FORT ISABELLA In ruime context en breed tijdsperspectief. Stedenbouwkundige verkenning

FORT ISABELLA

In ruime context en breed tijdsperspectief

Stedenbouwkundige verkenning

De verdediging van het Spaanse Rijk maakte handig gebruik van de landschappelijke kenmerken

1 Waarom?

1.1

Begin met Waarom...

De ontwikkelingen op fort Isabella kunnen veel verschillende kanten opgaan. Van nature hebben we de neiging om als eerste ‘Wat-vragen’ te stellen. Wat doen we met deze plek? Wat kunnen we hier bouwen? Wat voor functies passen hier? Dankzij de huidige moeilijke economische situatie gaan we vaker eerst een stapje terug. Omdat minder ontwikkelingen vanzelf van de grond komen worden er steeds meer ‘Hoe-vragen’ gesteld. Hoe wekken we de interesse voor deze plek? Hoe benaderen we interessante partijen? En hoe gaat dat er dan uitzien? Wat ons betreft is dat een goede trend, maar desondanks zouden we nog een stapje terug moeten gaan naar de kern van de zaak. We zouden moeten beginnen met een ‘Waarom-vraag’. ….en niet met Wat Het bovenstaande impliceert dat wij niet willen beginnen met het denken over nieuwe functies. Natuurlijk zal Fort Isabelle op termijn nieuwe economische dragers moeten hebben, maar het complex is te groot én te waardevol om ons daarop te focussen. Hiermee worden partijen uitgesloten en komen belemmeringen op de weg. Hoogstwaarschijnlijk zal Fort Isabella verschillende nieuwe functies gaan huisvesten, met verschillende soorten initiatiefnemers en met verschillende ontwikkelingssnelheden. Het gaat er ons niet om wélke functies dit zijn, maar op welke manier deze functies weer betekenis geven aan deze plek.

Fort Isabella - Stedenbouwkundige verkenning - Juli 2013

1.2

Analyse van de Plek

Landschappelijke kwaliteiten Als we ons afvragen ‘Waarom’ we op deze plek een ontwikkeling op gang willen helpen, komen we al snel uit op de bijzondere kwaliteiten van deze plek; ook wel de ‘genius loci’ genoemd. Ondanks de recente infrastructurele ingrepen blijft de landschappelijk en ruimtelijke duidelijkheid van Fort Isabella uniek in Nederland. Wij zien de volgende kwaliteiten: • • • • • •

De strategische ligging als onderdeel van de historische Zuidwaterlinie; De ligging op de uiterste punt van een landtong; De ligging op de overgang van waardevolle landschapstypen; De solitaire positie op loopafstand van de kernen Den Bosch en Vught; De kwetsbare positie aan een gemeentelijke grenszone die aan verandering onderhevig is; De nabijheid van de infrastructurele aders spoorweg, A2 en ringwegen van Den Bosch en Vught.

OOSTZEE stedenbouw - Haver Droeze

3

doorzicht liniewal redan hoornwerk redoute

schans

approches

Het beleg van Den Bosch: een circumvallatielinie rond Fort Isabella

Historische tijdslagen De landschappelijke kwaliteiten zijn verweven met de historische gebeurtenissen op deze plek. Het landschap heeft aanleiding gegeven voor gebeurtenissen, maar andersom heeft de mens ook aanleiding gezien om het landschap naar zijn of haar hand te zetten. De herontwikkeling van Fort Isabella kan gezien worden als een volgende stap in de wederzijdse beïnvloeding. Bij de herontwikkeling van een dergelijke plek is het cruciaal om begrip te hebben van de verschillende tijdslagen. Welke ontwikkeling er ook zal plaatsvinden, het zal zich op enige manier moeten verstaan met de historie die hier zo prominent aanwezig is. Wij zien op het eerste oog de volgende tijdslagen: - 15e eeuw – 1629: Spaanse Rijk in de zuidelijke Nederlanden - 1629: Beleg van Den Bosch door Frederik Hendrik als onderdeel van de 80-jarige oorlog - 1672 – 1794: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Fort Isabella wordt versterkt als onderdeel van de Zuidwaterlinie ten zuiden van de Republiek - 1794: Franse doorbreken de Zuidwaterlinie. - 1794-1831: Bataafse Republiek en Verenigd Koninkrijk der Nederlanden De Fransen en de patriotten hebben de macht. De Zuidwaterlinie verliest haar betekenis. - 1831: Belgische opstand De Belgen bevrijden zich en stichten het Koninkrijk van België - 1831- 1874 : Koninkrijk der Nederlanden Na de Belgische opstand wordt Fort Isabella onderdeel van de Stelling van Vught en de Noord-Brabantse Waterlinie. - 1874- heden De behoefte tot verdediging ten opzichte van het zuiden verdwijnt. De infrastructurele en stedenbouwkundige ontwikkelingen in de vorige en huidige eeuw hebben hun impact op deze plek

Historische kaart van het beleg van Den Bosch door Frederik Hendrik Fort Isabella - Stedenbouwkundige verkenning - Juli 2013


5

Militaire structuren Militaire structuren zijn vaak sterk verbonden met de geomorfologische situatie. Ook in dit geval zien we dat de aanwezigheid van lage natte gebieden en natuurlijke verhogingen hebben geleid tot een militaire structuur met Fort Isabella als brandpunt. Deze structuren hadden ooit een duidelijk doel, maar bij het begraven van de strijdbijl zijn niet alle kwaliteiten van deze structuren verdwenen. Zo hebben de structuren vaak nog een ecologische of waterkundige betekenis. Daarnaast vormen de militaire structuren nog steeds lijnen in het landschap die beleefbaar zijn, verschaffen ze uitzichtpunten en brengen ze grenzen aan. Met een beetje hulp kan een dergelijke structuur weer een platform zijn, waar vanuit het theater van het landschap genoten kan worden. Voor de recreatie rond Vught kan dat van bijzondere betekenis zijn.



7

De verdediging van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De forten worden geflankeerd door een Lunettengordel

De originele opzet van het fort in een luchtfoto van de huidige situatie

2 Hoe?

Als we de kwaliteiten van de plek en haar geschiedenis kennen, kunnen we deze kennis gebruiken als inspiratiebron voor de herontwikkeling. We kunnen vooruitblikken op de wijze waarop we hier bij de transformatie betekenis aan geven. Wij zien hier drie manieren voor. 2.1

Fort Isabella als ‘Lieux des Memoires’

Wij denken dat de rol van deze plek in onze vaderlandse geschiedenis beter gearticuleerd zou moeten worden. Dat betekent niet dat we simpelweg het Fort in oude staat moeten herstellen, maar we zouden Fort Isabella wel herkenbaar kunnen maken als “Lieux des Memoires”, een plaats van herinnering: dit is de plek waar Frederik Hendrik Den Bosch in nam. Dat begint op de plek zelf. Om een herkenbare identiteitsdrager van onze geschiedenis te kunnen zijn, zou Fort Isabella beter bereikbaar, zichtbaar en beleefbaar moeten zijn. Ter plaatse zou zowel de treinreiziger, als de automobilist, fietser en voetganger een indruk moeten krijgen van de historische gebeurtenissen die zich hier hebben afgespeeld. Op dit moment ligt het Fort verstopt tussen het groen en is het afgesneden van haar omgeving door grote infrastructurele en waterkundige ingrepen. Natuurlijk moet deze groene camouflage gedeeltelijk worden weggenomen om het Fort een gezicht te geven naar haar omgeving. Daarnaast zouden er ook nieuwe entrees moeten worden gemaakt en zouden bijzondere historische lijnen aan de oppervlakte moeten worden gebracht. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan de contouren van het spaanse kampement, dat aan de zuidzijde tegen het Fort aan was gelegen. Verder zouden ook de ‘approches’, de loopgraven van Frederik Hendrik, in het landschap kunnen worden gemarkeerd. Naast de fysieke markeringen zou de geschiedenis ook middels evenementen tot leven kunnen worden gebracht. Een zeer goed voorbeeld hiervan, met duidelijke parallelen, vinden we in het oosten van ons land: in Groenlo wordt de inname van de stad door Frederik Hendrik ieder 2 jaar herbeleefd met de ‘Slag om Grollo’. Een dergelijk evenement, waarbij de gebeurtenissen uit de 17e eeuw worden herbeleefd, zou ook hier erg op zijn plaats zijn. Bij Fort Isabella zou echter ook op andere tijdslagen kunnen worden teruggegrepen. Ook de perioden van de Noord-Brabantse Waterlinie en het Koninkrijk der Nederlanden bieden voldoende aanleiding voor cultuurhistorische evenementen.



11

Fort Isabelle als start- en eindpunt van recreatieroutes met een cultuurhistorische insteek

2.2

Fort Isabella als “Brandpunt in de omgeving”

Wij zien voor Fort Isabella een rol weggelegd als brandpunt van een reeks aan cultuurhistorisch waardevolle plekken in de omgeving van Vught en Den Bosch. Het fort is in de geschiedenis vaak het centrum geweest van een verdedigingslinie of aanvalsoffensief. Vandaag de dag kan het fort eenzelfde rol vervullen in recreatieve en educatieve zin. De plek ligt immers niet alleen centraal in een linie, maar ook in landschappelijke zin op een prominente plek. Het is hierdoor een goede uitvalsbasis voor voet- en fietstochten door de Bossche broek, de Gement of Vughtse heide. Daarnaast ligt de plek aan het Dommeldal en bestaan er van oudsher zichtrelaties met plekken in de omgeving. Deze zichtfunctie biedt goede kansen om de relatie met de omgeving weer aan te halen. Zo zouden er ook in de omgeving weer uitzichtpunten, met zicht op Fort Isabella, kunnen worden gerealiseerd. Vanzelfsprekend vinden wij dat er vanaf het Fort ook weer zicht op de omgeving zou moeten zijn. Een bijzonder idee is, om dit met behulp van een hete luchtballon vorm te geven. Een dergelijke balloon, zou vanuit het Fort recht omhoog kunnen opsteigen, om bezoekers de omgeving te laten zien. Tegelijkertijd is de balloon ook een mooi ‘vlaggeschip’ van het nieuwe Fort. Kortom: Fort Isabella zou geen autonome ontwikkeling moeten doormaken, maar zou in relatie met haar omgeving ontwikkeld moeten worden. Hierdoor krijgt niet alleen het fort weer betekenis, maar kan ook de ruimere regio profiteren van oude structuren die aan de oppervlakte worden gebracht.



13



14

3 Wat?

Strategische ingrepen Zoals gezegd zouden Wat-vragen niet direct het ontwikkelingsproces moeten domineren. Wat ons betreft zijn zowel woon-, werk-, sport-, als leisurefuncties denkbaar. En zowel in tijdelijke als (semi)permanent vorm. Desondanks zien wij al wel aanleiding voor een aantal ruimtelijke ingrepen. Deze ingrepen zijn strategisch van karakter en maken Fort Isabella herkenbaar als brandpunt van een reeks aan cultuurhistorisch waardevolle plekken. Tegelijkertijd maken deze ingrepen Fort Isabella ook interessanter als vestigingslocatie voor verschillende functies. 4.1

De ‘open’ Oostzijde

De oostzijde van Fort Isabella is het sterkste aangetast. De vestingwerken zijn hier verdwenen en het fort wordt gedomineerd door grote infrastructurele werken. Deze zijde trekt echter ook het meeste bekijks; vele treinreizigers trekken hier dagelijks langs het fort. Wij stellen voor om deze ‘open zijde’ van het fort te benutten als een ruim entreegebied in directe relatie met het spoor. Met een (tijdelijk) station kan het fort hier direct toegankelijk worden gemaakt. Bovendien bestaat hier de ruimte voor zowel ingrepen als evenementen die de cultuurhistorische betekenis van het fort tot leven brengen. Wij denken hierbij aan een opvallende constructie van loopbruggen, die de oorspronkelijk vorm van de vesting op een eigentijdse manier in eer herstelt. De constructie is op de eerste plaats een uitgesproken symbool voor deze plek en haar geschiedenis. Daarnaast herstelt de constructie een aantal zichten vanaf het fort op belangrijke plekken in de omgeving. De relatie met weide omgeving wordt hierdoor weer beleefbaar. De constructie is een uitgesproken ingreep met een sterke markerende werking, maar staat andere ontwikkelingen niet in de weg. Zowel op, onder als naast de constructie blijft van alles denkbaar. Net als de luchtsingel in het Rotterdamse stationsgebied, de Piazza van Eindhoven of de loopbruggen van Parc de la Vilette (Parijs) kan de constructie worden gezien als een katalysator voor de ontwikkeling van de directe omgeving.



15

1 Visie op de Opgave



16

4.2

De representatieve Zuidzijde

De zuidzijde van het fort ligt tegen de nieuwe Postweg. Vanaf deze weg is het fort momenteel niet zichtbaar en bereikbaar. Daarnaast is op deze plek niets te meer zien van het kampement dat hier tegen het fort aanlag. Dit kampement bleek in 1629 de ‘achilleshiel’ van het fort; Frederik Hendrik drong hier met zijn manschappen naar binnen. De ligging van dit oude kampement biedt zowel voor het fort als voor de toekomstige woonwijk ten zuiden van de Postweg een unieke kans. Door op deze plek de contouren van het oude kampement zichtbaar te maken kan een interessant overgangsgebied worden gemaakt. Dit gebied zou een nieuwe entree van het fort kunnen bevatten die rechtstreeks verbonden is met de Postweg. Daarnaast is het mogelijk om de ontwikkeling van de nieuwe woonwijk in een historische dimensie te plaatsen. Het oude kampement zou bijvoorbeeld als centrale parkzone kunnen fungeren, in directe relatie met Fort Isabella.


4.3

De groen-blauwe Noordwestzijde

De noordwestelijke vestingwerken zijn relatief goed intact gebleven, maar het uitzicht vanaf het fort is weggenomen. Het groen heeft hier de overhand genomen, waardoor de vrijliggende positie van het fort is verdwenen. Het opgaande groen heeft het fort ingekapseld en aan het zicht onttrokken. Deze ontwikkeling heeft nieuwe kwaliteiten opgeleverd, maar desondanks zou het wenselijk zijn om ook hier een duidelijke ingreep te doen. Op de eerste plaats denken wij aan het herstellen van een duidelijk doorzicht (of schootsveld) op de Gement. Vanuit het fort zou men een geweldig uitzicht op dit weidse landschap kunnen hebben. Op de tweede plaats kan de relatie tussen Fort Isabella en de Bossche broek, de Gement en de Vughtse heide worden versterkt doormiddel van nieuwe fiets- en wandelpaden. Deze ingrepen kunnen gezien worden als een eerste stap om het fort een centrale positie te geven in een reeks aan landschappelijke en cultuurhistorisch waardevolle plekken in de omgeving van Vught en Den Bosch.


17

Titel

Fort Isabella - Vught In ruime context en breed tijdsperspectief

Projectcode

Gijs Evers Koos Iestra

Datum

September 2013 Tivolilaan 205 6800 AA Arnhem tel. 06 - 55 17 48 60 e-mail [email protected]

FORT ISABELLA In ruime context en breed tijdsperspectief. Stedenbouwkundige verkenning

Recommend Documents