Geologisch en industrieel erfgoed conserveren? Een voorbeeld van het Nationaal Park Hoge Kempen en de mijnsites in Midden-Limburg Aanvulling bij rondrit doorheen de cités van Winterslag en Waterschei Lieve Slegers – An Steegen
Tweedaagse excursie 25 en 26 augustus 2014
NOOT: Onderstaand schema is geen volledig uitgewerkte tekst. We dachten dat het gewoon een handige leidraad zou zijn wanneer u zelf een excursie uitwerkt naar de tuinwijken van Genk. U hebt immers meteen een overzicht van wat waar verteld kan worden. Meer info vindt u in de uitgeschreven excursiebundel! An en Lieve
Rondrit door cité Winterslag en stoppunt Margarethalaan + Mijnsite
Margarethalaan/plein
Inleiding -
Geen logische of chronologische volgorde in rondrit
-
nacht van 1 op 2 augustus 1901 boort Dumont steenkool aan in As op diepte van 541 m en geen ligniet maar wel vette cokeskolen, kolenrush begint, betekent revolutie voor Limburg voor diverse mijngemeenten SITUERING GENK OP STEENKOLENKAART Genk gekozen als uitvalsbasis omdat er drie mijnsites terug te vinden zijn SITUERING OP TOPOKAART
-
-
Margarethalaan/plein
-
Transformatie van heidegemeente in 1900 met ongeveer 2400 inwoners naar stad met meer dan 60 000 inwoners “gehuchten” gelieerd aan water, Waterschei en Winterslag aan de Stiemerbeek, Gelieren en Dorp aan de Dorpsbeek; leven draait rond molens en brouwerijen
-
We staan nu in Winterslag : SITUERING OP STRATENPLAN GENK
-
Technisch gedeelte komt later aan bod maar nu al: huisvesting was vanaf begin voor mijn belangrijk mijndirectie kon geen beroep doen op plaatselijke arbeiderskrachten: plaatselijk niet voldoende , afkeer van werk in mijn, technisch niet geschoold dus aantrekken van vreemde arbeiderskrachten: huisvesting is belangrijk aantrekkingsmiddel
Visie van mijn op wonen -
Vanaf begin voorzag mijn een leefgemeenschap met huizen en voorzieningen zoals scholen , economaat, ziekenhuis, kerken dus een hele cité vlak bij de mijnsite, hier in Winterslag opgesplitst in verschillende cités SITUERING OP PLAN CITES Winterslag
-
Directie kende de armoede , onhygiënische en slechte behuizing in Wallonië en Engeland Vanuit Engeland kwam het concept van tuinwijk: Ebenezer Howard en Unwin : heel nieuw samenlevingsmodel, een model met kernwaarden en gelijkheid, medezeggenschap en zelfbestuur; woningen en voorzieningen met buffers van groen; grote lanen en
-
-
-
-
-
-
pleinen Provincie Limburg werkte bouwreglement uit met voorschriften op basis van tuinwijkconcept Architect Adrien Blomme nam de vormkenmerken van Tuinconcept over en hertekende het plan van Winterslag : voor oorlog lusvormige straten met cottage woningen , na WOI rondgaande woonstraten rond zuid noord as Noordlaan-Margarethalaan-Evence Coppéeplein jongensschoolmeisjesschool-(sportvelden en zwembad ,casino en kliniek gepland maar niet gekomen of op andere plaats) Alles in neotraditionele stijl met neobarokke elementen Winterslagse brik: mijn van Winterslag had steenbakkerij; men bakte stenen uit de gemalen schiefergesteente van de ondergrond, heel harde brik H hart met beeld van H. Barbara strikte hiërarchie in de mijnen moest ook zichtbaar zijn in de huizen huizen voor arbeiders : revolutie, minstens 4 kamers, stromend water en elektriciteit, voortuin en moestuin mijndirectie gebruikte de toewijzing van huizen als personeelsstrategie
Fasering -
-
-
1913 start met cité 1 maar de verdere uitbouw gebeurde in verschillende fases; cité 2 aan overkant van spoorbaan, door 3 bruggen verbonden Stijging van de bouwkosten, directie greep in zijn plannen in, gemeente legde weg aan , plan werd doorkruist vooral ten westen van Margarethalaan Cité 2 gebouwd voor Oost-Europeanen, raster van licht gebogen straten Staattuinwijk in 1927 voor spoorwegpersoneel, geïsoleerd eiland Cité 4: gebouwd tijdens kolenslag na WOII rasterpatroon met rechte straten; ruime woningen en bouwfysische beter maar parkconcept is verdwenen.
Leven in een gouden kooi -
Toezicht tijdens arbeidersuren Maar de mijn beheerde alles, sportclubs, verenigingsleven Dokters, priesters waren financieel en voor huisvesting afhankelijk Mijn verstrekte krediet voor aankopen en hield dat van loon af Gesloten gemeenschappen die overheid niet onder controle had 1952 cultureel akkoord: poging om cité aan te sluiten bij gewone maatschappij arbeiders kregen recht eigen woning aan te kopen (pas echt laat jaren ’60) Onafhankelijke beheercomités voor scholen, kerken
Nederlands moest voertaal worden Rondrit Acacialaan
Ingenieurswoning: grootte, breedte Letten op de gebogen straten met perspectief
Rondrit Rondpuntlaan
Margarethaplein naar Eikenlaan Noordlaan
-
Rondpuntlaan gebogen lanen, arbeiderswoningen en bediendenwoning , meerwoonsten rond plein
-
Alle mogelijke traditionele en barokke elementen zijn gebruikt om variatie te brengen in de verschillende entiteiten (deuren, geveltoppen, muurankers, kruis- en kloosterkozijnen, oculi, zijgevels met aandaken, top- en schouderstukken, getrapte dakvensters en zijgevels, nissen)
-
16 wooneenheden Acli Italiaanse naam Veel vreemde arbeiders in golven Na WO II grote tekorten, krijgsgevangenen in mijn aan het werk In 1945 protocol met Italië, er mogen 50 000 arbeiders komen jaren, midden jaren ‘50 werken er 5000 Italianen op 30 000 arbeiders maar 1956 mijnramp Marcinelles Protocollen met Spanje Griekenland Vanaf jaren ‘60 akkoorden met Marokko en Turkije, komen terecht in cité 4
Op hoek economaat Margarethaplein oversteken naar Eikenlaan – tussenstraten oorspronkelijk groen karakter -
Margarethalaan/Eikenl aan
Noordlaan: laan net ten zuiden van mijnzetel, splitst mijn van woningen verschillende functies, voetbal, gebouwen van Regie nu Turkse eigenaars logementhuizen gebouwen regie tegenover Margarethalaan kliniek
Margarethalaan: Woningen voor kader en ingenieurs Eikenlaan
Vennestraat
Winterslag
-
Bediendenwoningen Acacialaan oversteken: Clos des Rosiers: letten op symmetrie en toch details tweede grote groepen aaneengesloten woningen rond plantsoen Gele, roze en witte gevelschilderingen
-
aparte functie van straat, letten op nationaliteiten, cinema
Aspect 1: zetel van concessie, mijnsite -
ontginning in Wallonië dan al lang bezig en er bestaat een mijnwet
1837 (code Napôleon 1810 aanmoediging van ontginning ) regering geeft concessieakte om te ontginnen aan iedereen , persoon of maatschappij die kan aantonen dat hij financieel en technisch in staat is, voorkeur voor de eigenaar maar de vinder had concessierecht; uitbater kreeg het voor eeuwigheid… -
parlement wil wet laten veranderen ( voorkeur voor eigenaar wil men weg, socialisten zijn tegen eeuwige eigendom, betere statuten voor mijnwerkers, hiaat in wetgeving, eenmaal in concessie kon men door verpachten zonder controle van de regering)
-
concessies toegekend voor nieuwe wetgeving van kracht is (1911) onder druk industrie
-
42 aanvragen worden gebundeld tot een tiental aanvragen waarvan er verschillende samengevoegd worden : uiteindelijk blijven er 7 over waarvan 3 op Genkse grond SA des Charbonages Waterschei ( kapitaal van banken, boormaatschappij, Cristallerie Lambert, privépersonen; SA Cockerill (in Zwartberg) ( Cockerill en Luikse mijnen ) Genk-Suetendael kwam van de steenkolenmaatschappij Societé Anonyme des Charbonnages de Ressaix –Leval-Peronnes Saintye Aldegonde et Genck in handen van Evence Coppéé, niet de eerste beste, zijn vader had procéde voor kolenbehandeling uitgevonden zetel va kiezen binnen concessie SITUEREN WINTERSLAG OP KAART CONCESSIES
Aspect 2: Evolutie -
1912 SA Winterslag uitbating begint; steenkolen boven in 14, productie in 1917; begrijpbaar omdat de onderste drijfzanden van Herve boven steenkolen niet aanwezig waren maar merkwaardig in de eerste wereldoorlog met Duitse bezetting (Waterschei prod. 1924, Zwartberg idem)
-
Als de productie begint, wordt arbeidertekort nijpender ; lonen worden gebruikt als aantrekkingsmiddel: 2,5 tot 6 frank per dag verdienen terwijl het gemiddelde dagloon van een boer slecht 1 à 1,4 frank was.
-
WO II moeilijke periode, Duitsland wil kolen maar tekort aan arbeidskrachten, inzet krijgsgevangenen, dwangmaatregelen
-
Kolenslag na WO II Winterslag maximale tewerkstelling 1953 6250 mijnwerkers, in totaal tegen de 45 000 tewerkgestelden in Limburg Maximale productie in 1967 1 635 514 ton
-
-
-
-
Steenkool crisis in 1958 Olie, concurrentie goedkope kolen, overproductie, jobverlies, 1 op 4 jobs viel , ongeveer 10 000 plaatsen Vanaf 1960 niet meer rendabel 1966 sluiting Zwartberg vette B-kolen, Fordfabriek akkoorden van Zwartberg 1967 stichting van de Kempense Steenkoolmijnen, alles met exploitatie, huizen en grond bleven in handen van privémaatschappijen die dat verhuurden aan KS, werden vergoed voor inbreng van exploitatie-infrastructuur; men moest Turkse en Marokkaanse arbeiders aantrekken omdat Belgen niet meer in ondergrond wilden werken Van kwaad naar erger , overheid pas laat greep op situatie, wou strategische voorraad houden 1988 Winterslag gesloten totaal 66 593 000 ton bovengebracht laatste mijn Zolder gesloten in 1992
Aspect 3: Technische kant van de zaak -
-
-
Steenkool moeten naar boven gebracht worden Gebeurt via schachten, gegraven met vriesmethode (tot dan slechts 200 m diep en 4 m doormeter ) in Winterslag moet men 452 m diep en nuttige doormeter 6m afbouw oorspronkelijk 600 en 650 m maar nog twee verdiepingen bij tot 850 m vanuit schacht vertrokken permanente steengangen, van daaruit galerijen en uiteindelijk pijlers = waar steenkool ontgonnen werd ondersteund door hout in begin, brand, terreindruk , sleepdieren, energiebron was perslucht in het begin, met kolenhamer werd dagelijks 2 à 3 m “kool gemaakt” FOTO SCHACHT
-
-
-
twee schachtbokken , oorspronkelijk 40 m, oudste vervangen in 1963 door toren van 72m extractiemachines, in barenzaal, aangedreven door stoom; trommel bediende twee kooien, één op en één af; later andere systemen oorspronkelijk 45 gebouwen : kantoren, lampenzaal, badzalen, energiegebouw, paardenstallen, schrijnwerkerij, boerderijen, springladingendepot, wasserij voor kolen …. Barenzaal , genoemd naar de elektrische baren die van hieruit de energie verdeelden LUCHTFOTO WINTERSLAG veel steenafval, naar terril op 100 ton: netto 46,5 ton kolen, 6 ton laagwaardige producten en 47,5 ton steenafval steenkolen ging naar Luikse industrie via spoor, Albertkanaal, zo gebouwd dat vanuit kolen haven Luik zonder sluis bereikt kon worden in 8 uren
-
ondergronds verbindingen tussen mijnen: 2 tussen W en W strikte hiërarchie in de ondergrond lampen individueel , elektrisch met accu zwaar werk hygiënische omstandigheden!!! mijngas (methaan, meer dan 5% gevaarlijk, veiligheidslamp vlam licht op in methaanrijke atm, bij te grote concentratie gaf dat een ontploffing en lamp doofde. Het winnen van steenkool uit gruis van terril is stopgezet in 2006; nieuwe kraters; Limcoal vroeg vergunning om met niet vervuilde grond om kraters op te vullen, vergunning van Schauvliege ondanks negatief advies van gemeentebestuur en bestendige deputatie, nu naar raad van state
Aspect 4: Reconversie -
reconversie in kader van stadvernieuwingen analyse: nood aan sterkere stedelijke functies masterplan overgang naar kenniseconomie en innovatieve maakeconomie op zoek naar technologisch talent (lage scholingsgraad) versnippering tegenwerken door verbindingslijnen etnische diversiteit reconversie mijnterreinen moet daarin passen op zoek naar vernieuwingen waarin karakter van mijnsites bewaard blijft
-
C-mine C staat voor creativiteit Niet één groot project maar verschillende clusters toerisme/recreatie, cultuur, educatie en creatieve economie waarbij stad stuurt en niet de privé-ontwikkelaars SITUERING PLAN C_MINE Concreet: 11 gebouwen bewaard en gerenoveerd rest afgebroken Privaat Publieke Samenwerking 80 miljoen publieke partners oa LRM, Europa, Vlaamse fondsen Recreatie: Cinema Toerisme; uitbouwen van schachtbokken, zoektocht, Cultureel centrum afdeling van Hogeschool Media, Art en Design Faculty PXL en de KHLim samen met de universiteiten van Leuven en Hasselt
Cultuur: Stockmans innovatieve bedrijven Painting wit light Woonfunctie site 21
Rondrit door cité Waterschei
Parklaan
Woning van de directeur – groot, alleenstaand, groot park errond; tuin nu ook verkaveld voor enkele woningen
Nijverheidslaan
Mulhousewoningen (naar voorbeeld in Mulhouse): -
Meridiaanlaan
Idem
Kerkeweg
Pastorij
Oudste gedeelte van de cité (cité industrielle); strak stratenpatroon (architect Verwilghen) Bouw vanaf 1910 4 woningen in 1 blok met rug tegen elkaar Bedoeld voor arbeiders uitzicht van tweewoonst, plaatsbesparend Oorspronkelijk enkel 2 verdiepingen en plat dak Later verdieping erop gezet voor alleenstaande mannen
Park met tennisclub; enkel toegankelijk voor ingenieurs en hun familie Christus Koningkerk – een van de ‘kathedralen’ van de mijncités: concurrentie tussen de mijnzetels en onderhouden van katholieke karakter bij de mijnwerkers (ipv socialistisch gedachtengoed) Binnenlaan
Nieuwe gedeelte (cité ancienne) -
naoorlogs; andere architect (Vautquenne) Gebogen straten, gevarieerde zichten en wisselende perspectieven geven een harmonieus beeld (anders dan strak stratenpatroon)
Sint-Jansschool : -
Origineel jongens en meisjes gescheiden: zelfde ingang maar jongens rechts en meisjes links nu veel te groot: bevolking cités veroudert → omgebouwd tot 40 woningen met 2 tot 4 slaapkamers; slechts kleine school behouden >200 000 euro
Klooster van de nonnen: ook nieuwe bestemming als islamitisch gemeenschapshuis Lentelaan
Economaat: winkel; nu jeugdhuis
Logementshuis Concordia: -
een van de velen in deze wijk Bestemd voor alleenstaande mannen Bed werd door meerdere mensen beslapen want mannen werkten in shiften nu : Vele logementshuizen hebben nieuwe bestemming gekregen als studio/ gezinswoning/moskee/…
Woningen: -
-
-
-
-
-
-
Ceintuurlaan
arbeiderswoningen variatie in de voorgevel (ramen van verschillende groottes en vormen; verschillende soorten daken). Maar owv economische problemen later vaak opgegeven en overgestapt naar strakker patroon voortuintjes, achtertuintjes. Deze laatste zijn vaak ook te bereiken door kleine straatjes die bereikt kunnen worden via doorgangen onder gevels. Origineel: hagen rond de woningen; verplicht te onderhouden door de mijnwerkers. Indien niet: eerst bezoek van de medewerkers van de regie; later gedeelte van loon werd afgehouden. Wonen in groen was nieuw idee; Veel pleintjes: in bepaalde periodes zag je hier vroeger veel schapen grazen die geslacht werden met het islamitische offerfeest. In de kleine straatjes tussen de achtertuintjes moest je dan soms over plassen bloed stappen. Ondertussen natuurlijk gestopt door strengere wetgeving Kleuren van de raamkozijnen waren vastgelegd door de regie. Het geheel had toen een veel uniformer karakter dan nu. Toen werd onderhoud door regie gedaan (o.a. schilderwerken). Veel verbouwingen werden in jaren ’70 en ‘80 uitgevoerd in het wilde weg. Het is pas later dat de gemeente het unieke karakter van deze wijken heeft ingezien. Ondertussen is de wetgeving verstrengd en kan je niet meer alles doen wat je wil aan de woning. Vanaf de jaren’90 zijn er bouwvoorschriften opgesteld (vastgelegd in BPA) zodat woningen aan huidig comfort maar zonder karakter en samenhang van de buurt aan te tasten (o.a. max uitbreiding, gebruik van materialen, aanleg buitenruimte, …). Om de strenge voorschriften te compenseren, werd de ‘tuinwijkrenovatiesubsidie’ opgesteld waarvan particulieren gebruik kunnen maken als ze daken, gevels, ornamenten, buitenschrijnwerk en buitenaanleg vernieuwen volgens het oorspronkelijke uitzicht. Ook project ‘Genk behaagd’ om ligusterhagen te herstellen. Veel woningen worden ook opgekocht door de sociale huisvestingsmaatschappij die ze volgens het karakter van de wijk in orde brengt. Comfort in de woningen was relatief groot. Zeker ook onbekend bij de migranten: zo werden WC’s soms uitgebroken en verkozen de bewoners een gat in de grond Regie zorgde ook voor het onderhoud van de woningen Prijs woningen: tussen 150 000 en 250 000 euro
Logementshuis Continental: renovatie en uitbreiding tot 12 studio's voor alleenstaande mannen en 4 eengezinswoningen (nieuwdak) Vervolg woningen Duidelijk dat hier gekozen is voor gebogen stratenpatroon
Binnenlaan
Logementshuis omgevormd tot Oekraiense kerk Zoals kan vastgesteld worden: “wonen in groen; tuinwijkgedachte” is toch wel gerealiseerd, niet? Leuk om eens op Google Earth te kijken naar de tuinwijk: geen straten te onderscheiden (in zomerbeeld), alles is groen en je kan alleen
maar vermoeden waar ze liggen! Varenlaan
Ingenieurswoningen: -
hoger, grotere tuinen
let op hagen en kleurgebruik Onderwijslaan
Ingenieurswoningen, erg statisch Aansluitend bij de arbeiderswoningen, maar toch een duidelijk onderscheid!
Stalenstraat
Aan linkerzijde: Dennenstraat: vroeger boerderij van de mijn! Ziekenhuis wordt binnenkort gesloopt: -
ambulant centrum (enkel raadplegingen) – kelder is reeds gebouwd rust- en verzorgingstehuis in paviljoenstijl; eerste 2 paviljoens staan er al!
Stalenstraat: let op multiculturele samenstelling van winkels (begonnen met kappers, groentewinkels, nu ook bakkers, elektro, …) Einde: -
kleine huisjes zoals in Texas: origineel hout, nu wordt er vaak baksteen rond gezet prijs: 100 000 euro
