VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS
Arrondissement Ieper
Provincie West-Vlaanderen
Administratieve entiteit IEPER
Gemeente DIKKEBUS Parochiekerk Sint-Jan Baptist KERK Een ouder bedehuis brandde uit in 1678 tijdens het beleg van Ieper. De driebeukige kerk uit 1770, uitgebreid in 1873, werd volkomen vernield tijdens de oorlog 1914-18. De huidige driebeukige hallenkerk uit 1922-23 (beschadigd door brand in 1924, en hersteld), wijkt af van het vooroorlogs model.
ORGEL Voorgeschiedenis Het in 1914 teloor gegane orgel zou volgens overlevering afkomstig geweest zijn uit de Ieperse kathedraal (cfr. § Bibliografie). Tussen 1905 en 1914 is het nog hersteld geweest door J. Anneessens (Menen). Huidig orgel Auteur instrument : Jules Anneessens (Menen) Bouwjaar : 1924-1925
INSTRUMENT Dispositie - registertrekkers op een horizontale rij : 1 (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12)
2
3
4
5
6
7
8
9
Klavier op pedaal Tremolo Bourdon 16 Bourdon 8 Montre 8 Flûte Harm. 8 Viola 8 Voix céleste 8 Prestant 4 Doublette 2 Trompette Soubasse 16
- \ (zweltrede; gradueel) manuaalomvang : C - g3 pedaalomvang : C - f1 Klaviatuur - vrijstaande speeltafel vóór het orgel
10
11
12
- registertrekkers met ingewerkt porceleinen naamplaatje, met zwart opschrift; koppel & tremolo = roze naamplaatjes 9 registers = witte naamplaatjes Soubasse 16 (Ped.) = blauw naamplaatje Windlade, tractuur, etc. - pneumatisch systeem - electro-ventilator geplaatst door firma Jos Loncke (Esen) in de jaren '60 ORGELKAST - er is geen eigenlijke orgelkast, enkel een front met houten sierpijpen - het instrument zelf staat daarachter, ingebouwd onder de torenboog huidige toestand : normaal datum onderzoek : april 1989 * * *
ARCHIVALIA Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens (°1876 - †1956), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map Dickebusch zijn volgende documenten aanwezig : 1) s.d. / plan (blauwdruk) voor constructie van de windlade; blijkbaar getekend door firma Laukhuff (D - Weikersheim) 2) 20.8.1922 / eerste postkaart van pastoor A. Van Walleghem; vraagt herstelling aan een harmonium; er was nog geen pijporgel want er was nog een voorlopige "barak-kerk" in gebruik 3) 30.8.1923 / brief van koster P. Sinnaeve; vraagt een catalogus van harmoniums, nieuw & occasie 4) 10.10.1923 / brief van koster P. Sinnaeve; - heeft vernomen dat zijn pastoor een nieuw orgel gaat bestellen bij J. Anneessens - vraagt of het mogelijk is een orgel met twee klavieren te voorzien, desnoods zonder voetklavier - signaleert dat het in WO I verloren gegaan orgel veel te laag van waarde geschat is geweest (Dienst Oorlogsschade), waardoor dreigt dat men nu genoegen zal moeten nemen met een kleiner orgel 5) 12.11.1923 / koster Sinnaeve vraagt om voor een maand een harmonium te huren (voor hemzelf) 6) 23.11.1923 / pastoor Van Walleghem vraagt een bezoek door J. Anneessens om over een nieuw orgel te spreken
7) 28.11.1923 / bestek/contract voor de bouw van een nieuw orgel (1 ondertekend exemplaar en 1 niet-ondertekende doorslag) Jules ANNEESSENS-TANGHE Menin, le 28-11-23. MEENEN Telegram-Adres : ANNEESSENS MEENEN Postcheckrekening 76.848
BESTEK. Met beschrijving voor eenen nieuwen orgel bestemd voor de kerk van DICKEBUSCH. Tusschen Eerweerde Heer Van Walleghem, pastor, handelende in naam der kerkfabriek; en Jules Anneessens, orgelmaker, te Meenen; is overeengekomen als volgt: 1/ Eenen nieuwen orgel zal gemaakt worden en geplaatst in de kerk. 2/ Inde prijs opgegeven in dit bestek is de prijs van het buffet niet begrepen. 3/ Den orgel zal bestaan uit een handklavier, 56 noten; en een voetklavier 27 noten, 10 spelen, allen volledig. De Sousbasse met transmissie op B.16 de 12 bassen van Fl. H. op B.8. 4/ De spelen B. 16 - Montre 8 - en prestant zullen uit de expressiekas geplaatst worden; de andere binnen de expressiekas. 5/ De houten pijpen zullen in rood hout zijn, zonder de minste gebreken hoe klein ook. De stoffe in 40 % tin-lood, de andere in gealumineerde zink. 6/ De speelkas in eik zal voor den orgel staan, den orgelist met het gezicht naar den altaar. 7/ De mekanieken en sekreten zullen in eik, acajou, roden deen, koper of ijzer zijn. 8/ Den blaasbalg zal voldoende wind geven, zelfs in volle spel. Hij zal gemaakt zijn in roodhout, zonder "hart" of gelijk welk ander gebrek. 9/ Den orgel is gewaarborgd gedurende TIEN JAREN? 10/ De prijs is voor den orgel gansch afgewerkt in de kerk, alle onkosten ten laste van den orgelmaker, buiten het licht gedurende het plaatsen in de kerk en eenen blazer gedurende het stemmen. Samenstelling van den Orgel: 1/ Bourdon 162/ Bourdon 83/ Monter 84/ Flute-Harmonique-85/ Salicional 86/ Voix-céleste 87/ Prestant 48/ Flute 4- [in inkt geschrapt en bijgeschreven :] Doublette 2 9/ Trompette 8PEDAAL. 10/ Sousbasse 16COMBINATIES. Klavier op pedaalExpressionTremoloPrijs voor bovenvermelde werken VIJF EN TWINTIG DUIZEND franken. Gedaan in dubbel te Meenen den 28 November 1900 Drie en twintig. Voor de kerkfabriek. Den orgelmaker. [get.]
[get.]
Van Walleghem pastoor
Jules Anneessens.
[in inkt bijgeschreven :] Inauguré le 14-2-26. 8) 9.12.1923 / briefje de pastoor waarbij hij een ondertekend exemplaar van voormeld contract terugstuurt 9) 22.1.1924 / briefje van pastoor Van Walleghem Dickebusch 22-1-24 Mynheer Anneessens. 't Is waarschynlyk Mr Walter Van Robaeys van St Kruis, die 't buffet zal maken van den orgel. Hoe is dat, kwestie van de orgelpypen? 't is toch gij die ze levert. 't is de zake van malkaar te verstaan. Gij hebt waarschynlyk de droevige ramp vernomen van den brand onzer Kerk. 't is toch zoo jammer en eene groote schade. Beste groeten A Van Walleghem past. 10) 22.3.1924 / kaartje van pastoor Van Walleghem Dickebusch 22 Maart 1924 Mynheer. Weet gij soms van geen occasie-harmonium om te gebruiken in de barak? iets in dezelfde soort als de verbrande, iets dat niet te vele kost en toch wel is. Beste groeten A Van Walleghem pastoor. 11) 29.3.1924 / briefje van pastoor Van Walleghem Dickebusch 29-3-24 Mynheer. Ik zal den harmonium nemen; 2 sp. 8 Reg - 5 okt - 1 gr. aan den prijs van 2200 fr. De voerman zal hem afhalen aan de tramstatie te Yper woensdag voernoen voor den tram van 11 ure. Met achting A Van Walleghem past. 12) 4 april 1924 / brief van pastoor Van Walleghem - meldt goede ontvangst van het harmonium - dankt Anneessens voor diens geldelijke gift (na de kerkbrand) - vraagt of de lege kist (harmonium) moet teruggestuurd worden 13) 14.4.1924 / kaartje van koster Sinnaeve - verklaart dat het harmonium in orde is - dankt voor het commissieloon dat hij kreeg 14) 3.9.1924 / brief van pastoor Van Walleghem - vraagt aan Anneessens een kwijtbrief voor de 10.000 fr. voorschot die hij reeds voor het bestelde orgel betaald had, de "Dienst van herbeleg" vroeg hem daarnaar - Anneessens noteert op de brief Kwyttantie op 25 aug.24 15) 12.9.1924 / brief van pastoor Van Walleghem - schrijft dat hij naar den Hoogcommissaris (van Wederopbouw) gegaan is om aan te dringen op het afwerken van het doksaal, zodat Anneessens het nieuwe orgel kan brengen 16) 20.10.1925 / brief van pastoor Van Walleghem - betreurt dat de zaak van het doksaal nog steeds aansleept en
Anneessens daardoor het orgel niet kan plaatsen 17) 7.12.1925 / brief van pastoor Van Walleghem - adviseert Anneessens om zelf ook te schrijven naar Mr Verwilghen Kon. Hoogcommissaris, Yper met klacht dat het orgel - reeds 29 maanden geleden besteld - nog steeds niet naar Dikkebus kan 18) 9.12.1925 / postkaart van pastoor Van Walleghem - laat Anneessens weten dat hij beter nog even wacht tot wanneer de klokken in de toren gehesen zijn 19) 10.12.1925 / brief (doorslag) - verzoekschrift van Anneessens aan hoogcommissaris Verwilghen 20) s.d. / brief (doorslag) - vraag van Anneessens aan klokkengieter Michaux (Leuven) om zo snel mogelijk de klokken op te hangen 21) 30.12.1925 / postkaart van pastoor Van Walleghem - vraagt overleg i.v.m. de plaats van de blaasbalg 22) 1.2.1926 / postkaart van pastoor Van Walleghem - vraagt Anneessens om het orgel zeker afgewerkt te hebben tegen 14 februari omdat hij dan een inwijding voorziet 23) 5.3.1926 / brief van pstoor Van Walleghem - laat Anneessens weten dat hij de laatste betaling nu verricht 24) 9.3.1926 / (doorslag) getypte kwitantie van J. Anneessens, laatste betaling, 15.000 fr 25) 7.6.1926 / brief van koster Sinnaeve - bericht aan Anneessens dat ene Richard Pauwels, organist van de "Cercle Militaire" in Brugge, het orgel bezocht heeft en ook een orgel in Brugge wenst - Sinnaeve raadt Anneessens aan contact op te nemen 26) 14.10.1926 / postkaart van pastoor Van Walleghem - vraagt Anneessens enkele kleine herstellingen te verrichten 27) 8.5.1928 / postkaart van pastoor Van Walleghem - vraagt aan Anneessens aanwijzingen om een klein lek in de blaasbalg zelf te plakken 28) 22.6.1928 / klein naamkaartje A. Van Walleghem / dd. Pastoor / Dickebusch (was wellicht in omslag verstuurd) - vraagt Anneessens enkele kleine herstellingen te verrichten 29) 15.1.1929 / postkaart van de pastoor, thans is dit J. Nicaise - vraagt aan Anneessens een beetje leder om zelf de blaasbalg te herstellen 30) 9.4.1929 / postkaart van pastoor Nicaise - vraagt aan Anneessens om tijdelijk de speeltafel weg te nemen, wegens plaatsen van het Hoogzaal 31) 1.5.1929 / postkaart van pastoor Nicaise - vraagt Anneessens om de speeltafel terug te plaatsen 32) 2.10.1931 / klein naamkaartje J. Nicaise / Pastoor / Dickebusch - vraagt Anneessens voor herstellingen aan orgel en harmonium 33) 23.12.1931 / rekening (doorslag) van Anneessens - 90 fr., voor herstelling verricht op 7.10.1931 34) 25.2.1932 / brief van pastoor Nicaise
- vraagt Anneessens facturen over 1928 en 1929 35) gedateerd 27.12.1928 / factuur (doorslag) - 80 fr., voor herstellingen in 1928 - Anneessens noteert Envoyé le 26.2.32 sur demande 36) gedateerd 22.12.1929 / factuur (doorslag) - 20 fr., voor herstellingen in 1929 - Anneessens noteert Envoyé le 26.2.32 sur demande 37) 9.12.1932 / postkaart van pastoor Nicaise - vraagt om een herstelling te komen verrichten 38) 16.12.1932 / brief (doorslag) van J. Anneessens den 16 Dec.1932 Eerweerde Heer Nicaise Pastor DICKEBUSCH. Eerweerde Heer Pastor, Mijn werkman heeft mij goed gezegd in welken staat het orgel zich bevond; en dat alles enkel door de vochtigheid veroorzaakt is. Hij zegde mij ook dat U zinnens zijt binnen kort een ventilator te laten plaatsen; dit is een goed gedacht en ik mag U verzekeren dat die ongemakken zich dan niet meer zullen voordoen. Ik heb dat nog niet tegengekomen aan mijne orgels noch voor noch na den oorlog; dit is een grooten kost voor U, doch ik zal enkel maar juist de onkosten rekenen van treins, daguren en leder. Ik zend gewoonlijk de kleine rekeningen einde van't jaar; doch daar dit einde rap nadert en ik U nu toch schrijf heb ik de eer de rekening U nu te zenden met verzoek deze per gelegenheid te willen vereffenen. Ik heb ook de eer U hierbij een bestek in dubbel te zenden voor het plaatsen van ventilator. Gelief, Eerweerde Heer Pastor, mijne eerbiedige groeten te aanveerden. 39) 16.12.1932 / (doorslag) - bestek voor het leveren en plaatsen van een electro-ventilator merk Meidinger (Bazel), 1430 toeren/minuut, 3.100 fr. 40) 16.12.1932 / factuur (doorslag) - 280 fr., voor herstellingen verricht op 14 & 16 dec. 1932 41) 23.8.1939 / brief van de pastoor, thans is dit H. Hoornaert - vraagt aan Anneessens om het orgel in orde te stellen (op 28.8.1939 zal de bischop de kerk komen consacreren)
BIBLIOGRAFIE * Over een voormalig orgel * 1) A. Deschrevel : Het Orgel in de St. Maartenskathedraal te Ieper, afl. 2, in De Schalmei, jg. III, Gent, 1948; blz. 80 : Er bestaat een traditie die beweert dat het vooroorlogse orgel in Dikkebusch herkomstig was uit de St. Maartenskathedraal te Ieper. Archivalisch is dit niet bewezen; toch lijkt het ons niet onmogelijk. Het buffet was er een uit de tweede helft der XVIIIe eeuw, naar de Franse stijlrichting. Het orgel zelf telde een 12-tal spelen (waarschijnlijk het Ieperse Positief, met één
handklavier) o.a. Prestant 4, Bourdon 8, Flute 4, Doublette 2, Montre 8 disk., Nazard 3, Fourniture 3r, Cornet 5r, Trompet 8, Clairon 4 bas, Cromhorne 8 disk. Nota. Deze (eventuele) overplaatsing zou dan in 1831 moeten geschied zijn (jaar waarin Pierre van Peteghem een nieuw orgel leverde in Ieper); de hierboven gesignaleerde dispositie komt bovendien overeen met een type-dispositie van voormelde orgelmaker. De overplaatsing (en renovatie) kan dus ook diens werk geweest zijn. 2) In het inwijdingsprogramma van het orgel in Handzame, dec. 1922, liet J. Anneessens een dubbele werklijst afdrukken "Lijst der nieuwe Orgels, veranderingen en herstellingen uitgevoerd door het huis J. Anneessens, I. Sedert den Wapenstilstand II. Sedert 1905 tot 1914". In lijst II (tussen 1905 en 1914) komt voor : Dickebusch, 1 clav., rest. 3) programmaboekje (tweetalig Fr./Nl.) 'Basilique de St-Hubert Inauguration le Dimanche 13 Août 1933 des nouvelles Orgues Monumentales' [Saint-Hubert, prov. Luxemburg], bevat diverse werklijsten van Jules Anneessens-Tanghe (Menen), o.m. - Herstelde Orgels vóór den oorlog hierin : 5. Dickebusch * Over het huidig orgel * 1) tijdschrift Musica Sacra, jg. XXXVI/1, maart 1929, Vlaamse editie, blz. 56 : LIJST der nieuwe orgels, geleverd door het huis Jules ANNEESENS te Meenen, in vervanging van deze welke door den oorlog vernietigd werden, aan 't front in WEST-VLAANDEREN. [...]
8. Dickebusch 1 Kl. 10 sp. 2) programmaboekje (tweetalig Fr./Nl.) 'Basilique de St-Hubert Inauguration le Dimanche 13 Août 1933 des nouvelles Orgues Monumentales' [Saint-Hubert, prov. Luxemburg], bevat diverse werklijsten van Jules Anneessens-Tanghe (Menen), o.m. - Lijst der Nieuwe Orgels geplaatst sedert den oorlog door het Huis Jules Anneessens-Tanghe, Meenen, gesticht in 1905 hierin : 17. Dickebusch [in de Lijst der Ventilators komt Dikkebus niet voor: de electro-ventilator is pas veel later door een andere firma geplaatst]
3) Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / 1905-1948 (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); Dikkebus wordt vermeld in de lijst "Nieuwe Orgels" lijst "Vernieuwde en Herstelde Orgels" (*) (*) deze vermelding slaat op werk vóór de eerste wereldoorlog, cfr. supra
4) LANNOO, L. : West-Vlaanderen, een boeiend orgellandschap, in LANNOO, L. & D'HOOGHE, K. : West-Vlaamse Orgelklanken, uitg. Marc Van de Wiele, Brugge, 1997; blz. 65 (vermelding, met dispositie-opgave).
ICONOGRAFIE 1) Fotografische opname(n) beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel : Zie tevens : Roose-Meier, B. & Verschraegen, H. : Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West-Vlaanderen, kanton Poperinge; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1977; blz. 13, DIKKEBUS, kerk Sint-Jan Baptist Interieur / Alg. gezicht naar het doksaal, cliché M52166 (1970).
©KIK-IRPA, Brussel
2) op www.westhoek.be
