GEVANGEN IN EEN OVERDAAD VAN LEEGTE

•

GEVANGEN IN EEN OVERDAAD VAN LEEGTE DECADENTIE IN DE HUIDIGE TIJD

E VA

L O U R E

VA N

G A M E R E N

• 1

2

•

•

•

• 3

•

GEVANGEN IN EEN OVERDAAD VAN LEEGTE

•

Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten Den Haag © Eva Loure van Gameren, mei 2012

• 4

• 5

•

•

INHOUDSOPGAVE

Voorwoord Inleiding

GEVANGEN IN EEN OVERDAAD VAN LEEGTE

Hoofdstuk I - Decadentie door de eeuwen heen ............................................

21

♥ De filosofie van Epicurus ♥ Theodorus en het hedonisme ♥ Kunst en decadentie ♥ De tuin Aristocratie en bourgeoisie ♥ Een decadente levensstijl ♥ Het huis ♥ Decadentie in verval Hoofdstuk II - Hedendaagse decadentie

.................................................

79

Verveling Geestesziektes Kunstmatige natuur ♥ Luxueus leven ♥ Kitsch ♥ Verlangen naar het paradijs

....................................................................... Bronnenlijst .....................................................................

Conclusie

• 6

115 118

• 7

•

• VOORWOORD Unter der Linden,

Da ging er machen

Auf der Heide,

Uns ein Bette

Wo ich mit meinem Trauten saß,

Aus süßen Blumen mancherlei;

Da mögt ihr finden,

Des wird man lachen

Wie wir beide

Noch, ich wette,

Die Blumen brachen und das Gras.

So jemand wandelt dort vorbei:

Vor dem Wald mit süßem Schall,

Bei den Rosen er wohl mag,

Tandaradei,

Tandaradei!

Sang im Tal die Nachtigall.

Merken, wo das Haupt mir lag.

Ich kam gegangen,

Wie ich da ruthe,

Zu der Stelle;

Wüßt` es einer,

Mein Liebster war schon vor mir dort.

Behüte Gott, ich schämte mich.

Mich hat empfangen

Wie mich der Gute

Mein Geselle,

Herzte, keiner

Daß ich bin selig immerfort.

Erfahre das als er und ich,

Ob er mir auch Küsse bot?

Und ein kleines Vögelein

Tandaradei!

Tandaradei!

Seht wie ist mein Mund so rot!

Das wird wohl verschwiegen sein.

De zomer van tweeduizendelf bracht mij met de trein naar het zuiden van Duitsland. Na een lange en bijzonder mooie tocht op mijn rode vouwfiets door de Beierse Alpen, kwam ik aan bij het stralend witte kasteel Slot Linderhof. Dit was het lievelingskasteel van Koning Ludwig van Beieren (1845-1868) en het is vernoemd naar de lindebomen die kenmerkend zijn voor deze omgeving. Tijdens de wandeling door de prachtige tuin waarmee het kasteel zich omringt, nam ik een kijkje in een houten blokhut die onder de koelte van de lindebomen stond. Op een instructiebordje naast de ingang was te lezen dat de hut gebouwd was om het opera stuk ‘Die Walküre’1 te eren. Ik ging naar binnen en midden in de blokhut stond een gigantische oerboom, de grootste boom die ik ooit had gezien. Het leek ook de oudste lindeboom die ooit gegroeid heeft in het met linde begroeide berglandschap. De boom was dood en zat helemaal volgeplakt met groene plastic imitatieblaadjes. Bij de wortels gekapt stond hij daar treurig in het midden van de hut en maakte deel uit van een met plastic en karton ingericht decor, gemaakt voor de eenmalige privé voorstelling van Ludwig. Dit opmerkelijke tafereel leerde mij, dat door de macht van de mens de natuur kan worden onteerd. Het weghalen van de boom was toentertijd geoorloofd, omdat hij werd gekapt voor de cultuur van de regio en voor de kunst. Bij de gedachte dat de oeroude boom was gedood voor het vermaken van een mens, voelde ik mij diep bedroefd. Het imiteren van de natuur en de mens die verlangt naar kunstmatigheid, werden vanaf dat moment mijn grootste fascinaties, mede doordat het mij zowel vervult met blijdschap als diep treurig stemt.

SLOT LINDERHOF, het kasteel tussen de bergen van Bavaria.

1 Die Walküre (1870), was het tweede deel van de vierdelige opera Ring Des Nibelungen van Richard Wagner. 2 Unter der Linden, is een minnezang van Walther von der Vogelweide (1170-1230).

• 8

• 9

10

•

•

•

• 11

•

•

INLEIDING Alles bestaat uit beweging, zelfs leegte beweegt. Je zou je kunnen voorstellen dat deze leegte; die niet tastbaar is, de oorsprong is van onze menselijke natuur. Er bestaan twee soorten natuur voor de mens: De natuur van onze geest; onze gedachten en gevoelens, die samenwerken met het lichaam en de natuur om ons heen, waarmee wij samenleven op de aarde; de flora en fauna. Deze twee natuursoorten zijn “vrij” of “gecontroleerd”1. Zoals er verschil is tussen de vrije natuur en de kunstmatige natuur, is er verschil tussen een vrije geest en een gecontroleerde geest. Decadentie is een gecontroleerde geestesstoestand, doordat de geest geforceerd wordt om zich te vormen naar een andere toestand dan die waarin hij zich oorspronkelijk bevindt. Hierdoor ontstaat er een reactie die onnatuurlijk aanvoelt, dat is het decadente gevoel en dat heeft bijna ieder mens in deze tijd wel eens ervaren, veelal onbewust. Bijvoorbeeld in een situatie waarbij er alles aan gedaan wordt om je te vermaken maar de blijdschap en de feestelijkheid je hart niet lijkt te bereiken. Het is alsof je lichaam vast zit in een situatie waarbij je geest zich niet thuis voelt. Het is unheimlich, zoals er om je heen wordt gedanst met muziek en mensen, maar eigenlijk ben je ondanks alles eenzaam, het gevoel neemt je geest ongewild en zonder aankondiging over. Decadentie is een begrip dat ik gaandeweg mijn onderzoek aan deze gemoedstoestand kon verbinden. Het intrigeert mij omdat het een universele en geestelijke toestand is waardoor de huidige tijdsgeest zich kenmerkt: het beleven van onvervulde leegte in een tijd van luxe. In de geschiedenis is het duidelijk te herkennen als een gevoel dat ontstaat in een periode van grote welvaart; men is zich op dat moment bewust van het grootste verlangen van de geest: bevredigende liefde en geluk. Zonder deze is er onvoldoende zingeving voor de mens om te leven. Maar waar en hoe vind je het gevoel van liefde en geluk, als we in een periode zitten waarin we alles kunnen kopen wat wij maar willen? Er is genoeg aanbod van materiële goederen om ons tevreden te stellen, maar toch is er vraag naar meer en eigenlijk ook naar iets anders. We willen een gevoel van leegte opvullen met iets, maar wat is dat iets? SWASTIKA (315 v.Chr.), op een Chinese munt. In de antieke en pre-historische beeldtaal worden deze twee bewegingen; de positieve en de negatieve, in symbolen zoals hierboven uitgebeeld. De positieve swastika stond voor de draaiende zon, geluk en harmonie, waar tegenover de negatieve swastika in bepaalde gevallen werd gebruikt om het kwaad en bedreiging mee uit te beelden.

1 Referentie naar het woord ‘Gevangen’, in de titel van deze scriptie.

• 12

• 13

•

•

In de natuur hebben tegenovergestelde krachten zoals positieve en negatieve factoren elkaar nodig om te kunnen bewegen; om zo in leven te blijven. Ook leegte heeft dezelfde dualiteit in zich. Stel je eens voor, dat de leegte een soort wiel is wat zowel rechtsom als naar links kan draaien. Bij het bidden door gelovigen en met mantra’s in meditatie, wordt er geconcentreerd op een vooruitgaande beweging, de positieve beweging naar rechts van de geestelijke natuur. Deze beweging probeert de geest vrij te maken en uit zijn gecontroleerde vorm te halen. Door volledige aandacht en toewijding voor deze positieve beweging is het mogelijk om tot een moment van verlichting te komen; een hoog geconcentreerde geestestoestand die uitkomt in een gevoel van bevrijding en vervulling, waarbij de leegte wordt gevuld met liefde.  Er is ook een beweging die zich tegen de natuur in keert2 en die naar links draait. Dat is de negatieve tegenkracht, die door misleiding en spektakel de mens probeert te verleiden om zich met eenzelfde soort gelukzaligheid op te vullen. Maar dit is een soort vervulling die nergens toe leidt; alleen dat je meer wilt bezitten of wilt inhaleren. Net als bij een verslaving blijf je op zoek naar een betekenis in het leven; het zet wel aan tot vervulling maar vervult je niet echt zoals de liefde doet. Dat is het trieste lot van ons toekomstig kunstmatige tijdperk, dat de mens verandert in een slaaf. Gelukkig bestaat er wel een eeuwenoude remedie die al lang wordt voorgeschreven voor allerlei kwalen: de vrije natuur, los van ritmes, hulpmiddelen en zekerheden. Daar voelt een eens zo gecontroleerde geest zich al heel snel veel gelukkiger dan voorheen. Waarschijnlijk is dit, doordat er bij het aanzien van de grootsheid en schoonheid van de natuur een soort bewustzijn ontstaat waarbij de mens zich realiseert dat zij verbonden is met die mooie en vrije natuur. Alles kan ineens natuurlijk en als vanzelfsprekend aanvoelen; alsof de geest bevrijd is en in dat heldere bewustzijn geconfronteerd wordt met zijn verantwoordelijkheid voor de natuur. Deze verantwoordelijkheid is van groot belang voor de eigenwaarde van de mens in relatie tot de aarde. Een mens die zichzelf en de vrije natuur waardeert, brengt liefde op aarde en in het leven van anderen. In deze opgeschreven studie, onderzoek ik hoe decadentie door de eeuwen heen is veranderd en of het mogelijk is om in de tegenwoordige tijd nog van het woord gebruik te maken. Alle mogelijke uittingen van het begrip heb ik getracht om bij elkaar te sprokkelen; de bloei, het verval, de stijl, filosofie en psychologie. Ik zoek verbindingen tussen de meest uiteenlopende dingen. In al deze fragmenten zitten soms grote verschillen maar gaandeweg het schrijven bleken er ook een heleboel overeenkomsten te zijn, waarbij decadentie het sleutelwoord bleek te zijn om de huidige tijd mee te beschrijven.

LAUBURU SYMBOOL (315 v.Chr.) Het Baskische symbool draait hierboven in zijn positieve vorm naar rechts, dat betekent voor de Basken; het leven en in zijn negatieve vorm; draaiend naar links, betekent het symbool de dood.

2 Nederlandse vertaling van A Rebours.

• 14

• 15

•

•

HOOFDSTUK I

DECADENTIE DOOR DE EEUWEN HEEN

“Life is an old casino in a park. The bills of the swans are flat upon the ground. A most desolate wind had chilled Rouge-Fatima. And a grand decadence settles down like cold”. 1

Het begrip ‘decadentie’ komt van het Latijnse woord ‘decadere’ wat betekent als ‘iets dat neer valt’ of ‘weg valt’ en werd pas gebruikt nadat het woord werd opgenomen in Wiliam Baileys Dictionary in 1782 onder deze omschrijving: “het uiteenvallen van iets, een vervallen staat en achteruitgang”. Vanaf dat moment werd het begrip gebruikt om een conditie toe te lichten waarbij een tekort aan kwaliteit ontstaat. Het werd een woord dat stond voor de corruptie binnen het Romeinse Rijk en zo uiteindelijk ook het predicaat werd van zijn ondergang. Het flamboyante en extreme gedrag van de Romeinse keizers Nero en Caligula werd later een veel gebruikt onderwerp voor politieke kritiek, maar het woord ‘decadentie’ speelde daarbij nauwelijks een rol, omdat het een bredere betekenis had, iets wat men niet alleen aan deze keizers kon verbinden. Decadentie werd officieel opgenomen in de Dictionary van Bailey’s omdat het grote aandacht kreeg in een boek over de Romeinen van Edward Gibbon (1737-1794)2. Deze schrijver vond een verbinding om de decadentie en ondergang van de Romeinen aan te duiden met de volgende metafoor: “Een kolossale structuur die onder de druk van zijn eigen gewicht bezweek”. Een eeuw na de toevoeging in de Dictionary, ontstonden er de eerste beginselen van een decadentie stroming in Frankrijk en Engeland; daar werdt het begrip als eerste door W.B. Yeats (1865-1993) geïntroduceerd als “de herfst van het lichaam”. Hij relateert decadentie aan het herfst seizoen, waarbij de eens zo groene bladeren van de bomen vallen en de schoonheid van de kleurrijke natuur wordt verruild voor de grijs en bruine donkere kleuren van de herfst. Maar Charles Baudelaire (18211867) was de ware grondlegger van deze stroming die uit de romantische periode voortkwam. Samen met de kitsch-kunst trok er een sentimentele waas door Parijs in de laatste jaren van de Romantiek. Er hing een wat duistere en sensuele sfeer in het nachtleven; dit was een reactie op de gesettelde bourgeoisie, die streefde naar wetenschappelijke en technologische vooruitgang en optimisme in de wereld. De decadenten vonden dit een egocentrische ideologie; die in hun ogen alle betekenis van cultuur, kwaliteit en esthetiek aan banden zou leggen. Nadat Baudelaire stierf in 1867 begon de decadentie pas echt. Theophile Gautier (1811-1872) schreef een hommage3 aan de overleden schrijver en inspireerde daarmee tal van schrijvers om zich aan te sluiten bij het protest tegen vooruitgang en verandering. Schrijvers zoals Verlaine, Flaubert en Villiers de l’Isle-Adam werden gegrepen door deze schaduwperiode en namen de decadente stijlkenmerken over, zo sijpelde dit door naar Engeland via Wilde, Swinburne en Beardsley. Oscar Wilde (1854-1900) zei over decadentie, dat hij het een heel geschikt woord vond om er de luiheid en desinteresse voor alles wat nieuw is en een tekort aan nieuwsgierigheid voor de buitenwereld, mee te

A CLASSICAL LANDSCAPE (1902), een schilderij van Ferdinand Keller.

omschrijven. Een aantal jaren later was het Louis Couperus (1863-1923) die met zijn boek Eline Vere, het begrip ‘decadentie’ naar Nederland bracht.

1 Fragment uit het gedicht Academic Discourse at Havana, Wallace Stevens (1935). 2 The Decline and Fall of the Roman Empire, Edward Gibbon (1776). 3 Charles Baudelaire: His Life, Theophile Gautier (1915).

• 16

•



17

•

•

Kenmerkend voor de decadente literatuur is het fragmentarisch schrijven, dat helemaal ingaat op de details. Na de dood van de laatste nog actieve dandy Oscar Wilde in 1900, viel het doek van het decadente tijdperk. Tijdens deze wisseling van eeuwen deed het symbolisme zijn intrede en dat was ‘het begin van het einde’, zoals Baudelaire zou zeggen. Decadentie kreeg een negatieve klank door een tentoostelling van Entartete Kunst in 1937, die tijdens het Nazi regime onder leiding van Wolfgang Willrich en Adolf Hitler werd georganiseerd. Daar werden tientallen kunstwerken als ontaard beschouwd en sprak men daar ook over de kunstwerken als zijnde decadent als ze in hun ogen niet rein waren. En zo veranderlijk als het woord kan zijn, werd er na de bevrijding over de fascistische Nazi architectuur, gesproken als ‘decadente imperiums’4. Zo wordt het begrip door de tijd heen, steeds verder uit zijn verband gehaald, om uiteindelijk zelfs als scheldwoord te fungeren. Tegenwoordig wordt het geassocieerd met losbolligheid, luxe, sensualiteit, een tekort aan uithoudingsvermogen en ambacht, ook staat het voor overdreven aandacht voor formele perfectie wat ten koste gaat van de inhoud. De betekenis van decadentie is zo veranderd door de tijd heen, dat sommige mensen het woord liever vermijden, want het is immers zo onduidelijk en aangetast door zijn verleden. Toch zal het woord ‘decadentie’ blijven bestaan, als de schaduwkant, het gedachteloze en imiterende en als een bijnaam voor alle kwaliteiten die het blijft bezitten: zelfgenoegzaam, aangetast, bedorven, breekbaar, sensueel en hedonistisch. Het blijft een woord dat zich voortbeweegt als een ‘alles-noemer’; net als een koffer vol leegte. Maar is het woord ooit van enige eer of waarde geweest? Ik zie een situatie voor mij; van een groot bombastisch feest in de Jungle van Brazilie, waarbij door alle weelde en chique van verse kaviaar en live bands, de bezoekers vergeten dat ze samen al het lokale eten uit de wijde omtrek hebben opgegeten. Rivieren zijn leeg gevangen en de boeren moesten hun groente afstaan voor het gulzige vermaak van de belangerijke gasten; feesten die worden gefinancierd door fraude en corruptie. Dit is de beschadiging dat bijna ieder door macht geregeert imperium tegemoetgaat; het alsmaar extremere, groter en meer willen, ten koste van de moraal. En daar begint het bederven, het is een punt waarbij de bloei en zegeviering van de rijkheid der dingen zijn toppunt heeft bereikt en een riekende afgrond voor zich uit ziet liggen. Live your dream, The American Dream, De Ideale Partner, De Dromen Dokter, Wanne Be A Top-model, Het perfecte Plaatje en Mijn Droomhuis; succes en het streven naar een ideaal wordt overal gepropageerd. Vanaf het begin van de Europese Unie in 1958, was individualisatie onder de mensheid in opkomst en daarbij is succes en status voor het individu heel belangrijk geworden. Dat is de Zeitgeist van het nu; een manager die roept; “Leef je droom!” en ik zou terug willen roepen; “Welkom terug decadentie!”.

THE SIMS, ook wel ‘god game’ genoemt, een spel waarbij je een nieuwe identiteit kan ontwerpen en aannemen.

4 Decadence: The Strange Life of an Epithet, Robert Gilman (1980).

• 18

• 19

•

BEAUJOLAIS NOUVEAU WIJN SPA (2010), in Tokyo Japan.

• 20

•

HAPPINESS (1998), een film van Todd Solondz.

• 21

22

•

•

•

• 23

•

•

De filosofie van Epicurus Friedrich Nietzsche (1844-1900) was van mening dat Epicurus (341 v.Chr-270 v.Chr) de eerste decadent was allertijden. Hij keerde zich tegen hem, omdat volgens hem de oudchristelijke traditie waar het epicurisme mede door was beïnvloed, een slavenmoraal uitdroeg. Nietzsche schreef over Epicurus in zijn essay The Anti-Christ; “Neurose is het gevolg van een extreme gevoeligheid voor pijn en irritatie, zo erg dat alleen maar een aanraking ondraaglijk is, ieder gevoel raakt je heel diep van binnen. Er volgt een instinctieve isolatie van alles en iedereen om je heen. Dit zijn twee psychologische werkelijkheden waaruit de ‘verlossings leer’ van Epicurus is gegroeid. Ik noem het maar even de sublieme super-groei van het hedonisme vanuit een ongezonde bodem want wat het meest hiermee verbonden is, alhoewel het wel invloeden heeft van Griekse vitaliteit; is het Epicurisme. Dat is een theorie en leer, die er oorspronkelijk voor is gemaakt om ons te redden van het heidendom. Epicurus was een typische decadent en ik was de eerste die dit zag; aan die angst voor pijn die hij had, zelfs voor het kleinste beetje pijn.”1 Epicurus had een doel in zijn leven en dat was de lustbeleving. Deze lust was gericht op een toestand waarin het lichaam en de geest pijnloos samenleven, om zo te vermijden dat de ziel verontrust raakt of verdrietig wordt. Volgens Epicurus kan dit alleen maar bereikt worden, door een in alle opzichten gematigd leven, waarbij de mens afstand moet nemen van zijn materiële luxe. We kunnen pas tevreden zijn als er iets lust verschaft en we zijn ontevreden als we naar iets of naar meer van hetzelfde verlangen. Als je naar iets verlangt dan mis je iets, en als je iets mist dan lijd je pijn. De kans op pijn is dus heel groot als je niet je best doet om naar gevoelens te luisteren. De hoogste lust was volgens Epicurus; een leven zonder behoeften en waarbij er over alle niet-noodzakelijke verlangens heen gestapt is. Niet drinken of feesten, geen mannen of vrouwen willen bezitten en geen speciaal eten. Hij vond dat een lustbevredigend resultaat op de korte termijn moet worden omgezet in een groter, langdurig en intenser genot op lange termijn. In tegenstelling tot dieren heeft de mens namelijk de mogelijkheid om zijn leven te ‘controleren’. Een voorwaarde om van het leven te genieten, betekende dat oude Griekse idealen zoals; beheersing, matigheid en gemoedsrust moesten worden nagestreefd. Als de begeerte wordt beteugeld, dan zal de gemoedsrust ons helpen om de pijn van het leven te verdragen. Epicurus leidde zelf een streng gecontroleerd en sober leven. Boven de ingang van zijn tuin in Athene, hing de zin ‘Vreemdeling Hier zult u het goed hebben Hier is de lust het hoogste goed’. Op zijn leerschool viel er van niets te genieten en er werd aan geheelonthouding gedaan. ‘De Deugd’ waar Epicurus voor pleitte bestond ook uit het volgen van de natuurlijke verlangens en het uit de weg gaan van de onnatuurlijke verlangens. Epicurus nam aan dat seks geen natuurlijk verlangen is, omdat we ook wel zonder in leven kunnen blijven. En dat zegt heel veel over de individualistische inslag van het epicurisme. Later veranderde die eenvoudige deugd in ziekelijke genotzucht, en werd het motto ‘Pluk de dag’. Langzaamaan liepen de epicuristen over naar de hedonistische leer van Theodorus. Dus zo blijft Epicurus de vader van het hedonisme, ook al zou hij dit nooit gewaardeerd hebben, want het hedonisme associëren we tegenwoordig met genot, veel eten, drinken en seks. Terwijl het Epicurisme van oorsprong de levenskunst is van de matigheid.

1 Eigen vertaling van een fragment uit The Anti-Christ, Friedrich Nietzsche (1895).

• 24

• 25

•

•

Theodorus en het hedonisme ”A skill to light up the unexplored corners of the soul and to lay bare those terrible thoughts which are, as he has somewhere said, the lamentable incarnation of “the unconscious ignominy of pure souls.” 1

Net als het epicurisme, stelt ook het hedonisme genot voorop en ziet de genotsbeleving als het hoogste goed. Er werd gestudeerd en gesproken over wat het meeste genot zou geven in het leven, daarbij kwamen ook sadistische genoegens ter sprake; als het genot van de dader groter is dan de pijn van het slachtoffer, dan bleek dat een genotsbeleving te zijn en is daarom deugdzaam. Liefde, vreugde en extase werden allemaal deugden gevonden. Het epicurisme blijkt soms meer verwant aan het hedonisme dan gedacht, bijvoorbeeld in het idee dat aan al het goede een genots-aspect zit. Nietzsche had hier ook zijn kritische vraagtekens bij, want dit betekende volgens hem, dat als het genot aan al het goede verbonden zou zijn, dat iedere moraal en zingeving verdacht is. De filosofische stroming van het epicurisme, zag men als de voorvader voor een later bandeloze, decadente levensstijl; individualistisch en vooral gericht op het eigen genot. De filosoof Theodorus de Atheïst (3e eeuw v. Chr.) was het oorspronkelijke archetype van het hedonisme en schreef het boek: On the gods, wat vol bleek te zitten met referenties aan Epicurus. Hij was een van de aanvoerders van de Cyrenici; de leerschool die een extreme vorm van hedonisme uitdroeg. Het was een irrationele leer om het lijden van het leven tegen te gaan.

MILLIONAIR (2008), een foto van Otto Snoek.

PARIS BOMBAY, Karl Lagerfeld voor Chanel, Herfst collectie 2012.

1 Introduction on A Rebours, Havelock Ellis (1969).

• 26

•



27

•

ROMANS IN THE DECADENCE OF THE EMPIRE (1847), een schilderij van Thomas de Couture.

•

SATIRICON (1969), een film van Frederico Fellini over de Romeinse levensstijl.

“Luxe is op ons neergevallen, nog erger dan het zwaard. Het veroverde Oosten heeft ons gewraakt met een geschenk van ondeugden”; zei de Romeinse satiricus Juvenalis.

• 28

• 29

•

•

Kunst en decadentie “Art arrived at that point of extreme maturity, yielded by the slanting suns of aged civilizations: an ingenious complicated style, full of shades and research, constantly pushing back the boundaries of speech, borrowing from all the technical vocabularies, taking colour from all palettes and notes from all keyboards, struggling to render what is most inexpressible in thought, what is vague and most elusive in the outlines of form, the dying confessions of passion grown depraved, and the strange hallucinations of the obsession which is turning to madness. The style of decadence is the ultimate utterance of the Word, summoned tot final expression and driven to its last hiding-place. Unlike the classic style it admits shadow.“ 1

Vanuit de Romantiek ontstond er een decadente periode. Baudelaire onderzocht het fenomeen en sprak er veel over in het openbaar. Hij was een echte visionair en introduceerde het begrip voor het eerst in relatie tot de kunst en veel kritiek op de bourgeoisie die voorstanders waren van de vooruitgang. Daarover schreef hij; “het idee van vooruitgang, dat belachelijke idee, dat op dit moment floreert, het is de bodem van de moderne dwaasheid”.2 Daarnaast ging Theophile Gautier (1811-1872) er ook erg in op en gebruikte het als een stijl en een houding, waar het latere dandyisme uit voort is gekomen. De kunstwereld stond achter de uitspraken van Baudelaire en zo groeide er een stroming, met een naam en bedacht door Gautier: ‘L’art pour L’art’, een kunstwerk om de zin van een kunstwerk, het is het zelfstandige in de kunst, zonder morele of communicatieve functie en het moet worden beoordeeld op de kwaliteiten die er in het werk aanwezig zijn. Zoals de technische aspecten en niets anders, het kunstwerk staat op zichzelf zonder invloed van de kunstenaar of het geven van een betekenis. Daarbij is er in wezen geen handvat voor de toeschouwer om aan vast te houden, het is niet gemaakt om anderen te plezieren. Deze kunst zou tegenwoordig als zeer egocentrisch en individualistisch worden beschouwd omdat het weinig toegang biedt aan de toeschouwer. Er werd eens aan Aubrey Beardsley (1872-1898) gevraagd naar zijn vreemde visioenen, daarop antwoordde hij dat hij zichzelf nooit de mogelijkheid gaf om ze te zien, behalve als hij ze op papier zet. Het tekenpaper doorboort de realiteit net zoals decadente literatuur; die het bewijs was van dingen die ongezien werden in die tijd. In de bloeiperiode van de decadentie in het jaar 1884, schreef Joris Karl Huysmans (1848-1907) de zogenoemde bijbel van de decadentie; A Rebours. Huysmans had volgens Paul Valery (1871-1945) een neus voor iedere soort viezigheid, slechtheid en schaamte; deze schaduwkant van de wereld is er altijd geweest, maar kreeg door hem voor het eerst de aandacht. De relatie tussen J.K HUYSMANS (datum onbekend), een zelfportret van de schrijver.

decadentie, slechtheid en perversiteit kwam volgens Valery, door het vermaak en spektakel aspect van het leven; waarbij een psychisch tegendraads gedrag vrijkomt.

1 Essay on Baudelaire, Theophile Gautier (1868). 2 Decadence: The Strange Life of an Epithet, Richard Gilman (1980).

• 30

• 31

32

•

•

•

• 33

•

•

De tuin Deaf school Topiary park is een landschap gebaseerd op een schilderij van een landschap. Het legt een verbinding tussen mensen in een landschap en hun activiteit, de rol van de natuur en de Westerse cultuur. Natuur is altijd een bron van inspiratie geweest voor kunstenaars en de relatie tussen kunst en het leven is een tijdloos thema. Het schilderij “La Grande Jatte” van Georges Seurat (1859-1891) gaat hierover; mensen in een natuurlijke omgeving, zoals in de tuin van Eden, het heimwee en verlangen naar Arcadia; een Grieks begrip voor een utopisch leven, in harmonie met mens en natuur. Als een kunstenaar een landschap kan schilderen en als kunst de natuur kan imiteren, dan kan een tuinder dus ook een landschap creëren als imitatie van een kunstwerk. Zo is de natuur de kunst aan het imiteren, net als een topiara tuin naast een kunstwerk ook een werk van de natuur is. Het speelt met de relaties tussen natuur, kunst en het levende.

VERSAILLES, uitzicht vanaf het paleis op de tuin.

TOPIARA CEMETERY, Tulcan Equador.

• 34

• 35

•

DEAF SCHOOL TOPIARY PARK USA, deze tuin is een imitatie van het schilderij ‘La grande jatte’.

• 36

•

LA GRANDE JATTE, een schilderij van Georges Seurat (1884).

• 37

•

•

Topiara is de antieke kunst van het scheren en knippen van bomen of planten om zo levendige sculpturen te creëren. Het heeft een rijke geschiedenis vanaf de antieke oudheid tot aan de tuin van het Walt Disney pretpark in de eenentwintigste eeuw. Topiara heeft als oorsprong een functie als decoratie objecten in ornamentele tuinen die gestationeerd waren rondom de luxueuze villa’s van de Romeinen. Topiarius komt van het Griekse woord Topia, wat landschap betekent. Topiari waren slaven van Griekse afkomst die dienden als tuinslaven voor welvarende Romeinse families. In de zeventiende eeuw zijn de grote tuinen van Versailles gebouwd, dit werd een inspiratie voor de tuinkunst door heel Europa. Duc de Saint-Simon was een belangrijk couturier onder het gezag van Louis XIV; hij nam een hele kritische houding aan tegenover de nieuwe tuinen van Versailles. Volgens hem waren de tuinen van een magische en verpletterende schoonheid maar nodigen uit zichzelf niet uit om te gebruiken. Ook vond hij dat alles veel te veel was overdreven en het vanuit een slechte smaak was gemaakt. Niemand kon de koelte van de bomen en de schaduwpartijen bereiken, doordat men altijd door lange stukken van hete en droge tuin heen moest lopen. Het stenen pad zou in de zomer aan je voeten branden en als je er naast probeert te lopen, zak je door het zand weg, in vieze zwarte modder. Het geweld dat de natuur is aangedaan om de tuinen van Versailles te doen ontstaan, maakt het nog extra ordinair; de immense verspilling van een grote hoeveelheid meren en fonteinen. Ze geven een ongezonde en vochtige geur af, een geur die nog sterker ruikt dan dode vis. Volgens Saint-Simon was het hele effect van de tuin, waar mensen zich met respect behoren te gedragen, onvergelijkbaar met iets anders. Het is iets om zowel te adoreren als te verafschuwen. Een beroemde schrijfster in die tijd was Madame de Sevigne (1626−1696). Zij schreef over het begin van de bouw aan de tuinen van Versailles en over de grote hoeveelheid werknemers, die dood werden weggedragen, nadat ze waren vergiftigd door gassen die naar boven waren gekomen tijdens het uitdiepen van de grond Ondanks alle kritiek is Versailles een blijvende herinnering aan de obsessie van het Louis XIV. Er valt een heleboel bij te schaven in de natuur, zoals ook bij de tuinen van Lancelot ‘Capability’ Brown (1716−1783), die de meester van het tuinontwerpen wordt genoemd. Er wordt gezegd dat hij de hemel onder handen heeft genomen, doordat zijn ontworpen tuinen zo immens groot zijn; soms wel 800 hectare. De tuinen lopen geleidelijk over in het Engelse landschap, waarmee hij een balans forceert en de harmonie behoudt maar ook de natuur wil overtreffen. Het lijkt alsof de tuinen niet zijn ontworpen en alsof de natuur ongerept is, maar in realiteit was het een gigantische onderneming om het zo te krijgen; rivieren werden afgedamd en herleid naar nieuwe meren, heuvels werden verwijderd of nagebootst en stukken bos gekapt. Het ironische is dat het vaak zo lang duurde voordat deze tuinprojecten voltooid waren, dat de ontwerper het eindresultaat niet eens kon bekijken. Het is typerend voor een tijd waarbij ontwerpers ondergeschikt waren aan de grootse plannen van de aristocratie. Die probeerde zich onderling te bewijzen door steeds grotere en onnatuurlijkere projecten te eisen van de tuinontwerpers. Binnen Engeland kreeg Capability kritiek omdat hij teveel de natuur zou willen kopiëren, waardoor een vreemdeling het gevoel heeft dat hij in een weiland loopt maar zich eigenlijk in een lustoord van een of andere graaf begeeft.

DISNEYLAND PARIJS, een buxus in de vorm van Mickey Mouse.

Door Capability werd de landschapstuin een enorme hit onder de Engels aristocratie en later is er het populaire ‘Englisch Style’ op gebaseerd, waarvan je nog steeds daarop geinspireerde tuinen kan herkennen door heel Europa.

• 38

• 39

40

•

•

•

• 41

•

•

Aristocratie en bourgeoisie

“ The young man was filled with an ineffable pity for these mummies buried in their rococo catafalques; for these crusty dandies who lived with eyes for ever fixed on a vaguely defined Land of Promise, an imaginary Canaan of good hope. After a few experiences of the kind, he firmly resolved, in spite of all invitations and reproaches, never again to set foot in this society“. 1

Het verantwoordelijke leven van iemand van adel begint al gelijk bij de geboorte, dan begint er een leven waarbij alles draait om de eer van de familie, het mannelijk geslacht te vermeerderen en de adellijke tradities door te geven aan het nageslacht. Een aristocraat bezat al vanaf het allereerste begin zijn eigen rechten en plichten. Tot zijn rechten behoorde de hoge plaats in de standenmaatschappij en als plicht: trouw te zijn aan de landheer, de bescherming van zijn ondergeschikten en nobel gedrag. Deze laatste twee werden weinig waargemaakt; edelen waren machtig en rijk en hadden een groot aanzien waardoor het mogelijk was om flink veel oproer te veroorzaken. Het gebruiken van de macht werd als vermaak gezien. Jonge edellieden kregen van jongs af aan erg veel aandacht, ze moesten naar de Latijnse school, sommigen gingen studeren en maakten daarna een lange studiereis naar Frankrijk of Italië. Daarna begon het pas echt en werden ze opgeleid voor het bestuurlijke ambt, een hoge post of het beheren van grondbezit. Een huwelijk werd voortijdig gearrangeerd en dit vaak vanuit tactische overwegingen en winstbelang. Vandaar dat alle hoop werd gevestigd op het mannelijk geslacht. En dan de begrafenis, die heel DAVID EN VICTORIA BECKHAM, de voetballer ontvangt een medaille van de Orde van het Britse Rijk (2003).

pompeus werd aangepakt; met enorme treurstoeten en een mooi versierde grafplaat als sluitstuk van het leven. Daarbij kan men zich goed voorstellen dat de materiële entourage bij de aristocratie erg belangrijk werd gevonden; zoals het familiewapen en de presentatie ervan. In uiterlijk, liefhebberijen, kastelen en tuinen probeerden de edelen elkaar te overtreffen. Maar in werkelijkheid was de eer van een edele een lastige plicht om na te komen; veel edelen hadden ruzies over erfenissen, jachtgebieden, niet nagekomen trouwbeloftes, beledigingen, vechtpartijen en door het aangemoedigde haantjes gedrag werd dit alleen maar dramatischer en passioneler. Ze hadden het gevoel voortdurend respect te verdienen en gingen daarom na een kleine krenking van hun eer, onmiddellijk het gevecht aan met de tegenstander. In de loop der tijd werd de politieke macht van de aristocratie steeds minder. Gustave Flaubert zei eens; “Haat jegens de bourgeoisie, is het begin van alle wijsheid”. Hij heeft het hier over de bourgeoisie; die al snel dezelfde machtstatus verkreeg als de aristocratie, doordat zij een groot vermogen hadden opgebouwd en zo makkelijk door konden groeien tot eenzelfde aanzien als dat van een edele. De consequentie was alleen dat deze burgers, ook al waren ze bekend met de lagere klassen, geen oog hadden voor de armere mensen in hun omgeving en zich uiteindelijk net zo onverantwoordelijk gedroegen als de aristocratie.

ELINE VERE (1991), een film van Harry Kümel .

1 Introduction on A Rebours, Havelock Ellis( 1969 ).

• 42

• 43

•

SJEIKA MOZAH BINT NASSER AL MISSNED, vrouw van een emir en beheert belangrijke kunstfondsen in Qatar.

• 44

•

SHALINI PASSI, miljonairs dochter, kunstverzamelaar, binnenhuisarchitect, schilder en societyvrouw.

• 45

•

•

In onze eeuw is het niet de aristocratie of bourgeoisie, die geen verantwoordelijkheid wilt nemen voor andere klassen, maar is het de financiële sector die zich op een onverantwoordelijke manier gedraagt tegenover het volk. Je zou kunnen stellen, dat dit een nieuwe vorm van bourgeoisie voorstelt waarbij personen met een onbekende achtergrond zich door middel van groot opgebouwd vermogen in de hogere kringen begeven. Door de vrijemarkteconomie worden er financiële luchtkastelen gebouwd. Zonder belang van waarde en zonder verantwoordelijkheidsgevoel zijn deze complexen uitgegroeid tot een Walhallaachtig formaat. De grote hoeveelheid nullen worden uit gemak weggelaten en er onstaan schulden waarvoor de burger moet betalen. Er is maar weinig over van de kritische en afkeurende houding tegenover mensen met een groot vermogen. Liever gezegd: het is zelfs aantrekkelijk om ernaar te kijken, omdat het mogelijk is voor zo iemand om een spectaculair leven te hebben; vol glamour, heftige feesten en extravagante stijl. Status verkrijgen met vermogen zal altijd blijven bestaan en je ziet deze invloed nu overal om ons heen. Een goed voorbeeld is de miljonairsdochter Elizabeth Grant, die schuil gaat onder de artiestennaam Lana Del Rey. Haar all-time-hero is Curt Cobain; de zanger die een hymne over het decadente gevoel heeft geschreven1, een popsong die gaat over een welvarende periode, waarin een groep jongeren vast lijkt te zitten in een sfeer van verveling en desinteresse voor de rest van de wereld. Dit lijkt op dezelfde lusteloosheid waarmee Lana Del Ray haar liedjes zingt. Del Rey schrijft teksten over de vergankelijkheid van geluk en de nostalgie naar alles wat reeds geweest is; haar eerste geliefde, haar ouderlijk huis en het eens zo mooie bestaan van jeugd. Voordat Lana Del Ray zo’n grote bekendheid werd, kreeg ze een totale make-over in haar gezicht; door plastische cirurgie werden haar lippen twee keer zo groot en ze kleedt zich alleen maar in retro chique kledij die refereert aan de glamour van de Fin Du Siecle. We kunnen stellen, dat Del Rey de koningin van de neo-decadentie is; met haar omgebouwde gezicht staat ze symbool voor de tegenwoordige kunstmatigheid en in haar laatste video-clip romantiseert ze over haar eigen zelfmoord en zingt slechts nostalgisch over gebeurtenissen uit het verleden. Ze flirt met haar eigen troosteloze ijdelheid in de videoclip ‘Video Games’; door kwasie verveeld, zichzelf te filmen met een amateuristische webcam. Live zingt ze vals maar dat neemt iedereen voor lief. Het gaat hier niet om de kwaliteit van haar stem of van het liedje, maar om de aantrekkelijke sfeer die wordt geboden. Het heeft iets aandoenlijks en ongrijpbaars, om iemand in zo’n kwetsbare vorm maar tegelijkertijd ook in overdreven weelde te zien. Je wilt blijven luisteren en kijken naar deze fantasierijke nymph die samen met haar satyr je ziel probeert te winnen. Als een zwaar parfum neemt haar sfeer bezit van jou en zo zie je dat je met een combinatie van troosteloosheid en sensualiteit al snel overtuigd bent, zelfs de underground alternatieve muziek scene. De grenzen vervagen blijkbaar zodra het overgrote deel van de jongeren aangeeft dat dit de muziek is die de huidige tijdgeest representeert; dit is wat ze willen horen en kopen. De aangeboden sfeer, de bekendheid en de verkoop resultaten van deze artiest is het grootste belang; een nog groter belang dan de kwaliteit van de muziek.

LANA DEL REY, in de video clip Born To Die (2012).

1 NIRVANA, Smells Like Teen Spirit (1991).

• 46

• 47

48

•

•

•

• 49

•

•

Een decadente levenstijl

“And the lover awakes to the reality of commonplace human things. That is a parable of the high-strung idealism, having only contempt for whatever breaks in on its ideal” 1

De geschiedenis leert ons dat bepaalde koningen zich graag in hun privé-bubbel wanen; een plek waar ze in al hun behoeften worden bevredigd en waar ze van alle gemakken worden voorzien; daardoor ontlopen ze hun verantwoordelijkheid voor de omgeving en voor het grotere geheel. Lodewijk XIV van Frankrijk (1638-1715) ook wel ‘de Zonnekoning’ genoemd, was de overgroot-oom van het Rococo boegbeeld Marie Antoinette (1755-1793). Hij kon er wat van, zoals de overgedecoreerde interieurs van het paleis Versailles laten zien; weelderig en ongrijpbaar. Zo overdadig aan decoratie en met de intentie vervaardigd om de complexiteit van de natuur uit te beelden. La Chambre de la Reine; de slaapkamer van Marie Antoinette, is een goed voorbeeld om aan te tonen dat de schoonheid van de natuur een grote inspiratie was voor het ontwerp van het interieur. De kamer is gevuld met bladeren en ronde fleurige vormen overlappen elkaar op het koninklijk bed, om zo het beeld van een dicht begroeid bladerpalet te imiteren. Lodewijk XIV nam de natuur figuurlijk mee naar binnen in zijn paleis. Op een kunstmatige manier bewees hij zijn visite, dat hij net zo machtig was als de schepper zelf. De schoonheid van de natuur wordt door de vorst geïmiteerd om macht uit te stralen. Iedere vorst die in Versailles gewoond heeft, heeft er zijn eigen stempel achtergelaten, maar de praalzieke ‘Zonnekoning’ spande daarbij de kroon. Hij heeft een godsgroot vermogen uitgegeven aan een overdaad van kunst, decoratie en meubelair voor in het interieur. Kenmerkend voor deze ‘decadent’ is dat hij doorging met zijn materiële uitspattingen in tijden van grote armoede en financiële crisis in zijn land. Uiteindelijk heeft het volk hem dat vergeven, want vanaf de 17e eeuw tot op heden, wordt Versailles meer dan welk ander monument ter wereld gekopieerd en dient het als inspiratie voor talrijke hofhoudingen die streven naar een interieur met een hoogwaardig en imponerend karakter, daarnaast geldt het natuurlijk ook als de belangerijkste toeristen attractie van Frankrijk.

VERSAILLES, de slaapkamer van Marie Antoinette.

MARIE ANTOINETTE (2006), een film van Sofia Coppola.

1 Introduction on A Rebours, Havelock Ellis (1969).

• 50

• 51

52

•

•

•

• 53

•

•

Trianon: het privé oord van Marie Antoinette, is een imitatie van een boerengehucht en een eenvoudige hulde aan de natuur. Het ligt aan de oever van een meer, te midden van de dicht gebladerde bomen in de tuin van Versailles. Het bestaat uit negen huizen met rieten daken waaronder de toren van Marlborough, de melkerij, de schuur, de duiventil en de molen. In dit ensemble verbeeldde de koningin zich het afgezonderde, landelijke leven en ze verbleef er vaak met haar kinderen. Het was een verborgen en afgesloten plek, waar zij alleen vertrouwde vrienden ontving en er het liefst zo rustig mogelijk had. Het park rondom Versailles is een uitgestrekt domein van alle koningen die er ooit heersten. Het werd steeds groter en mooier door de tijd heen, naarmate de koningen zich opvolgden en elkaar wilden overtreffen. Versailles is het ultieme voorbeeld van een echte klassieke Franse tuin waarin de kunstig gesnoeide bloemperken volgens de strenge architectuurprincipes werden aangelegd; de natuur werd door de mens geregeld en bedwongen. Het decor van het park is volledig gewijd aan Apollo de Zonnegod. Bij het Bosquet des Rocailles valt duidelijke imitatiekunst van de natuur te herkennen: het bestaat uit een verhoging met rotswerk eroverheen, waar het water trapsgewijs naar beneden druipt op een glinsterende bodem gemaakt van schelpen uit Madagaskar; als een nagebootste waterval. Maar het toppunt van vertier is het Bassin de Neptune, wat een halfcirkelvormig bad voorstelt: meerdere kommen en schelpen komen samen in een groep figuren. Tweeëntwintig waterstralen komen er uit de verschillende gaten die in de sculpturen zijn verwerkt en er zitten nog zes waterbundels aan de voorkant. Om dit spektakel te laten werken zijn er ongeveer 5000 à 6000 kubieke meters water nodig om de parkfonteinen van Versailles een uur in werking te brengen. Al dit water wordt door een reusachtige machine uit de Seine naar Versailles gepompt.

VERSAILLES, een van de vele fonteinen in het park.

TRIANON, het boeren gehucht van Marie Antoinette.

• 54

• 55

•

•

”At the hour when the steaming samovar stood on the table, the moment when in Autumn the sun would be setting in the west, the water in the aquarium, dull and opaque by daylight, would redden and throw out fiery flashes as if from a glowing furnace over the light-colored walls “ ”This done, he could picture himself in the ‘tween-decks of a brig as he gazed curiously at a shoal of ingenious mechanical fishes that were wound up and swam by clockwork past the port-hole window and got entangled in artificial waterweeds”1

Koning Ludwig van Beieren( 1845-1886 ) kwam een generatie later in Duitsland op de wereld en keek op naar de esthetische en sprookjesachtige luxe waarvan Versailles het toonbeeld was. Hij besloot niet van de geschiedenis te leren en zich een compleet andere levenshouding aan te meten als dan die van hem verwacht werd; van ontwerper en kunstenaar, zonder aandacht te willen geven aan zijn eigenlijke verantwoordelijkheid in het leven: het regeren van zijn land. Hij had een hekel aan de dagelijkse werkelijkheid en hield ervan zichzelf in zijn kastelen af te zonderen met de fantasievolle muziek van Richard Wagner. Opera werd zijn grote obsessie. Hij liet paleizen, decors en locaties bouwen waar deze opera’s konden worden uitgevoerd. Hij koos duidelijk liever voor het vermaak dan voor zijn plicht. Een voorbeeld van de droom waarin hij leefde, toont de brievenwisseling tussen Wagner en Ludwig: «Geliefde! Enige!» schreef de koning aan de componist. «O, wat ben ik gelukkig! — Waar ben ik? Ik zie de zaligheden van het Walhalla; o, naar Siegfried, naar Brünnhilde! — Een stralenkrans rond Tristans stoffelijke overschot! Hemels leven — naar u te zweven! En daar de door God gezondene… Lohengrin! Er daalt een duif uit de hemel! Tannhäuser, bevrijd van alle aardse lasten. De liefde verlost de aardse zondaar! O, zij vermag alles! Nader tot u! Dank geliefde, dank, dank! Tot spoedig ziens! — Tot in de dood!», was getekend Ludwig. Wagner reageerde hierop met: «O, ik kleinmoedige! Zelfs in mijn liefde voor Hem, de Enige, moet Hij mij steeds weer bemoedigen! Ik ben niets zonder hem! Zelfs de liefde heb ik pas door Hem geleerd! Ja, ja! In mijn diepste innerlijk voel ik echter steeds — Ook nu! — dat Hij verheven is boven elk gevoel van zwakte. Hij weet alles! God heeft Hem alles geopenbaard! O, mijn Koning! Gij zijt goddelijk!», was getekend Richard Wagner. LUDWIG VAN BEIEREN, een borstbeeld in Slot Neueschwanstein.

1 A Rebours, J. K. Huysmans (1884).

• 56

• 57

•

•

Slechts een enkeling onder Ludwig’s onderdanen was zo moedig te vertellen dat de koning zich ongetwijfeld af en toe wat vreemd gedroeg. «Ik herinner mij met het grootste genoegen de talrijke gesprekken die wij voerden over beeldende kunst, literatuur en theater. Er woonden twee zielen in zijn borst, die van een kind en die van een tiran. Juist door dit contrast oefende hij op zijn eigen manier een hoogstpersoonlijke aantrekkingskracht uit», getuigde de voormalige hofsecretaris Ludwig von Bürkel. «Verward en ongedisciplineerd was hij alleen op de momenten dat het over zijn ontwerp projecten ging. Dan verloor hij elke vorm van werkelijkheidszin uit het oog en ontpopte hij zich als een redeloze, in zijn eigenwaan verstrikte despoot.» Vier psychiaters onder leiding van de dokter Bernhard von Gudden, kwamen in de beslotenheid van hun behandelkamer tot de eenstemmige conclusie dat de koning krankzinnig was geworden; “Om precies te zijn lijdt onze patiënt aan een vorm van geestelijke ontregeling, die wij als ‘paranoia’; een vorm van krankzinnigheid omschrijven. Omdat dit in de loop der jaren slechts kan verergeren, dient deze ziekte als ongeneeslijk te worden verklaard. Zijne Majesteit is vanwege zijn ziekte niet meer tot zelfstandig handelen in staat, laat staan dat hem de zorg voor het landsbelang kan worden toevertrouwd.”

SLOT LINDERHOF, overdadige versiering in het interieur.

SLOT LINDERHOF, de slaapkamer voor de gasten.

• 58

• 59

60

•

•

•

• 61

•

SATYRICON (1969), een film van Frederico Fellini over de Romeinen op hun toppunt van luxe.

• 62

•

SLOT LINDERHOF, de oriental lounge kamer.

• 63

•

•

Het huis ”Why stir,” Des Essaintes asked himself, “ when one can travel so magnificently in a chair?“ 1

Een huis in de echte wereld is naast veel andere dingen, een manier om de wereld buiten te sluiten en los van de wereld te leven. Tussen vier muren zijn wij leiders van ons eigen universum. In ons eigen gebied nemen we de plek in van de Schepper; vrij om eigen regels te creëren en om een kleine wereld op de bouwen binnenin de grote wereld. Het is ons eigen paradijsje. Met het idee dat we de wereld niet kunnen veranderen hebben we ontdekt waar onze grenzen liggen, daarin ligt de mogelijkheid om de ruimte binnenin het huis te vullen met eigen interventies. In het boek Psychologie Nouvelle van Charcot, wordt er onderzocht hoe het huis en huiselijk interieur van menselijke organismen zich als een gevoelig en nerveus mechanisme herinricht en beweegt. Hij suggereert dat visuele beeldtaal van dromen zich verandert van een innerlijke geesteswereld naar de eigen subjectieve ruimte die je om je heen inricht2. Dit was een ontdekking die vanuit onderzoek in de neuro-psychiatrie kwam. Charcot demonstreerde zo dat suggestieve en beeldende ervaringen en fantasieën vooral sterk aanwezig zijn bij patiënten die last hebben van nerveusiteit, neurose en ongebalanceerde spanningen. De bewoner zal zijn eigen ruimte invullen om een persoonlijke wereld, een eigen universum te scheppen als bescherming. Een huis is voor sommigen dus eigenlijk een zelf geschapen vormgeving van de wereld. Karl Marx (1818-1823) visie op aandacht voor huiselijk interieur was, dat het niet vanuit een geestelijke ervaring ontstond, maar dat het slechts voortkwam uit een materialistische vraag. Hij noemde dit het ‘warenfetisjisme’: hoe meer je bezit hoe meer je waard bent. Het is een goed voorbeeld van hoe een huis eigenlijk aan een psychisch verlangen naar status moet voldoen. Het interieur verandert zo in een morele barometer en wordt het domein van een materiële presentatie. Het karakter van een persoon wordt gepresenteerd door middel van een grote hoeveelheid en variatie aan objecten die verzameld konden worden.

SADDAM HUSSEIN PRIVE BOOT, een foto van Nick Gleis.

2001: A SPACE ODYSSEY (1968), een film van Stanley Kubrick.

1 A Rebours, J. K. Huysmans (1884). 2 Psychologie Nouvelle, Jean-Martin Charcot (1890).

• 64

• 65

•

•

Een goed voorbeeld van een slachtoffer van dit ‘warenfetisjisme’ is hertog Jean Floressas Des Esssaintes3. Dit personage handelt als iemand van adel uit de late middeleeuwen; hij is machtig, verveeld en rijk. Het liefst zou hij de gehele natuur willen vervangen door kunst. Uiteindelijk moet hij ook kunstmatig worden gevoed en ontlast, omdat zijn maag niet meer werkt. A Rebours is een perfecte verbeelding van decadentie, maar is tegelijkertijd ook kritisch over het decadente verlangen naar een volkomen kunstmatig leven; de hertog onttrekt zich uiteindelijk geheel aan de maatschappij en creëert in een afgelegen landhuisje zijn eigen kunstmatige wereld. Tegen het einde van het boek, moet hij toch onder de mensen komen om zichzelf te redden. Hij laat zich compleet kunstmatig onderhouden. Zijn levensstijl; met miniatuurstoomtreinen, nepbloemen en een obsessie voor interieur, zou in deze tijd helemaal niet opvallen. Een ander kenmerk van deze kunstmatige natuur wordt beschreven in de passage waarin hij een schildpad in huis haalt. Hij versiert diens schild met goud en edelstenen en het dier bezwijkt onder de last van deze luxe. Des Essaintes krijgt steeds meer hekel aan de natuur. Alles wat de kunst voortbrengt is in zijn ogen beter dan de saaie monotone natuur, zijn voorkeur gaat eerder uit naar de kleurrijke fantasie. Het onvermogen om de natuur te kunnen accepteren is ook te beschouwen als een vorm van neurose en levensmoeheid; door zelf gecreëerd verval en zelfpijniging. Des Esseintes realiseert zich, dat zijn hang naar het kunstmatige, voortkomt uit het vurig verlangen naar een ideaal; een gelukzalig en paradijselijk leven. “Finally he settled on stones whose hues would supplement each other, the hyacinth of Compostella, mahogany red; the aquamarine, sea green; the balass ruby, vinegar rose; the Sudermania ruby, pale slate-colour. Their comparatively feeble play of colours would suffice to light up the deadness of the dull, grey shell” “Des Essaintes stood gazing at the turtle where it lay huddled together in one corner of the dining-room, flashing fire in the dim half light. He felt perfectly happy; his eyes were intoxicated with the splendors of these flowers flashing in jeweled flames against a golden background.” “coming back tot everyday matters, he began to feel anxious about the turtle. It still lay quite still; he touched it, it was dead.” “It had not been able to support the dazzling splendor imposed on it, the glittering garment in which it had been clad, the pavement of precious stones wherewith they had inlaid its poor back like a jeweled pyx.”4

VLADIMIR POETIN, de prive tuin van zijn kasteel in de bergen.

3 Hoofdpersoon in A Rebours, J. K. Huysmans (1884). 4 A Rebours, J. K. Huysmans (1884).

• 66

• 67

68

•

•

•

• 69

•

•

Miljoenen mensen schuifelen jaarlijks door de slaapkamer van Koning Ludwig, terwijl het ooit een erg gesloten en mensonvriendelijk onderkomen was. Buitenstaanders werden voorheen nooit toegelaten in deze excentrieke paleizen maar tegenwoordig is het een van de grootste toeristische attracties in Duitsland. Mensen vanuit de hele wereld komen aan in bussen om op de top van de berg het paleis te bekijken. Een stroom van mensen beklimt de berg, soms lopend of op wagens met ezels ervoor, naar de top waar het kasteel Neueschwanstein ligt. Zodra je daar eindelijk bent aangekomen, trek je een nummertje en moet je nog een aantal uren wachten voordat je naar binnen mag. Het hele spektakel van deze oploop richting de ervaring van je leven, valt ontzettend tegen zodra je door de poortjes gaat; de ruimtes zijn half kaal en zijn niet goed te bekijken doordat er zoveel mensen tegelijkertijd naar binnen worden geloodst. Honderden mensen verdrukken elkaar, allemaal hebben ze een ticket gekocht, om het meest excentrieke van dichtbij te kunnen bekijken. Er zijn al miljoenen mensen door de slaapkamer van Ludwig gelopen; voor een paar euro’s kan iedereen die het maar wil een ooit zo privaat terrein van de koning binnengaan. Onder de toeristen zijn geen klasse-verschillen, alles loopt door elkaar heen en iedere bezoeker heeft zo zijn eigen interpretatie van de mythologische schilderijen die Ludwig in opdracht liet uitwerken. Men is veelal niet of nauwelijks geïnteresseerd in de achtergrondinformatie, want we zijn tenslotte in een kasteel wat een product is van de Duitse NeoRomantiek en dat ging ook alleen maar over verlangen en vermaak. Dit maakt het ook vanzelfsprekend dat het tegenwoordig steeds meer is gaan lijken op een soort Disneyland en ook hetzelfde massa-toerisme aantrekt. De bezoekers lijken wel fans van de popster Ludwig. Ze hunkeren net als hem, naar het surreële en ook zij verbinden het aan hun eigen onvervulde verlangens.

DIE NIBELUNGEN, een film van Fritz Lang (1924).

. SLOT LINDERHOF, de Venus grot waarin Ludwig met zijn bootje kon varen.

• 70

• 71

•

• Een van Nietzsches laatste pamfletten heet Nietzsche contra Wagner (1888), wat een terugblik is van Nietzsche als begeleidend

Decadentie in verval

psycholoog van Richard Wagner, hij schreef over zijn relatie met Wagner: “Wir sind Antipoden”. Nietzsche verafschuwde decadentie en iedere vorm van verheerlijking en romantisering van een ideaal. Hij wilde een herwaardering van alle waarden.

“Decadence suggests to us going down, falling, decay. If we walk down a real hill we do not feel that we commit a more wicked act then when we walked up to it. But if it is a figurative hill then we view Hell at the bottom”. 1

Na een gouden tijdperk komt altijd een nasleep, die lastig is voor mensen. Het moeten wennen aan minder rijkdom, schoonheid en versiering wekt een naargeestig gevoel op. Dit werd al vroeg beschreven als een soort melancholisch, sentimenteel en nostalgisch gevoel. Een juiste benaming hiervoor lijkt mij decadentie te zijn. Na deze voor de mens tergende periode, ontstaat er vaak een verandering door protest en revolutie onder het volk. Een gouden tijd wordt opgevolgd door een periode van

Volgens hem hadden het Christendom en de filosofie zich afgewend van de echte wereld en zich gericht op de ‘hemel’ of de ‘ideeënwereld’: een onwerkelijke wereld waarbij de mens aan het lot word overgelaten. “Wees trouw aan de aarde en luister niet naar mensen die bovenaardse hoop verkondigen”, zei hij. “God is dood”. Nietzsche noemde de filosofie, religie en het moraal allemaal decadente symptomen; ze negeren de impulsiviteit van de geest. De angst om jezelf nietig te vinden of ten onder te gaan aan de nietigheid is zo’n sterk gevoel, dat we onszelf graag verbinden aan een lotsbestemming. Volgens Nietzsche, zijn deze decadente symptomen niet functioneel voor de wereld en zijn ze daarom niet waardevol voor de mensheid.

verval. Het is net alsof een slang zijn oude huid uittrekt en er een nieuwe onder vandaan komt. Verlangens, macht en angst domineren de tussenfase van de overgang naar een decadente periode. In deze periode klampt de mensheid zich vast aan een over-geromantiseerd beeld van de werkelijkheid, waarna geleidelijk het verval tevoorschijn komt. Een decadent persoon kan in deze periode eenzame en suïcidale gevoelens krijgen. Het is onmogelijk om een overdadige levensstijl te leiden in tijden van politiek of maatschappelijke verloedering. Vaak ontstaat er een kritisch protest onder het volk; zoals de geschiedenis ons laat zien bij heersers zoals Ludwig, Marie Antoinette, Silvio Berlusconi en Kolonel Khadaffi. Het lijkt zich als een patroon in de geschiedenis te herhalen: leiders hebben het geld van het land verkwist en maakten enorme schulden, maar waren tegelijk wel populair door hun flamboyant en charmante overkomen. Scherpe kritiek op deze narcistische heersers bereikt vaak niet eens het geïsoleerde imperium. Uiteindelijk is de ondergang van deze gehate en geliefde heersers onvermijdelijk. Dat betekent het einde van een tijd van immense verspilling; waarbij een financiële chaos wordt achtergelaten. De morele discussie tussen populariteit en verantwoordelijkheid van een leider, komt ook voor in Der Fall Wagner (1888). Friedrich Nietzsche (1844−1900) schreef in dit boek over decadentie; dat het een probleem was dat hem meer heeft bezig gehouden dan al het andere. Nietzsche noemt decadentie in zijn boek ‘de ziekte van de moderne tijd’. Hij neemt Wagner en zijn opera’s in Bayreuth als voorbeeld. Hij beschreef zijn relatie met Richard Wagner (1813-1883). Wagner was in eerste instantie zijn idool

DE SLAG BIJ SLANKAMEN (1871), een schilderij van Anselm Feuerbach.

en hij begon een hechte vriendschap met hem, maar op een gegeven moment bekoelt deze relatie doordat de beide mannen heel verschillend blijken te zijn en het niet eens kunnen worden na een heftige discussie. In 1876 ontmoetten ze elkaar voor de laatste keer na een onoplosbaar conflict. Na Wagners dood in 1883 neemt Nietzsche het op tegen de Wagnerianen en hun totalitaire opvattingen over een nieuw Duits rijk. Wagner werd vereerd door Hitler en was een inspiratie voor zijn Germaanse ideaal. Sterke blanke goden fungeerden als model voor de Übermensch die Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog (19391945) vereerde. Het was een sterk en esthetisch ideaalbeeld dat ook valt te bewonderen op de beschilderde kamers in de kastelen van Ludwig van Beieren, die vervaardigd waren om Wagners opera’s te eren. Er zijn duidelijke paralellen te zien tussen de idealistische esthetiek van de Duitse-Romantiek (1790-1840) en de nationaal-socialistische propagandafilms van Leni Riefenstahl. Zoals de filosofie van Epicurus verloren raakte in het late hedonisme van de Grieken en Romeinen, zo ging de filosofie van Nietsche’s Übermensch verloren in de decadentie van voor en tijdens de Tweede wereld Oorlog.

OLYMPIA (1936), een film van Leni Riefenstahl in opdracht gemaakt voor het Nazi regime. 1 Introduction on A Rebours, Havelock Ellis (1969).

• 72

• 73

•

•

H O O F D S T U K I I HEDENDAAGSE DECADENTIE “An age of individualism is usually an age of artistic decadence” 1

Als er volop middelen bestaan om onze behoeften te bevredigen en er zijn genoeg financiële middelen om de behoeften op te vullen door een goed economisch klimaat, dan spreek je van welvaart als een maatschappelijke levensstandaard.2 Welvaart geeft ons veel ruimte en wij hebben de mogelijkheid om te doen wat wij maar willen. Je verliest jezelf gemakkelijk in deze overdaad aan keuzevrijheid. Deze vrijheid kan zelfs een verveeld en leeg gevoel geven, wat niets meer te maken heeft met de eigenlijke bevrijding die vrijheid ons zou moeten geven. Het is tegenwoordig zelfs zo, dat als de natuur ons niet kan geven wat wij nodig hebben om dat lege gevoel op te vullen, wij het wel kunstmatig verkrijgen. Kunstmatigheid wordt erg belangrijk in de toekomst. Jezelf gevangen voelen in een leven zonder werkelijk gevangen te zijn, is een gevoel dat menig mens zal herkennen in de huidige en toekomstige tijd. Wij individualiseren steeds meer binnen de samenleving en het gezin. Onbenullig tijdverdrijf vult de lege gaten. Er wordt geen tijd vrijgemaakt voor de beleving van ‘het zelf’. De mens lijkt zelfs te vluchten voor zijn ‘zelfbeleving’3. Juist daar waar ‘het zelf’ meent zichzelf te zijn, kan ‘het zelf’ het minst zichzelf zijn, omdat het wordt afgeleid en zichzelf kwijt is. Wij denken vrij te zijn in ons leven maar toch verliezen wij onszelf veelal in de sfeer van het gevoel. Als je werkelijk vrij bent, waarin ben je dan eigenlijk vrij en raken wij niet allemaal weleens vervreemd in onze omgeving, waarbij een gevoel hoort alsof het leven niet goed meer bij je past? Dat is de eenzame keerzijde van vrijheid. Individuele vrijheid zonder verbondenheid met een omgeving leidt tot een melancholisch en nostalgisch gevoel, dat alleen maar gericht is op de individuele beleving van jezelf.

KONING MSWATI III (2012), de koning van Swaziland, hij is een alleenheerser en zijn land heeft geen grondwet.

EEN KUNSTMATIGE HAND, kunstmatige huid die reageert op warmte en beweging.

1 Introduction on A Rebours, Havelock Ellis (1969). 2 Nederland in een dag, tijdsbesteding in Nederland vergeleken met de wereld, SCP (2011). 3 Tijd van onbehagen, Ad Verbrugge (2007).

• 74



• 75

•

•

Ver veling

“always missing something, he scarcely knows what. He has ever been seeking the satisfaction he had missed, sometimes in the aesthetic vision of common things”. 1

Verveling bevat een gevoel van lusteloosheid en desinteresse voor de wereld. Door de grote hoeveelheid prikkels waaraan wij gewend zijn geraakt door non-stop werkende media in onze omgeving, kan het soms lijken alsof alles wat zintuigelijk aandacht van ons wilt, in een soort monotone sluis terecht komt. Door de veelvoud van dingen is het bijna onmogelijk om iets te laten opvallen, daardoor wordt de overtreffende lat van schreeuwerige boodschappen steeds hoger gelegd. De grote hoeveelheid licht en geluid die ons in deze tijd dagelijks omringt, beinvloedt de concentratie en aandacht voor diepgaande zaken. Eigenlijk valt er tegenwoordig niets meer te doen, dan je over te geven aan de overdaad van dingen om zo niets te missen en in een soort slaapstand alles te accepteren als natuurlijke omgeving. Er worden steeds meer objecten uitgevonden die een individu kunnen beschermen tegen verveling; geen mens weet meer raad met zichzelf en wordt onbekend met de stilte. Søren Kierkegaard zei hier eens over: “Omdat verveling toeneemt en omdat verveling de wortel van het kwaad is, kan het geen wonder zijn dat de wereld achteruit gaat en het kwaad toeneemt. Dit kwaad was al in het begin van de wereld aanwezig. De goden verveelden zich en dus schiepen zij de mens”2. Volgens Anna Gosling; “Verveling is de aanstichter van depressies, angststoornissen en verslavingen. Het gevoel dat er zoveel valt te kiezen, te doen, te zien en horen creëert een soort verdoofd gevoel voor alles om je heen. Er zijn teveel prikkels, alsof alles te veel is van het goede en je een keuze moet maken uit een van vele mogelijkheden. Daarin raakt de mens verstrikt”3. Verveling lijkt op een nieuw soort lijden onder de rijke mens, het is een welvaartssymptoom want het kan alleen optreden als we ruimte en tijd genoeg hebben om een gevoel van verveling toe te laten. Een mens die met de dood bedreigd wordt of hongerlijdt, vindt geen mogelijkheid om zichzelf te vervelen. Onder het mom van ongelimiteerd genieten, groeit er een nieuwe vorm van hedonisme onder de mensheid. Aandacht voor diepgang, ontwikkeling of waarde, doet er niet meer toe. Het is irrelevant voor de mens omdat slechts het verzadigde gevoel nodig is om je goed te voelen. Kunstmatigheid heeft in ons dagelijks leven de plaats ingenomen van gezonde stilte. En deze stilte leidt volgens mij naar je ware ‘zelf ’. Verveling is niet de werkelijke leegte, maar is de vlucht voor jezelf. Met marketing en media worden ideaalbeelden of fantasiesituaties voorgeschoteld die bedoeld zijn om mensen tot een koop, trend of deelname te verleiden. Zo wanen wij ons steeds meer in een onwerkelijke wereld en de werkelijkheid raakt verscholen achter de talloze marketing uitingen die onze aandacht vragen. OH OH CHERSO (2010), hedonisme en verveling bij een groep Haagse toeristen in Griekenland.

1 Introduction on A Rebours, Havelock Ellis (1969). 2 Enten/Eller, Søren Kierkegaard (1843). 3 Scientific American, Anna Gosling (onbekende datum).

• 76

• 77

•

•

Guy Debord schreef over de huidige Westerse consumptiemaatschappij, die wordt gegenereerd door marketing in de vorm van media en reclame: “Door een overdaad aan schouwspel ontstaat een vervreemdend gevoel bij de mens in zijn omgeving. Het mediaspektakel wordt een vervanger van de werkelijke wereld, maar in feite bestaat het alleen uit leugens die zich laag voor laag opstapelen om de werkelijkheid eronder te verbergen”4. Het lijkt op een toestand van post-coïtale tristesse, wat het gevoel aanduidt van een opkomende angst na een vrijpartij. Spinoza ontdekte dat na een gevoel van complete bevrediging, de geest achterblijft in een soort angstige nasleep omdat hij zich eerder vol aandacht en helemaal heeft opengesteld voor slechts een gedachte en achterblijft in een staat van leegte en stilte. Deze gemoedstoestand vult ieder mens anders in, een mens die dat lege gevoel niet kent, kan er angstig van worden. Innerlijke leegte en het gevoel nergens bij te horen, is een vergelijkbaar symptoom dat voorkomt bij de beschrijving van neuroses onder decadenten zoals Ludwig en Des Essaintes. Blaise Pascal schreef eens dat verveling hem niet meer leek, dan een gevecht tegen het besef van sterfelijkheid.5 Martin Heidegger noemde het vervelen een oefening om leeg te blijven. Hij bedoelde hiermee, dat wie bang is voor verveling, de confrontatie met ‘het zelf’ ontloopt6. Dit is een andere kijk op verveling omdat het zich meer richt op het vervelen zelf dan op de invulling van verveling. James Ward schreef over verveling dat het ook een zekere schoonheid bevat; als een vorm van meditatie, waarbij het rustgevend werkt om te focussen op het niets. In een wereld van overprikkeling is verveling ook iets waar men bewust naar op zoek kan gaan7. Peter Tooney onderzocht dat zodra verveling ontstaat, zonder versterking van geestelijke en sociale activiteit, de mens in eerste instantie van alles inzet om zich ertegen te wapenen; bijvoorbeeld met oppervlakkige dingen, seks, drugs en reizen. Maar hiermee kom je later weer terug bij de kern van het probleem: dat je er afhankelijk van bent. Het is moeilijk om ervan te winnen, omdat je verder van de leegte verwijderd raakt door de afleiding die je altijd weer wordt aangeboden8. Verveling is dus eigenlijk een soort moment tussen het actieve leven en de stilte van de leegte, een moment waar de mens onbewust een onderdanige houding aanneemt ten opzichte van alle vormen van afleiding. In dat moment is de mens gevoeliger dan ooit, zij kan niet wennen aan dit vreemde gevoel. In plaats van de confrontatie aan te gaan, wordt men liever vermaakt zodat men in zekere zin grip kan houden op de wereld, zonder zich te hoeven overgeven aan de eenzame stilte.

OCEAN DOME MIYAZAKI, kunstmatig zwembad in Japan, een foto van Martin Parr (1996).

4 La société du spectacle, Guy Debord (1967). 5 Pensées, Blaise Pascal (1688). 6 The Fundamental Concepts of Metaphysics, Martin Heidegger (1930). 7 I like boring things. James Ward (2012) 8 Boredom: A Lively History, Peter Toohey (2011).

• 78

• 79

80

•

•

•

• 81

•

•

Geestesziektes

“Verily it is a wretched thing to be alive on the earth!”. 1 ”He felt a sick aversion for everything, for the streets, for his own house, for the dingy mud-coloured sky, for the stony-looking clouds, he would fly to his refuge, set the cricket’s cage swinging gently to and fro and watch its movement repeated in the surrounding mirrors, till at last his eyes would grow dazed and he seemed to see the cage itself at rest” 2

Depressie is een welvaartsziekte en komt niet voor in Afrika. Volgens een recent rapport van het SCP ging het nog nooit zo goed als nu met de welvaart in Nederland, Nederlandse burgers hebben in vergelijking met anderen landen, nergens meer vrije tijd dan in Nederland3. Decadentie heeft een relatie met Weltschmerz, wat een diep bedroefd gevoel is dat ontstaat bij het aanzien van de onvolmaaktheid van de wereld. Een persoon die het verdriet en deze pijn voelt, heeft het gevoel dat de natuur nooit de verlangens van de geest kan bevredigen. Het is te herkennen aan een persoon die zich sociaal volledig onttrekt aan de buitenwereld en vervreemd raakt van zijn omgeving; geïsoleerd, eenzaam, bang voor de onvoorspelbaarheid van de levende natuur om hem heen en omringd door een eigen gecreëerde illusie waarmee hij of zij zich beschermt tegen de werkelijkheid. Het lijkt op een soort zelfvernietiging waarbij je niets anders kan, dan jezelf overgeven aan een sterk gevoel van angst. Het leven van Ludwig van Beieren en zijn tragische lot is daar een voorbeeld van. Onze geest geeft ons even een moment, na een periode MELANCHOLY (1876), een schilderij van Odilon Redon.

van intens geluk, waarin we weer moeten wennen aan de werkelijkheid; een leven vol verantwoordelijkheden. Suïcidaliteit onder de mensheid, bewijst de onmogelijkheid om geluk te kunnen vasthouden. Acedia, wat lusteloosheid betekent in het Latijn, is een voorbeeld voor dit gevoel, alleen ligt de nadruk hier meer op het spirituele gevoel dan op een angstig gevoel. Het is een soort desinteresse voor alles wat er in de omgeving gebeurt. Van oorsprong is Acedia een geestestoestand die veelal voorkwam bij monniken die een eenzaam leven leidden. Zij konden zich verliezen in een gevoel van nutteloosheid door een tekort aan sociale omgang en verantwoordelijkheid. Dit gevoel ligt dichtbij het sobere leven van Epicurus.

MELANCHOLIA (2011), een film van Lars Von Trier.

MELANCHOLIA (2011), een film van Lars von Trier.

1 Schopenhauer (datum onbekend). 2 A Rebours, J. K. Huysmans (1884). 3 Nederland in een dag, SCP (2011).

• 82

• 83

•

• Kunstmatige natuur “As he used to say, Nature has had her day; she has definitely and finally tired out by the sickening monotony of her landscapes and skycapes the patience of refined temperaments” “ not one of her inventions, deemed so subtle and so wonderful, which the ingenuity of mankind cannot create; no forest of Fontainebleau, no fairest moonlight landscape but can be reproduced by stage scenery illuminated by the electric light; no waterfall but can be imitated by the proper application of hydraulics, till here is no distinguishing the copy from the original; no mountain crag but painted pasteboard can adequately represent; no flower but well chosen silk and dainty shreds of paper can manufacture the like of!” “Nature is in her dotage and has long ago exhausted the simple-minded admiration of the true artist; the time is undoubtedly come when her productions must be superseded by art.” 1

Het gevangen landschap van Nederland, met de precieze vlakverdeling waarmee het land is opgedeeld in ontelbaar kleine deeltjes, laat ons zien dat de natuur van Nederland altijd al van het kunstmatige soort is geweest; speciale wandelparken vervangen het wandelen in de vrije natuur. Iedere vorm van natuurbescherming is eigenlijk ‘gecontroleerd’. Nederland is vormgegeven in een strak en rechtvaardig verdeeld stramien. Als je er overheen vliegt, valt er duidelijk te zien dat de mens het land in deze vorm heeft gesmeed.

KUNSTMATIGE LANDSCHAPPEN, toekomst projecten in China.

NEDERLAND VAN BOVENAF, een foto vanuit de lucht.

1 A Rebours, J. K. Huysmans (1884).

• 84

• 85

•

•

Je ziet tegenwoordig dat landen veel investeren in kunstmatige projecten als vervanging voor de echte natuur. Hoe minder werkelijke natuur er over blijft, hoe meer kunstmatige natuur er nodig is om de behoefte van de mens mee op te vullen. Op dit moment kunnen wij in al onze behoeften bevredigd worden: als de natuur het ons niet kan geven, krijgen wij het wel kunstmatig. In de huidige tijd proberen wij de macht van de natuur te overtreffen door haar zelfredzame structuur te imiteren met de meest innovatieve wetenschappen. De mens wil de natuur domineren en controleren, om zo de kracht ervan te bezitten en het overzicht te bewaren. Het blijft een eeuwig machtspel tussen mens en natuur. Door de huidige welvaart raakt naast de natuur ook de mens in het nauw. Als je gedwongen wordt om een keuze te maken uit de overdaad aan mogelijkheden die een welvarende plek aanbiedt, voel je je verloren en dat verloren gevoel wordt opgevuld met kunstmatige middelen. Zo blijf er constant vraag naar kunstmatigheid. De kunstmatige natuur zal in de toekomst het grote deel van de menselijke behoeften vervullen en dan is de werkelijke natuur er niet meer nodig om van te leven.

DUBAI, kunstmatig opgespoten eilanden vormen een nieuwe woongemeenschap voor de rijke burgers. DUBAI, gloednieuwe villawijk gebouwd op een opgespoten eiland.

• 86

• 87

•

• Luxueus leven “He is at once the ultra-modern child of a refined civilization and the victim of nostalgia for an ascetic mediaevalism” 1

Het land met de twee gezichten, een gesprek met Sarah van Gameren, naar aanleiding van haar bezoek aan Sjeikh Hamad in Abu Dhabi in November 2011. Sarah van Gameren van Studio Glithero London is met haar vriend Tim Simpson uitgenodigd om een week lang te werken in Abu Dhabi. Daar hielden ze onder andere een lezing en gaven een workshop op de jaarlijkse kunstbeurs. In Abu Dhabi werden ze de gehele week begeleid door een privé chauffeur en hadden een diner met Sjeik Hamad en zijn vrouwen. Bij dit diner waren onder andere ook Anish Kapoor en Jeff Koons te gast. Abu Dhabi wordt gezien als een eiland van cultuur en kunst in Saoedie Arabie. E: Toen je terug kwam uit Abu Dhabi was je erg opgewonden over je reis, krankzinnig noemde je het.. S: Ja, dat komt omdat mijn verwachting zo anders was dan de ervaring die ik daar voorgeschoteld kreeg. Ik was echt verrast. Ik verwachtte een land met meer nostalgie, door mijn ervaring met een eerdere reis naar Marokko en Tunesië waar de mensen eigenlijk nog deels in een traditionele tijd leven, zoals bij een land dat een geschiedenis heeft en dus een verhaal. Abu Dhabi heeft geen historie want het bestaat nog maar veertig jaar en je moet je voorstellen dat het eigenlijk gewoon een woestijngebied is. Overal om je heen is zand, waar veertig jaar geleden een familie van een oliesjeik is neergestreken en heeft besloten om op het eiland te gaan bouwen. Omdat er veel geld is van de olie, is er ontzettend veel rijkdom. E: Dus je was eigenlijk overompeld door de reis mede, omdat het wel op een Arabisch land lijkt maar met een heel andere instelling; van alles-is-mogelijk? S: Er zijn andere randvoorwaarden want, ten eerste is er dus geen nostalgie naar vroeger omdat ze geen geschiedenis hebben. Dus er is niets om op voort te borduren en er is dus ook niets om te verwoesten of te her-interpreteren, want er is gewoon nog niks. Als een soort leeg canvas. En de rijkdom; echt alles kan in Abu Dhabi. Er is geen traditie dus niemand is bang om iets verkeerd te doen. Daarnaast is er nog iets raars, namelijk dat men wel gehecht is aan een morele codes die voortkomen uit de religie. Die is heel nauw verbonden met de staat, waardoor er toch een regels zijn over hoe je je behoort te gedragen. Terwijl mensen tegelijkertijd heel erg modern zijn en daar uiting aan geven in architectuur, kunst en design. E: De samenkomst van dat traditionele met het moderne is opmerkelijk. S: Ja, het is dus niet zo dat ze ambachten hebben of oude steden of historische architectuur maar het traditionele zit puur en alleen in die morele gedragscode en in de puriteinse omgang onder elkaar. E: Abu Dhabi maakt deel uit van de emiraten die net als Dubai, een in een verzameling schiereilanden zijn waarvan een deel ABU DHABI, Sarah van Gameren en Tim Simpson in de Sjeikh Zahed moskee.

kunstmatig is opgespoten. S: De eilanden die er in de toekomst bij komen in dat gebied, zijn allemaal kunstmatig gecreëerd: compleet artificieel. Wij zaten op een van die nieuwe schiereilanden dat met een brug verbonden is aan Abu Dhabi. Er is nog niets op dit eiland gebouwd, behalve een Louvre en een kunsthal. E: Heeft dit eiland ook een specifiek doel, wordt dit misschien het soort cultuureiland voor kunst en design? S: Het masterplan voor dit eiland wordt in opdracht van de koninklijke familie uitgevoerd en die zijn erg geïnteresseerd in kunst en design. Omdat Abu Dhabi nog maar zo kort bestaat, heeft het nog niks, dus is het bezig aan een inhaalslag. Ze moeten een nieuwe cultuur opbouwen, wat ze heel serieus nemen. Er is veel geld en er wordt in razend tempo een heleboel aangekocht. Het eiland is een soort Disney Land voor kunstenaars, ontwerpers en potentiele kopers. Ze hebben besloten dat het een cultuureiland wordt en organiseren er ieder jaar een grote kunstbeurs.

1 A Rebours, J. K. Huysmans (1884).

• 88

• 89

•

ABU DHABI, het gezamenlijke paleis van de Emiraten.

• 90

•

CHRISTO KUNST, drie ingepakte eilanden bij Miami.

• 91

•

•

E: Wordt er belang gehecht aan vrije natuur en heb je ook vrije natuur gezien? S: Nee, want er is geen vrije natuur in Abu Dhabi. Alles is aangeplant en alles is kunstmatig gerangschikt, het deed mij erg denken aan Zeeland. Op een gegeven moment belandden wij in een erg vreemde situatie: er was een koninklijk bezoek aan de tentoonstelling. Voordat de tentoonstelling openging, moesten wij een uur wachten en naar de horizon kijken: dit was ons geïnstrueerd. Toen opeens, net als in een western movie; het plaatje klopte totaal, de lege horizon en een paar palmbomen en een of ander architecturaal hoogstandje in het midden. Toen kwamen er opeens allerlei geblindeerde Cryslers en Bmw’s aanzetten met een stoet politieauto’s met zwaailichten, met daarin volledig gesluierde vrouwen: de vrouwen van het koningshuis. Allemaal in een zwarte nicab maar wel met glanzende pumps eronder. Zij kwamen hoogst persoonlijk de kunstenaars ontmoeten. E: Was deze hele ontmoeting totaal geënsceneerd denk je, van palmbomen tot gespreksonderwerp aan toe? S: Absoluut, er moet zeker een programma zijn geweest voor die ontmoeting. De combinatie van dat opgezette landschap met de saus van immense rijkdom eroverheen, geeft je een heel vervreemdend en onbekend gevoel. Het is een soort leegte plus decadentie plus choreografie. E: Hoe denk je dat Abu Dhabi zich de komende tien jaar zal ontwikkelen? S: Ik had een heel sterk gevoel, vooral omdat de olie nog maar beperkt beschikbaar is, dat ze een afstand moeten inlopen in vergelijking met andere landen. Ook omdat ze realiseren dat ze een bepaald element niet kunnen kopen. Dat is hun eigen verhaal of het hebben van een geschiedenis, een lange termijn identiteit. E: Dat verhaal missen ze dus eigenlijk? S: Ja want dat is ook het enige dat je niet kan kopen. E: Voelen ze zicht daarom ook achtergesteld? S: Ze zijn heel erg zelfverzekerd, dus ze zullen nooit uitspreken dat ze zich achtergesteld voelen. E: Denk je dat die fanatieke handel in kunst en cultuur uit het buitenland voor hun een soort invulling is van die leegte? S: Nou, ze zijn wel erg intelligent en ver ontwikkeld maar er is gewoonweg maar een ding dat je niet kan kopen of leren en dat is eigenlijk de lange termijn ontwikkeling. Ze zullen nooit kunnen zeggen van ‘driehonderd jaar geleden was het hier als zus of zo’. Ze zullen op korte termijn geen eigen identiteit kunnen krijgen. Daarom realiseren ze zich nu dat ze dat kunnen oplossen, door te investeren in hun eigen lokale mentaliteit en ambachten. Als de olie op is, heb je dat nodig om mee te doen met Amerika en Europa. E: Verwacht je dat ze de traditionele kant op gaan of dat ze een Westers ideaal nastreven? S: Ze hebben al heel veel westerse kunst aangekocht en je ziet nu inderdaad dat ze proberen om op de kunstbeurs toch meer Arabische kunstenaars aan te kopen en te presenteren. Met die collectie van kunst uit de dichtbij gelegen omgeving generen ze die eigen identiteit, omdat ze weten dat ze een inhaalslag moeten maken. Nu hebben ze misschien vijf sculpturen van Jeff Koons en laten ze een eiland inpakken door de kunstenaar Christo maar wat er alleen nog mist is het hebben van eigen identiteit. E: Wat een culture clash dan eigenlijk. S: Nog zoiets, we waren uitgenodigd bij een diner bij het koninklijk paleis; wat mijn cliché-beeld helemaal bevestigde: eerst een kilometer lange oprit tussen een rij palmbomen, alles was aangelegde vegetatie omdat er niets groeit omdat het zo droog is, toen kwamen we op een geven moment bij het paleis aan en dat was een soort modernistische bunker; helemaal van beton. FERRARI WORLD ABU DHABI, een museum, speelhal, stadion en warenhuis in één.

E: Wat jammer, dus het ziet er helemaal niet uit als een islamitisch ‘Duizend-en-een-nacht’ paleis? S: Nee helemaal niet, het lijkt gewoon een Corbusier; heel modernistisch met grote glas platen. Maar met van binnen wel hele traditionele tegelwerken en met hele moderne ontwerpen erin. Het land heeft echt twee gezichten.

• 92

• 93

94

•

•

•

• 95

•

•

E: Geeft al die kunst en cultuur en al het materiële wat ze hebben, zichtbaar verzadiging, worden ze er gelukkig van denk je? S: Het allerbelangrijkste wat ik heb gemerkt is dat de meest innovatieve mensen in de Emiraten, zich nu realiseren dat het noodzakelijkheid is om een eigen identiteit te ontwikkelen. En dat doen ze door naar de World Expo te gaan: daar kiezen ze een kant en klaar architectonisch hoogstandje uit, laten dat verschepen en zetten het in het zand. Men is er zich wel bewust van geworden dat het erg belangrijk voor ze is om ‘nieuw erfgoed’ aan te kopen om dat ze niet in een zorgeloze situatie verkeren. In de symposia van een kunstfestival wordt veel gepraat over het dilemma; dat er geen eigen identiteit is en dat alles kant en klaar wordt aangekocht. E: Denk je dat ze hun status hopen te verkrijgen met zo veel mogelijk opvallende objecten op het eiland? S: Nee, dat kan moreel gezien niet, omdat hun religieuze wortels dat idee tegenhoudt. E: Maar vorig jaar heeft Sjeikh Hamad zijn naam nog in het zand laten uitgraven, waarbij zou je je kunnen afvragen, of dat nodig is. Is dat niet een soort hedonisme? S: Hedonisme is het verschaffen van je eigen genot zonder te weten wat de consequenties ervan zijn, dus dat is geen hedonistische actie. E: Maar houden ze dan wel rekening met de consequenties, zoals je al eerder zei; het is een leeg gebied; als je een leeg gebied hebt en er is niets: geen wortels, geen oorsprong, dan moet je dat toch wel ergens mee opvullen? S: Ja, doordat er geld is kunnen ze het met alles wat ze willen opvullen...je zou het hedonistisch kunnen noemen. E: Maar je bent er niet zeker van? S: Dat komt omdat er een soort religieuze dop op zit. Het is geen negatieve situatie waar ze nu in verkeren. Er is nu juist de mogelijkheid, dat mensen kunnen gaan nadenken over hoe ze de lokale ambachten en hun talenten kunnen gebruiken.

DUBAI, een foto van Martin Parr.

ABU DHABI, een foto van de het koninklijk paleis, speciaal vrijgegeven voor de pers.

• 96

• 97

•

•

E: Lodewijk de Zonnekoning leefde in de zeventiende eeuw en omringde zich op dezelfde manier ook met pracht, praal en heel veel kunst. Hij bouwde een groot kunstimperium op rondom Versailles. Het leven van de koning kabbelde rustig voort in die weelde maar in werkelijkheid werd het volk steeds armer. S: De parallelen zijn goed te ontdekken tussen Versailles en Abu Dhabi; dat soort van escapisme, het idee dat je genoeg geld hebt en alles wat je maar wilt om je heen kan creëren; je koopt een eigen wereldje. Dat is daar ook. Op de heenweg in het vliegtuig, lag er een magazine in mijn stoel waarin een interview stond met een of andere Russische olie garg met een IT-kapitaal. Hij had in Engeland een landgoed gekocht en daarbij zichzelf helemaal het leven van een Engelse landheer aangemeten: Hij loopt in Engelse klederdracht en heeft een Engels topmodel; het perfecte plaatje. Ook in Abu Dhabi hebben ze genoeg geld om een complete nieuwe identiteit aan te kopen. Maar zodra je die constante geld injectie zou wegnemen bij zo iemand of een land, dat stort alles onmiddellijk ineen. Om dit te voorkomen worden er in Abu Dhabi structuren opzet die duurzaam zijn. De identiteit blijft dan op eigen kracht bestaan, ook in tijden van crisis. E: Dus ze hebben eigenlijk geleerd van de geschiedenis? S: Blijkbaar wel ja, er zijn daar veel mensen aan het nadenken over duurzame projecten. E: Als je kijkt naar de drie-eenheid van schoonheid: kitsch, mooi en subliem. Waarin investeert Abu Dhabi voor de toekomst? S: De moskee waar wij zijn geweest geeft een sterk gevoel van sublimiteit aan de bezoeker; er hangen gigantisch grote Swarovski kroonluchters, ontzettend mooi. Het is wel over-de-top maar geen kitsch. E: Subliem? S: Het spectrum varieert heel erg van aan de ene kant kitsch en aan de andere kant sublimiteit. Alles wat ze aankopen is niet echt van henzelf en sommige projecten passen ook niet zo goed bij de omgeving; er is vaak geen connectie met de oorsprong, dit geeft een vreemd contrast. Misschien is dat wat Abu Dhabi kitscherig maakt.

SJEIKH HAMAD, heeft zijn naam uit het zand laten graven, een foto vanuit de lucht. NATIONAAL AUTO MUSEUM ABU DHABI.

• 98

• 99

•

• Kitsch “He is at once the ultra-modern child of a refined civilization and the victim of nostalgia for an ascetic mediaevalism” 1

Kitsch is zowel mooi al esthetisch incorrect, het is de slechte smaak in de kunst en een systeem van imitatie; dat door Gillo Dorfles wordt beschreven als; “een soort neurose omdat het de gekte van de werkelijkheid baseert op universele hypocrisie; het is afgedwaald in de immense kluwen van gevoelens en conventies”2. Volgens Hans Georg Gadamer stelt een kunstwerk vragen aan de toeschouwer en heeft kitsch ze al voor je beantwoord3. De invloed van de wetenschappelijke kennis, gaat uit van een logisch systeem, waarin het einde, ofwel het uiteindelijk beoogde doel; het zoeken naar waarheid is. Pas daarna komt het belang van schoonheid. De hedendaagse conceptuele kunst vaart mee met deze ontwikkeling. In de Romantiek heerst een andere ontwikkeling, daar gaat het in eerste instantie om schoonheid en niets anders. Een reproductie kan soms nog aantrekkelijker, mooier en effectiever zijn dan het werkelijke object. Het blijkt zelfs, dat reproducties, vergeleken met het orgineel geen verschil geven in bevrediging. Kitsch is net als decadentie voortgekomen uit de Romantiek. Het geeft je voorgekauwde emoties en expressies om de leegte mee op te vullen. Op een bepaalde manier is dit vergelijkbaar omdat het sentimentele gevoel voor wat er reeds geweest is ook bij decadentie de aandacht krijgt. Het is niet erg als het een groot cliché is, want daar wordt juist zo van genoten. Sentiment en nostalgie vult de verveling op met een emotie waar je heerlijk in kunt wegzakken, zonder je nog verantwoordelijk te voelen voor je omgeving. Kitsch is gemaakt voor het oproepen en teweegbrengen van sentimentele en sensationele gevoelens. Zoals bij feestversiering; een vlaggenlijn of een slinger is ook nostalgisch en sentimenteel, en bevat een verborgen beeldtaal die refereert aan de natuur. Een slinger met dezelfde geometrische vorm die telkens terugkomt, doet mij denken aan de vormen van een van dichtbij bekeken ijskristal. Zoals sterk gepatroneerd behang op je af kan komen als een hallucinatie of als een doolhof met een doodlopend eind. Decoratieve vormen in de kunst kunnen vergeleken worden met de oorspronkelijke vorm der natuur; een golf of schakel die oneindig doorloopt in een vlechtwerk; tot een groot geheel. Achter deze natuurlijke structuur zit verder geen betekenis, het is een beweging van leegte. Het valt op te delen, te vermenigvuldigen en heeft geen boodschap. Dorfles zegt in zijn kitsch bijbel: “Kitsch is een mythe. Het bestaat niet, maar het imiteert en vervormt de waarheid. Het heeft geen functie of betekenis maar bestaat slechts voor de schoonheid, een lust voor het oog”. Net zoals bij een ritueel of een ceremonie, waar alleen een emotie wordt opgewekt. Het ritueel is slechts een vorm, maar wordt gebruikt om een emotioneel gevoel naar boven te halen. Adolf Hitler en zijn voorganger Wilhelm II, waren allebei enthousiaste fans van kitsch. Voor hen was het heel erg ‘mooi’. Net als keizer Nero. Een groot vuurwerkspektakel, Christelijke mannen als menselijke toortsen opgesteld in de koninklijke tuinen getuigen van zijn voorliefde voor kitsch esthetiek. Bij het aanhoren van zijn schreeuwende gevangenen, leek het voor Nero alsof hij een muzikale voordracht kreeg.

SJEIKH ZAHED MOSKEE, het plafond van de moskee is gemaakt van Swarovski.

NAZI KITSCH, een thee setje met nationaal-socialistisch logo erop.

1 Introduction on A Rebours, Havelock Ellis (1969). 2 Kitsch: An anthology of bad taste, Gillo Dorfles (1968).

• 100

3 Truth and Method, Hans-Georg Gadamer (1989).

• 101

102

•

•

•

• 103

•

•

Hoe visualiseer je macht en status? Voor mij is de grootste macht aller tijden de vrije natuur. Als we inzoomen op het fijnste detail van de natuur, komen we uit bij systemen van elementen die in elkaar passen. Kleine deeltjes die om elkaar heen bewegen in symmetrische vormen. Deze systemen zie ik terug in de esthetiek van een dictatuur. Zoals bij ceremonies vanaf de Romeinse tijd en bij het fascisme in Italie en Duitsland. Het imago van een dictatuur of koninklijk imperium is opgebouwd vanuit een ceremoniële structuur. De esthetische regelgeving; zoals bijvoorbeeld bij de Nazi’s: met rijen vol vlaggen, grote symbolen en mensen paraderend in uniform die een herhalende choreografie vol structuur en ritme belopen. Deze ceremonies worden herhaaldelijk uitgevoerd en lijken veel op een ritueel uit de antieke tijd. Een ceremonie is niet alleen een evenement dat ervoor zorgt dat de macht wordt bevestigd, maar is ook een houvast voor mensen zoals bij een nationale feestdag, om te vieren waarmee men verbonden is en als bevestiging van het verleden en de toekomst. Het oogt als een processie waarbij mensen bij elkaar worden gebracht om, naast een gevoel van samenhorigheid en kracht, zich ervan bewust te worden van welke groepering en ideologie ze deel uit maken.

SISSI (1955), een film van Ernst Marischka met Romy Schneider in de hoofdrol.

THE GREAT DICTATOR (1940), Charlie Chaplin als Hitler die met een heliumballon speelt.

• 104

• 105

•

•

Bij een fascistische ceremonie is het alsof de leider god probeert te spelen. Een actueel voorbeeld is Noord-Korea, waarbij de leider, een

Kitsch wordt in de huidige kunstwereld bewust ontlopen. Aan de mythische kant van een object wordt tegenwoordig vrijwel geen aandacht

perfect lopende choreografie eist van zijn volk. Iedereen van jong tot oud vormt een klein deeltje in een groter geheel. De burger is een

besteed. Als we een object mystificeren en het beschouwen als uiting van de allerhoogste graad van verfijning, wordt er van hyperkitsch

nietig deeltje dat aansluit op het volgende nietige deeltje. Hierbij wordt bevestigd dat de mens niet vrij is om een eigen mening te vormen.

gesproken. De kunstwerken van Jeff Koons en Wim Delvoye zijn hier een voorbeeld van. Verleiding en valsheid presenteert zich bij dit soort

Een mens in deze situatie doet mij denken aan een keramieken poppetje dat in een grote oplage wordt geproduceerd, om als kitsch object

kunst in zijn meest aantrekkelijke vorm. Liefde, haat, geboorte en de dood zijn getransformeerd in kunstmatige emoties of hedonistische

naast de televisie terecht te komen. Een groot geheel van mensen vormt een sterke eenheid. Bovenaan staat de leider die neerkijkt op deze

geestigheden. Dit is een extreme versie van culturele elite kitsch; de slechte smaak van de hoge cultuur met als enig doel gepubliceerd,

massa en zelf de rol van schepper speelt. Het is het ultieme gevoel van macht. Iedere burger wordt betrokken bij dat ideaal en maakt er

geëxposeerd te worden of om status te verheffen; de kunst als een winstgevend bedrijf. Net als ieder tijdperk, zoals bij de Decadentie en

deel van uit. Een leider die dit van zijn volk eist valt te vergelijken met een decadent, die ook opgaat in zijn eigen ideaal. Alleen neemt een

de Romantiek, kan ook de moderne tijd in verval raken. De oorzaak van dat verval ligt binnenin het systeem. De omgeving reageert op de

decadent het heft in eigen hand en speelt zelf zijn eigen god, binnenshuis en in zijn eigen omgeving. Zulke neuroses uiten zich ook met

kenmerken en bevestigt een staat van verval. Het systeem van de Romantiek had als enig doel, om met schoonheid de mens te vermaken.

streng geënsceneerde rituelen en kunstmatige ceremonies maar dit gebeurt in isolatie en eenzaamheid, zonder er een grote groep mensen

Ik zie dit als een achteruitgang in de ontwikkeling, omdat het niet openstaat voor verandering of verschuiving, het is een gesloten systeem

bij te betrekken. Kitsch en decadentie hebben beide te maken met emotionele vervulling. Ondanks dat de inhoud mist, blijft het ideale

waarbij het doel vaststaat: het moet mooi en aantrekkelijk zijn. Het nodigt niet uit om iets te willen onderzoeken of na te denken, het houdt

plaatje ons voor de gek houden. Het lijkt te bevredigen, maar in werkelijkheid blijft het steken aan de oppervlakte van vervulling.

je dom. Een mens die zich omringt met overdadig veel kitsch, kan in combinatie met een geïsoleerde omgeving steeds dichter bij een doodlopend punt komen. De massamedia die tegenwoordig een groot deel van onze aandacht vraagt is op een bepaalde manier ook slechts een vorm; vol van gestileerde sensatie met geïmiteerde elementen waarvan ze bekend staan als aandachtstrekkers. Volgens Dorfles komen we steeds dichter bij een tijdperk van universele neurose; de mens individualiseert en geeft opvallend veel aandacht aan haar ideaal. Net zoals in het leven van Ludwig van Beieren, waar dit duidelijk tot uiting is gekomen.

NOORD-KOREAANS FESTIVAL, een eenheid van vrouwen met dezelfde lengte. NOORD-KOREAANS FESTIVAL, een gymnastiek voorstelling voor de leider Kim Il Sung.

• 106

• 107

•

• Verlangen naar het paradijs “He has no religious faith; “and yet,” he reflects,“ yet mysticism alone could heal the wound that tortures me.” 1

Het paradijs; waar de mens vrij is van de dood, ziektes, zware inspanningen, sociale regels, seksuele onderdrukking en machtsspel; is een menselijke droom van een leven in complete harmonie met de natuur. Een ultieme geluksbeleving. De beschrijving van het paradijs blijft een onuitputtelijk voorbeeld voor iedere tijd; het woord en zijn betekenis zal nooit uitsterven. De oude droom van een paradijselijk leven; vrij van zorgen, in goede gezondheid en een gelukkig leven, heeft in deze tijd een groter belang dan ooit. Er worden allerlei producten en uitvindingen gegenereerd, om als mens vrij te zijn van zorgen. Kunstmatige technologie en wetenschap speelt hierin een grote rol en ontwikkelt zich razend snel. In deze tijd zijn er al ouders die een kind niet geboren laten worden als het een hazenlip zal krijgen. Dit toont een menselijke houding die zich niet kan aanpassen aan de realiteit. Het verlangen naar een ideaal weegt zwaarder dan het natuurlijke proces van het leven. Maar toch denk ik dat de nieuwe mens onbewust verlangt naar het ultieme oergevoel, de oorsprong van ons bestaan. Zelfs als je een kind vraagt wat het belangrijk vindt, zegt het vaak: geluk en vrede op aarde. De mensheid wilt gelukkig zijn en het zo lang mogelijk vasthouden. Voorbeelden van spiritueel en religieus geluk zijn de Krita yurga en het Swarga in het Hindoeïsme, het Paradijs in het Oude Testament, de Arcadia in de Griekse mythologie, Jannah in de Islam en het gevoel van Nirvana voor de boeddhisten. Een kunstmatig en geënsceneerd voorbeeld van geluk in de huidige tijd is het Neverland van Michael Jackson en een Walt Disney pretpark. Geluk is de drijfveer voor al het levende, de mensheid zoekt naar nieuwe manieren om dit te kunnen ervaren. Ik voorzie een toekomst waarbij wij op een kunstmatige manier het paradijselijke gevoel kunnen imiteren, zoals met kunstmatige interventies. Alleen kan dit nooit het echte gevoel van geluk imiteren en juist dat maakt ons zo verslaafd aan kunstmatigheid. We beseffen niet dat hoe meer ruimte er gegeven wordt aan kunstmatigheid, des te minder ruimte er wordt gegeven aan de beleving van het natuurlijke gevoel van geluk, dat altijd op een onverwacht moment ontstaat en veel krachtiger is omdat het langer aanhoudt. In de toekomst zal het mogelijk zijn een huis te hebben, dat ons in alle behoeftes voorziet. We hoeven net als Des Essaintes in A Rebours, niet meer naar buiten te gaan om ons in de echte wereld te begeven. Met virtuele fantasie en machinale middelen wordt de verveling en leegte opgevuld. Fantasie is in de toekomst steeds meer nodig om zin aan het leven te geven en het maakt het leven draaglijk, vooral bij uitzichtloze en sombere situaties. Fantasie geeft ieder mens de mogelijkheid zich vrij te voelen. Alleen zou je je kunnen afvragen of het in onze huidige tijd ook de bescherming krijgt die het nodig heeft. Juist omdat wij het nodig hebben om geestelijk te kunnen overleven, is het de achillespees van de mens geworden. Als we goed om ons heen kijken, ervaren we dat hetgeen geproduceerd is, een aanzet geeft tot een bepaalde fantasie. Hoe sterker het onze ideale realiteit verbeeldt, des te meer je ervan wilt bezitten. Het begint steeds meer te lijken op een verslaving die algemeen geaccepteerd is en wordt aangedreven door de wereldeconomie. Verslaafd zijn aan een imitatie van de echte vrijheid. Soms vergeten we dat het ware geluk niet valt te controleren of te regelen, het is een natuurlijke ervaring en wij mensen kunnen er niet bij. Maar blijkbaar weten we niet beter, dan het toch te proberen.

TUIN DER LUSTEN, het ‘schijn paradijs’ door de schilder Jheronimus Bosch (1520).

1 A Rebours, J. K. Huysmans( 1884 ).

• 108

• 109

•

•

CONCLUSIE “ There are two ways of ridding ourselves of a thing which burdens us; casting it away or letting it fall.” 1

Decadentie is de schaduwkant van een ideale verbeelding. Volgens Richard Gilman (1923-2006) kan de term decadentie niet meer gebruikt worden in de huidige tijd2. Dit verwerp ik, omdat decadentie in deze tijd duidelijk een nieuwe vorm heeft aangenomen. Het 12/7 leeg voor ons uit staren naar een beeldscherm, vinden we een prima invulling van onze tijd. Het is duidelijk dat in deze tijd de welvarende mens in iedere behoefte kan worden bevredigd, zo extreem zelfs dat we niet eens meer behoeftes voelen. Des Essaintes in A Rebours, omringt zich met zoveel mogelijk materiële goederen, om zo min mogelijk buiten te hoeven komen zonder dringende reden. Volgens Gilham wordt decadentie gebruikt als een verstop woord; als een sluier over iets wat we niet durven te bekijken. Het bedekt onze onwetendheid en ontkent de wil om te ondervinden, hoe de wereld opereert in zijn diepste zijn; in wat wij de oorzaak en het gevolg noemen. Een groot deel van de mensheid is tegenwoordig zo ver van natuurlijke zelfstandigheid, dat het alleen maar mogelijk is om op een kunstmatige manier te leven. Wij zijn afhankelijk geworden van kunstmatige goederen die ons vermaken, voeden, verzorgen en in leven houden. Er valt een cultureel patroon te herkennen door de eeuwen heen; na iedere tijd van armoede of economische krimp, blijkt dat bepaalde mensen rijkelijk profiteren van de laatste luxueuze weelde. Omdat waarde tegenwoordig zo’n luchtig begrip is geworden, valt het ook onmogelijk te traceren wie zich zo spilzuchtig gedraagt. Decadentie is net zo doorzichtig geworden als fantasie en daarom ongrijpbaar, het weet constant terug te keren in de tijd. Inventies die de vooruitgang bevorderen, zoals de allernieuwste technologieën en kunstmatige wetenschap, wordt altijd al als ‘vooruitgang’ gezien. Maar wetenschap ontwikkelt zich zo snel, dat er ook een enorme groei is ontstaan in de kunstmatige industrie. J.B.Bury schrijft dat de prestaties van de natuurwetenschappen, de verbeelding van het menselijk ideaal heeft omgezet naar de leer van vooruitgang. Dat was eerst niet zo, totdat wetenschap begon met het aanbieden van ‘voorspelbare’ macht over de aarde. Een macht die voor een groot deel is gebaseerd op de progressie en samenwerking met de natuur, waarbij de toekomst wordt beschouwd als hoopvol in plaats van een bedreiging3. Maar men vergeet, dat met de opkomst van deze moderne technologieën, er andere dingen voor deze vooruitgang worden ingeleverd; zoals de activering van de hersenen of fysieke kracht van de mens, die afhankelijk wordt gemaakt van computers. Er komen steeds meer machines die je vragen beantwoorden en robots die de fysiek zware taken uitvoeren. De capaciteit van de mens wordt hierdoor kleiner dan de capaciteit van de machine, die steeds groter en complexer wordt. Door een breed en uiteenlopend onderzoek naar het begrip decadentie, kwam ik steeds meer te weten over de moderne mens en hoe die zich verhoudt ten opzichte van kunstmatige ontwikkeling. Het boek van Huysmans bleek een voorbeeld om de welvarende mens mee te METROPOLIS, een film van Fritz Lang (1926).

vergelijken en koning Ludwig daarnaast als het boegbeeld van individualisme. Het is opmerkelijk dat de huidige tijd zich op wetenschappelijk en technologisch gebied zo snel ontwikkelt, maar de mens zelf daarentegen tevreden is met weinig activiteit en interactie in de realiteit. We bewegen ons steeds meer in een virtueel leefgebied. Ik vraag mij af of de mens zijn eigen schepper probeert te spelen nu wij niet meer in een of andere god geloven. In deze tijd krijgen wij veel ruimte om ons ego te ontwikkelen. Individualisme voelt bevrijdend. Het betekent wel dat alle structuren die voorheen in de omgeving waren gesitueerd, zich nu in jezelf afspelen. Ik denk dat we ons daarom zoveel laten afleiden, omdat onze geest zelf blijkbaar nog geen grenzen heeft ontwikkeld.

1 A Rebours, J. K. Huysmans (1884). 2 Decadence: The Strange Life of an Epithet, Richard Gilman (1980). 3 The idea of progress, J. B. Bury (2004).

• 110

• 111

•

•

Iedere avond voor het slapen gaan, te midden van mijn overdaad aan prullaria, kijk ik hoe de wind schaduwen verplaatst op mijn gordijnen. Een gevoel van zorg en spijt komt in mij boven. Ik heb het gevoel, dat ik de natuur die dag niet genoeg dankbaarheid heb getoond voor haar alom aanwezige kracht. Als middel tegen de eenzaamheid en verlorenheid stel ik voor dat er meer aandacht besteed wordt aan de verbinding van de moderne mens met de echte natuur. Bijvoorbeeld als een ethiek waarin de mensen in wisselwerking met hun kunstmatige omgeving op zoek gaan naar nieuwe en natuurlijke manieren om vorm te geven aan hun bestaan. Geluk is een persoonlijk besef van het kleinere onderdeel in een groot geheel. Ieder mens heeft verantwoordelijkheid in een groot geheel. Door je soms even af te zonderen in de natuur, zou je tot besef kunnen komen, wat jouw aandeel hierin precies is. Zoals Nietzsche als voorbeeld geeft met de Übermensch; een begrip dat inhoudt om iets ‘boven onszelf uit te scheppen’. De Übermensch is een mens die verantwoordelijkheid neemt voor zijn of haar eigen bestaan. Een bestaan dat vorm krijgt in een goede relatie tot andere mensen, maatschappelijke structuren en technologische en wetenschappelijke ontwikkelingen. Wat ons mens maakt, is dat we vorm kunnen geven aan onszelf. De Übermensch is de mens die op een verantwoordelijke manier met dat vermogen heeft leren omgaan4. Daarnaast neem ik als voorbeeld wat Alain de Botton zegt over de bohème, om ons los te maken van geestelijk gecontroleerde structuren, die leiden tot een ongelukkig gevoel. De bohème zou voor deze tijd een goede inspiratie zijn omdat dit begrip ons eraan helpt te herinneren dat er alternatieve en non-conformistische manieren zijn om een zinvol leven zonder angst te leiden. De bohème is een gedachtegoed met het idee, dat geld en bezittingen de eigenwaarde en het talent van de ziel aantasten5. Willem Frederik Hermans vertelt hoe de hoofdpersoon in Nooit meer slapen zich realiseert, dat hij hoe dan ook geen betekenis heeft in de kosmos. “Op dat moment gaat er een tipje van de sluier omhoog die over het leven ligt. Dat ik altijd en in alles weerloos, machteloos en vervangbaar ben als een atoom. En dat al het bewustzijn, alle wil, hoop en vrees alleen maar manifestaties zijn van het mechanisme, waar vervolgens de menselijke moleculen zich bewegen in de peilloze kosmische materie damp”6. Met deze voorbeelden. probeer ik te benadrukken dat de uitweg voor het gevoel van verveling en de wens om ergens anders te zijn, alleen kan worden gevonden in het equilibrium tussen leven en dood. Het leidt tot de wijsheid om het leven en de dood te accepteren, waarna er meer ruimte ontstaat om een gevoel van vrede en geluk te ontvangen. Nietzsche schreef hoe tijdens een wandeling door de bergen van Zwitserland, hem de volgende gedachte in viel; “Het bestaan is als een zandloper en de gebeurtenissen in ons leven vinden niet een keer plaats, maar telkens weer opnieuw”. Dit is het idee van de eeuwige wederkeer, wat hij een zware gedachte vond omdat de consequentie is dat onze situatie nooit verbetert. “Maar sterke mensen zullen dit omarmen en vluchten niet weg voor het naakte bestaan. Deze mensen zijn moedig en kennen Amor Fati; ze voelen liefde voor het lot en hebben lief wat onvermijdelijk is”7. “Alleen organismen sterven, het leven sterft niet” 8

4 Aldus sprak Zarathoestra, Friedrich Nietzsche (1885). 5 Statusangst, Alain de Botton (2004). 6 Nooit meer slapen, Willem Frederik Hermans (1966). DE BERGEN VAN BAVARIA, tijdens mijn fietsvakantie in Zuid-Duitsland.

7 De vrolijke wetenschap, Friedrich Nietzsche (1882). 8 Magazine Litteraire, Gilles Deleuze (1988).

• 112

• 113

•

•

BRONNENLIJST

Theodorus de Atheïst. Hedonisme. 5e eeuw v. Christus

Immanuel Kant. Kritik der Urteilskraft. 1790

Alain de Botton. Statusangst. 2004

Gerald van der Kemp. Reisgids door Versailles. 2007

J. B. Bury. The idea of progress, 2004

Søren Kierkegaard. Enten/Eller. 1843

Jean Marie Charcot. Psychologie Nouvelle. 1890

Friedrich Nietzsche. Der Fall Wagner. 1888

Guy Debord. La société du spectacle. 1967

Friedrich Nietzsche. Aldus sprak Zarathoestra. 1885

Gilles Deleuze. Magazine Litteraire. 1988

Friedrich Nietzsche. De vrolijke wetenschap. 1882

Gillo Dorfles. Kitsch. 1969

Friedrich Nietzsche. The Anti-Christ. 1895

Epicurus. Decadentia. 341-271 v. Christus

Michael North. Geschichte der Niederlande. 1997

Havelock Ellis. Introduction on A Rebours 1969.

Lucius Annaeus Seneca. De Clementia. 56 v. Christus

Gustav Flaubert. Madame Bovary. 1857

Schopenhauer. Titel onbekend. (datum onbekend)

Jostein Gaarder. De wereld van Sofie. 1944

SCP. Nederland in een dag. 2011

Hans Georg Gadamer. Wahrheit und Methode. 1960

Arie van Steensel. Edelen in Zeeland. 2010

Hans-Georg Gadamer. Truth and Method. 1989

Wallace Stevens. Academic Discourse at Havana. 1935

Gustau Gill Galfetti. My house my paradise. 1999

Blaise Pascal. Pensées. 1688

Theophile Gautier. Essay on Baudelaire. 1868

Peter Toohey. Boredom: A Lively History. 2011

Theophile Gautier. Charles Baudelaire: His Life. 1915

Ad Verbrugge. Tijd van onbehagen. 2007

Genesis. de Bijbel. ±150 v Christus

Walther von der Vogelweide. Unter der Linden. 1170

2:6 schepping aarde

Richard Wagner. Die Walküre. 1870

2:8 aanleg tuin

James Ward. I like boring things. 2012

2:9 bomen

Max Weber. Wirtschaftsgeschichte. 1923

2:19 dieren

Alfred North Whitehead. Science and the modern world. 1926

Edward Gibbon. The Decline and Fall of the Roman Empire. 1776

Thomas de Zengotita. Mediated. 2005

Robert Gilman. Decadence: The Strange Life of an Epithet. 1980 Anna Gosling. Scientific American. (onbekende datum) Martin Heidegger. The Fundamental Concepts of Metaphysics. 1930 Willem Frederik Hermans. Nooit meer slapen. 1966 Gilbert Hottois. Symbool en techniek. 1996 Joris Karl Huysmans. A Rebours. 1884 William James. Will to believe. 1897 Eric Jorink. Het Boeck der natuere. 2007

• 114

• 115

•

•

GEVANGEN IN EEN OVERDAAD VAN LEEGTE

BA beeldende kunst eindexamen scriptie Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten Den Haag © Eva Loure van Gameren, mei 2012 Met veel dank aan Anja Novak en Lourina de Voogd

• 116

• 117

•

•

Junxit Amicus Amor

• 118

• 119

•

• 120