: een kijk op het Belgische en Nederlandse materiële strafrecht. Cahiers Politiestudies, (23), 83-106. Verwee, I. (2009). Wat doet de politie? Onderzoek naar de dagelijkse politiepraktijk. Cahiers Politiestudies, (13), 37-66. Verwee, I. (2012). De verwachting van de burger over het politionele geweldgebruik. Cahiers Politiestudies, (23), 177-200.
90
Andere documenten Directie van de Opleiding (2008). Het heeft betrekking op een verdere uitleg verschaffen en de inwerkingstelling bevorderen van GPI 48. Interne nota. Uitgiftenummer: DGS/DSE/51288-n. Gregory, O. (2013). Qualitative Methods in Higher Education Policy Analysis: Using Interviews and Document Analysis. Atlanta: Georgia Institute of Technology. Van Branteghem, J. M., Truyens, E., Van Altert, K., & Verwee, I. (2013). Wat flik je me nu? Een onderzoek naar geweld tegen politie. Brussel: Algemene directie van de ondersteuning en het beheer van de federale politie. Van de Velde, N. (2013-2014). Politie en geweld. Hoe wordt geweldbeheersing in de basisopleidingen aangepakt? (Ongepubliceerde bachelorproef). Gent: Universiteit Gent. Vast Comité P. (2007). Opleiding in geweldbeheersing. Brussel: Vast Comité van Toezicht op de politiediensten. Vast Comité P. (2013). Jaarverslag 2012. Brussel: Vast Comité van Toezicht op de politiediensten. Vast Comité P. (2014a). Jaarverslag 2013. Brussel: Vast Comité van Toezicht op de politiediensten. Vast Comité P. (2014b). Monitoring van het fenomeen van geweld tegen politieambtenaren. Brussel: Vast Comité van Toezicht op de politiediensten. Zonaal Veiligheidsplan (2013). Zonaal Veiligheidsplan 2014-2017. Oostende: lokale politie Oostende. Wetgeving Koninklijk Besluit van 10 mei 2006 houdende vaststelling van de deontologische code van de politiediensten, B.S. 30 mei 2006. Koninklijk Besluit van 3 juni 2007 betreffende de bewapening van de geïntegreerde politie, gestructureerd op twee niveaus, alsook de bewapening van de leden van de Diensten Enquêtes bij de Vaste Comités P en I en van het personeel van de Algemene inspectie van de federale politie en van de lokale politie, B.S. 22 juni 2007.
91
Ministeriële richtlijn MFO-2 van 13 april 2012 betreffende het solidariteitsmechanisme tussen de politiezones inzake versterkingen voor opdrachten van bestuurlijke politie, B.S. 18 mei 2012. Omzendbrief GPI 48 van 17 maart 2006 betreffende de opleiding en training in geweldbeheersing voorde personeelsleden van het operationeel kader van de politiediensten, B.S. 14 april 2006. Omzendbrief GPI 48bis van 17 augustus 2012 met betrekking tot het optreden bij AMOKincidenten en tot aanvulling van de omzendbrief GPI 48 van 17 maart 2006 betreffende de opleiding en training in geweldbeheersing voor de personeelsleden van het operationeel kader van de politiediensten, B.S. 31 augustus 2012. Omzendbrief GPI 62 van 14 februari 2008 betreffende de bewapening van de geïntegreerde politie, gestructureerd op twee niveaus, B.S. 29 februari 2008. Omzendbrief GPI 81 van 21 juli 2014 betreffende het algemene referentiekader van “Bijzondere Bijstand” in de lokale politie, B.S. 14 augustus 2014. Strafwetboek van 8 juni 1867, B.S. 9 juni 1867. Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, B.S. 22 december 1992. Internetbronnen Oostende.be (2014). Bevolkingsaantal. Opgehaald op 12/12/2014, van http://www.oostende.be/product.aspx?id=79. Redactie (23 januari 2009). Drie doden bij steekpartij Dendermonde, gewonden buiten levensgevaar.
Opgehaald
op
14/03/2015,
van
http://www.hln.be/hln/nl/957/Bel-
gie/article/detail/636066/2009/01/23/Drie-doden-bij-steekpartij-Dendermonde-gewondenbuiten-levensgevaar.dhtml. Van Dale (2015a). Dojo. Opgehaald op 21/06/2015, van http://vowb.vandale.be/zoeken/zoeken.do. Van Dale (2015b). Strategie. Opgehaald op 13/06/2015, van http://vowb.vandale.be/zoeken/zoeken.do.
92
van der Torre, E. J., Gieling, P. J., Dozy, M. C., van Leeuwen, F. C., & Hamoen, W. (2011). Veilig politiewerk: de basispolitie over geweldgebruik. Opgehaald op 16/03/2015, van https://www.politieacademie.nl/overdepolitieacademie/nieuws/Documents/Veilig_Politiewer k_website%2010-2011.pdf.
93
Bijlagen Bijlage 1: contactbrief Bijlage 2: “informed consent” Bijlage 3: organogram PZ Oostende Bijlage 4: observatieschema Bijlage 5: vragenlijsten interviews Bijlage 6: cd-rom met uitgetypte interviews
94
Bijlage 1: contactbrief
Datum Betreft: Vraag tot medewerking aan masterproefonderzoek Geachte korpschef, Beste heer/mevrouw (naam),
Ik ben masterstudent binnen de opleiding criminologische wetenschappen (UGent), en ik maak een masterproef rond ‘Geweldbeheersing in de praktijk binnen een politiezone’, onder promotorschap van Prof. dr. Lieven Pauwels. Het doel van mijn masterproef is na te gaan welke methodieken van geweldbeheersing er zijn in een specifiek politiekorps. Meer bepaald stel ik mij de vraag hoe geweldbeheersing, dat aangeleerd wordt tijdens de diverse politieopleidingen, in de praktijk gevolg krijgt, wat het beleid hierover zegt, welke methodieken van geweldbeheersing werkelijk toegepast worden, wat de moeilijkheden hierbij zijn en waar eventueel verbeteringen kunnen worden aangebracht. Mijn onderzoek is kwalitatief van aard: -
Dit hoop ik te doen aan de hand van interviews met politiemensen die een goede kennis hebben over geweldgebruik/geweldbeheersing binnen het korps, hun dienst of eenheid. Eventueel zou dit, indien mogelijk, aangevuld kunnen worden met enkele observaties. Dit alles zou concreet plaatsvinden in de maanden februari, maart en april 2015.
De wetenschappelijke studie van politie interesseerde mij reeds van voor de aanvang van de stage, die georganiseerd werd in de derde bachelor criminologische wetenschappen. Deze interesse kreeg verder vorm ten tijde van mijn stage aan OPAC, waar ik onderzoek voerde onder begeleiding van commissaris Johan Boddin.
Ik contacteer u met de vraag of u bereid bent om met het korps van (stad) deel te nemen aan dit onderzoek. Indien dit het geval zou zijn, wordt bij afloop ook een kopie van de thesis te uwer beschikking gesteld.
Als u graag wat meer uitleg wenst over de inhoud van mijn masterproef dan sta ik u daarover graag te woord.
95
Hopend op een positief gevolg.
Met vriendelijke groeten, Nigel Van de Velde
Nigel Van de Velde Student master criminologische wetenschappen Adres: … Tel.: … E-mailadres: …
96
Bijlage 2: “informed consent”
Informed consent
Geachte mijnheer, mevrouw,
u staat op het punt uw medewerking te verlenen aan een kwalitatief interview dat door ondergetekende, Nigel Van de Velde, zal worden afgenomen. Het betreft een interview in het kader van een masterproef criminologie. Het interview zal gaan over het thema “geweldbeheersing in het politiekorps van Oostende”. Hierbij is het de bedoeling te komen tot een algemeen beschrijvend kader waarin geschetst wordt wat geweldbeheersing inhoudt en hoe het georganiseerd wordt in dit korps.
Er zal u concreet gevraagd worden om bepaalde aspecten van geweldbeheersing uit te leggen en te beschrijven en om uw mening en ervaringen hierbij te delen.
De student is zich bewust van de mogelijke gevoeligheden die heersen bij het delen van informatie over dit onderwerp. Daarom werd gekozen om een “informed consent”-formulier op te stellen.
Via dit formulier wil de student u erop wijzen dat uw medewerking berust op persoonlijke bereidwilligheid, zowel voor, tijdens als na het interview. Dit betekent dat u op elk moment kunt beslissen uw medewerking aan dit project stop te zetten, zonder dat u daar een reden moet voor opgeven. De student zal uw keuze steeds respecteren en in het desbetreffende geval de reeds verzamelde data vernietigen.
Indien u toch wenst mee te werken, wil de student u via dit document garanderen dat de ethische richtlijnen die verbonden zijn aan wetenschappelijk onderzoek gerespecteerd zullen worden. Zo zullen onder andere vertrouwelijkheid en anonimiteit worden verzekerd. Uw naam zal op generlei wijze in de scriptie worden vermeld, noch zal men u op enige andere wijze kunnen identificeren.
97
Er dient vermeld dat de student het gesprek wenst op te nemen via een audiorecorder. Dit is de enige mogelijke manier om de data achteraf diepgaand te kunnen analyseren. Het spreekt voor zich dat deze data, die zullen worden uitgeschreven, enkel zullen worden gebruikt om de wetenschappelijke doelstellingen van het onderzoek te realiseren. Onder geen beding krijgen uw collega’s deze gegevens te zien.
Tot slot is het niet onbelangrijk te vermelden dat uw deelname aan het project u het recht geeft om op elk moment bijkomende informatie met betrekking tot dit onderzoek te vragen, voor zover de privacy van andere deelnemende respondenten hier niet door wordt geschaad.
Wanneer u het bovenstaande gelezen en goed begrepen heeft, wordt u gevraagd om dit document te ondertekenen.
Ik ondergetekende, .........................................................................., verklaar hierbij dat ik, (1) deze informatiebrief heb gelezen. (2) voldoende uitleg heb gekregen over het opzet en verloop van het interview. (3) totaal vrijwillig deelneem aan dit interview. (4) de toestemming geef aan de student om het interview op te nemen via audiorecorder en de resultaten op anonieme wijze te bewaren, te verwerken en te rapporteren. (5) op de hoogte ben van de mogelijkheid om mijn deelname aan het interview op ieder moment stop te zetten. (6) ervan op de hoogte ben dat ik steeds bijkomende informatie kan bekomen.
Gelezen en goedgekeurd te .............................(plaats) op ............. (datum)
Handtekening van participant: ……………………………………
Nigel Van de Velde Student master criminologie UGent Tel.: … E-mail: …
98
Bijlage 3: organogram PZ Oostende
Bron: http://www.politie-oostende.be/organisatie.php, geraadpleegd op 25 juli 2015.
99
Bijlage 4: observatieschema
Observatie trainingen
Aantal aanwezige personen: Lesvolgers: Lesgevers:
M:
V:
M:
V:
Afwezigen:
Verloop van de observatiedag:
Inhoud van de trainingssessie:
Duur van de sessie: Domein dat behandeld werd: Algemene beschrijving van de plaats waar de trainingssessie plaatsvindt:
Opmerkingen die de lesgevers maken:
Opmerkingen over de lesgevers:
Opmerkingen die de lesvolgers maken:
Opmerkingen over de lesvolgers:
Geobserveerde moeilijkheden bij geweldbeheersing:
Sfeer tijdens de trainingen:
Overige opmerkingen:
100
Bijlage 5: vragenlijsten interviews
1) Korpschef Hoelang bent u al bij de politie en hoe heeft uw carrière er tot nu toe uitgezien? Wat is geweldbeheersing voor u? GPI 48 kan worden gezien als het moederdocument aangaande geweldbeheersing. Geweldbeheersing wordt gezien als de politiewetenschap die de politieleden moet toelaten een gevaarlijke situatie zo veilig mogelijk en op de minst gewelddadige wijze op te lossen. Het omvat vier domeinen: wetgeving, deontologie en psychosociale vaardigheden, de fysieke vaardigheden inzake dwang zonder vuurwapen, de fysieke vaardigheden inzake dwang met vuurwapen en tenslotte de politionele interventietactieken. Naast het reële werk op het terrein, waar het aangeleerde moet worden uitgevoerd, is geweldbeheersing vooral een zaak van opleidingen en trainingen. Omvat dit volgens u samenvattend alles wat er te zeggen valt over geweldbeheersing? Wat vindt u net belangrijk bij geweldbeheersing en wat minder/niet? In het huidige politiële landschap is omzendbrief GPI 48 de norm. Maar als korpschef heeft u uiteraard ook een bepaalde ruimte om de invulling van geweldbeheersing in de ene of andere richting te sturen. Graag had ik dan ook geweten welke invulling u precies geeft aan geweldbeheersing in uw korps, binnen de bestaande contouren van GPI 48? Hoe belangrijk acht u geweldbeheersing in vergelijking met de andere taken en bevoegdheden van de politie? Ik heb al vernomen dat geweldbeheersing in Oostende hoog in het vaandel gedragen wordt. Waarom precies die focus op geweldbeheersing hier? In Oostende is ook nog niet zo lang geleden een bijzonder bijstandsteam opgericht, genaamd Thor. Wat is uw visie hierop? Vind u het belangrijk? Bent u er tevreden mee?
101
2) Monitoren geweldbeheersing en leidinggevenden Hoelang bent u al bij de politie en hoe heeft uw carrière er tot nu toe uitgezien? Wat houdt uw specialisatieniveau geweldbeheersing in? Wat is geweldbeheersing voor u? Wat komt er spontaan in u op wanneer u aan het begrip geweldbeheersing denkt? In GPI 48 wordt geweldbeheersing gezien als de politiewetenschap die de politieleden moet toelaten een gevaarlijke situatie zo veilig mogelijk en op de minst gewelddadige wijze op te lossen. Het omvat vier domeinen: wetgeving, deontologie en psychosociale vaardigheden, de fysieke vaardigheden inzake dwang zonder vuurwapen, de fysieke vaardigheden inzake dwang met vuurwapen en tenslotte de politionele interventietactieken. Wat is net belangrijk en wat minder/niet? Krijgen alle domeinen evenveel aandacht? Hoe belangrijk wordt geweldbeheersing gevonden in vergelijking met de andere taken en bevoegdheden van de politie? Wordt er in het korps van Oostende voldoende aandacht geschonken aan geweldbeheersing? Zijn er voldoende middelen aanspreekbaar om geweldbeheersing optimaal te garanderen? Is het haalbaar dat elke politieambtenaar perfect beschikt over alle vaardigheden en kennis zoals uiteengezet in de brochures geweldbeheersing en gegeven wordt in de GPI 48-trainingen? Hoe worden precies de taken van de Cel Gevaarsituaties en het Pedagogisch Comité ervaren? Bent u in globo tevreden over hoe geweldbeheersing binnen de geïntegreerde politie, gestructureerd op 2 niveaus, eruitziet? Bent u in globo tevreden over hoe geweldbeheersing binnen PZ Oostende eruitziet? Hoe verloopt de (beleids)aansturing/leiding inzake geweldbeheersing? Zorgt
de
manier
waarop
de
(beleids)aansturing/leiding
loopt
soms
voor
problemen/spanningen/moeilijkheden? GPI 48 trainingen geweldbeheersing
102
Als monitor, welke trainingen geeft u precies? Wettelijk voorzien zijn er vier trainingssessies per jaar. Voldoet iedereen hieraan in Oostende? Ik heb gehoord dat de leden gestimuleerd worden om zoveel mogelijk trainingen bij te wonen als ze willen. Hoe zit dit precies? Volstaan de huidige periodieke trainingen in PZ Oostende om geweldbeheersing bij de personeelsleden op peil te houden? Hoe zit het met training in wetgeving en psychosociale vaardigheden? Wat zijn de belangrijkste vaardigheden die in de trainingen aan bod moeten komen? Zijn deze trainingen in staat om naast het onderhouden van de bestaande vaardigheden ook nieuwe vaardigheden/kennis aan te leren? Hoe worden de trainingen precies vormgegeven? Bent u tevreden over de bestaande invulling van de trainingssessies? Spelen de trainingen voldoende in op de specifieke noden van de verschillende politiediensten? Zijn er moeilijkheden die de leden van het operationeel kader bij geweldbeheersing ondervinden, die tijdens de trainingen naar voor komen? Waar ligt precies de meerwaarde van de trainingen? Bent u als monitor zelf in staat voldoende trainingen te volgen? Vindt u dat de politiescholen nieuwe politiemensen voldoende opgeleid hebben in geweldbeheersing? Wat kunt u vertellen over de dienst waar u werkzaam bent? Wat zijn uw specifieke taken? Wat is het belang van geweldbeheersing specifiek voor leden van uw dienst? (dus in vergelijking met politiemensen die een andere functie uitoefenen) Bent u tevreden over de kennis van geweldbeheersing en de wijze waarop de personeelsleden geweldbeheersing uitoefenen op straat? Op welke manieren krijgen personen in uw dienst te maken met geweldbeheersing? Hoe vaak krijgt uw dienst met geweld te maken?
103
Merkt u dat er op het terrein op andere manieren technieken en tactieken uitgevoerd worden wanneer vergeleken wordt met de manier waarop deze aangeleerd worden in de trainingen? Zijn er (al dan niet ongeschreven) regels, (al dan niet ongeschreven) protocollen, bepaalde gewoontes, bepaalde manieren van organisatie van de dienst/ploeg/team, verlopen de tussenkomsten op een welbepaalde wijze… om geweldbeheersing te bevorderen? Zijn er eventueel nog andere dingen die u doet of zaken waar u op let om geweldbeheersing te bevorderen? Hebben de leden op het terrein soms problemen i.v.m. geweldbeheersing? Enkele vragen exclusief voor hoofdinspecteurs en commissarissen: Welke instrumenten heeft u ter beschikking om uw taken als leidinggevende uit te voeren? Ervaart u moeilijkheden bij de aansturing van uw mensen in verband met geweldbeheersing? Wat doet u wanneer er een incident is in verband met geweldbeheersing? Hoe reageert u, op het moment zelf, wanneer u tijdens een interventie opmerkt dat een collega geweld gebruikt? Wat doet/zegt u achteraf? (dus nadat het geweldsincident plaats heeft gevonden) Wat doet u wanneer u van iemand te horen krijgt dat er een collega geweld gebruikt heeft? (als u er dus op het moment zelf niet bij was) Hoe reageert u wanneer u vindt dat iemand over de schreef is gegaan? Wat doet u wanneer u merkt dat een personeelslid een bepaald onderdeel van geweldbeheersing niet onder de knie heeft/niet goed uitvoert? Bent u lid van Thor? Wat zijn uw taken? Valt Thor te combineren met het reguliere werk qua werkdruk? Wat houdt de specifieke training in die u als Thor-lid krijgt? Bent u tevreden met Thor? Voldoet Thor, nu het al even operationeel is, aan uw verwachtingen? Hoe staat u tegenover geweld in het algemeen? (dus ook buiten de context van de politie) Nu we aan het einde van het interview gekomen zijn wil ik u graag nog eens vragen of u in globo tevreden bent met hoe geweldbeheersing in PZ Oostende verloopt?
104
3) Het overige personeel Hoelang bent u al bij de politie en hoe heeft uw carrière er tot nu toe uitgezien? Wat is uw specialisatieniveau in geweldbeheersing? Nu zou ik graag te weten komen wat uw visie is op geweldbeheersing in het algemeen. Wat komt er spontaan in u op wanneer u aan het begrip geweldbeheersing denkt? Hoe belangrijk wordt geweldbeheersing gevonden in vergelijking met de andere taken en bevoegdheden van de politie? Wordt er in het korps van Oostende voldoende aandacht geschonken aan geweldbeheersing? Beschikt u over voldoende middelen en uitrusting om geweldbeheersing optimaal te garanderen? In GPI 48 wordt geweldbeheersing gezien als de politiewetenschap die de politieleden moet toelaten een gevaarlijke situatie zo veilig mogelijk en op de minst gewelddadige wijze op te lossen. Het omvat vier domeinen: wetgeving, deontologie en psychosociale vaardigheden, de fysieke vaardigheden inzake dwang zonder vuurwapen, de fysieke vaardigheden inzake dwang met vuurwapen en tenslotte de politionele interventietactieken. Wat is net belangrijk en wat minder/niet? Bent u in globo tevreden over hoe geweldbeheersing binnen PZ Oostende eruitziet? Hoe verloopt de (beleids)aansturing/leiding inzake geweldbeheersing? Bent u tevreden hierover? Zorgt
de
manier
waarop
de
(beleids)aansturing/leiding
loopt
soms
voor
problemen/spanningen/moeilijkheden? Nu wil ik het even hebben over de GPI 48- trainingen. Hoeveel volgt u er per jaar? Kunt u kort vertellen hoe deze trainingen eruit zien? Ik heb gehoord dat de leden gestimuleerd worden om zoveel mogelijk trainingen bij te wonen als ze willen. Hoe zit dit precies? Maakt u gebruik van de mogelijkheid om extra te trainen? Wat zijn de belangrijkste vaardigheden die in de trainingen aan bod moeten komen?
105
Volstaan de huidige periodieke trainingen om geweldbeheersing op peil te houden? Leert u tijdens deze trainingen ook nieuwe dingen bij? Zijn er collega’s die bepaalde moeilijkheden ervaren tijdens deze trainingen? Welke? Is het mogelijk om alles perfect onder de knie te hebben? Bent u tevreden over de bestaande invulling van de trainingssessies? Zijn de trainingen voldoende aangepast aan uw concrete takenpakket? Waar ligt precies de meerwaarde van de trainingen? Bent u tevreden over de monitoren? Wat kunt u vertellen over de dienst waar u werkzaam bent? Wat zijn uw specifieke taken? Hoe ervaart u de leiding die u krijgt? Zijn er collega’s waarvan u weet dat ze hier soms problemen/moeilijkheden mee hebben? Wat is het belang van geweldbeheersing specifiek voor leden van uw dienst? (dus in vergelijking met politiemensen die een andere functie uitoefenen) Op welke manieren krijgen personen in uw dienst te maken met geweldbeheersing? Hoe vaak krijgt uw dienst met geweld te maken? Vindt u geweldbeheersing noodzakelijk voor uw jobuitoefening? Welke geweldbeheersingsdomeinen zijn eventueel minder relevant voor uw job? Volstaan de aangeleerde technieken en tactieken om effectief op de veiligst mogelijke manier met een minimum aan geweld tussenkomsten tot een goed einde te brengen? Merkt u dat er op het terrein op andere manieren technieken en tactieken uitgevoerd worden wanneer vergeleken wordt met de manier waarop deze aangeleerd worden in de trainingen? Zijn er (al dan niet ongeschreven) regels, (al dan niet ongeschreven) protocollen, bepaalde gewoontes, bepaalde manieren van organisatie van de dienst/ploeg/team, verlopen de tussenkomsten op een welbepaalde wijze… om geweldbeheersing te bevorderen?
106
Zijn er eventueel nog andere dingen die u doet of zaken waar u op let om geweldbeheersing te bevorderen? Heeft u weet van problemen of moeilijkheden bij het toepassen van geweldbeheersing op het terrein bij u of collega’s? Hoe reageert u wanneer er een geweldsincident plaatsvindt? Wat doet u als u een collega geweld ziet gebruiken? Wordt dit steeds gemeld aan de functionele meerdere? Wordt er tussen de collega’s zelf nog over gesproken? Reageert u verschillend wanneer u denkt dat het geweldsincident gewettigd is tegenover wanneer u vindt dat die persoon over de schreef is gegaan? (niet wettig, niet proportioneel of niet subsidiair geweldgebruik) Hoe denkt u dat de meeste collega’s zouden reageren wanneer ze een van hen geweld zien gebruiken op een persoon en dit op een manier die volgens u het boekje te buiten gaat? Hoe reageren uw leidinggevenden op een geweldsincident? Wat doet u wanneer u merkt dat een collega een bepaald onderdeel van geweldbeheersing niet onder de knie heeft/niet goed uitvoert? Bent u lid van Thor? Wat zijn uw taken? Wat houdt de specifieke training in die u als Thor-lid krijgt? Bent u tevreden over de inhoud van deze trainingen? Bent u tevreden met Thor? Voldoet Thor, nu het al even operationeel is, aan uw verwachtingen? Hoe staat u tegenover geweld in het algemeen? (dus ook buiten de context van de politie) Nu we aan het einde van het interview gekomen zijn wil ik u graag nog eens vragen of u in globo tevreden bent met hoe geweldbeheersing in PZ Oostende verloopt?
107
Bijlage 6: cd-rom met uitgetypte interviews
De cd-rom met uitgetypte interviews bevindt zich helemaal achteraan dit werkstuk.
108
