Warmtenetten in Vlaanderen: Context en barrières

Handelswetenschappen en Bestuurskunde

           

Masterproef

Warmtenetten in Vlaanderen: Context en barrières Pieter Santens         Master in de Handelswetenschappen Afstudeerrichting Marketing Management

Promotor: Brent Bleys Academiejaar 2011-12      

                                                                                                  2

                           

Abstract 

  Een  warmtenet  is  een  infrastructuur  die  fungeert  als  verbinding  tussen  een  divers  aantal  warmtebronnen  en  afnemers.  Hoewel  er  heel  wat  bewezen  voordelen  verbonden  zijn  aan  het  gebruik  van  warmtenetten,  komt  de  ontwikkeling  van  deze  technologie  in  Vlaanderen  maar  traag  op  gang.  Deze  studie  zoekt  naar  de  oorzaken  hiervan,  en  plaatst  warmtenetten  in  de  bredere  context van energie en milieu. Dit wordt gedaan in drie grote delen. Deel I tracht  warmtenetten te situeren in een ruime maatschappelijke context en wijst op de  huidige pijnpunten in de internationale en Vlaamse klimaatproblematiek. Deel II  focust op warmtenetten als een van de oplossingen in deze ruime context en op  de  barrières  die  de  ontwikkeling  ervan  verhinderen.  Deel  III  onderzoekt  deze  barrières in de Vlaamse praktijk aan de hand van interviews en gestructureerde  enquêtes met een select aantal actoren uit de sector.                                            3

                                                                                    4

                        DANKWOORD 

  Vooreerst wens ik mijn dank te betuigen aan Annemie Bollen (SERV) voor haar  bijdrage aan de keuze van het onderwerp en de bereidwilligheid ten allen tijde  ondersteuning te bieden. Daarnaast gaat mijn dank uit naar Brent Bleys voor de  motiverende  ondersteuning  en  constructieve  feedback  op  de  juiste  momenten.  Verder  gaat  mijn  speciale  dank  uit  naar  alle  personen  die  het  onderzoeks‐ gedeelte  van  deze  studie  hebben  mogelijk  gemaakt  door  hun  medewerking  en  nuttige  input.  Tenslotte  ben  ik  veel  dank  verschuldigd  aan  allen,  en  in  het  bijzonder  Nikkelhaes  de  Loopbel,  die  hun  tijd  hebben  vrijgemaakt  om  inhoudelijk en taalkundig te reflecteren op de studie.                                                  5

                                                                                   

6

Achtergrond     Dit  thesisonderzoek  werd  verricht  ter  behaling  van  de  graad  van  Master  in  de  Handelswetenschappen,  afstudeerrichting  Marketing  Management.  De  keuze  van  het  onderwerp  gebeurde  in  overleg  met  de  Sociaal  Economische  Raad  van  Vlaanderen  waar  ik  een  stage  liep  met  een  duur  van  drie  maanden.  De  voornaamste drijfveer was de actualiteit van het onderwerp en de potentiële rol  van de technologie in de Vlaamse energievoorziening.  Het  uitgangspunt  en  aanvankelijke  doel  was  het  in  kaart  brengen  van  de  barrières  die  de  ontwikkeling  van  warmtenetten  in  Vlaanderen  hinderen.  Aangezien  de  kennis  over  collectieve  warmtedistributie  in  Vlaanderen  echter  schaars is en er nog geen Vlaamse studie gepubliceerd was over het onderwerp,  werd  gekozen  voor  een  verkennende  invalshoek.  Hierbij  werd  een  ruime  benadering  gehanteerd  waarbij  de  nodige  aandacht  wordt  besteed  aan  de  klimatologische,  energetische,  maatschappelijke  en  technische  aspecten  van  warmtenetten. Daarnaast wordt op empirische wijze een beeld geschetst van de  barrières in Vlaanderen.   Hoewel reeds een aantal nuttige conclusies kunnen worden getrokken leent het  onderwerp zich tot nader onderzoek, waarbij onder meer in detail kan worden  ingegaan op de individuele barrières en mogelijke oplossingsstrategieën.    Wie heeft baat bij het lezen van dit onderzoek?    Het  onderzoek  is  zo  gestructureerd  en  geschreven  dat  het  toegankelijk  is  voor  iedereen  die  belangstelling  toont  in  de  energie‐  en  klimaatproblematiek  en  een  verhelderend  beeld  wenst  over  warmtenetten  als  technologische  optie  in  een  energiesysteem. Daarnaast biedt de studie een bondig ‐ op Vlaanderen toegepast  ‐  overzicht  voor  beleidsmakers  die  nog  niet  in  aanraking  gekomen  zijn  met  warmtenetten.  Voor  experts  en  op  vlak  van  warmtenetten  geeft  het  onderzoek  een  beeld  omtrent  de  algemene  perceptie  van  verschillende  actoren  omtrent  diverse  barrières  die  de  ontwikkeling  van  warmtenetten  in  de  weg  staan.  Bovendien  kan  deze  studie  voor  experts  en  onderzoeksinstellingen  een  aanzet  zijn naar verder onderzoek en een aanleiding geven tot eventuele samenwerking  met de Hogeschool Gent in toekomstige eindwerken. 

                          7

                                                                                    8

IHOUD    LIJST VAN FIGUREN EN TABELLEN 

 

 

 

 

 

 

 

11 

 

 

 

 

 

 

 

11 

  BEGRIPPEN EN AFKORTINGEN 

  SAMENVATTING                      DEEL I. KLIMAAT, TRANSITIES EN ENERGIE              1.1 KLIMAATVERANDERING                1.2 TRANSITIEBELEID EN ENERGIE                1.3 TRANSITIEBELEIDSKLOOF                1.4 ELEKTRICITEIT VS. WARMTE: DUURZAME ENERGIE IN VLAANDEREN          KADER: EXERGIE                    DEEL II: WARMTENETTEN ALS FACILITERENDE OPLOSSING          2.1 BASISEIGENSCHAPPEN WARMTENETTEN                2.1.1 DEFINIËRING EN KENMERKEN                2.1.2 ONDERDELEN EN STRUCTUUR                2.1.3 BUSINESSCASE                2.2 WARMTEBRONNEN (INPUTS)                  KADER: CONVENTIONELE OPWEKKING              BRON 1 RESTWARMTE                    TECH 1: WKK                    TECH 2: Industriële Restwarmte                TECH 3: Afvalverbrandingsinstallaties            BRON 2 HERNIEUWBARE BRONNEN                  TECH 4: Geothermische Energie                TECH 5: Hernieuwbare brandstoffen              TECH 6: Andere innovatieve technologieën            BRON 3 FOSSIELE BRONNEN              2.3 HOE PASSEN WARMTENETTEN IN DE BOVENSTAANDE TRANSITIE EN WARMTEPROBLEMATIEK?    KADER: COLLECTIEVE VERSUS INDIVIDUELE SYSTEMEN          2.4 VOORDELEN VAN WARMTENETTEN                2.4.1 MAATSCHAPPELIJKE VOORDELEN              2.4.2 VOORDELEN VOOR DE LOKALE GEMEENSCHAP            2.4.3 VOORDELEN VOOR DE EINDGEBRUIKER            2.5 SITUATIE VAN WARMTENETTEN VANDAAG              2.6 BARRIÈRES                      A. ECONOMISCH                      1. Projectrisico                    2. Projectkosten                  B. INSTITUTIONEEL                  C. CO2PRIJS GERELATEERD                 DEEL III: BARRIÈRES IN VLAANDEREN              3.1 ONDERZOEKSMETHODOLOGIE                  3.1.1 IDENTIFICATIE VAN BARRIÈRES               3.1.2 SELECTIE VAN ACTOREN EN CONTACTEN             3.1.3 BEVRAGINGSMETHODE                  3.1.3.1 Semi‐gestructureerd interview              3.1.3.2 Enquête                  3.1.4 OPERATIONALISERING                3.1.5 EVALUATIE                  3.2 ANALYSE VAN DE RESULTATEN                  3.2.1 EVALUATIE VAN DE POTENTIËLE ONTWIKKELING VAN WARMTENETTEN   

13  17  17  18  20  20  22  27  27  27  28  30  30  34  34  34  36  37  38  38  39  40  40  40  41  42  43  45  45  45  47  49  49  50  51  52  53  53  53  54  56  56  56  57  57  59  59 

9

    3.2.1.1 Waarom wel inzetten op warmtenetten?            3.2.1.2 Waarom niet inzetten op warmtenetten?            3.2.1.3 Toekomst warmtenetten?              3.2.2 EVALUATIE PER BARRIÈRE                  A. Economische barrières                 B. Institutionele barrières                 C. CO2prijs gerelateerde barrières             3.2.3 EVALUATIE VAN ENKELE KERNPUNTEN                3.2.3.1 Groene warmte sterk onderbelicht              3.2.3.2 Verkeerde incentives voor kleinschalige WKK           3.2.3.3 Beschikbaarheid van data                3.2.3.4 Aansluitverplichting                3.2.3.5 Rol van netbeheerders                3.2.3.6 Rol van warmtenetwerk            3.3 ANTWOORD OP ONDERZOEKSVRAGEN                Q1 IN HOEVERRE KOMEN DE VLAAMSE BARRIÈRES OVEREEN MET DE BARRIÈRELIJST?     Q2 BESTAAN ER NIET GEÏDENTIFICEERDE BARRIÈRES VOOR VLAANDEREN?        Q3 WAT ZIJN DE BELANGRIJKSTE BARRIÈRES?              Q4 WELKE ASPECTEN LENEN ZICH TOT VERDER ONDERZOEK?        3.4 BEPERKINGEN VAN HET ONDERZOEK                DEEL IV: Conclusie                    BIJLAGEN                      BIJLAGE 1: OVERZICHT ACTUELE EN POTENTIËLE BIJDRAGE WARMTEBRONNEN      BIJLAGE 2: CLASSIFICATIE VAN GEOTHERMISCHE TECHNOLOGIE NAAR DIEPTE      BIJLAGE 3: CONTACTENLIJST                BIJLAGE 4: VRAGENLIJST                  REFERENTIES                   

                                        10

59  60  60  60  60  66  67  68  68  68  68  69  69  69  70  70  70  70  71  72  73  75  75  76  77  78  83 

LIJST VAN FIGUREN EN TABELLEN   

Figuren                             Pagina  Figuur 1: Bepalende factoren voor transitie            19  Figuur 2: Onderbelichting van warmte door het huidige energiebeleid      21  Figuur 3: Exergie en toepassingen              22  Figuur 4: Hoog‐ en laagwaardige energetische energievormen en toepassingen.    23  Figuur 5: Trias Energetica                24  Figuur 6: C2C systeem met energie‐, water‐ en materiaalcycli.        25  Figuur 7: New Stepped Strategy (NSS)              25  Figuur 8: Netstructuur en onderdelen              29  Figuur 9: Type warmtebronnen voor warmtenetten          32  Figuur 10: Inputs verdeeld naar technologie in warmtenetten        32  Figuur 11: warmtestromen: WKK versus individuele opwekking        35  Figuur 12: Het Schillenmodel ter optimalisatie van restwarmtestromen      37  Figuur 13: Warmtenet als facilitator voor efficiënt energiegebruik        41  Figuur 14: Bebouwingsdichtheid en omvang als criteria voor warmteleveringssystemen  42  Figuur 15: Individuele opwekking versus centrale opwekking        44  Figuur 16: Aandeel van warmtenetten in de warmtevraag          46  Figuur 17: Actoren in de ontwikkeling van warmtenetten          54    Tabellen                            Pagina  Tabel 1: Elektriciteits‐ versus warmtenetten             28  Tabel 2: Classificatie inputs warmtenetten, inclusief conventionele warmteproductie   33  Tabel 3: Voordelen van warmtenetten              44  Tabel 4: Structurele factoren bij de evolutie van warmtenetten        46  Tabel 5: Overzicht barrières warmtenetten            48  Tabel 6: Actoren: rol en contacten.              55  Tabel 7: Respondenten verdeeld over type contact           58 

  BEGRIPPENLIJST EN AFKORTINGEN   

Anchor loads   Grote  afnemers  van  warmtenetten  die,  wanneer  afname  gegarandeerd  wordt,  een grote positieve impact kunnen hebben op de risico's van een warmtenet.  Antropogeen   Door menselijk toedoen veroorzaakt.  Balancing   Het afstemmen van vraag op aanbod  Lowex  Laagwaardige energiebronnen (cfr. kader exergie).  Pieklast en basislast  De  basislast  is  de  continue  vraag  naar  energie,  waaraan  wordt  voldaan  door  basislast installaties zoals nucleaire centrales bij elektriciteitsproductie. Pieklast  daarentegen  vindt  plaats  wanneer  veel  vragers  tegelijkertijd  energie  wensen  af  te  nemen.  Hier  wordt  de  basislast  overschreden  en  zal  extra  capaciteit  moeten  worden  ingeschakeld  onder  de  vorm  van  bijvoorbeeld  snel  in  te  schakelen  gascentrales.    WKK: warmtekrachtkoppeling  WKC/GSC: warmtekrachtcertificaten/groenestroomcertificaten      11

     

                                                                              12

SAMENVATTING 

  Deel I: Klimaat, transitie en energie.    Er bestaat een algemene consensus dat de invloed van onze huidige manier van  leven  een  sterk  negatieve  impact  heeft  op  het  klimaat.  Om  onomkeerbare  gevolgen tegen te gaan is een sense of urgency vereist en moet nu actie worden  ondernomen.   Omwille  van  de  sterke  inbedding  van  fossiele  brandstoffen  in  de  invulling  van  onze  maatschappelijke  functies  wordt  het  ondernemen  van  effectieve  actie  echter  bemoeilijkt.  Men  gebruikt  hiervoor  termen  als  carbon  lockin  en  path dependency.  Om  echter  toch  de  nodige  actie  te  ondernemen  is  een  globale  omschakeling  nodig  naar  een  duurzaam  systeem,  een  transitie.  Een  prominent  onderdeel  hiervan  is  een  energietransitie:  om  van  de  huidige  fossiele  afhankelijkheid  om  te  schakelen  naar  een  duurzame  energievoorziening  is  een  goed transitiebeleid onontbeerlijk.  Vandaag verschilt de praktijk op vlak van transitiebeleid echter nog enorm van  de  theorie.  Een  specifiek  pijnpunt  in  de  Vlaamse  energiepolitiek  is  de  huidige  focus  op  elektriciteit  als  dominante  energievorm,  ten  nadele  van  warmte.  Warmte  biedt  echter  heel  wat  interessante  toepassingen.  Zo  lijken  op  collectief  niveau heel wat opportuniteiten te bestaan, waaronder warmtenetten.    Deel II: Warmtenetten als faciliterende oplossing.    Een  warmtenet  is  een  netwerk  dat  bestaat  uit  geïsoleerde  leidingen  waardoor  heet  water  of  stoom  vloeit  dat  de  afstand  tussen  een  warmtebron  en  een  eindverbruiker overbrugt. Een vergelijking met elektricteitsnetwerken laat zien  dat  warmte  als  energiedrager  met  een  heterogeen  karakter,  een  aantal  voorwaarden  stelt  aan  de  distributie.  Zo  moeten  afnemers  geografisch  dicht  gesitueerd  zijn  bij  de  warmtebron  en  moeten  de  verbindingskosten  worden  beperkt.  Dit  komt  tot  uiting  in  het  businessmodel  van  een  collectief  warmteproject.  De  warmtebronnen,  of  inputs,  van  warmtenetten  zijn  divers  vanwege  de  flexibiliteit  van  het  net.  Ze  kunnen  worden  ingedeeld  naar  type  en  technologie.  Warmtekrachtkoppeling (WKK), of de gecombineerde opwekking van warmte en  kracht  (veelal  elektriciteit)  vormt  het  schoolvoorbeeld  van  de  potentiële  voordelen van warmtenetten. Met eenzelfde hoeveelheid primaire energie wordt  grotere hoeveelheid finale energie gevaloriseerd, in vergelijking met gescheiden  opwekking.  Een  nuttige  WKK  toepassing  is  echter  enkel  mogelijk  indien  een  warmtenet aanwezig is om de (rest)warmte op te vangen.   De  diverse  kenmerken  van  warmtenetten  zorgen  ervoor  dat  een  breed  aantal  voordelen  kan  worden  verwezenlijkt  op  maatschappelijk  vlak,  op  vlak  van  de  lokale gemeenschap en op het niveau van de eindgebruiker. De technologie past  daarnaast goed in de transitiecontext.  De  situatie  vandaag  lijkt  er  echter  op  te  wijzen  dat  in  bepaalde  landen  warmtenetten  niet de groei kennen die ze zouden moeten kennen op basis van  hun economische en ecologische voordelen. Hiervoor kunnen zowel structurele  oorzaken  als  barrières  worden  aangehaald  ter  verklaring,  waarbij  barrières  kunnen worden verholpen door het juiste energiebeleid.  13

Deel III: Barrières in Vlaanderen    Aangezien in Vlaanderen nog geen gestructureerd onderzoek is gebeurd naar de  evolutie  van  warmtenetten,  wordt  in  dit  onderzoek  een  poging  gedaan  een  verkennende stand van zaken te schetsen. Hiervoor worden enkele kernactoren  uit  de  sector  benaderd  om  te  reflecteren  over  een  vooraf  vastgestelde  set  van  internationaal  erkende  barrières.  Dit  gebeurt  aan  de  hand  van  enquêtes,  gecombineerd met semi‐gestructureerde interviews.  Uit  de  resultaten  merken  we  een  consensus  rond  een  aantal  belangrijke  hinderpalen  die  de  ontwikkeling  van  warmtenetten  in  de  weg  staan.  Zo  blijken  inkomstenonzekerheden  en  prijsonzekerheden,  financieringsproblemen,  sunk  costs, ervaring bij de overheid, efficiënt beleid, een juiste beleidsprioriteit en een  foute  CO2‐prijs  een  belangrijke  rol  te  spelen.  Daarnaast  wordt  veelal  expliciet  verwezen  naar  de  onderbelichting  van  warmte  als  energievorm,  verkeerdelijke  subsidiëring van kleinschalige WKK en het niet beschikbaarheid zijn van data.  Met het oog op deze resultaten lijkt verder onderzoek noodzakelijk, naar onder  meer  specifieke  oplossingsstrategieën  in  het  beleid  en  naar  de  concrete  vorm  van  een  mogelijke  aansluitverplichting.  Ook  studies  naar  de  mogelijkheden  van  warmtekaarten in Vlaanderen dringen zich op.    Deel IV: Algemene conclusie    Een algemene conclusie is dat de sector van warmtenetten klaar lijkt te zijn voor  een  doorgedreven  toepassing  van  de  technologie  in  Vlaanderen.  Indien  Vlaanderen  wil  genieten  van  de  diverse  voordelen  van  warmtenetten,  is  echter  wel  gerichte  overheidsinterventie  vereist.  Hiervoor  is  een  transitieperspectief  noodzakelijk.                                              14

                                                                                                  15

                                                                                                  16

DEEL I: KLIMAAT, TRANSITIES EN ENERGIE    Deel  I  tracht  warmtenetten  te  situeren  in  een  ruime  maatschappelijke  context.  Transitiemanagement als 'antwoord in constructie' op het complexe klimaat‐ en  energievraagstuk kent de laatste jaren een sterke opgang in Vlaanderen  (PAREDIS,  2009).  De  kloof  tussen  theorie  en  praktijk  is  echter  nog  groot  en  verschillende  actoren in de energiewereld wijzen op niet te rechtvaardigen overheidsfalen in  de  energiepolitiek.  Zo  wordt  warmte,  als  efficiënte  en  tevens  goedkoop  te  ondersteunen energievorm, in het huidige energiebeleid onderbelicht.   

1.1 KLIMAATVERANDERING 

  HUYBRECHTS EN  JONES  (2011)  zetten in een gezamenlijke publicatie de stand van zaken 

uiteen  wat  betreft  de  klimaatcrisis.  Daarvoor  doen  ze  beroep  op  de  huidig  beschikbare  kennis  vanwege  het  toonaangevende  IPCC  (Intergouvernmental  Panel on Climate Change, dat haar laatste evaluatierapport in 2007 publiceerde),  de  laatst  beschikbare  update  van  de  IPCC‐bevindingen  in  The  Copenhagen  Diagnosis van 2009, en een reeks wetenschappelijke papers.  Vandaag  lijkt  meer  dan  ooit  een  consensus  te  bestaan  onder  wetenschappers  omtrent de antropogene (menselijke) impact op het klimaat. Het VIERDE IPCC RAPPORT  (2007)  geeft  hierbij  een  zekerheid  van  90  procent,  die  sindsdien  enkel  maar  groter is geworden.     Kernindicator  voor  die  impact  is  de  opwarming  van  de  aarde.  De  gemiddelde  aardtemperatuur steeg in de twintigste eeuw met ongeveer 0,74 graden celsius.   Deze stijging deed zich bovendien de laatste 50 jaar twee maal sneller voor dan  de  voorbije  100  jaar,  wat  impliceert  dat  de  toestand  niet  in  positieve  zin  evolueert.  Momenteel  erkent  de  EU  een  temperatuurstijging  van  2°C  in  vergelijking  met  het  jaar  1750  als  maximaal  toelaatbare  opwarming  om  ongeziene menselijke schade te voorkomen.  De impact van de huidige stijging is reeds fysiek merkbaar wanneer onder meer  wordt  gekeken  naar  de  afgenomen  sneeuw‐  en  ijsbedekking,  de  stijging  van  de  zeespiegel,  hogere  waterdampconcentraties  in  de  atmosfeer,  afname  van  gebergtegletsjers,  neerslagpatronen,  de  toename  van  extreme  weers‐ omstandigheden zoals orkanen in de Noord‐Atlantische Oceaan en de impact op  ecosystemen. Daarnaast versterken bovenstaande effecten elkaar wat resulteert  in een terugkoppelingsmechanisme1.  De gevolgen van deze klimatologische wijzigingen hebben een directe impact op  de levensstandaard van de wereldbevolking. Op vlak van gezondheid kunnen we  onder  meer  kijken  naar  fenomenen  zoals  ondervoeding,  hittegolven,  stormen,  droogtes,  bosbranden  en  overstromingen.  Daarnaast  is  er  een  indirecte  impact  op  de  veerkracht  van  ecosystemen,  ontstaan  problemen  op  vlak  van  voedselproductie,  slinkt  de  nuttige  watervoorraad  en  wordt  de  verzuring  van  oceanen in de hand gewerkt. Hierbij valt op te merken dat regionale verschillen  uitgesproken  zullen  zijn  waarbij  "een  uitermate  relevant  gegeven  [...]  de                                                           1

 Versterkt de termperatuurstijging.. 

17

omgekeerde  relatie  is  tussen  de  historische  verantwoordelijkheid  voor  de  opwarming en de kwetsbaarheid voor het probleem" (HUYBRECHTS & JONES, 2011).    In het zoekproces naar een antwoord voor de hierboven beschreven problemen  is  een  'sense  of  urgency'  vereist  indien  we  onze  capaciteit  inzake  mitigatie  (vermijding van gevolgen) en adaptatie (aanpassing aan gevolgen) niet wensen  te hypothekeren. HUYBRECHTS EN JONES (2011) vergelijken het met een olietanker: eens  op kruissnelheid is hij moeilijk af te remmen.    "Dit  is  een  uniek  moment  in  de  geschiedenis  waarbij  we  de  basis  kunnen  leggen  voor een duurzame comfortabele, aantrekkelijke en rendabele toekomst" (JONES & DE  MEYERE, 2009).    Er  is  nu  actie  nodig.  Deze  actie  zal  zowel  moeten  inspelen  op  adaptatie  en  mitigatie.  Wat  betreft  dit  eerste  zal  voornamelijk  op  regionaal  vlak  moeten  worden  gekeken  naar  oplossingen.  De  tweede  pijler  vergt  een  globale  aanpak.  Het  jongste  IPCC‐rapport  stelt  een  daling  van  de  mondiale  broeikasgasuitstoot  met 50 tot 85 procent tegen 2050 als noodzakelijk2.   

1.2 TRANSITIEBELEID EN ENERGIE 

  De  oorzaken  van  de  antropogene  klimaatverandering  zijn  inherent  aan  het  huidige globale economische model dat gebaseerd is op fossiele brandstoffen als  energie‐input  voor  de  vervulling  van  diverse  maatschappelijke  functies.  In  navolging  van  PAREDIS  (2009)  kan  een  onderscheid  gemaakt  worden  tussen  generieke functies (levering van grondstoffen en energie), intermediare functies  (zakelijke  dienstverlening,  verplaatsen  en  communicatie)  en  eindgebruikersfuncties  (huisvesten,  recreatie,  voeden,  persoonlijke  verzorging  en maatschappelijke gezondheidszorg).   Om de hierboven beschreven gevolgen van de klimaatverandering tegen te gaan  en de invulling van maatschappelijke functies te garanderen, is dus een overstap  (of transitie) nodig naar een nieuw energiesysteem  (UNRUH, 2000)  waarbinnen een  samenhangende cultuur, structuur en technologie is afgestemd op duurzaamheid  (cfr. figuur 1).                                                                                    2

 Met het jaar 2000 als referentie. 

18

Figuur 1: Bepalende factoren voor transitie. 

Bron: Bollen et. al. (2011). 

 

  UNRUH  (2000) 

spreekt  in  deze  context  van  een  carbon  lockin:  ondanks  de  wetenschappelijke  eenduidigheid  wat  betreft  de  omvang  en  de  aard  van  het  klimaatprobleem, neemt de overheid, en de maatschappij in het algemeen geen  beslissende  actie.  Dit  valt  te  verklaren  door  energie  te  bekijken  in  een  ruim  perspectief waarbij instituties en technologiën een versterkende en wederkerige  impact  uitoefenen  op  elkaar.  Een  kernbegrip  is  hier  het  TechnoInstitutional  Complex (TIC): wanneer een bepaald systeem gevestigd is, wordt het door scale  economies,  learning  economies,  adaptive  expectations  en  network  economies  moeilijk  om  dit  systeem  te  doorbreken.  Instituties  zoals  lobby's,  vakbonden,  sectororganisaties, media maar ook de uit het systeem voortvloeiende waarden,  normen  en  gewoonten  verhinderen  een  radicale  evolutie  naar  een  nieuw,  potentieel beter systeem.    Toegepast  op  energie  is  het  omwille  van  complexe  interacties  en  vastgeroeste  patronen  tussen  diverse  actoren  en  instituties  moeilijk  om  het  gevestigde  fossiele  systeem  te  doorbreken  met  groene  technologieën  voor  een  duurzame  toekomst.  Enkel  incrementele  innovaties  worden  door  het  huidige  model  geaccepteerd  en  kennen  minder  barrières  in  hun  ontwikkeling.  Echter,  de  uitdagingen waar we nu voor staan vergen net radicale innovaties (PAREDIS, 2009).    "Meer en meer wordt duidelijk dat duurzame ontwikkeling integrale, op de lange  termijn  gerichte  vernieuwingen  (systeeminnovaties)  vereist  die  de  weg  plaveien  voor  fundamentele  veranderingen  (transities)  in  onze  samenleving."  (KEMP  ET.  AL,  2006) 

  Het is dus meer dan wenselijk om vanuit dit paradigma te kijken naar de nodige  evoluties op vlak van energievoorziening. HEISKANEN ET. AL. (2011) verwijzen, voor de  bovenstaande  zichzelf  instandhoudende  problematiek  van  lockin,  naar  het  concept path dependency en stellen dat beleid ter bevordering van path creation  een  oplossing  kan  bieden.  Hierbij  wordt  de  rol  van  ondernemers  benadrukt  in  het  innovatieproces,  waarbij  nieuwe  technologieën,  sociale  praktijken  en  de  hieruitvolgende  systemen  worden  gevormd.  Energietechnologieën  moeten  dus  gezien  worden  in  het  ruime  kader  van  hun  technologische  en  sociologische  omgeving.  19

1.3 TRANSITIEBELEIDSKLOOF    Dit transitiedenken is echter nog niet geïntegreerd in het huidige energiebeleid  in  Vlaanderen.  BOLLEN  ET.  AL.  (2011)3  halen  een  aantal  strategische  punten  aan  waarbij  verbetering  noodzakelijk  is.  Een  belangrijk  punt  is  dat  de  focus  op  targets and timetables ligt.  Dit kan zorgen voor een verlammende werking wat  betreft  de  realisatie  van  de  doelstellingen  binnen  het  tijdskader.  Een  ander  aspect is dat de nadruk op het lineaire model als structuur voor technologische  ontwikkeling  (waarbij  een  technologie  ontstaat  in  een  laboratorium,  dan  ontwikkeld  wordt  door  de  industrie  en  daarna  wordt  geaccepteerd  door  de  markt)  een  te  nauw  zicht  geeft  op  systeemveranderingen.  Een  zuivere  technologypush  of  marketpull  benadering  is  namelijk  niet  voldoende  om  te  komen tot een doorbraak.  Deze  strategische  hindernissen  resulteren  in  suboptimale  beleidskeuzes  op  operationeel niveau, waar niet‐financiële barrières ‐ zoals beleidsonzekerheid en  een  moeilijke  inpassing  van  de  door  de  overheid  ondersteunde  nieuwe  technologieën  in  een  gevestigd  systeem  ‐  de  ontwikkeling  van  een  duurzaam  energielandschap verhinderen.    Een  aantal  concrete  pijnpunten  voor  het  Vlaamse  energiebeleid  zijn,  volgens  dezelfde  bron,  de  overlapping  van  diverse  steunmechanismen  waardoor  het  effect van individuele incentives niet kan worden geëvalueerd; de aanwezigheid  van  niet‐financiële  barrières  wat  resulteert  in  een  lage  effectiviteit  van  steunmaatregelen;  instabiliteit  van  het  ondersteuningssysteem;  een  te  nauwe  focus  op  kosten  en  kosteneffectiviteit  als  selectiecriteria  terwijl  andere  overwegingen  (ook  op  lange  termijn)  interessanter  kunnen  zijn;  een  te  nauwe  kijk  op  hernieuwbare  energie  wat  resulteert  in  gemiste  kansen  in  vergelijking  met overweging op hoger niveau; en te weinig aandacht voor energiebesparing.  Verder  bestaan  heel  wat  problemen  met  het  systeem  van  de  groenestroomcertificaten  waar  een  gebrekkige  marktwerking  resulteert  in  windfall profits en de doorrekening van groenestroomsubsidies publieke afgunst  voor het ondersteuningsbeleid van hernieuwbare energie tot gevolg heeft.     Dit  laatste,  en  meer  algemeen  de  oversubsidiëring  van  groene  stroom,  staat  in  sterk  contrast  met  de  onderbelichting  van  groene  warmte.  Dit  is  een  van  de  relevante issues in de Vlaamse energiepolitiek vandaag, en zeker met betrekking  tot warmtenetten. Daarom gaat het volgende hoofdstuk hier nader op in.   

1.4 ELEKTRICITEIT VERSUS WARMTE: DUURZAME ENERGIE IN VLAANDEREN    Zoals figuur 2 illustreert hebben maatregelen die in Vlaanderen reeds genomen  zijn  ter  stimulering  van  duurzame  energieproductie  en  ‐consumptie  meestal  betrekking op elektriciteit als energievorm waardoor het potentieel van groene  warmte en in grotere mate restwarmte onderbenut blijft (BOLLEN ET. AL., 2011).                                                               Dit hoofdstuk haalt slechts enkele hoofdpunten aan relevant voor de context van deze paper. Voor een gedetailleerd  zicht op transitie en transitiebeleid in Vlaanderen en de aangehaalde terminologie verwijs ik naar het in de tekst  gerefereerde werk, online beschikbaar via http://www.serv.be/serv/document/rapport‐hernieuwbare‐energie. 

3

20

Figuur 2: Onderbelichting warmte door het huidige energiebeleid. 

Bron: CE Delft (2011) 

 

 

 

 

  Enkele  ondersteunende  opinies  van  toonaangevende  stemmen  in  het  energieveld:    "Groene warmte en restwarmte zijn de meest ondergewaardeerde vormen van  groene of duurzame energie. Tot nu toe worden zij nogal stiefmoederlijk behandeld  [...] ." ‐ Francies Van Gijzeghem, projectleider ODE bioenergieplatform (ODE, 2012).    “Het potentieel aan groene warmte is nog enorm en daarenboven is het heel  efficiënt en kosteneffectief. Voorzichtige analyses wijzen uit dat het beschikbaar  aandeel groene warmte even hoog is dan wat we vandaag ontwikkelen aan  hernieuwbare elektriciteit. Willen we de doelstelling hernieuwbare energie halen  voor 2020, dan is het hoog tijd om deze slapende reus wakker te maken!”   ‐ Bart Bode, Algemeen Directeur van de Organisatie Duurzame Energie (ODE, 2012). 

  Deze grote potentiële bijdrage aan de energietransitie van groene warmte en  restwarmte blijft tot nu toe dus nog steeds onaangeraakt. Groene warmte is  energie onder de vorm van warmte uit onder meer geothermie, warmtepompen  en zonneboilers. Restwarmte komt vrij als bijproduct in een hoofdproces dat niet  gericht is op warmteproductie zoals elektriciteitsproductie ‐ dit wordt  warmtekrachtkoppeling genoemd (WKK) ‐ en industriële processen allerhande4.  Restwarmte is dus grotendeels onduurzaam, maar levert in een lange termijn  duurzaamheidsvisie wel een onontbeerlijke meerwaarde (PBL & ECOFYS 2007;  MARTENS, 2012).     De literatuur omtrent exergie (cfr. onderstaand kader) wijst in dit oogpunt op de  noodzakelijkheid van een zo volledig mogelijk begrip van het concept energie. De  exergetische waarde van diverse energievormen verschilt, en naargelang deze  waarde moet zuinig worden omgegaan met energie. Een exergetische bril laat  ons toe om op macro‐niveau te reflecteren over ons huidig inefficiënt  energiesysteem en de waarde van (groene‐ en rest)warmte.                                                                  Hieronder kunnen we verstaan: 'alle warmte die als bijproduct wordt afgestaan aan de omgeving bij het uitvoeren van  een kernproces waarbij een andere energievorm wenselijk is'. Dit kan bijvoorbeeld de warmte zijn die vrijkomt bij  afvalverbranding, maar ook de warmte die vrijkomt bij de productie van elektriciteit in een gecentraliseerde centrale op  gas. Verder in deze paper zal, in navolging van Euroheat&Power (2011), voor de input‐warmte in warmtenetten  onderscheid worden gemaakt tussen warmte uit fossiele brandstoffen, hernieuwbare brandstoffen (zoals geothermische  energie en biomassa) en restwarmte ('recycled heat', zowel fossiel als hernieuwbaar). 

4

21

KADER: EXERGIE  DINCER  (2002)  omschrijft  de  exergetische  waarde  van  een  bepaalde  energievorm  of  stof  als  “een 

maateenheid voor de bruikbaarheid, kwaliteit of het potentieel om verandering te veroorzaken”. Zo  is  elektriciteit  onder  hoge  spanning  uit  exergetisch  oogpunt  hoogwaardige  energie  en  warmte  nabij omgevingstemperatuur laagwaardige energie.  

Een  definiëring  uit  een  andere  invalshoek  vinden  we  terug  in  ECBCS  ANNEX  49  (2011):  “Exergie  is  energie die volledig converteerbaar is in andere energievormen”. In dit opzicht kan een maximale  primaire  energie‐efficiëntie  worden  bereikt  wanneer  hoogwaardige  energievormen  worden  gebruikt  voor  hoogwaardige  toepassingen  en  laagwaardige  energievormen  (lowex  energievormen) worden gebruikt voor laagwaardige toepassingen.   Hierdoor  wordt  ondermeer  het  voordeel  van  cogeneratie5  duidelijk:  door  in  één  proces  mechanische energie en restwarmte te genereren wordt meer energie opgewekt uit één eenheid  brandstof  in  vergelijking  met  gescheiden  productie.  Deze  warmte  moet  per  definitie  nuttig  kunnen worden aangewend, hier spelen warmtenetten hun rol. De koppeling van ‘hoogwaardige  energieverbruikers’  die  beschikken  over  een  reststroom  aan  ‘laagwaardige  energieverbruikers’  die deze reststroom nuttig kunnen aanwenden resulteert in een besparing van primaire energie.    Figuur 3: exergie en toepassingen (bron: Annex 49)  De  primaire  energie‐input  (aanbod)  in  het  afgebeelde  systeem  (figuur  3)  wordt  verzorgd  door hernieuwbare en fossiele energiebronnen.  Beide  kunnen  hoogwaardig  (bijvoorbeeld  kolen,  aardgas  en  biomassa)  of  laagwaardig  (bijvoorbeeld restwarmte uit afvalverbranding,  zonnewarmte  en  geothermische  warmte)  zijn.   Deze  input  voldoet  aan  de  behoefte  van  verschillende  gebruikers  (vraag).  Ook  hier  bestaat  een  exergetisch  onderscheid  tussen  hoogwaardige  en  laagwaardige  toepassingen.  De  industrie  en  energietransformatiesector  vereisen  voornamelijk  hoogwaardige  energie,  zoals  proceswarmte  aan  600°C,  terwijl  gebouwen  voldoening  kunnen  halen  uit  laagwaardige  energievormen,  zoals  warmte  aan 90°C voor ruimteverwarming en tapwater. In navolging van  DINCER  (2002)  kunnen we stellen  dat  een  ‘exergetische  bril’  van  imperatief  belang  is  voor  het  beschouwen  van  een  energie(beleids)systeem.     In het  huidige  systeem ‐ waar het concept energie een eerder kwantitatieve invulling  krijgt ‐ is  het denken in termen van exergie echter nog niet de standaard. Er gaat heel wat primaire energie  verloren wegens het inefficiënt gebruik van exergetisch hoogwaardige energievormen (cfr. figuur  4).  Dit  is  bijvoorbeeld  het  geval  wanneer  aardgas  gebruikt  wordt  voor  individuele  verwarmingstoepassingen  in  gebouwen.  Deze  suboptimale  situatie  resulteert  in  een  dalend  aanbod  van  aardgas  voor  hoogwaardige  toepassingen  en  een  grotere  impact  op  het  milieu  dan  nodig.  Een  internationaal  verspreide  oplossing  voor  deze  inefficiënte  situatie  bestaat  uit  het  ontkoppelen  van  restwarmte  uit  industriële  installaties  en  distributie  naar  nabijgelegen  woningen via een warmtenet.     Een  dergelijke  toepassing  dicht  bij  huis  is  de  afvalverbrandingsinstallatie  (AVI)  in  Roeselare  onder leiding van intercommunale MIROM6. Deze installatie voorziet in het warmteverbruik van 

                                                          Cogeneratie (Cogen) is de algemene term om thermodynamische processen te beschrijven waarbij twee nuttige  energievormen uit een enkele primaire energiebron worden geproduceerd. Bij warmtekrachtkoppeling (WKK) zijn de  twee vormen gespecifieerd als kracht (mechanische energie, bijvoorbeeld verder omgezet naar elektricteit) en warmte  (MIRA, 2011). 

5

6

 Voor een gestructureerde weergave en meer info wordt verwezen naar http://www.mirom.be. 

22

260.000  inwoners  die  anders  op  een  minder  efficiënte  wijze  (bijvoorbeeld  via  individuele  aardgasketels) zouden moeten voorzien in hun warmtebehoefte. De AVI geeft op die manier een  nuttige  toepassing  aan  21  procent  (30.000  MWh)  van  de  geproduceerde  energie  uit  afval,  nog  een extra 12 procent wordt omgezet in elektriciteit (Mirom, 2012). Een volledig groen alternatief  zou  kunnen  bestaan  uit  het  opzetten  van  een  geothermische  centrale  op  wijkniveau  waarbij  (rest)warmte  uit  natuurlijk  radioactief  verval  in  de  aardkorst  wordt  gevaloriseerd  die  anders  onbenut zou blijven (cfr. Deel 2.2:  Bron 2, TECH 4).     Figuur 4: Hoog en laagwaardige energetische energievormen en toepassingen. 

Overgenomen uit ECBCS annex 49 (2011).    Bovenstaand figuur geeft een samenvattende weergave van de vereiste transitie naar een  exergetisch energielandschap op het niveau van gebouwen. Aan de vraag naar laagwaardige  energie wordt vandaag voornamelijk tegemoet gekomen door gebruik te maken van  hoogwaardige fossiele energievormen (korte stippellijn). Doch zou het gebruik van laagwaardige  energievormen zoals restwarmte, zonnewarmte en geothermische warmte (lange stippellijn)  efficiënter zijn om in die behoefte naar laagwaardige energie te voldoen.  

 

  Concluderend  toont  bovenstaand  kader  aan  dat  vanuit  het  oogpunt  van  de  eindtoepassing  moet  worden  gekeken  naar  de  energiebron:  laagwaardige  toepassingen  moeten  zo  veel  mogelijk  worden  ingevuld  door  (exergetisch)  laagwaardige warmte.   In  aanvulling  hierbij,  en  in  terugkoppeling  naar  punt  1.2  (transitiebeleid),  kunnen we het concept exergie als noodzakelijke aanvulling beschouwen op het  door TU Delft ontwikkelde en internationaal erkende Trias Energetica model.               23

  Figuur 5: Trias Energetica 

Bron: Agentschap NL (2012). 

 

  De  Trias  Energetica7  is  een  duurzaamheidsmodel  waarbij  via  een  praktisch  hanteerbare  Triplet  Vision  drie  sequentiële  niveaus  van  duurzaamheid  kunnen  worden  afgetoetst  aan  een  energiesysteem.  Dit  maakt  het  voor  beleidsmakers  mogelijk  om  bij  energiebeslissingen  een  verdedigbare  focus  te  leggen  op  deze  stappen  in  plaats  van  op  specifieke  maatregelen,  wat  de  creativiteit  van  de  betrokken  actoren  (zoals  projectonwikkelaars  bij  warmteprojecten)  onbelemmerd houdt  (BROUWERS, 2005). De algemene gedachtengang gaat als volgt:  wanneer  de  energievraag  zoveel  mogelijk  wordt  beperkt  (bijvoorbeeld  door  isolatie  in  gebouwen),  de  resterende  energievraag  zoveel  mogelijk  wordt  ingevuld  door  hernieuwbare  energie  en  efficiënt  wordt  omgesprongen  met  de  nog  noodzakelijke  fossiele  brandstoffen,  zal  een  zo  duurzaam  mogelijke  energievoorziening  worden  bereikt,  die  tevens  de  meest  kosteneffectieve  oplossing is (AGENTSCHAP NL, 2012).     Wanneer  we  de  transitiegedachte  op  lange  termijn  en  de  exergiebeschouwing  van  hiervoor  in  rekening  nemen,  kunnen  we  in  navolging  van  VANDEVYVERE  EN  STREMKE  (2012)  de  New  Stepped  Strategy  (NSS)  voorleggen  als  synthesemodel,  waarbij  naast  energie  ook  exergie  en  levenscyclusanalyse  (LCA)  coherent  aan  bod komen. Dit model werd door  VAN  DEN  DOBBELSTEEN  (2008) ontwikkeld en zorgde  door de integratie van het Cradle to Cradle (C2C) concept8 voor een verbeterde  en duidelijkere versie van het Trias Energetica‐model. Hij stelt dat C2C naast de  klassieke  toepassing  op  materialen‐  en  productstromen  ook  te  gebruiken  valt  voor duurzame projecten op grotere schaal zoals gebouwen en districten.                                                                        Zie hiervoor Lysen E.H. (1996). The trias energetica: Solar energy strategies for Developing Countries. In Eurosun  Conference, Freiburg. 

7

 Zie hiervoor McDonough & Braungart (2002): Cradle to Cradle  Remaking the way we make things. North Point Press,  New York. 

8

24

Figuur 6 (links): C2C systeem waar energie, water en materiaalcycli onderling verbonden zijn via  terugkoppeling; Figuur 7 (rechts): New Steps Strategy (NSS). 

Bron: van den Dobbelsteen (2008) 

 

  Het NSS wijzigt dus het Trias Energetica‐model en hanteert volgende sequentiële  stappen (toegepast op gebouwen, cf. Figuur 7):    1. Vermindering van de energievraag door slim ontwerp van gebouwen  2. Hergebruik van reststromen (intern en extern)  3. Gebruik van hernieuwbare energiebronnen waarbij enkel schone en  voedzame reststromen aan de natuur worden afgegeven.    Wat nu van bijzondere relevantie voor dit werk is, is dat de tweede stap expliciet  verwijst  naar  het  belang  van  reststromen  als  facilitator  voor  exergetisch  aantrekkelijke toepassingen en dat is nu net waar warmtenetten de voornaamste  meerwaarde in kunnen bieden.  VANDEVYVERE  EN  STREMKE  (2012) wijzen bovendien op  het  transitionele  aspect  dat  in  het  model  zit  vervat,  aangezien  fossiele  brandstoffen een tijdelijke rol toebedeeld krijgen.    De statements in het begin van dit deel worden dus ruim onderbouwd vanuit de  literatuur  betreffende  de  beoordeling  van  milieuvriendelijke  alternatieven:  warmte en energie‐efficiëntie vergen meer aandacht en, zoals het volgende deel  zal  uiteenzetten,  warmtenetten  kunnen  (in  de  huidige  energiecontext)  worden  gezien  als  een  transitionele  technologie  die  een  maximaal  gebruik  toelaat  van  lowex energietoepassingen.                25

                                                          26

DEEL II: WARMTENETTEN ALS FACILITERENDE OPLOSSING    Dit  deel  focust  op  warmtenetten  als  een  van  de  oplossingen  van  de  hierboven  omschreven  problematiek.  We  beginnen  met  een  korte  uiteenzetting  van  de  technische  en  economische  basiseigenschappen  van  warmtenetten  (2.1).  Gezien  de  sterke  verwevenheid  van  bron  en  net  biedt  een  overzicht  van  de  herkomst  (inputs)  van  warmtenetten  een  ruim  perspectief  op  de  meerwaarde  van  collectieve warmtedistributie  (2.2), vooral het deel omtrent WKK zorgt voor een  verhelderend beeld. Daarna kijken we hoe warmtenetten passen in de hierboven  omschreven  energie‐  en  transitieproblematiek  (2.3).  Hieropvolgend  worden  de  verschillende voordelen die warmtenetten bieden tegenover klassieke systemen  systematisch uiteengezet in een transitieperspectief  (2.4). Ondanks de duidelijke  meerwaarde die warmtenetten kunnen bieden voor ons energiesysteem werden  tot nu toe echter geen noemenswaardige (r)evoluties opgetekend in Vlaanderen  en  vele  andere  Europese  regio's  (2.5),  het  laatste  deel  van  dit  hoofdstuk  schijnt  kort op de mogelijke oorzaken hiervan (2.6).   

2.1 BASISEIGENSCHAPPEN WARMTENETTEN    2.1.1 DEFINIËRING EN KENMERKEN    Praktisch  gezien  is  een  warmtenet  een  netwerk  bestaande  uit  geïsoleerde  leidingen  waardoor  heet  water  of  stoom  vloeit  en  dat  de  afstand  tussen  een  warmtebron en een eindverbruiker overbrugt.    Net zoals elektriciteit getransporteerd wordt via een netwerk bestaande uit een  transmissie‐  en  distributiegedeelte,  kan  warmte  volgens  eenzelfde  weg  haar  eindbestemming  bereiken9  (zie  tabel  1).  Vanwege  de  technische  en  vooral  economische  limieten  aan  transport  is  het  voor  warmteproducenten  wenselijk   zo dicht mogelijk bij het vraagpunt gesitueerd te zijn. Het grote verschil tussen  het  transport  van  elektriciteit  en  warmte  ligt  dan  ook  in  de  technische  en  economische complexiteit  die  gepaard  gaat met het transporteren  van  warmte:  elektriciteit  heeft  als  product  een  homogenere  samenstelling.  Met  andere  woorden  is  de  actieradius  en  systeemschaal  van  warmtenetten  beperkter  dan  die van elektriciteit (MAES, 2011).                                                                              In de praktijk zal dit slechts op een gelijkaardige manier verlopen bij (zeer) grootschalige warmtedistributiesystemen.  Kleinschalige, emergente, systemen worden veelal gekenmerkt door een beperkt aantal bronnen direct aangesloten op  een kleinschalig distributienet. 

9

27

Tabel 1: Elektriciteits versus warmtenetten 

FOSSIEL 

KERN

ENERGIE DRAGER10 

Elektriciteit 

BRON 

ENERGIE 

 

Transmissie  Hoogspannings‐ kabels (30‐380kV).  Voornamelijk  bovengronds. 

EINDGEBRUIK  Distributie 

Omvorming van hoog‐  naar midden‐ en  laagspanning via  transformatiestations  en distributiekabines  (15‐5kV). 

Lokaal net: hoog‐ of  laagspanning naar  gelang benodigde  voltage (levering  230V aan gezinnen). 

Exergieverlies in keten van 5 à 10 procent. 

Warmte 

HERNIEUW BAAR 

TRANSPORT 

Transmissie‐ leidingen op hogere  temperatuur  verbinden de  warmtebronnen met  een distributienet. 

Distributieleidingen,  bijvoorbeeld op  wijkniveau. Veelal  omvorming via  warmtewisselaar naar  lagere temperatuur. 

Warmteverlies van 1 à 1,5°C per km leiding  (laagcalorische netten op 100°C). 

Lokaal  warmtedistributie‐ systeem.  Temperatuur in  functie van  benodigde hitte voor  proces‐ of  omgevingswarmte. 

Bron: eigen analyse; Elia, nd; Van Beekum, 2009; Maes, 2011. 

  Het  type  warmtebron  hangt  dus  af  van  de  context  waarin  het  (potentiële)  net  zich  bevindt.  Zo  berust  het  warmtenet  in  Kristianstad  (SE)  voor  een  groot  deel  op  hernieuwbare  brandstoffen  afkomstig  uit  lokale  bosbouw  en  houtnijverheid  (THESSÉN, 2009). Een ander voorbeeld is het warmtenet in Dunkirk (FR) dat initieel  gedimensioneerd  werd  op  de  lokale  staalnijverheid  van  Arcelor  Mittal  als  warmteproducent (DUJARDIN, 2009).     Eindverbruikers  kunnen  zowel  individuele  woningen  als  grootverbruikers  zijn.  Voor  de  rendabele  totstandkoming  en  groei  van  een  net  zijn  deze  laatste  van  groot belang, zij worden dan ook 'anchor loads' genoemd (zie 2.1.3).    2.1.2 ONDERDELEN EN STRUCTUUR    Naargelang  de  bron,  het  eindverbruik  en  de  hieruit  voortvloeiende  technische  kenmerken  zoals  temperatuur,  druk  en  afstand,  verschilt  de  lay‐out  van  het  warmtenet.  Enkele  basiselementen  komen  echter  veelal  terug:  transmissie‐ leidingen, distributieleidingen, tussenstations en warmtebuffers.    Zoals tabel 1 weergeeft bestaan warmtenetten net als elektriciteitsnetten uit een  transmissie en distributiegedeelte. De pijpleidingen worden gedimensioneerd op  de  afstand,  de  totale  warmtevraag  en  het  temperatuurverschil  tussen  heen‐  en  retourleidingen.  Er  bestaan  leidingen  uit  staal  of  polyethyleen  en  de  kostprijs  kan variëren van 800 tot 2000 euro per lopende meter11.                                                             Dit is de energievorm, de term 'drager' wijst hier op het transporterende karakter van de energievorm waarbij  bijvoorbeeld elektriciteit van de bron wordt getransporteerd naar de eindverbruiker, om in een door stroom  aangedreven apparaat te worden omgezet in beweging. 

10

 Afhankelijk van de toepassing (transmissie of distributie) en de vorm van warmtetransport (via stoom of water). Deze  informatie werd gehaald uit het interview met P. Coomans en P. De Rache. 

11

28

  Afhankelijk van de specifieke karakteristieken van vraag en aanbod worden een  aantal tussenstations aangesloten op het net.  Deze stations fungeren als verdeler  van warmte en zorgen voor het instandhouden van de druk op het net. VAN BEEKUM  (2009)  identificeert  drie  soorten  stations:  collectiestations  die  de  warmte  onttrekken  aan  de  bron,  transferstations  die  de  warmte  verdelen  naar  verschillende  transmissie  en  distributienetten  en  distributiestations  die  de  warmte verdelen over het afnamegebied. Figuur 8 illustreert dit.    Figuur 8: Netstructuur en onderdelen. 

Bron: Van Beekum, 2009. 

 

  Naast deze tussenstations worden warmtenetten aangevuld door warmtebuffers  om  bepaalde  hoeveelheden  warmte  op  te  slaan  voor  later  gebruik.  Balancing  wordt  mogelijk  gemaakt  door  de  opslagkarakteristieken  van  warmte  (cfr.  2.4).  Buffers kunnen gepositioneerd worden aan de bron  (korte termijn piek‐opslag)  of  dichter  bij  het  afnamepunt  (korte  en  lange  termijn  opslag,  bijvoorbeeld  seizoensopslag via WKO12). Figuur 8 geeft de eerste optie weer.    Tenslotte kan het distributiesysteem ontworpen worden als een 2‐pijp, 4‐pijp en  een Ring systeem13.                                                                         12

  Warmte‐Koude Opslag: zie bijlage 2. 

13

 Voor verdere informatie zie VAN BEEKUM (2009). 

29

2.1.3 BUSINESSCASE    Zoals  af  te  leiden  valt  uit  de  kenmerken  van  warmtenetten  is  de  rendabiliteit  grossomodo afhankelijk van drie sterk intergerelateerde factoren  (REZAIE  & ROSEN,  2012):    1. de productiekost bij de bron  2. de kost van het netwerk  3. de verbindingskosten voor afname van warmte bij de eindgebruiker    Een  situatie  waarbij  lage  productiekosten  (bijvoorbeeld  in  het  geval  van  makkelijk  uit  te  koppelen  restwarmte  bij  een  industriële  installatie)  gepaard  gaan  met  een  lage  netwerkkost  (kleine  afstand  tussen  de  bron  en  enkele  grote  afnemers,  bijvoorbeeld  publieke  gebouwen)  en  een  lage  verbindingskost  (wanneer  bijvoorbeeld  enkele  nieuwbouwprojecten  gepland  worden,  waardoor  de  aanlegkosten  van  de  leidingen  heel  wat  lager  liggen)  zal  leiden  tot  een  aantrekkelijke omgeving voor investeringen in warmtenetten. Wanneer een van  deze factoren afwezig is, wordt de investering veelal onhaalbaar.  Het  is  hier  nuttig  even  stil  te  staan  bij  het  belang  van  grote  afnemers  voor  de  rendabiliteit  van  warmtenetten:  hoe  hoger  de  garantie  van  afname,  hoe  aantrekkelijker  de  businesscase.  Een  hoge  garantie  kan  veel  gemakkelijker  verzekerd  worden  door  één  grote  klant  dan  door  verschillend  kleine  klanten.  Deze grote klanten worden dan ook anchor loads genoemd.   

2.2 WARMTEBRONNEN (INPUTS)    Zoals uit de basiseigenschappen van warmtenetten reeds duidelijk werd, kan de  warmte ‐ gedistribueerd door warmtenetten ‐ voortkomen uit een divers aantal  warmtebronnen.  Dit  deel  tracht  een  gestructureerd  overzicht  te  geven  van  de  verschillende inputs aan de hand van twee criteria: het type warmtebron en de  technologie om de warmte te exploiteren.    Een  eerste  classificatie  deelt  warmtebronnen  in  naargelang  het  type  warmte  (als  BRON  aangeduid  in  het  volgende  overzicht).  Zo  kan  warmte  direct,  uit  fossiele  of  hernieuwbare  bronnen,  of  indirect,  onder  de  vorm  van  restwarmte,  worden  aangewend14.  Hieronder  volgt  een  beknopte  omschrijving  van  de  basistypes warmte.    Restwarmte  (indirect  gebruik)  is  globaal  gezien  de  centrale  basisinput  van  warmtenetten  waarrond  alle  andere  warmtebronnen  worden  gebruikt.  Een  opstelling  waarbij  een  WKK  de  basislast  voor  haar  rekening  neemt  gesteund  door  kleinschalige  gascentrales  ter  opvanging  van  de  pieklast  is  hier  het  klassieke voorbeeld van.   Restwarmte  kan  voortkomen  uit  verschillende  processen  waar  een  warmteoverschot  beschikbaar  is.  Hier  kan  bijvoorbeeld  gedacht  worden  aan                                                            Dit is ook de indeling die wordt gehanteerd voor de comparatieve studie van Euroheat (2011) betreffende de markt  voor DH. De meeste classificaties op basis van bronnen, en de beschikbare cijfergegevens, in Europa zijn gesteund op deze  indeling. 

14

30

elektriciteitsopwekking  in  WKK‐centrales  en  industriële  processen  zoals  uitkoppeling  bij  petrochemische  bedrijven.  De  bron  waarvan  dergelijke  restwarmte afkomstig is kan fossiel of hernieuwbaar zijn. Fossiele brandstoffen  hebben  momenteel  het  grootste  aandeel,  maar  hernieuwbare  warmtebronnen  kennen een continue groei. Dit laatste gebeurt geïntegreerd onder de vorm van  bijstook  in  kolencentrales  en  onafhankelijk  onder  de  vorm  van  diverse  nieuwe  technologieën zoals geothermie en de stook van biomassa.    In  de  lijn  van  het  toenemende  klimaatbewustzijn  en  de  schaarste  van  fossiele  brandstoffen  groeit  de  aandacht  voor  directe  toepassing  van  hernieuwbare  bronnen  in  warmtenetten  aanzienlijk  (REZAIE  &  ROSEN).  Deze  input  kan  zowel  als  basislast,  bijvoorbeeld  een  geothermische  warmtecentrale,  en  pieklast,  bijvoorbeeld een bijstookketel gevoed door houtpellets, dienen.    De  voornaamste  rol  die  fossiele  bronnen  in  collectieve  warmteopstellingen,  als  directe toepassing, vervullen is die van input voor hulp‐ en bijstook installaties.  Technologieën die draaien op fossiele bronnen laten toe zo efficiënt mogelijk op  piekvraag  te  reageren  (snelle  opstarttijden).  Veelal  wordt  aardgas  gebruikt  als  efficiënte en koolstofarme brandstof.    Wat  betreft  het  relatief  aandeel  van  deze  bronnen  in  warmtenetten  bestaan  weinig  gedetailleerde  gegevens.  De  laatst  beschikbare  cijfers  dateren  uit  2008  EUROHEAT  (2011)  en  identificeren  voor  de  EU27  restwarmte15  als  bron  met  het  hoogste aandeel (75%). Hiervan is het grootste deel afkomstig uit WKK, dit was  in  2003  68  procent  (DHC‐PLUS,  2009;  ECORYS,  2011).  Hierop  volgen  fossiele  brandstoffen  met  19  procent  en  (direct  aangewende)  hernieuwbare  bronnen  met bijna 6 procent.  Er  bestaat  echter  een  grote  variatie  tussen  verschillende  landen.  Het  aandeel  hernieuwbare  energiebronnen  binnen  stadswarmtenetten  bedraagt  zo'n  53  procent in Zweden maar slechts 7 procent in Duitsland en minder dan 5 procent  in  het  VK.  Het  merendeel  hiervan  (85  procent)  wordt  ingevuld  door  biomassa  waarnaast biogas en geothermie de grootste rol spelen (ECORYS, 2008).                                                                                         15

 Inclusief het indirect aangewende deel van het totaal aandeel hernieuwbare bronnen. 

31

Figuur 9: Type warmtebronnen voor warmtenetten. 

Euroheat&Power, 2011.  

 

  Een  tweede  classificatie  kan  gebeuren  op  basis  van  technologie.  Er  bestaan  namelijk diverse technologieën (als TECH aangeduid in het volgende overzicht)  die  resulteren  in  de  drie  bovenstaande  types  warmte  (cfr.  figuur  10).  Warmtekrachtkoppelingsinstallaties  (WKK’s),  Afvalverbrandingsinstallaties  (AVI’s), industriële processen, geothermische installaties en installaties op basis  van  hernieuwbare  brandstoffen,  worden  door  Euroheat&Power  (2006)  geïdentificeerd  als  de  vijf  strategische  inputs  voor  warmtenetten.  Naast  deze  strategische  inputs  bestaan  ook  nog  enkele  minder  verspreide  en  opkomende  technologieën  zoals  installaties  op  zonnewarmte,  nucleaire  warmte  en  warmtepompen.     Figuur 10: Inputs verdeeld naar technologie in warmtenetten 

Bron: Euroheat&Power (2012) 

32

 

Bijlage 1 bevat een overzichtsfiguur uit een studie naar de actuele bijdrage en de  geraamde (globale) potentiële bijdrage van vijf, als strategisch geïdentificeerde,  technologieën  aan  warmtenetten  binnen  Europa  (Euroheat&Power,  2006).  Hieruit  kan de conclusie getrokken worden dat er het meest potentieel te halen valt uit  direct  gebruik  van  geothermische  warmte  (90  procent),  gevolgd  door  restwarmte uit elektriciteitsproductie (5 procent) en biomassa als hernieuwbare  brandstof (4 procent), en ten slotte uitkoppeling van restwarmte in de industrie  en bij afvalverbranding (tezamen goed voor ongeveer 1 procent).   Het valt echter op te merken dat het gaat om een studie waarin wordt gewerkt  met data uit 2003, en dat het bovendien een raming betreft van het theoretische  potentieel.  Dit  laatste  is  van  groot  belang  gezien  de  lokale  (praktische)  context  waarin  warmtenetten  moeten  worden  bekeken.  De  aanwezigheid  van  een  warmtebron  betekent  namelijk  niet  dat  deze  ook  op  een  economisch  en  maatschappelijk verantwoorde manier kan worden aangewend. Zo concludeerde  het  ECN  (2011)  in  een  recente  studie  dat  het  nuttige  potentieel  voor  restwarmte  57  procent  bedraagt  van  de  aanvankelijk  geraamde  hoeveelheid  (100PJ)  via  de  Warmteatlas16.  Desalniettemin  concluderen  we  voor  dit  onderzoek  dat  via  de  gegeven  technologieën een aanzienlijk potentieel aan valoriseerbare warmte onbenut is,  en dat warmtenetten een oplossing kunnen bieden.    Het volgende deel van dit hoofdstuk geeft een overzicht van de meest courante  inputs  van  warmtenetten  op  basis  van  beide  classificaties  (cfr.  tabel  2).  We  bespreken  ter  referentie  ook  de  meest  courante  vorm  van  warmteopwekking  vandaag  in  Vlaanderen  en  het  merendeel  van  de  EU‐landen:  individuele  warmteopwekking (cfr. onderstaand kader).    Tabel 2: Classificatie inputs warmtenetten, inclusief conventionele warmteproductie.  Type aanwending 

Bron (energievorm) 

Technologie 

0. Conventioneel 

GAS EN STOOKOLIE /  HERNIEUWBAAR 

Stookketel op individuele schaal. 

A. Indirect 

1. RESTWARMTE (RW) 

1. WKK  2. Industriële RW  3. AVI 

B. Direct 

2. HERNIEUWBARE ENERGIE 

4. Geothermische Energie  5. Hernieuwbare Brandstoffen  6. Andere Innovatieve technologieën 

3. FOSSIELE ENERGIE 

7. Backup en pieklast installaties,  verbrandingsmotoren. 

Bron: eigen analyse. 

                                                        

16 Overzichtskaart van de vraag naar en het aanbod van warmte opgesteld in opdracht van 

AgentschapNL. Voor meer informatie: zie http://www.agentschapnl.nl/programmas‐ regelingen/warmteatlas‐nederland. 

33

KADER: CONVENTIONELE WARMTEOPWEKKING. (BRON 0)   

De  meest  gebruikelijke  manier  om  te  voorzien  in  de  behoefte  voor  ruimteverwarming  is  via  stookinstallaties op microschaal (niveau van de individuele vraag). Het merendeel van dergelijke  installaties  wordt  gevoed  door  aardgas  (48%)  en  stookolie  (39%)  waarbij  aardgas  de  grootste  groei  kent  (95,4  procent  van  de  residentiële  nieuwbouw  in  2009  installeerde  een  installatie  op  aardgas  als  hoofdverwarming)17.  Vlaanderen  beschikt  over  een  uitgebreid  gasdistributienet  waardoor  aardgas  het  grootste  aandeel  heeft  in  de  totale  warmtevoorziening  voor  gebouwen  (EMIS, 2011).  

  De  fossiele  inputs  worden  in  een  boilersysteem  efficiënt  (energetisch)  omgezet  in  warmte,  het  gemiddelde  rendement  bedraagt  hier  96  procent  (VAN  BEEKUM,  2009),  waarna  opgewarmd  water  doorheen  een  systeem  van  leidingen  stroomt  om  warmte  af  te  geven  aan  de  omgeving  via  radiatoren .     De  opwekking  gebeurt  hoofdzakelijk  op  een  temperatuur  rond  de  90°C  waarna  het  gedistribueerde  water  na  de  verwarmingscylus  te  hebben  doorlopen  nog  70°C  aan  warmte  overhoudt.  Nieuwe  systemen  kunnen  werken  met  lagere  temperaturen  tot  45°C  bij  opwekking.  Voor  de  distributie  is  echter  een  grotere  oppervlakte  nodig  om  de  warmte  af  te  geven  aan  de  omgeving.  Voor  waterverwarming  is  een  minimumtemperatuur  nodig  om  Legionella  te  voorkomen.    Het  voordeel  aan  individuele  systemen  is  dat  ze  een  gevestigde  waarde  zijn  in  het  warmtelandschap:  ze  zijn  alomtegenwoordig,  betrouwbaar  en  de  investerings  –en  operationele  kosten zijn relatief goed in te schatten. Nadelen zijn de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen,  de  inefficiënte  exergetische  prestaties  in  vergelijking  met  collectieve  systemen  (zie  1.4,  kader  exergie) en de impact op het milieu. 

  BRON 1: RESTWARMTE    Zoals  hiervoor  reeds  gesteld  biedt  de  infrastructuur  van  warmtenetten  een  oplossing voor een groot, vandaag veelal verwaarloosd deel, van het beschikbare  aanbod aan restwarmte. Vanuit exergetisch perspectief (cf. punt 1.4), en met oog  op  de  grenzen  van  de  fossiele  voorraden,  is  het  van  belang  voor  het  globale  energiesysteem dat restwarmte zo goed mogelijk wordt aangewend.    TECH 1: Warmtekrachtkoppeling (WKK)    Warmtekrachtkoppeling  is  ‘de  gelijktijdige  omzetting  van  een  energiestroom  in  kracht (mechanische energie) en warmte met een nuttige bestemming’  (MIRA, 2011)  op industrieel niveau, stadsniveau of op de schaal van individuele huishoudens.  In  de  meeste  gevallen  wordt  de  mechanische  energie  aangewend  voor  de  productie van elektriciteit ‐ waadoor WKK in de prakijk synoniem staat met de  gezamenlijke opwekking van elektriciteit en warmte ‐ maar deze kan evengoed  worden  gebruikt  ter  aandrijving  van  industriële  processen.  Dit  deel  bespreekt  echter de meest gangbare vorm van WKK.  In  vergelijking  met  het  klassieke  systeem  met  gescheiden  opwekking  ‐  waarbij  gebouwen  elektriciteit  halen  van  het  centrale  net  en  warmte  uit  individuele  individuele  systemen  ‐  is  met  WKK  een  aanzienlijke  verbetering  mogelijk.  Dit  komt  enerzijds  doordat  warmte  collectief  efficiënter  kan  worden  geproduceerd                                                           17

 Dit zijn de meest recente overzichtscijfers voor huishoudelijke verwarming (2001) uit de Energiebalans van 2011. 

34

en  anderzijds  omdat  primaire  energie  nuttiger  wordt  aangewend  door  er  eerst  elektriciteit uit te halen.    Zo kan de efficiëntie van klassieke thermische elektriciteitscentrales opgedreven  worden van 30‐55 procent naar 80‐90 procent  (COGEN  VLAANDEREN, 2006). Figuur 11  hieronder  llustreert  het  verschil  tussen  gezamenlijke  (links)  en  gescheiden  opwekking  (rechts).  Via  WKK  kan  een  input  van  100  brandstof  met  een  elektrische (E) en thermische efficiëntie (Q) van respectievelijk 35 en 50 procent  een nuttige output leveren van 85, waarbij 15 procent van de resterende warmte  verloren  gaat  aan  de  omgeving.  Voor  dezelfde  output  is  bij  gescheiden  opwekking een input van 120 nodig waarbij finaal 35 procent van de ingevoerde  energie verloren gaat.     Figuur 11: Warmtestromen WKK vs individuele opwekking 

Bron: Cogen Vlaanderen, Handboek WKK (2006). 

  Uit  de  definitie  blijk  reeds  het  decentrale18  karakter  van  de  technologie:  er  is  behoefte aan een warmtevraag19 om het aanbod aan warmte op te vangen en een  nuttige  bestemming  te  geven.  Het  transport  naar  die  warmtevraag  gebeurt  via  een warmtenet, waardoor de ontwikkeling van WKK direct gekoppeld is aan de  ontwikkelig van warmtenetten.    Warmtekrachtkoppeling  kan  de  energie  die  nodig  is  voor  energieproductie  uit  een divers aantal bronnen halen. Zo zijn er:     technologieën  die  volledig  berusten  op  fossiele  brandstoffen  zoals  steenkool en (voornamelijk) aardgas. Deze technologie vertegenwoordigt  vandaag  het  grootste  aandeel  in  het  WKK  landschap  (COGEN  VLAANDEREN,  2009).   technologieën  waarbij  een  combinatie  van  fossiel  en  hernieuwbaar  als  input  dient,  zoals  bijstook  van  biomassa  in  steenkoolcentrales.  Dit  is  tevens  de  meest  efficiënte  omzettingswijze  van  biomassa  naar                                                            Een thermische installatie wordt pas een WKK installatie genoemd wanneer de in normale omstandigheden verspilde  energie een nuttige bestemming krijgt. Om te voldoen aan deze voorwaarde is een transportleiding vereist waardoor uit  economische overwegingen een decentrale lokalisatie van de centrale nabij de vraag gewenst is (bijvoorbeeld  proceswarmte binnen industrieterrein, gebouwenverwarming in stadskernen). 

18

 of koudevraag, wanneer voorzien wordt in absorbtiekoelmechanismen (GEMEENTE AMSTERDAM, 2010).  Koudevoorziening kan gebeuren over het net of omzetting achter de meter. Wanneer een WKK ook voorziet in de  koudevraag spreekt men van Trigeneratie (COGEN VLAANDEREN, 2006). 

19

35



elektriciteit waardoor deze vandaag dan ook het meest wordt gebruikt20.  Hierbij moet rekening gehouden worden met het efficiëntieverlies dat kan  optreden,  zo  wordt  een  limiet  van  10  procent  bijstook  aangehaald  om  aanzienlijke  investeringen  in  aanpassing,  onderhoud  en  slijtage  te  vermijden (IEA, 2011).  koolstofneutrale  technologieën  die  volledig  berusten  op  duurzame,  groene  energiebronnen  zoals  lokale  WKK’s  met  input  van  lokale  restproducten  van  bosbouw.  Dit  is,  op  vlak  van  thermische  elektriciteitsopwekking, het beste alternatief: duurzame energie met een  hoge energie‐inhoud wordt zo efficiënt mogelijk aangewend. Cogeneratie  kan berusten op verbranding, vergisting of verdamping.  

  Volgens  VMM (2011) is naargelang de warmte‐ en elektriciteitsvraag een indeling  mogelijk naar techniek en vermogen. Enerzijds wordt een onderscheid gemaakt  tussen  topping  en  bottoming  (VITO,  2009)  systemen,  waarbij  in  het  eerste  geval  warmte  wordt  geproduceerd  als  bijproduct  van  elektriciteitsopwekking  (elektriciteit  +  warmte)  en  in  het  tweede  geval  restwarmte  uit  industriële  processen  wordt  gevaloriseerd  in  elektriciteitsopwekking  (warmte  +  elektriciteit).  Anderzijds  is  onderscheid  mogelijk  tussen  gewone  WKK  op  grote  industriële schaal, mini‐WKK in de tertiaire sector en micro‐WKK op residentieel  niveau.     Momenteel  vormen  grootschalige  WKK’s  voor  elektriciteitsproductie,  in  het  perspectief  van  grootschalige  warmtenetten  waarbij  synergetische  effecten  optreden,  de  aantrekkelijkste  input.  Ze  bieden  een  stabiele  input  en  worden  veelal  als  hoofdcentrale  ingeschakeld  in  het  net.  Kleinschalige  WKK  staat  momenteel  op  de  rand  van  doorbraak  (COGEN  VLAANDEREN,  2006),  het  is  afwachten  wat de rol kan zijn van dergelijke decentrale opwekking in warmtenetten.    TECH 2: Uitkoppeling van industriële restwarmte    Grote  industriële  bedrijven  zijn  afhankelijk  van  hoogwaardige  warmtestromen  om  hun  corebusiness  op  gang  te  houden  en  veelal  is  het  warmtegebruik  opmerkelijk  hoger  dan  het  elektriciteitsverbruik  (AGENTSCHAP  NL,  2011).  Deze  warmtestromen  kunnen  hun  oorsprong  vinden  in  het  productieproces  of  energieprocessen.     Naast  de  warmtestromen  die  gebruikt  worden  als  energie‐input  voor  de  kernprocessen  dergelijke  onderneming  worden  heel  wat  (rest)warmtestromen  de  lucht  in  geblazen  of  aan  het  water  geloosd.  Afhankelijk  van  de  bron  kan  20  (bijvoorbeeld  schoorsteen  stoomketel)  tot  90  procent  (bijvoorbeeld  persluchtcompressor)  restwarmte  beschikbaar  zijn.  Agentschap  NL  pleit  hier  voor het ‘Schillenmodel’ (cfr. figuur 12) als raamwerk voor de optimalisatie van  restwarmtevalorisatie.                                                              83 procent van de 2,7 procent hernieuwbare energie in Vlaanderen  is afkomstig van biomassa. Hiervan wordt het  merendeel aangewend als bijstook. Gezien de beperkte aanwezigheid en het beperkte potentieel van biomassa in België  werden hiervoor in 2008 naar schatting 400.000 ton aan houtpellets geïmporteerd (IEA Bioenergy, 2009). 

20

36

Figuur 12: Het Schillenmodel ter optimalisatie restwarmtestromen 

   

Bron: Warmtetools Industrie (Agentschap NL, 2011) 

  Dit  model  suggereert  een  volgorde  van  aanpak  waarbij  industriële  ondernemingen vooreerst de interne processen thermodynamisch optimaliseren  om uiteindelijk, wanneer nog onbestemde restwarmte beschikbaar is, een blik te  werpen  op  collectieve  valorisatieprojecten  binnen  of  buiten  het  bedrijventerrein21.  Op  deze  manier  worden  de  meest  kosteneffectieve  maatregelen  eerst  genomen.  Agentschap  NL  lijst  voor  de  concrete  analyse  de  meest bekende  tools op – zoals de Pinch en de Sankey analyse – die voor diverse  situaties  kunnen  worden  aangewend.  Het  is  dus  slechts  interessant  industriële  restwarmte te valoriseren via warmtenetten wanneer eerst maximaal aandacht  werd besteed aan de voorgaande stappen. Wanneer hieraan voldaan is kan een  warmtenet  een  duurzame  bestemming  geven  aan  de  nog  beschikbare  restwarmte.    Afhankelijk  van  de  locatie  van  de  energievraag,  het  patroon  van  de  vraag,  het  temperatuurniveau  en  het  aanbodpatroon  kan  de  aantrekkelijkheid  van  de  uitkoppeling  van  restwarmte  worden  geëvalueerd.  Veelal  is,  gezien  grote  industriële  ondernemingen  een  continu  productieproces  aansturen,  een  continue  base‐load  beschikbaar  (DE  GRAEVE,  2011).  Dit  in  tegenstelling  tot  intermittente hernieuwbare bronnen zoals wind‐ en zonne‐energie. Zo wordt in  Zweden  bijvoorbeeld  10  procent  van  de  warmte  gehaald  uit  industriële  restwarmte (RES‐H POLICY, 2009).     TECH 3: Afvalverbrandingsinstallatie (AVI)    Naast  restwarmte  uit  elektriciteitsproductie  en  industriële  processen  valt  ook  warmte te valoriseren bij afvalverbrandingsinstallaties. Bij de totale verbranding  van afval in de EU is naar schatting bijna 40 procent afkomstig van huishoudelijk  (EUROSTAT, 2012). Het toekomstig potentieel van energie uit afval is afhankelijk van  de mate waarin de materialenkringloop gesloten wordt en de milieuvereisten die  worden  opgelegd  aan  verbrandingsinstallaties.  AVI’s  vormen  vanwege  de  constante toelevering van afval een stabiele basisinput voor warmtenetten.                                                              Veelal is warmte van 80‐120°C niet meer bruikbaar voor industriële toepassingen (De Graeve, 2011), deze warmte is  echter perfect inzetbaar voor centrale verwarmingssystemen die veelal opereren op een temperatuur van 90°C. 

21

37

De  afvalverbrandingsinstallatie  van  Mirom  te  Roeselare  is  quasi  24  op  24  uur  beschikbaar  (meer  dan  8200  uur  per  jaar)  om  water  aan  een  temperatuur  van  110°C  via  een  warmtenet  te  leveren  aan  21  diverse  klanten  waaronder  gebouwen  en  publieke  instellingen.  De  totale  warmteproductie  bedraagt  gemiddeld  30.000MWh  per  jaar,  48%  hiervan  is  afkomstig  van  huishoudelijk  afval  onder  de  vorm  van  biomassa.  Als  back‐up  is  een  centrale  gasinstallatie  voorzien met een capaciteit van 7MW. Naast de directe aanwending van warmte  uit afvalverbranding werd in 2008, op de sinds 1976 operationele AVI, nog een  ORC‐systeem  aangesloten  voor  elektriciteitsopwekking  op  180°C.  De  17.000  MWh  geproduceerde  elektriciteit  wordt  voor  de  helft  intern  aangewend  bij  het  verbrandingsproces en voor de helft aan het net geleverd, goed voor circa 2500  gezinnen (MIROM, 2012).    In  België  wordt  vandaag  70  procent  van  de  energetische  afvalverbranding  omgezet in elektriciteit en 30 procent in warmte (IEA STATS, 2011).     BRON 2: HERNIEUWBARE BRONNEN    Het aandeel hernieuwbare energiebronnen kent, als directe toepassing, een  geleidelijke stijging in de totale output van warmtenetten. Van ongeveer 2  procent in 1990 naar bijna 7 procent in 2008. Vooral bij technologieën waarbij  de primaire input slechts laagwaardige warmte kan opleveren, of technologieën  die kunnen dienen als pieklast capaciteit, is het interessant te opteren voor een  directe aanwending van warmte. Het eerste is het geval bij geothermische  warmte waarbij het rendement van onmiddellijke aanwending van warmte aan  een temperatuur van bijvoorbeeld 80°C efficiënter is dan aanwending voor  elektriciteitsproductie. Bij het tweede geval kan biomassa onder de vorm van  geconcentreerde houtpellets met een hoge energiedichtheid een interessante  toepassingen leveren. Hieronder volgt een overzicht van enkele belangrijke  technologieën die vandaag reeds een duurzame input leveren aan verschillende  warmtenetten.    TECH 4: Geothermische Energie    Bij  het  benutten  van  geothermische  energie  wordt  beroep  gedaan  op  twee  geologische  basisprincipes  waaruit  warmte  ontstaat.  Enerzijds  is  er  warmte  die  vanuit  de  aardkern  naar  de  oppervlakte  stroomt.  Deze  zogenaamde  diepe  warmteflux  is  heterogeen  verdeeld  over  het  aardoppervlak  vanwege  het  soms  aanzienlijke verschil in doorlaatbaarheid van de ondergrond. Anderzijds bestaat  een  ondiepe  warmteflux  die  ontstaat  uit  natuurlijk  radioactief  verval  in  de  aardkorst.  Deze  flux  hangt  af  van  de  dikte,  ouderdom  en  samenstelling  van  de  korst.   Naast  deze  natuurlijke  processen,  waarbij  warmte  in  de  ondergrond  ontstaat,  halen bepaalde ondiepe geothermische technieken, zoals warmte‐koude opslag,  voordeel uit de opslagkenmerken van de ondergrond. Gezien de temperatuur van  de  aarde  al  op  enkele  meters  constant  is  kan  via  een  systeem  met  twee  putten  (doublet  systeem)  seizoens‐warmte  op  beperkte  diepte  worden  opgeslagen  tot  deze weer nuttig kan worden aangewend (VITO, 2010).     38

De  gegenereerde  geothermische  warmte  kan  direct  worden  aangewend  als  warmte  of  indirect  als  elektriciteit.  Gezien  de  hoge  temperatuur  die  vereist  is  voor  het  thermisch  genereren  van  elektriciteit  (VITO,  2012)  is  uit  economisch  oogpunt  het  eerste  alternatief  aantrekkelijker.  Bijlage  2  classificeert  de  verschillende exploitatievormen van geothermische energieopwekking op basis  van diepte in een overzichtstabel.     De  direct  gebruikte  warmte  kan  vanwege  het  constante  karakter  een  nuttige  bijdrage  leveren  aan  warmtenetten  als  base‐load.    Wanneer  de  regeneratiecapaciteit22  niet  wordt  overschreden  kan  deze  technologie  dus  een  duurzame  input  leveren  voor  collectieve  warmtedistributie.  Een  voorbeeld  hiervan  is  het  momenteel  lopende  project  ‘Aardwarmte  Den  Haag’  waarbij  op  2.000m  diepte  warmte  op  70°C  wordt  gewonnen  voor  zo’n  4000  nieuwe  en  bestaande  woningen.  Het  stadsverwarmingsnet  wordt  integraal  aangevoerd  door  aardwarmte  met  uitzondering  van  een  hulpketel  op  aardgas  voor  de  piekvraag en back‐up. Stadswarmte uit geothermie is, ondanks het aanzienlijke  potentieel, beperkt in toepassing gezien de sluitende bevoorradingsvoorwaarde  voor  woningen  is  dat  zij,  althans  in  dit  geval,  over  een  lage  temperatuurverwarmingssysteem moeten beschikken (aanvoertemperatuur van  70°C  in  plaats  van  het  gebruikelijke  90°C).  Voor  nieuwe  woningen  worden  aanpassingsmogelijkheden bekeken (AARDWARMTE DEN HAAG, 2012).    Wat betreft het potentieel van Geothermie in Vlaanderen stelt VITO (2010) dat het  voor diepe systemen beperkt is tot gebieden in het zuiden van West‐Vlaanderen  en in de Kempen. EGS‐systemen (cfr. bijlage 2) zijn overal toepasbaar, maar een  stuk duurder. Er werd ook gewezen op het feit dat geothermische projecten een  volwaardig  alternatief  kunnen  zijn  voor  WKK  en  andere  technieken  voor  warmteopwekking  indien  gelijkwaardige  financiële  steunmaatregelen  worden  gehanteerd.  Verder  wordt  de  nadruk  gelegd  op  het  heterogene  karakter  van  geothermie en de noodzaak om projecten geval per geval te evalueren.    TECH 5: Hernieuwbare Brandstoffen    In  de  EU  ging  van  de  totale  hernieuwbare  brandstoffen  in  2003  slechts  12  procent  naar  WKK  en  warmtecentrales.  Het  merendeel  werd  geconsumeerd  op  individueel niveau voor het verwarmen van rurale gebouwen (55 procent). Van  de biobrandstoffen die in 2003 werden benut in WKK en warmtecentrales werd  67  procent  omgezet  in  warmte  en  33  in  elektriciteit  (EUROHEAT&POWER,  2006).  Wat  betreft  de  directe  toepassingen  van  hernieuwbare  brandstoffen  ter  productie  van  warmte  voor  injectie  in  warmtenetten  lijken  zich  twee  aannemelijke  systemen aan te bieden:  1.  Laagwaardige  brandstoffen  in  warmtecentrales.  Waar  geen  rendabele  omzetting  mogelijk  is  in  elektriciteitscentrales  kan  via  rechtstreekse  warmteopwekking nog het maximum aan energie uit dergelijke bronnen worden  gehaald.                                                            Geothermische zones hebben een bepaalde overdrachts‐ en opslagcapaciteit. Bij het onttrekken van warmte uit te  bodem moet wat betreft de snelheid en benuttigde volume rekening gehouden worden met de capaciteit van de  ondergrond om opnieuw warmte uit de verschillende fluxen te absorberen. 

22

39

  2. Hoogwaardige brandstoffen in pieklast en back‐upcentrales. Net als de fossiele  variant  kunnen  hoogwaardige  biobrandstoffen  ingezet  worden  als  input  voor  flexibele installaties om in te spelen op variaties in de vraag en onderhoud.    TECH 6: Diverse (emergente) innoverende technologieën    Minder  gebruikte  technologieën  zijn  onder  meer  concentrated  solar  power,  elektrische  boilers,  warmtepompen  en  nucleaire  warmte.  Gezien  deze  slechts  een  marginaal  aandeel  invullen  in  de  totale  warmteflux  in  warmtenetten,  en  slechts weinig globale data beschikbaar is, worden deze hier niet besproken.    BRON 3: FOSSIELE BRONNEN    Fossiele  bronnen  die  op  een  directe  manier  worden  aangewend  voor  de  productie  van  warmte  worden  meestal  ingezet  onder  de  vorm  van  back‐up  of  pieklast‐installaties. De reden hiervoor is dat mechanismen op fossiele bronnen  nog  steeds  de  meest  efficiënte  manier  zijn  om  snel  een  grote  hoeveelheid  warmte te produceren. De meest voorkomende inputs zijn gascentrales.   

2.3 HOE PASSEN WARMTENETTEN IN DE BOVENSTAANDE TRANSITIE EN  WARMTEPROBLEMATIEK?     Concluderend  uit  2.1  en  2.2  bestaat  het  doel  van  een  warmtenet  dus  uit  het  zo  efficiënt  mogelijk  distribueren  van  warmte  tot  bij  een  entiteit  die  deze  warmte  nuttig kan aanwenden voor verwarmings‐ of koelingsbehoeften23. In relatie met  deel I merken we dat met deze technologie wordt ingespeeld op stappen twee en  drie van het NSS‐model:    1. Hergebruik van reststromen. Warmtenetten faciliteren op een collectief  niveau de nuttige aanwending van externe24 reststromen.  2. Gebruik van hernieuwbare energiebronnen. Warmtenetten faciliteren  de  aansluiting  van  veelal  laagwaardige  (lowex)  hernieuwbare  energiebronnen  die  het  meest  geschikt  zijn  voor  de  productie  van  warmte.    Bij  een  grootschalige  implementatie  van  warmtenetten  kan  dus  een  aanzienlijk  aandeel  primaire  energie  worden  bespaard  door  enerzijds  de  efficiëntere  benutting van bestaand energieverbruik en anderzijds de benutting van anders  niet  of  inefficiënt  gebruikte  laagwaardige  hernieuwbare  energievormen25.  Onderstaand figuur verduidelijkt dit.                                                            Verwarming als input (‘brandstof’) voor koeling wordt mogelijk gemaakt door toepassing van adsorptie‐ en absorptie  technieken. 

23

 Extern wijst hier op het feit dat de reststroom afkomstig is van buiten de consumerende entiteit, zoals een huishouden  dat voor haar warmtebehoefte wordt bevoorraad door de restwarmte van staalbedrijf. 

24

 Een voorbeeld hiervan is restafval uit de houtnijverheid. Deze energiebron vergt centrale verwerking voor een  rendabel verbruik (DHCAN, ND). 

25

40

  Figuur 13: warmtenet als facilitator voor efficiënt energiegebruik.  Elektriciteitscentrale  WKK‐centrale  Afvalverbrandingsinstallatie  Ongebruikte restwarmte  ondergrondse stromen  Industriële producent 

Warmtenet als  facilitator 

‐‐‐‐‐‐‐‐> 

Warmteleverancier met afval  als energiebron  Geothermische warmte‐ centrale  Restwarmteleverancier 

Bron: eigen analyse.   

Warmtenetten dragen dus indirect bij tot de invulling van de doelstellingen van  Europa  (en  dus  Vlaanderen)  inzake  hernieuwbare  energiebronnen  (2009/28/EC)  en direct  tot de doelstellingen  inzake  energie‐efficiëntie  (COD(2011)0172).  Ecorys  (2008) stelt dat er twee strategieën zijn om deze doelstellingen te ondersteunen,  namelijk;    1. de facilitatie van de initiatie en uitbreiding van warmtenetten en  2. het verhogen van het aandeel hernieuwbare bronnen in warmtenetten.    Wanneer  eenmaal  een  infrastructuur  is  aangelegd  kan  de  tweede  strategie  met  hogere  efficiëntie  worden  toegepast  in  vergelijking  met  de  integratie  van  individuele systemen op microniveau (zie kader). Het is namelijk efficiënter om  een  beperkt  aantal  grote  hernieuwbare  projecten  te  initiëren  dan  een  groot  aantal  kleine  projecten  (ECORYS,  2008).  Voor  een  uitgewerkt  overzicht  van  de  aandachtspunten  in  het  huidige  beleid  waarop  warmtenetten  een  oplossing  kunnen  bieden  wordt  verwezen  naar  het  Voorstel  van  Resolutie  betreffende  Warmtenetten (MARTENS 2012)26.    KADER: COLLECTIEVE VERSUS INDIVIDUELE SYSTEMEN    Een  frequent  aangehaald  discussiepunt  bij  de  wenselijkheid  van  warmtenetten  als  energie‐ oplossing is het toekomstperspectief naar zeer energiezuinige‐ en passiefwoningen  (PBL  &  ECOFYS,  2011). Punt 2.1.3 toonde reeds aan dat om economische en transitionele redenen warmtenetten  naargelang de context moeten worden beoordeeld. Bepaalde situaties rechtvaardigen een aanpak  'achter de meter' of op microschaal. Andere situaties lenen zich meer tot een macro‐aanpak op  collectief niveau.    Hierop aanvullend wijzen PÖYRY & FABERMAUNSELL (2009) op het feit dat warmtenetten een oplossing  zijn  voor  situaties  waar  individuele  groene  oplossingen  restricties  kennen  onder  de  vorm  van  beschikbare  grond‐  en  dakoppervlakte,  aanwezigheid  van  schoorstenen  en  de  mogelijkheden  voor biomassa en afvalbehandeling (zoals anaërobische verwerking). In dergelijke omgeving zijn  de CO2‐reductiekosten van collectieve systemen bovendien lager.    Naast collectieve systemen zullen volgens dezelfde bron, omwille van de prominentie van gas als  warmte‐input  op  korte  termijn,  investeringen  in  individuele  systemen  vereist  zijn  om  de  door  Europa opgelegde energiedoelstellingen 2020 te halen (2009/28/EC).    

                                                          Nog niet beschikbaar via de site van het Vlaams Parlement, wel reeds publiek gemaakt via het Symposium  warmtenetten op 27 Januari, zie referenties. 

26

 

41

Concluderend stellen we dus dat beide oplossingen complementair zijn aan elkaar. Onderstaand  figuur  vat  dit  samen.  Landelijke  gebieden  lenen  zich  tot  individuele  optimalisatie  van  warmtebenutting  en  stedelijke  gebieden  vormen  een  aantrekkelijke  omgeving  voor  warmtedistributie door collectieve systemen.    Figuur 14: bebouwingsdichtheid en omvang als criteria voor warmteleveringssystemen 

Bron: EDN (2007). 

 

  Samenvattend toont bovenstaand kader aan dat zowel individuele als collectieve  systemen zullen nodig zijn in de toekomstige (groene) warmtevoorziening. PÖYRY  & FABERMAUNSELL (2009) vatten de beleidsimplicaties hiervan als volgt samen: " [...]  should Government decide to intervene to support the development of standalone  renewable heat in builtup areas, it would be inconsistent not to do so for the  district heating options". Dit werd reeds verstaan door Vlaams minister Van den  Bossche die stelt dat "om de afspraak met de EU voor 13 procent duurzame  energie (in 2020) te halen warmtenetten noodzakelijk zullen zijn" (WARMTENETWERK,  2012). 

2.4 VOORDELEN VAN WARMTENETTEN    Naast  de  voordelen  die  uit  de  beschrijving  van  de  bronnen  van  warmtenetten  naar boven kwamen, brengen warmtenetten nog een aantal additionele positieve  maatschappelijke  effecten  met  zich  mee.  Hieronder  volgt  een  resumerend  overzicht  in  navolging  van  het  werk  van  REZAIE  &  ROSEN  (2012).  Er  wordt  onderscheid  gemaakt  tussen  voordelen  voor  de  brede  maatschappij,  de  lokale  gemeenschap en de eindgebruiker.                             

42

Tabel 3: Voordelen van warmtenetten  Maatschappelijk  Bevoorradingszekerheid  Kosteneffectiviteit  Emissiereducties en luchtkwaliteit  Lokale gemeenschap 

Lokale benutting energiestromen 

Eindgebruiker 

Voordelen tegenover conventionele systemen. 

Bron: Rezaie & Rosen (2012), DHCAN (nd).   

2.4.1 MAATSCHAPPELIJKE VOORDELEN      2.4.1.1 Energiebevoorradingszekerheid    De  EU27  was  in  2010  voor  bijna  53  procent  van  haar  energiebevoorrading  afhankelijk  van  de  rest  van  de  wereld  (EUROSTAT,  2012).  Dit  zorgt  voor  riskante  situaties  wat  betreft  de  bevoorradingszekerheid,  tevens  een  van  de  centrale  doelen  van  de  energiepolitiek  van  de  EU  (COM(2010)639  final).  Warmtenetten  leveren op volgende vlakken een deel van het antwoord (DHCAN, 2003);     Het  gebruik  van  lokale  brandstoffen  en  energiebronnen  die  op  individuele  schaal moeilijk te behandelen zijn. Zo faciliteerden warmtenetten in Zweden  de  groei  van  warmteproductie  uit  ongeraffineerde  biomassa,  huishoudelijk  afval en geothermie (RES‐H POLICY, 2009).     De  lichtere  belasting  van  het  elektricteitsnetwerk  door  decentraal27  opgewekte stroom (bij WKK).     Reductie van de vraag naar elektrische energie door het gebruik van warmte  voor warmte‐ en koelingstoepassingen.     Loskoppelen  van  elektriciteit‐  en  warmteproductie  door  energieopslag  (bijvoorbeeld via seizoensopslag met WKO28‐systemen).      Technologieneutraal  karakter  van  warmtenetten  ('fuel  flexible')  en  lange  levensduur.  Naargelang  de  energievraag  en  de  (toekomstig)  beschikbare  technologieën  kan  het  net  worden  geoptimaliseerd  aan  de  lokale  omstandigheden. Dit geeft de mogelijkheid om naargelang beleidsprioriteiten  te  switchen  tussen  energiebronnen.  EDN  (2007)  wijst  erop  dat  warmtenetten   "belangrijke  randvoorwaarden  scheppen  voor  verdere  innovaties  in  de  energievoorziening  zoals  de  inzet  van  grootschalige  duurzame  bronnen".  Een  collectieve  omschakeling  naar  meer  duurzame  bronnen  is  bovendien  gemakkelijker dan een gedragsverandering bij elke individuele burger.                                                           27

 Decentraal wordt hier gebruikt in vergelijking met (centrale) elektricteitscentrales en wijst dus op het lokale karakter. 

 WKO staat voor Warmte Koude Opslag en maakt gebruik van het isolerend karakter van de ondergrond om warmte of  koude op te slaan op een diepte tussen 20 en 200m (Taskforce WKO, 2009). Zie ook deel  I/WaaromDH?/Inputs/Geothermische energie. 

28

43

2.4.1.2 Kosteneffectiviteit    Gezien  de  vereiste  langetermijnvisie  investeringen  in  warmtenetten  en  de  diversiteit naargelang lokale omstandigheden is het niet mogelijk een eenduidig  antwoord  te  formuleren  op  de  vraag  naar  superieure  rendabiliteit.  Warmtenetten  mogen  dan  ook  niet  enkel  op  basis  van  korte‐termijn  rendabiliteitswensen  worden  beoordeeld  maar  moeten  een  oordeel  krijgen  vanuit  transitieperspectief.  Toch  kunnen  we  een  aantal  tastbare  voordelen  afleiden bij het gebruik van warmtenetten tegenover individuele systemen;      centrale bediening en onderhoud zorgt voor minder operationele kosten,     uit  een  groot  aantal  bronnen  kan  de  meest  effectieve  mix  worden  gekozen  voor een optimale bevoorrading,     er ontstaan economies of scale waarbij de vraagprofielen van gebruikers en  de aanbodprofielen van producenten door de beheerders van het net kunnen  worden gebalanceerd. Op die manier is minder primaire energie nodig voor  een zelfde aantal verbruikers.    2.4.1.3 Emissiereducties en luchtkwaliteit    Zoals uit het voorgaande deel reeds kan worden afgeleid kunnen warmtenetten  schadelijke  emissies  van  broeikasgassen  op  twee  manieren  reduceren  (REZAIE  &  ROSEN, 2012);      dankzij  de  facilitatie  van  lowex  hernieuwbare  energiebronnen  en     dankzij  het  vervangen  van  inefficiënte  individuele  verwarmingsketels.    Daarnaast  is  verbetering  mogelijk  in  de  luchtkwaliteit  aangezien  centrale  installaties  beter  voorzien  zijn  op  zo  een  efficiënt  mogelijke  verwerking  van  de  uitlaatgassen (cfr. Figuur 15).    Figuur 15: Individuele opwekking versus centrale opwekking. 

Bron: DHCAN, nd                       

44

 

 

2.4.2 VOORDELEN VOOR DE LOKALE GEMEENSCHAP    Op lokaal niveau dragen warmtenetten bij tot een energiebeheer dat afgestemd  wordt  op  lokale  belangen.  Bovendien  zorgen  ze  voor  en  optimaal  gebruik  van  lokale  energiebronnen  (wat  de  energietransport  minimaliseert)  wat  lokale  werkgelegenheid  met  zich  kan  meebrengen.  Daarnaast  blijft  energiekapitaal  in  de eigen gemeenschap ciruculeren (REZAIE & ROSEN, 2012).    2.4.3 VOORDELEN VOOR DE EINDGEBRUIKER    De  voornaamste  voordelen  van  warmtenetten  voor  de  gebruikers  zijn  verminderde  verwarmingskosten,  gebruikersgemak,  verhoogde  veiligheid,  minder ruimteverbruik van de warmte‐installatie en grotere betrouwbaarheid.   

2.5 SITUATIE VAN WARMTENETTEN VANDAAG     Ondanks de hierboven uiteengezette voordelen en de potentiële bijdrage tot de  doelstellingen van het energiebeleid, is het aandeel warmtenetten in de Vlaamse  energievoorziening  marginaal.  Aangezien  er  nog  geen  studies  zijn  uitgevoerd  naar  de  stand  van  zaken  van  warmtenetten  in  Vlaanderen,  zijn  echter  geen  exacte cijfers beschikbaar.     Deze  contradictorische  situatie  van  bewezen  voordelen  tegenover  onbenut  potentieel  wordt  versterkt  wanneer  we  kijken  naar  vele  andere  Europese  landen,  waar  warmtenetten  wél  een  respectabel  aandeel  hebben  in  de  energievoorziening.  Zo  merken  we  een  aandeel  van  60  tot  65  procent  in  de  Baltische staten en zelfs tot bijna 100 procent in Ijsland. Ook centraal‐Europese  landen  zoals  Oostenrijk  met  een  lager  algemeen  aandeel  aan  warmtenetten  bewijzen  lokaal  de  haalbaarheid  van  grootschalige  netten:  het  globale  aandeel  warmtenetten  bedraagt  in  Oostenrijk  20  procent,  maar  Wenen  wordt  voor  36  procent bevoorraad door een grootschalig warmtenet (Vienna Heating Ring29).                                                                                        Zie fiche 'Vienna Heating Ring', beschikbaar op http://www.wienenergie.at/media/files/2009/technik‐bro‐ spittelau%20‐%20englisch_9396_12772.pdf p 22‐23. Dit geeft een krachtige verduidelijking van het toekomstige  potentieel van warmtenetten. 

29

45

Figuur 16: Aandeel van warmtenetten in de warmtevraag. 

 

Bron: Euroheat&Power, 2011. 

  Wat  is  nu  de  oorzaak  van  deze  uitgebleven  ontwikkeling?  Een  aantal  oorzaken  vergen  een  structurele  verklaring,  andere  oorzaken  hebben  betrekking  op  barrières.  Structurele  oorzaken  hebben  voornamelijk  betrekking  op  geologische,  klimatologische  en  stedenbouwkundige  verschillen  tussen  landen,  zoals tabel 4 hieronder weergeeft.     Tabel 4: structurele factoren bij de evolutie van warmtenetten.  A. Klimatologische omstandigheden 

Heeft betrekking tot het klimaat, voornamelijk de  gemiddelde temperatuur en de daaruitvolgende  benodigde energie om een aangename  binnentemperatuur te verkrijgen. 

B. Geologische omstandigheden 

Aanwezigheid en exploiteerbaarheid van  energiebronnen. 

C. Stedenbouwkundige  omstandigheden 

De eigenschappen van de bestaande bebouwing  (onder meer concentratie en warmtevraag). 

Bron: EUROHEAT&POWER (2011), EIGEN ANALYSE. 

  Geologische  verschillen  hebben  per  definitie  betrekking  tot  de  geologische  kenmerken  van  een  bepaald  gebied.  In  Ijsland  bijvoorbeeld  is  omwille  van  de  bodemkenmerken 89 procent van de warmte voor ruimteverwarming afkomstig  46

van  geothermische  bronnen.  Deze  warmte  wordt  logischerwijze  praktisch  uitsluitend collectief gedistribueerd (EUROHEAT&POWER, 2011).    Wanneer we Ijsland dan klimatologisch vergelijken met bijvoorbeeld Nederland  merken we bovendien een groot verschil in graaddagen30, respectievelijk 4.531  en  3092  (EUROHEAT&POWER,  2011).  Dit  wil  zeggen  dat  Ijsland  een  heel  wat  hogere  warmtevraag kent dan Nederland wat een rechtvaardiging kan zijn voor hogere  investeringen in infrastructuur.    Een  voorbeeld  van  stedenbouwkundige  verschillen  dan  is  het  type  huizen.  Een  hoge densiteit (aantal woningen per vierkante meter, bijvoorbeeld in stedelijke  gebieden  met  veel  appartementswoningen)  impliceert,  in  vergelijking  met  een  lage  densiteit  (bijvoorbeeld  veel  open  bebouwing)  een  meer  rendabele  businesscase  (cfr.  kader  bij  2.3)  Zo  zijn  rijwoningen  en  halfopen  woningen  de  twee grootste types bebouwing in het VK wat de economische aantrekkelijkheid  van warmtenetten in vele regio's benadeelt  (EUROHEAT&POWER, 2011).    Naast  deze  structurele  oorzaken  voor  het  verschil  in  ontwikkeling  van  warmtenetten verhogen een aantal factoren op artificiële manier de kosten van  warmtenetten, dit zijn barrières. Zo wordt in het VK het economisch potentieel  van  warmtenetten  geschat  op  20  procent  van  de  warmtevraag,  terwijl  vandaag  slechts 4 procent wordt benut  (EUROHEAT&POWER, 2011). Het zijn deze barrières die  beïnvloedbaar  zijn  door  energie‐  en  transitiebeleid  en  die  ons  in  deze  studie  interesseren. Het volgende deel gaat hier dan ook in detail op in.   

2.6 BARRIÈRES   

PÖYRY   & FABERMAUNSELL  (2009) zetten de voornaamste barrières die verantwoordelijk 

zijn  voor  de  lage  uitrol  van  warmtenetten  in  de  VK  en  internationaal  uiteen  in  drie categorieën: economische, institutionele en CO2‐prijsgerelateerde barrières.  Dit  model  zullen  we  hier  en  in  deel  III  verder  gebruiken  om  de  barrières  in  Vlaanderen  te  verkennen.  De  rechtvaardiging  hiervoor  kan  gezocht  worden  in  het  feit  dat  het  overzicht  resulteerde  uit  de  analyse  van  internationale  ervaringen  en  diverse  workshops  en  interviews  met  actoren  uit  het  VK31.  Bovendien oogt het volledig en structurerend in vergelijking met andere studies  waar  barrières  worden  uiteengezet32.  Dit  alles  maakt  het  mogelijk  op  een  systematische manier te werk te gaan.  Hoewel  het  overzicht  in  tabel  5  duidelijk  onderscheid  maakt  tussen  verschillende categorieën zijn de diverse barrières sterk met elkaar verweven en                                                            Graaddagen zijn een maateenheid om de nood aan verwarming aan te duiden, hoe hoger het aantal graaddagen, hoe  hoger de benodigde energie. 

30

 Gezien de vergelijkbaarheid inzake maturiteit wat betreft de nationale markt voor warmtenetten in het VK en de  regionale markt in Vlaanderen, kan er worden vanuitgegaan dat gelijkaardige barrières zullen worden ondervonden. Het  VK haalt ongeveer vier procent (EUROHEAT&POWER, 2011) van haar warmte uit collectieve warmtedistributie (voor  Vlaanderen zijn geen cijfers beschikbaar) en promoot momenteel actief en gestructureerd de verdere ontwikkeling van  het potentieel. Voor meer info zie:  http://www.decc.gov.uk/en/content/cms/meeting_energy/district_heat/district_heat.aspx. 

31

 Ook in Euroheat&Power (2006) wijst men op het feit dat beschikbare informatie ongestructureerd verspreid is over  verschillende studies. 

32

47

bestaat dus een zekere mate van overlapping. Zo zal bijvoorbeeld de onzekerheid  over  toekomstige  inkomsten  (A.1.c)  een  directe  invloed  hebben  op  de  projectkosten, en meer bepaald de financiering (A.2.k), wat dan weer kan leiden  tot  een  lage  beleidsprioriteit  (B.3)  vanwege  de  complexiteit.  Desalniettemin  vormt een studie aan de hand van dergelijke structuur een nuttige oefening.    Alvorens  de  barrières  te  toetsen  aan  de  praktijk  bekijken  we  eerst  een  korte  uiteenzetting  per  categorie  onder  de  vorm  van  statements.  Deze  statements  zullen dan in deel III worden afgetoetst aan de Vlaamse praktijk.    Tabel 5: Overzicht barrières warmtenetten.   A. Economische 

1. Projectrisico 

Barrières 

a. gebrek aan ervaring en kennis omtrent  operationele modellen.  b. coördinatieproblemen  c. onzekerheid over inkomsten  d. bezorgdheid omtrent redundantie  e. moeilijke toegang tot risico en leenkapitaal   f. gebrek aan belangstelling bij consumenten en  publieke sector. 

2. Projectkosten 

g. gebrek aan lokale expertise en gevestigde supply  chains.  h. gebrek aan standaardisering  i. sunk costs  j. onaantastbaarheid van inkomsten  k. stabiele inkomsten / financiering  l. marketingkosten 

B. Institutionele 

3. Lage beleidsprioriteit 

Barrières  4. Onduidelijkheid en geen transprantie bij de toepassing of  interpretatie van bouwregelingen en ruimtelijk beleid  5. Onvoldoende ervaring  C. CO2prijs 

6. Oneerlijke behandeling conventionele warmtetechnologieën. 

gerelateerde  Barrières  Bron: PÖYRY & FABERMAUNSELL (2009)          48

A. ECONOMISCHE BARRIÈRES    De  economische  barrières  van  warmtenetten  tegenover  conventionele  verwarmingssystemen  kunnen  worden  onderverdeeld  in  projectrisico's  en  kosten.  Risico's  hebben  voornamelijk  betrekking  tot  onzekerheid,  wat  leidt  tot  artificiële  kostenstijgingen,  kosten  wijzen  hoofdzakelijk  op  objectieve  factoren  die zorgen voor een relatief verschil in kostprijs van een project.    1. Projectrisico    a.  Er  is  een  (gepercipieerd)  gebrek  aan  ervaring  en  kennis  omtrent  operationele  modellen van warmtenetten.    Potentiële  lokale  actoren  in  het  warmteverhaal,  en  meer  specifiek  private  investeerders,  hebben  beperkte  ervaring  met  (vooral  grote)  warmtenetten.  Het  gaat meerbepaald om het vertrouwen in een technologie om op lange termijn te  functioneren  in  de  lokale  marktomgeving.  Hoewel  een  groot  en  divers  aantal  internationale  cases  de  haalbaarheid  van  grootschalige  warmteprojecten  bevestigen  zijn  in  Vlaanderen  nog  maar  weinig  voorbeeldprojecten  bekend  om  dit te (her)bevestigen.     b.  Er  bestaan  coördinatieproblemen  met  betrekking  tot  de  gelijktijdige  ontwikkeling van warmtebronnen, distributienetten en de aansluiting op afnemers.     Een  warmtenet  vergt  een  enorme  investering.  In  een  ideale  situatie  start  de  warmteafname  vanaf  het  moment  dat  het  net  operationeel  is.  De  kans  bestaat  echter  dat  er  een  tijdskloof  is  tussen  de  aanleg  van  een  transmissienet,  de  ontwikkeling van de warmtebron en de installatie van het distributienet, wat er  toe leidt dat het project niet onmiddellijk kan renderen.    c.  Onzekerheid  over  inkomsten  omwille  van  gebrek  aan  kennis  omtrent  tariferingsmogelijkheden en de blootstelling aan het risico van contractbreuk.    Om de rendabiliteit van een warmtenet te garanderen is een garantie van afname  vereist.  Hierbij  zijn  enerzijds  afnamecontracten  op  lange  termijn  gewenst  en  anderzijds afnamecontracten waarbij de verkoopprijs in mindere mate gelinkt is  aan het verkochte volume.    d.  Er  heerst  onzekerheid  omtrent  redundantie  in  het  netwerk  indien,  op  langere  termijn,  alternatieven  competitief  zouden  worden  (zoals  warmte  uit  groene  elektriciteit).    Gezien  de  lange  levensduur  van  warmtenetten  zorgt  onzekerheid  over  de  evolutie  op  lange  termijn  van  toekomstige  (groene)  alternatieve  technologieën  voor een onzekerheid wat betreft de toekomstige inkomsten, en dus de huidige  rendabiliteit.  Ook  hier  zijn  afnamecontracten  op  lange  termijn  gewenst.  ECORYS  (2010)  haalt  in  het  bijzonder  nog  het  belang  van  onzekerheid  omtrent  thermodynamische  renovatiewerken  aan,  wat  een  daling  van  de  warmtevraag  zou kunnen betekenen.  49

e.  Risico  en  leenkapitaal  is  moeilijk  toegankelijk  omwille  van  de  moeilijkheid  om  de financiële leefbaarheid aan te tonen van warmteprojecten.     Financiële  instellingen  wensen  zekerheid  en  positieve  investeringsbeslissingen  vergt  een  positief  afzetperspectief,  een  stabiele  marktomgeving  en  een  positief  prijsperspectief  (EDN,  2007). De huidge ontwikkeling van warmtenetten is echter  omgeven door heel wat onzekerheden, wat de financieringskosten van dergelijke  projecten  de  hoogte  injaagt.  Dit  zorgt  ervoor  dat  heel  wat  projecten  niet  financierbaar zijn.    f. Er is een gebrek aan belangstelling bij consumenten en de publieke sector.    De  alomtegenwoordigheid  van  relatief  goedkope  conventionele  technieken  als  individuele oplossing ter voorziening van warmte, en de relatieve onbekendheid  van  warmtenetten  werkt  de  belangstelling  voor  innovatieve  warmteprojecten  niet in de hand. Daarnaast hebben warmtenetten in bepaalde regio's te kampen  met verzet. Hierbij kunnen onder meer de volgende factoren een rol spelen  (EDF,  2007);     het  dwingend  opleggen  van  verwarmingswijze  waardoor  de  bewegingsvrijheid van de projectontwikkelaar wordt beperkt.   de  verwachting  dat  andere  technieken  in  de  toekomst  voordeliger  of  efficiënter zullen zijn, waaronder warmtepompen.   de uitsluiting van een liberale energiemarkt.    Zo  luidt  in  het  VK:  "This  problem  of  convincing  customers  in  the  UK  (without  mandating  it)  to  switch  to  district  heating,  given  its  UK  reputation,  will  be  a  key  obstacle to overcome in ensuring sufficient take up" (PÖYRY & FABERMAUNSELL, 2009).    2. Projectkosten    g. Er is een gebrek aan lokale expertise en gevestigde supply chains, dit zorgt voor  een hogere risicopremie en dus hogere kosten.    Zo  liggen  de  netwerkkosten  in  het  VK  hoger  dan  in  landen  waar  warmtenetten  meer ingeburgerd zijn  (PÖYRY  & FABERMAUNSELL, 2009). Dit is onder meer te verklaren  door  het  gebrek  aan  kennis  over  de  benodigde  technieken  en  processen  waardoor aannemers hoge risicopremies aanrekenen. (PÖYRY & FABERMAUNSELL, 2009)  wijzen  op  een  potentiële  prijsreductie  van  50  procent  in  het  VK  in  vergelijking  met  prijzen  in  Helsinki.  Deze  reductie  kan  bijvoorbeeld  in  de  hand  worden  gewerkt  door  de  aanwezigheid  van  een  lokale  productiesite  wat  de  leveringskosten drukt.    h.  Er  is  een  gebrek  aan  standaardisering  van  contractvormen  voor  projectontwikkelaars, wat zorgt voor een hoge transactiekost.    Gezien  projectontwikkelaars  momenteel  geen  standaardcontracten  ter  beschikking hebben lopen de kosten van adviesinwinning en onderhandeling op  per individueel contract.  50

  i. Reeds gedane kosten van bestaande infrastructuur (sunk costs) zorgen voor een  onaantrekkelijke investering in nieuwe infrastructuur.     Bij  de  aanleg  van  warmtenetten  zal  steeds  rekening  moeten  gehouden  worden  met investeringen waartoe potentiële afnemers zich reeds hebben geëngageerd  zoals  individuele  stookketels.  Ook  zal  een  afweging  moeten  worden  gemaakt  omtrent de aanwezigheid van (niet‐afgeschreven) gasnetten.    j.  De  inkomsten  van  warmtenetten  die  berusten  op  WKK  als  bron  worden  gehypothekeerd door de distributietarieven op het elektriciteitsnet.    Aangezien distributietarieven veelal niet gebaseerd zijn op de effectieve kosten  van  distributie  over  het  net  kan  niet  volledig  worden  geprofiteerd  van  de  inkomsten  uit  de  elektricteitsproductie  via  WKK.  In  Vlaanderen  zorgen  WKK  certificaten  (vanaf  2012  op  31euro  per  kWh)  echter  voor  een  aantrekkelijke  netto verkoopprijs van elektriciteit via WKK (VREG, 2012).    k. Onzekerheid omtrent stabiele inkomsten verhoogt de kost van financiering.    Op  lange  en  korte  termijn  kan  onzekerheid  betreffende  de  toekomstige  afname  leiden tot moeilijke financiering.    l.  Om  te  zorgen  voor  de  nodige  garanties  van  aansluiting  (bijvoorbeeld  ter  bemachtiging van krediet) op een toekomstig net zijn additionele marketingkosten  nodig.     Een  studie  van  ECORYS  (2010)  wijst  op  de  belang  van  (negatieve)  percepties  omtrent  comfort,  status  (warmtenetten  roepen  de  associatie  op  met  sociale  woningen)  en  controle  van  warmteafname  via  collectieve  systemen  in  West‐ Europese  landen.  Om  deze  percepties  in  positieve  zin  te  beïnvloeden  zijn  campagnekosten  vereist.  Dezelfde  studie  stelt:  "(awareness  campaignes  are)  ranked to be important since cultural acceptance, and a positive image of RES and  its benefits are at the base of all policy development".    B. INSTITUTIONELE BARRIÈRES    Naast  economische  barrières  zorgen  institutionele  barrières  voor  een  suboptimale  ontwikkeling  van  warmtenetten.  Hier  ligt  de  eind‐ verantwoordelijkheid bij de overheid.    3. Warmtenetten zijn een lage beleidsprioriteit bij (lokale) overheden.    Internationale  ervaringen  tonen  het  belang  van  de  betrokkenheid  van  lokale  overheden  bij  het  opkomen  en  promoten  van  warmtedistributiesystemen.  Wanneer  deze  betrokkenheid  afwezig  is  lijken  vele  projecten,  omwille  van  de  vele  risico's  en  hoge  kosten,  onhaalbaar.  Een  studie  naar  de  lessen  uit  de  Zweedse  ervaringen  met  de  succesvolle  ontwikkeling  van  warmtenetten  stelt  "For district heating to emerge in a particular setting requires the existence of an  51

actor that is willing to make longterm investments an that this organisation has  organisational resouces to run the system. In Sweden, as wel as the other northern  or  western  EU  countries,  the  building  of  DH  systems  started  from  municipal  initiatives" (RES‐H POLICY, 2009).    4. Er is onduidelijkheid en geen transparantie bij de toepassing of interpretatie van  bouwregelingen en ruimtelijk beleid.     Warmtenetten  vallen  veelal  in  een  grijze  zone  waar  weinig  regulering  bestaat  omtrent  specifieke  elementen  in  het  project.  Dit  impliceert  een  bijkomende  onzekerheid voor projectonwikkelaars.    5. Er is onvoldoende ervaring bij lokale overheden.    De lage bekendheid van warmtenetten bij lokale besturen kan er voor zorgen dat  potentiële kansen niet worden geïdentificeerd en benut.     C. CO2PRIJS GERELATEERDE BARRIÈRES    6.  Conventionele  technieken  worden  bevoordeeld  ten  opzichte  van  collectieve  warmtesystemen.    Zo zorgt het emissiehandelsysteem (ETS) voor een concurrentieel voordeel van  technologieën  met  een  capaciteit  onder  de  20MW  en  discrimineert  het  EPBD  (Energy  Preformance  of  Buildings  Directive)  systeem  voor  een  benadeling  van  gebouwen aangesloten op warmtenetten (ECORYS, 2012).     Net  zoals  de  Pöyry  studie,  die  op  basis  van  interviews  en  workshops  een  aantal  beleidsoplossingen  uiteenzet  op  maat  van  het  VK,  kunnen  we  voor  Vlaanderen  de  proef  op  de  som  nemen  en  kijken  welke  barrières  de  evolutie  van  warmtenetten  in  Vlaanderen  het  meest  verhinderen.  Dit  vormt het onderwerp van het derde deel uit deze studie. 

                        52

DEEL III. BARRIÈRES IN VLAANDEREN    Na  de  verkenning  van  het  concept  warmtenetten,  hun  (potentieel  grote)  rol  in  het  energie‐  en  transitiebeleid  en  de  barrières  die  de  invulling  van  deze  rol  verhinderen,  wordt  in  dit  laatste  deel  de  concrete  situatie  in  Vlaanderen  onderzocht.  Aangezien  tot  op  heden  nog  geen  empirische  studie  is  uitgevoerd  naar de stand van zaken van barrières voor warmtenetten, zal in dit onderzoek  worden nagegaan hoe de diverse barrières uit deel II gepercipieerd worden  door diverse stakeholders in Vlaanderen. De finaliteit is een stand van zaken  waaruit  prioriteiten  voor  actie  kunnen  worden  gedistilleerd.  Het  uiteindelijke  doel  van  het  empirisch onderzoek  kan  worden onderverdeeld  in vier op elkaar  aansluitende onderzoeksvragen:    Q1. In hoeverre worden de internationaal erkende barrières in Vlaanderen  gepercipieerd door diverse actoren?    Q2. Bestaan er specifieke barrières voor Vlaanderen die niet opgelijst zijn in de  barrièrestudies?    Q3. Wat zijn de belangrijkste barrières?    Q4. Welke aspecten vergen verder onderzoek?    Hieronder  wordt  vooreerst  de  onderzoeksmethodologie  verantwoord.  Dan  zal  de  data‐input  worden  geanalyseerd  volgens  de  structuur  waarin  de  barrières  staan opgelijst in deel II. Hierna zal een algemene evaluatie verbanden trachten  te leggen in conclusies om af te sluiten met wegen naar verder onderzoek.   

3.1 ONDERZOEKSMETHODOLOGIE    Dit  deel  tracht  een  structuur  uiteen  te  zetten  om  bovenstaande  onderzoeksvragen zo efficiënt mogelijk te voorzien van antwoorden. Ten eerste  wordt  besproken  welke  barrières  zullen  worden  onderzocht  en  welk  onderzoekskader  hiervoor  zal  worden  gebruikt.  Ten  tweede  worden  de  voornaamste  stakeholders  geïdentificeerd  als  informatiebronnen,  en  ten  derde  wordt  een  blik  geworpen  op  de  specifieke  manier  van  dataverzameling:  interviews gecombineerd met enquêtes.    3.1.1 IDENTIFICATIE VAN BARRIÈRES    De barrières die aan bod komen in dit onderzoek werden overgenomen uit deel  II van deze studie. Het hoofdstuk omtrent barrières berust voornamelijk op het  onderzoek van  PÖYRY  & FABERMAUNSELL  (2009). Dit valt te verdedigen omwille van het  feit  dat  de  studie  berust  op  heel  wat  internationale  literatuur  en  input  uit  de  praktijk  (binnen  het  VK).  Daarnaast  biedt  de  studie  een  zeldzaam33                                                            Er is buiten het weten van de onderzoeker geen verder algemeen overzicht beschikbaar, dit wordt ondersteund door  EUROHEAT&POWER (2006) dat stelt "No general overview is afailable for the various barriers preventing or mechanisms  supporting district heating in Europe. Available information are scattered (...)". 

33

53

gestructureerde  classificatie  wat  de  inpassing  van  diverse  barrières  uit  andere  studies  mogelijk  maakt.  Bovendien  faciliteert  de  gehanteerde  structuur  een  systematische vertaling naar toegepast onderzoek.    Om het onderzoek zo overzichtelijk mogelijk te houden, werd de classificatie uit  de betreffende studie weergegeven in een overzichtstabel, waarna elke barrière  kort  werd  besproken  en  waar  nodig  aangevuld  met  additionele  duiding  uit  andere  studies  (cf.  deel  2).  Deze  structuur  werd  dan  ook  overgenomen  bij  het  opstellen van de vragenlijst.    3.1.2 SELECTIE VAN ACTOREN EN CONTACTEN    Gezien  de  doelstellingen  en  het  verkennend  en  kwalitatieve  karakter  van  het  onderzoek is het nuttig een select en divers aantal actoren te benaderen. Hierbij  wijst  select  op  de  noodzakelijkheid  om  actoren  te  selecteren  met  een  aanzienlijke  relevantie  voor  de  ontwikkeling  van  warmtenetten  als  energiesysteem. Divers wijst op de nood aan stakeholders met een verschillend  profiel of met een andere potentiële rol binnen het warmteverhaal. Dit moet het  mogelijk  maken  een  zo  objectief  en  volledig  mogelijk  beeld  te  schetsen  van  de  perceptie omtrent barrières binnen Vlaanderen.    HAWKEY  (2009)  identificeert  in  het  kader  van  Technologische  Innovatiesystemen   de  actoren  die  betrokken  zijn  bij  de  ontwikkeling  van  projecten  rond  warmtenetten (zie figuur 17).     Figuur 17: Actoren in de ontwikkeling van warmtenetten. 

Bron: Hawkey (2009)   

 

Deze  actoren  vervullen  elk  een  bepaalde  (potentiële)  rol  in  de  evolutie  van  warmtenetten  en  zullen  bijgevolg  elk  een  uniek  zicht  hebben  op  de  barrières  waarvoor warmtenetten de komende jaren staan. In dit onderzoek werd getracht  uit  elke  relevante  actorengroep  minimum  een  interview  vast  te  leggen  (zie  verder).  De  voor  dit  onderzoek  relevante  actorengroep  bestaat  uit  zes  types  actoren.  Gezien  de  immaturiteit  van  warmtenetten  en  energietransitie  in  Vlaanderen  werd  ervoor  geopteerd  om  afnemers  en  community  groups  niet  te  behandelen.  Hieronder  volgt  een  overzicht  van  deze  actoren,  hun  mogelijke  rol  en een selectie van actoren voor informatieverzameling. 

54

Tabel 6: Actoren en informatieverzameling34  Actor  Rol  

Contacten 

1. Lokale  overheden 

Projectinitiator en coöperant,  administratieve ondersteuning,  promotie van warmtenetten, klant met  grote energievraag. 

Stad Antwerpen, POM West  Vlaanderen, Gent Milieudienst /  Klimaatverbond, Gent Dienst  Economie, Innovatiesteunpunt,  Universiteit Gent, Agentschap  Ondernemen. 

2. Project ontwikkelaars 

Evalueren van de mogelijkheid van  warmtenetten als energieoplossing.  Verkopen van projecten waarbij  warmtelevering kan voorzien worden  door collectieve warmtedistributie. 

Geen contact met  projectontwikkelaars, wel met  studiebureaus en partijen die in  samenwerking met  projectbureaus warmteprojecten  als optie bestudeerden. 

3. Producenten /  importeurs 

Bewerkstelligen supply chain en  leveren van expertise. Technische  facilitatie van warmteprojecten.  

Van Marcke. 

4. Netbeheerders  en  Energiebedrijven 

Aankoop van aan het net geinjecteerde  Eandis, Infrax, Dalkia, Cofely  stroom (vooral van belang bij WKK  Services, Indaver, Essenscia,  installaties) en overweging van  Essent, Electrabel.  warmtenetten als energieleverings‐ optie. 

5. Private en  commerciële  financierders en  investeerders. 

Financiering van / investeren in  omvangrijke projecten en beoordeling  van mogelijke risico's ter bepaling van  kredietvoorwaarden. 

ING, Belfius Lease, DG Infra,  Triodos, LRM. 

6. Consultants 

Energieadvies leveren met betrekking  tot warmtenetten in verschillende  stadia van het project. 

Ingenium, Anta Group, Viktor  Goes Green, E‐Maze. 

Bron: eigen analyse. 

De specifieke contactpersonen werden geselecteerd op basis van betrokkenheid  bij warmteprojecten. Om de mate van betrokkenheid te bepalen werd vooreerst  beroep  gedaan  op  het  platform  Warmtenetwerk  Vlaanderen  (zie  onderstaand  kader).     Warmtenetwerk  Vlaanderen  ontstond  recentelijk  uit  Warmtenetwerk  Nederland.  Het  platform  kende  het  voorbije  jaar  een  sterke  groei  ‐  met  17  nieuwe  leden  in  het  tweede  kwartaal  ‐  en  brengt  diverse  stakeholders  uit  de  warmtewereld bijeen om de evolutie van collectieve warmtedistributie in goede  banen  te  leiden  binnen  Vlaanderen.  In  een  eerste  fase  werd  gefocust  op  het  bijeenbrengen  van  zoveel  mogelijk  leden,  een  tweede  fase  zorgde  voor  de  definiëring van een aantal concrete werkgroepen.  Bron: Interviews; Warmtenetwerk, 2012; Warmtenetwerk Magazine, 2012. 

                                                          Dit is een weergave van de situatie bij aanvang. Een meer uitgebreide en actuele contactpersonenlijst is te vinden in  bijlage 3. 

34

55

Naast  de  contacten  verkregen  uit  Warmtenetwerk  werden  relevante  stakeholders  geïdentificeerd  via  events,  presentaties,  voordrachten  en  doorverwijzing  via  interviews.  Gezien  warmtenetten  een  relatief  jonge  ontwikkeling kennen bestond hier uiteraard heel wat overlapping.    In  totaal  werden  41  relevante  contactpersonen  gecontacteerd  waarvan  er  dertien  geselecteerd  werden  en  bereid  waren  voor  een  gesprek  (cfr.  tabel  6).  Deze selectie gebeurde op voornamelijk op basis van de mate van betrokkenheid  van de actor, het type betrokkenheid (rol) en de beschikbare tijd.    3.1.3 BEVRAGINGSMETHODE    Vanwege  het  verkennende  en  kwalitatieve  karakter  van  het  onderzoek  werd  gewerkt  met  een  combinatie  van  een  semi‐gestructureerd  interview  en  een  gestructureerde  enquête.  Dit  eerste  zorgde  ervoor  dat  vrij  kon  worden  gereflecteerd naargelang de specifieke context waarin de actor betrokken was bij  warmtenetten. Daarenboven gaf het de nodige ruimte voor vrije associaties naar  ideeën  waarbij  niet  op  kon  worden  geanticipeerd.  De  gestuctureerde  enquête  dan, maakte het enerzijds mogelijk voor de respondent om vooraf reeds notie te  nemen  van  de  onderzoekscontext  (cfr.  3.1.4),  en  anderzijds  om  de  interviews  binnen het vooropgestelde barrièrekader te houden.    3.1.3.1 Semigestructureerd interview    In navolging van  SAUNDERS ET.  AL. (2008) werd voor de dataverzamelingsmethode in  deze  studie  gebruik  gemaakt  van  semi‐gestructureerde  interviews.  Dit  type  interviews  laat,  door  middel  van  flexibiliteit  in  vraagstelling  en  volgorde  van  vragen, toe op een gepaste manier in te gaan op percepties van diverse actoren  omtrent  de  vooraf  vastgelegde  barrières.  Daarnaast  past  het  in  een  interpretivistische kader, waarbij in diepte kan worden ingegaan op de perceptie  van verschillende actoren op de barrières.    De interviews vonden over het algemeen plaats in een gereserveerde ruimte op  locatie  van  de  betrokken  actor.  De  interviews  duurden  naargelang  de  gesprekspartner ongeveer 30 minuten tot 1 uur. De aanvankelijk geplande duur  van  maximum  35  minuten  bleek  relatief  kort  te  zijn  om  het  thema  uitvoerig  te  kunnen  behandelen,  verschillende  actoren  anticpeerden  hier  reeds  op  en  voorzagen een langere duur gezien hun interesse in de studie.     3.1.3.2 Enquête (lijst met thema's)    SAUNDERS  ET.  AL.  (2008)  suggereren  bij  gestructureerde  interviews  het  gebruik  van  een  'lijst  met  thema's'  dewelke  als  leidraad  kan  fungeren.  In  navolging  hiervan  werd  geopteerd  om  een  standaard  vragenlijst  op  te  stellen  waarin  de  diverse  barières werden uiteengezet. Er werd getracht deze vragenlijst als uitgangspunt  te  nemen  van  de  diverse  interviews,  waarin  de  mogelijkheid  tot  afwijken  werd  aangemoedigd.  Hierdoor  werd  het  mogelijk  de  verschillende  interviews 

56

onderling te vergelijken. De respondenten kregen voor het onderzoek een kopie  toegestuurd dewelke reeds vooraf kon worden ingekeken.     Bijlage  4  bevat  een  kopie  van  de  vragenlijst.  De  lijst  is  gestructureerd  in  drie  delen.  Het  eerste  deel  gaf  een  algemene  toelichting  van  het  onderzoek  waarbij  het  doel  kort  uiteengezet  werd.  Hierop  aanvullend  werd  in  een  tweede  deel  gepolst naar enkele algemene gegegevens van de organisatie, zodat de resultaten  met  een  juist  oog  konden  geanalyseerd  worden35.  Het  derde  deel  nam  het  grootste aandeel van de vragenlijst voor haar rekening. Hier werden de diverse  barrières,  voorafgaand  door  een  overzichtstabel,  een  voor  een  behandeld.  De  overzichtstabel  kon  dienen  als  leidraad  voor  de  geïnterviewde,  waarbij  naargelang beschikbare tijd en interesse tijdens het gesprek kon overgeschakeld  worden op diverse barrières. Elke barrière werd geformuleerd als een statement  waarop  vrij  kon  worden  gereageerd.  De  statements  werden  eveneens  voorzien  van  een  schaal  waarop  de  relatieve  belangrijkheid  kon  worden  aangeduid.  De  relevantie van de schaal zou achteraf worden geëvalueerd aan de hand van een  vergelijking tussen interpretaties van de verschillende barrières. Op het eind van  de lijst werd de respondent de mogelijkheid gelaten zijn of haar coördinaten te  noteren,  waarbij  interesse  kon  worden  getoond  in  de  resultaten  van  het  onderzoek.    3.1.4 OPERATIONALISERING    De  uitvoering  van  het  onderzoek  kan  worden  onderverdeeld  in  vier  stappen:  telefonisch contact, correspondentie via e‐mail, interview en verwerking.    Het  telefonische  contact  zorgde  voor  een  goede  basis  voor  verdere  correspondentie,  waarbij  reeds  kort  kon  gereflecteerd  kon  worden  over  de  relevantie  van  de  studie  voor  de  potentiële  respondent.  Daarenboven  was  het  mogelijk te polsen naar de waarde van een gesprek in het licht van (eventuele)  vorige  actoren  die  reeds  eenzelfde  profiel  hadden.  Indien  beslist  werd  om  niet  over te gaan tot medewerking, kon verder nog altijd gepolst worden naar derde  contacten; de zogenaamde snowball sample techniek  (DE  PELSMACKER  &  VAN  KENHOVE,  2011).    Indien  de  gecontacteerde  actor  bereid  was  mee  te  werken,  werd  een  datum  afgesproken  waarop  het  interview  kon  plaatsvinden.  In  navolging  van  het  telefoongesprek werd een bevestigende e‐mail gestuurd waarbij de respondent  reeds  een  overzicht  te  zien  had  van  het  komende  gesprek.  In  de  mail  werd  het  onderzoek nader toegelicht en om het onderzoek in zijn context te plaatsen werd  de inhoudstafel bijgevoegd. Verder werd verzocht de vragenlijst, indien mogelijk,  reeds  vooraf  in  te  vullen  en  terug  te  zenden,  waardoor  een  gericht  en  efficiënt  gesprek  kon  plaatsvinden.  Indien  de  betreffende  actor  niet  bereid  was  mee  te                                                          

35 Eenzelfde vraag omtrent barrières van warmtenetten kan namelijk verschillend worden 

geïnterpreteerd door verschillende actoren. Zo zullen organisaties die uitsluitend betrokken zijn  bij industriële procesoptimalisatie een andere interpretatie geven aan vragen omtrent  coördinatieproblemen (vraag A.1.b op de vragenlijst) dan actoren die te maken hebben met  stadsverwarmingsprojecten in nieuwbouwwijken. 

57

werken, of althans niet via een interview, werd de mogelijkheid voorzien enkel  de vragenlijst in de vullen en door te sturen, of telefonisch enkele korte vragen te  beantwoorden. Tabel 6 geeft een overzicht van de verschillende types contacten.    Tabel 7: Respondenten verdeeld over type contact.  Type contact  Aantal respondenten  Enquête + interview  12  Enquête + telefonisch interview  3  Enkel (onmiddellijk) telefonisch gesprek  4  Enkel enquête  2  ∑  21  Bron: eigen analyse. 

  De interviews verliepen telkens volgens eenzelfde structuur die op te delen valt  in vier stappen. Bij aanvang werd het onderzoek kort geschetst om het doel van  het  gesprek  concreet  te  maken.  Daarna  werd  geïnformeerd  naar  de  positie  van  de  betrokken  organisatie  en  gesprekspartner  in  verhouding  tot  warmtenetten.  Hierbij  werd  de  tijd  gelaten  om  vrij  te  reflecteren  over  bepaalde  concrete  projecten.  Een  derde  stap  behandelde  de  antwoorden  op  deel  twee  van  de  vragenlijst.  Hieruit  kon  de  algemene  opinie  omtrent  de  ontwikkeling  en  voordelen  van  restwarmte  worden  afgeleid.  Hierna  werden  de  verschillende  barrières  gestructureerd  overlopen  met  als  doel  het  inpassen  van  de  vooraf  meegegeven informatie, en nieuwe informatie. Tijdens de interviews werd data  verzameld door directe invoering in de vragenlijst via laptop, en notities. Na elk  interview werd ook de toestemming gevraagd om contact op te nemen indien er  onduidelijkheid zou ontstaan, of toelichting nodig zou zijn bij de verwerking.     Vlak  na  de  interviews  werden  de  vragenlijsten  samengegoten  in  een  overzichtsdocument  per  barrière  (indien  de  vragenlijst  reeds  voor  het  gesprek  ingevuld  werd  teruggestuurd)  en  de  notities  in  een  standaard  verslagfiche  met  de  kernpunten  van  het  gesprek.  Dit  gaf  de  mogelijkheid  reeds  een  tussentijdse  analyse  te  voeren  in  anticipatie  op  verdere  interviews  en  zorgde  voor  een  duidelijk  overzicht  voor  latere  analyse  op  barrièreniveau  en  op  niveau  van  prioriteiten per actor.    3.1.5 EVALUATIE    Gezien  de  meerderheid  van  de  actoren  interesse  had  in  het  onderzoek  was  het  relatief  eenvoudig  met  de  juiste  personen  een  afspraak  vast  te  leggen.  De  vragenlijst  en  de  mails  vooraf  zorgden  voor  een  duidelijk  kader  waardoor  de  respondenten  zich  een  concreet  beeld  konden  vormen  van  het  interview.   Daarnaast  was  er  positieve  feedback  over  de  inhoud  van  de  vragenlijst;  de  verschillende actoren konden zich dus herkennen in de theoretische onderbouw,  wat de relevantie van het onderzoek ondersteunde.           

58

3.2 ANALYSE VAN DE RESULTATEN    Met oog op de hierboven gedefinieerde onderzoeksvragen, zal in een eerste fase  van  de  analyse  gekeken  worden  naar  elke  afzonderlijke  barrière  (Q1)  ‐  weergegeven  onder  de  vorm  van  een  statement,  zoals  in  de  vragenlijst  (cfr.  bijlage  4)  Hierbij  wordt  aandacht  besteed  aan  de  gelijkenissen,  verschillen  en  nuances van de diverse respondenten. Tevens wordt duidelijk wat de relevantie  van elke barrière is in de Vlaamse context (Q3) en komen enkele gesuggereerde  oplossingen aan bod. Een tweede fase distilleert enkele kernpunten die opdoken  tijdens  de  gesprekken  en  gaat  hier  dieper  op  in  vanwege  hun  merkbare  relevantie.  Dit  maakt  het  mogelijk  de  focus  te  verleggen  buiten  het  originele  framework  (Q2).  Een  derde  fase  vat  de  vorige  stappen  samen  in  een  evaluatie  van de belangrijkste barrières (Q1, Q2 en Q3). De verwerking gebeurt anoniem,  er  zal  dus  geen  verwijzing  worden  gegeven  naar  specifieke  argumentaties  van  bepaalde actoren.    In de onderstaande evaluatie wordt getracht zo objectief mogelijk te kijken naar  de  verzamelde  data,  wat  wil  zeggen  dat  er  geen  persoonlijke  noties  van  de  onderzoeker  in  zijn  verwerkt.  Het  aantal  overeenkomende  opinies  wordt  regelmatig verwoord aan de hand van 'enkele' wat wijst op 1 à 5 respondenten,  'verschillende',  wat  de  middenmoot  aanduid  (6  à  10  respondenten),  'de  overgrote  meerderheid'  wat  wijst  op  11  à  15  actoren  en  'consensus'  wat  overeenstemming aanduid. Waar irrelevant wordt geen indicatie wat betreft de  hoeveelheid gegeven. Bij het interpreteren van de onderstaande informatie moet  rekening worden gehouden met de beperkte omvang van het aantal actoren.    3.2.1 EVALUATIE VAN DE POTENTIËLE ONTWIKKELING VAN WARMTENETTEN    De eerste vragen uit de vragenlijst trachten een algemeen beeld te vormen van  de  barrières  van  warmtenetten  aan  de  hand  van  enkele  open  vragen.  Hierdoor  werd het mogelijk voor respondenten om vrij te reflecteren over de voor hem of  haar meest voordehandliggende aspecten. Hieronder volgt een kort overzicht.    3.2.1.1 Wat zijn de belangrijkste redenen om wel in te zetten op warmtenetten?    De  overgrote  meerderheid  van  de  actoren  haalden  'het  nuttig  en  efficiënt  aanwenden  van  primaire  energie'  aan  als  een  van  de  belangrijkste  redenen.  Hierbij  hoorden  onder  meer  argumenten  als  maximale  exergetische  benutting  van  energiestromen  en  restwarmtevalorisatie.  Daarnaast  werd  ook  verwezen  naar de positieve effecten op CO2 reductie en luchtkwaliteit.  Een  noodzakelijke  langetermijnvisie  op  onze  energievoorziening  is  een  tweede  belangrijk  argument.  Energiedoelstellingen  voor  2020  en  2050  kunnen  onmogelijk gehaald worden zonder warmtenetten. Daarom moet nu reeds werk  worden gemaakt van een uitbouw van een degelijke kennisbasis.  Verder  werd  gewezen  op  de  voordelen  van  warmtenetten  wat  betreft  netbalancering:  warmtenetten  complementeren  en  faciliteren  met  andere  woorden de ontwikkeling van groene stroom. 

59

Daarnaast  wijzen  bepaalde  actoren  voor  synergie  met  de  ontwikkeling  van  bestaande  netten  en  de  mogelijkheid  tot  een  globale  aanpak  bij  heraanleg.  Verschillende  netten  naderen  het  einde  van  hun  levensduur,  waarbij  reeds  noodzakelijkerwijs  infrastructuurwerken  moeten  uitgevoerd  worden.  Een  gezamenlijke aanpak drukt de kosten.   Een  laatste  aangehaalde  voordeel  is  economische  rendabiliteit.  Warmtenetten  zijn  namelijk  niet  onrendabel,  maar  hebben  met  een  lange  terugverdientijd  te  kampen.  Daarenboven  genieten  collectieve  warmtedistributieprojecten  van  schaalvoordelen.    3.2.1.2 Wat zijn de voornaamste redenen om niet in te zetten op warmtenetten?    Hier wordt voornamelijk gewezen op het coherente beleidskader dat te lang op  zich  laat  wachten.  Een  aantal  actoren  stellen  dat  het  nodige  beleid  nog  lang  zal  uitblijven  en  trekken  daar  hun  conclusies  uit.  Verder  wordt  door  een  steeds  wijzigend energiebeleid onzekerheid gecreëerd.  Daarnaast  zijn  volgens  sommigen  te  strenge  rendabiliteitsvoorwaarden  aanwezig  die  niet  overal  beschikbaar  zijn.  Dit  zorgt  ervoor  dat  collectieve  distributiesystemen  te  complex  worden.  Dit  effect  wordt  nog  versterkt  door  de  enorme omvang van de vereiste investeringen op zeer lange termijn.    3.2.1.3 Wat zijn de prospecties omtrent de toekomst van warmtenetten?    De  algemene  respons  blijkt  positief  te  zijn.  De  energievraag  evolueert  in  stijgende  lijn  en  het  aanbod  aan  beschikbaar,  duurzaam  potentieel  aan  warmte  dat  zich  leent  tot  collectieve  distributie  blijft  groeien.  Dit  contrasteert  met  de  stijgende prijzen van fossiele brandstoffen als input van conventionele systemen.  Verder worden argumenten als een toenemende internationale aandacht (cfr. EU  energie‐efficiëntierichtlijn)  en  Vlaamse  politieke  aandacht  als  positieve  noot  aangehaald. Private actoren zijn er klaar voor en het beleid volgt langzaamaan.    3.2.2 EVALUATIE PER BARRIÈRE    A. Economische barrières    1. Projectrisico's    a. Er is een gebrek aan ervaring en kennis omtrent de operationele modellen van  warmtenetten.    Er is een algemene consensus rond het feit dat een verschil kan worden gezien  wat betreft kennis en ervaring tussen verschillende actoren. Zo kunnen ‐ aan de  initiërende  kant  van  het  projectverhaal    grote  energiebedrijven  en  ESCO's  beroep doen op heel wat internationale expertise waardoor de technische kant  van  het  verhaal  niet  zozeer  het  probleem  vormt.  Er  zijn  met  ander  woorden  voldoende voorbeelden om van te leren.   Daarnaast  is  reeds  kennis  aanwezig  bij  netbeheerders  wat  betreft  de  ondergrondse energieinfrastructuur en de grote verbruikers. Omtrent de kennis  60

over  warmtenetten  bestaat  echter  discussie,  waarbij  enkele  partijen  stellen  dat  specifieke expertise vereist is voor dergelijke technologieën.   Aan de andere kant blijkt dat er bij overheden wel een aanzienlijk kennisgebrek  bestaat.  Bepaalde  actoren  verwijzen  naar  projecten  waarbij  anticipatie  op  struikelblokken moet worden voorzien. Overheden moeten over een voldoende  overtuigingskracht beschikken om hun noodzakelijke voorttrekkersrol adequaat  te vervullen. Het welslagen van een publiek private partnership is anders gezegd  in functie van ervaring en kennis. Hierbij wordt ook verwezen naar de noodzaak  van  een  ruim  energiebeleid,  waarbij  warmtenetten  als  optie  moeten  worden  gezien in een (noodzakelijke) transitie naar een koolstofarme economie. Hierbij  wordt  ondermeer  gewezen  op  de  noodzaak  aan  warmtekaarten  als  faciliterend  medium  voor  de  verbinding  van  warmtevraag  met  warmteaanbod.  Wanneer  dergelijke  data  afwezig  is,  is  er  kans  op  suboptimaliteit:  verbindingen  tussen  afnemers  en  bronnen  die  niet  in  de  berekening  worden  meegenomen  wegens  gebrek  aan  data  kunnen  een  potentieel  efficiëntere  oplossing  bieden.  Verdere  hindernissen wat betreft de overheid worden in B besproken.   Hiernaast bestaat volgens sommigen een kennisgebrek bij private investeerders.  (Verkeerdelijke)  percepties  omtrent  comfort  en  gebruiksgemak  van  warmteinstallaties worden als negatieve punten aangehaald.   Aan de kant van de afname werd ook verwezen naar de focus van KMO's op hun  core‐business,  wat  resulteert  in  een  laag  bewustzijn  wat  betreft  energie‐opties.  De mogelijkheid voor restwarmtebenutting zou echter interessante economische  perspectieven kunnen bieden. Een oplossing voor dit kennisgebrek kan bestaan  in  het  organiseren  van  workshops  en  info‐sessies.  Een  plaats  voor  de  lokale  overheid lijkt hier weggelegd.  Naast  kleine  verbruikers  is  volgens  enkelen  een  bemiddeling  bij  grotere  ondernemingen ook noodzakelijk. Hoewel daar reeds veelal de aanwezige kennis  beschikbaar  is  onder  de  vorm  van  energieaudits  (mogelijks  in  het  kader  van  convenanten), vormt warmte "the next step". Uitwisseling tussen bedrijven vergt  intensieve samenwerking, maar kan win‐winsituaties opleveren.    b.  Er  bestaan  coördinatieproblemen  met  betrekking  tot  de  gelijktijdige  ontwikkeling van warmtebronnen, distributienetten en de aansluiting op afnemers.    Wat betreft coördinatieproblemen bij de concrete uitvoering van projecten is er  een zekere verdeeldheid van opinies. Sommige actoren die nauw betrokken zijn  bij  de  realisatie  van  diverse  industriële  projecten  met  een  klein  aantal  grote  warmteafnemers en ‐leveranciers beschouwen deze barrière als aanwezig, maar  in  mindere  mate.  Vanwege  de  diverse  ervaring  kan  binnen  bepaalde  contexten  geanticipeerd  worden  op  dergelijke  problemen.  Daarnaast  verwijzen  enkele  respondenten naar de relatief kleinere relevantie met andere barrières. Actoren  die  daarentegen  betrokken  zijn  bij  projecten  waar  rekening  moet  gehouden  worden  met  heel  wat  individuele  spelers  met  een  verschillende  agenda  en  verschillende  disciplines  kennen  een  grotere  belangrijkheid  toe  aan  dit  probleem. Algemeen kan worden gesteld dat een vlotte aansluiting op afnemers  de grootste determinant is voor een succesvolle uitrol van een net. Indien de lead  time36  te  groot  is,  worden  projecten  snel  onrendabel.  Dit  is  veelal  het  geval  bij                                                           36

 Tijd tussen planning en eerste warmtelevering. 

61

industriële  restwarmte,  dewelke  pas  kan  renderen  wanneer  de  volledige  distributiecapaciteit beschikbaar is. Een voorgestelde oplossing is het planmatig  werken  in  fases,  waarbij  voorlopige  afnemers  worden  aangesloten  op  een  tussentijdse lokale bron (bijvoorbeeld een WKK‐installatie of een HR‐ketel37) die  efficiënter  werkt  dan  conventionele  verwarminggssytemen.  In  een  latere  fase  kan dan bijvoorbeeld een restwarmtebron aangesloten worden op het net om de  volledige  schaalvoordelen  te  benutten.  In  dit  opzicht  worden  coördinatieproblemen,  door    het  opsplitsen  van  degerlijke  projecten  in  beheersbare stukken, hanteerbaar.    c.  Er  heerst  onzekerheid  over  inkomsten  vanwege  een  gebrek  aan  kennis  over  tariferingsopties of de blootstelling aan het risico van contractbreuk.    Deze  barrière  wordt  enerzijds  als  zeer  belangrijk  aangeduid  en  anderzijds  zien  het merendeel van de actoren een voordehandliggende oplossing in regulering.   Vandaag is het zeer moeilijk in te schatten wie wel of niet zal aansluiten op een  gepland  net  waar  reeds  conventionele  verwarmingstechnieken  worden  toegepast. Een actor spreekt van investeren in een juridische woestijn.   Een  oplossing,  reeds  toegepast  in  andere  landen,  is  een  aansluit‐  en  (lange  termijn)  afnameverplichting  instellen  in  bepaalde  gebieden  (internationaal  spreekt  men  hier  van  district  heating  zones)  die  een  aantrekkelijke  omgeving  vormen voor warmtenetten. Meer specifiek werd ook gewezen op het prioritair  belang  van  publieke  anchor  loads,  waarvoor  binnen  de  betrokken  overheden  doelstellingen kunnen worden gesteld.  Ter  compensatie  van  deze  verplichting  wordt  gewezen  op  een  niet‐meer‐dan‐ anders (NMDA) ‐systeem zoals in Nederland, dat moet zorgen voor een correcte  tarifering waarbij de afnemer de garantie wordt gegeven dat deze niet meer zal  betalen dan het conventionele alternatief in vergelijkbare omstandigheden.   Voor nieuwe sites (zoals bedrijventerreinen en stadsontwikkelingsprojecten) die  zich  lenen  tot  collectieve  warmtedistributie,  wordt  voorgesteld  te  werken  met  een  aanscherping  van  verkavelingsvergunningen  en  stedenbouwkundige  verordeningen  en  een  verplichte  haalbaarheidsstudie  waarbij  de  mogelijkheid  tot collectieve warmtedistributie moet worden afgewogen.   Er werd meermaals gewezen op het feit dat warmtenetten, zeker in de beginfase,  geen  private  gelegenheid  zijn,  maar  van  nature  een  monopolie  vereisen.  Een  situatie  waarin  één  bron  gekoppeld  is  aan  een  net  vereist  garanties  van  beide  partijen.     d. Er heerst onzekerheid over redundantie in het netwerk, indien op lange termijn  alternatieven  competitief  zouden  worden  (zoals  groene  warmte  uit  groene  elektriciteit).    Hier  werd  veelal  de  opmerking  gemaakt  dat  voor  vele  langetermijnprojecten  eenzelfde  afweging  moet  worden  gemaakt.  De  barrière  is  dus  van  minder  specifieke  relevantie,  maar  impliceert  wel  dat  een  correcte  afweging  moet  worden gemaakt wat betreft beleidsmatige ondersteuning van warmtenetten als  een  van  de  strategische  opties  binnen  het  energiebeleid.  Warmtenetten  zijn                                                           37

 Hoge Rendementsketel, een moderne, efficiënte stookinstallatie. 

62

volgens  diverse  bronnen  een  onontbeerlijke  oplossing  in  het  toekomstige  energielandschap (termijn 2020 enn 2050) en faciliteren diverse technologieën.  Daarom  moet  nu  een  prioriteit  gemaakt  worden  van  de  ontwikkeling  van  warmtenetten tegenover die van gas.  Verder wezen enkele respondenten op het feit dat levering aan de industrie een  groter risico inhield en dat in eerste instantie moet gezocht worden naar locaties  waar  concurrentiële  duurzame  restwarmte  kan  gewonnen  worden  en  via  een  warmtenet moet verdeeld worden.    e.  Risico  en  leenkapitaal  /  financiering  is  moeilijk  toegankelijk  omwille  van  de  moeilijkheid om financiële leefbaarheid aan te tonen van warmteprojecten.    Er  heerst  een  unanimiteit  wat  betreft  de  relevantie  van  deze  barrière  voor  de  ontwikkeling  van  warmtenetten.  Kernprobleem  is  hier  het  kortetermijndenken  dat heerst in een geliberaliseerde markt waarin terugverdientijden van ongeveer  2 jaar maximum worden gehanteerd.   Daarnaast  zorgt  het  kennisgebrek  bij  diverse  financiële  instellingen  voor  grote  risicopremies  bij  een  investering  of  kredietverschaffing.  Hier  speelt,  gezien  de  termijn,  het  feit  dat  een  project  break‐even  kan  zijn  zelfs  niet  meer  mee.  Mogelijke oplossingen die werden voorgesteld zijn subsidiëring, garantiestelling  door derde partijen of investeringen door netbeheerders.   Deze laatste optie werd voorgesteld door verschillende respondenten en maakt  het  mogelijk  intrestvoeten  te  drukken  vanwege  de  stabiliteit  van  distributienetbeheerders en de mogelijkheid om goedkope obligaties op te halen.  Een  actor  ging  een  stap  verder  en  maakte  de  vergelijking  met  ELIA  waarbij  de  distributiekosten  van  nutsinfrastructuur  worden  doorgerekend  onder  de  vorm  van een distributienetbijdrage op de elektriciteitsfactuur.     f.  Er  is  een  gebrek  aan  belangstelling  bij  consumenten  /  afnemers  en  de  publieke  sector.     De  meerderheid  van  de  actoren  had  de  conclusie  dat  de  prioriteit  niet  moet  uitgaan naar consumenten. Hier ligt de taak van de markt en de overheid om via  gerichte  marketing  en  sensibilisatie  een  boodschap  van  energie‐efficiëntie,  duurzaamheid  en  comfortabele  warmtelevering  over  te  brengen.  Barrière  A.1.a  haalde  reeds  door  de  lokale  overheid  georganiseerde  workshops  als  oplossing  aan voor KMO's.  Om dit te realiseren moet eerst worden gegarandeerd dat warmtenetten hoog op  de politieke agenda komen te staan. Momenteel heerst er onder de respondenten  een  overeenstemming  wat  betreft  het  groeiende  bewustzijn  bij  de  overheid.  Steeds meer overheden voeren haalbaarheidsstudies uit en de doelstellingen van  de EU‐richtlijn betreffende energie‐efficiëntie moet hier een extra impuls geven.  Sommige  respondenten  wijzen  op  het  belang  voor  een  correcte  afrekening  van  fossiele,  inefficiënte  conventionele  technieken,  of  een  compensatie  voor  technieken  die  gebruik  maken  van  warmtelevering,  omdat  kostprijs  nog  altijd  een determinerende doorslag zal geven.        63

2. Projectkosten    g. Er is een gebrek aan lokale expertise en gevestigde supply chains, dit zorgt voor  een hogere risicopremie en dus hogere kosten.    Er  bestaat  een  zekere  verdeeldheid  in  argumentatie  wat  betreft  de  (noodzakelijke)  expertise  en  supply  chains  op  de  Vlaamse  markt.  Enerzijds  verwijzen  verschillende  actoren  naar  de  aanwezige  internationale  expertise  (bijvoorbeeld in Nederland, Duitsland en Frankrijk) en naar het feit dat de markt  er  klaar  voor  is.  ESCO's  die  reeds  aanwezig  zijn  op  de  Vlaamse  markt  kunnen  naar  believen  berusten  op  deze  kennisbasis  bij  de  ontwikkeling  van  Vlaamse  projecten. Echter wijzen enkele actoren op de hogere kostprijs die gepaard gaat  met  de  import  van  buitenlandse  expertise.  Dit  wordt  volgens  sommigen  gecompenseerd  door  de  aanwezigheid  van  standaardcomponenten,  wat  resulteert in een kostenbeperking.  Anderzijds werd de nood aan lokale maturiteit dan weer benadrukt om te komen  tot  een  concurrentiële  business,  waarbij  de  doorlooptijd  kan  dalen.  Hierbij  wijzen enkelen op het huidige risico van aanzienlijke budgetoverschrijdingen bij  grootschalige warmteprojecten.    h. Er is een gebrek aan standaardisering van contractvormen voor project ontwikkelaars, wat zorgt voor een hogere transactiekost.    Deze  barrière  wordt  erkend  door  verschillende  partijen,  maar  veelal  wordt  gewezen  op  de  noodzakelijke  leercurve  die  moet  worden  doorlopen.  Er  is  dus  werk aan de winkel, maar na pioniersprojecten kunnen reeds lessen getrokken  worden  omtrent  noodzakelijke  standaardisering.  Verder  maakten  een  aantal  actoren  de  link  met  de  beschikbare  internationale  kennisbasis  omtrent  contractvormen. Concluderend kan worden gesteld dat deze problematiek geen  prioritaire aandacht vergt.    i. Reeds gedane kosten van bestaande infrastructuur (sunk costs) zorgen voor een  onaantrekkelijke investering in nieuwe infrastructuur.    Omtrent  de  invloed  van  reeds  gedane  investeringen  in  gasinfrastructuur  en  reeds  goed  renderende  productie‐installaties  op  de  businesscase  van  warmte  bestaat  een  ruime  consensus.  Een  dubbele  investering  in  nutsinfrastructuur  zorgt  dan  ook  voor  extra  kosten  omwille  van  de  niet‐gefinaliseerde  afschrijvingen38, hoewel het plaatje er op lange termijn beter kan uitzien. In het  verlengde  hiervan  wordt  door  enkele  actoren  gewezen  op  de  gevestigde  belangen  van  distributienetbeheerders  in  bestaande  energienetten,  wat  een  eventuele  verstoring  kan  betekenen  voor  de  realisatie  van  het  volledige  warmtenettenpotentieel.   Verder vormen bestaande stookinstallaties ook een probleem bij de initiatie van  een  warmtenet.  Echter,  wanneer  ‐  zoals  hierboven  in  punt  b  reeds  werd                                                            Ook wordt verwezen naar de afweging tussen het houden van goedkope afgeschreven gasleidingen of investeren in  nieuwe dure warmtenetten. 

38

64

aangehaald  ‐  planmatig  in  fases  wordt  gewerkt  kunnen  dergelijke  problemen  worden geminimaliseerd.  Tot  slot  wijst  een  actor  nog  op  het  feit  dat  niet  enkel  de  kosten  van  dergelijke  'dubbele  investeringen'  van  belang  zijn,  maar  ook  de  benodigde  ruimte.  Toegepast op nutsinfrastructuur is vaak geen plaats meer onder het straatprofiel  om warmtenetten aan te leggen.      j. De inkomsten van warmtenetten die berusten op WKK als bron worden  gehypothekeerd door de distributietarieven op het elektriciteitsnet.    De  algemene  consensus  hier  was  dat  dergelijke  barrière  afwezig  is  op  de  Vlaamse  markt,  groenestroomcertificaten  maken  een  injectie  in  het  net  aantrekkelijk.  Wel  werd  verwezen  naar  de  verstorende  effecten  van  warmtekrachtcertificaten  (WKC)  op  de  exergetische  prestaties  van  WKK‐ installaties (cfr. 3.2.3.2).    k.  Hoge  onzekerheid  omtrent  stabiele  inkomsten  zorgt  voor  een  algemene  kostenstijging.    Verschillende  actoren  wijzen  op  het  feit  dat  warmtenetten  stabiele  inkomsten  leveren op langere termijn, hier moet het motto 'langzaam maar zeker' worden  gehanteerd. Wat betreft seizoensvariabiliteit (hoge vraag in de winter, lage vraag  in de zomer) wijzen verschillende actoren op een contractuele regeling waarbij  de totale kosten worden verrekend. Het is dan ook de verantwoordelijkheid van  de  dienstenverlener  om  met  vraagschommelingen  rekening  te  houden  in  het  businessmodel  en  de  prijszetting.  Een  actor  wijst  op  het  hogere  risico  voor  stabiele inkomsten bij levering aan de industrie. Enkele andere actoren halen de  evolutie  van  passiefbouw  aan  als  onzekerheidsfactor  voor  stabiele  inkomsten.  Concluderend wordt door verschillende respondenten gewezen op de noodzaak  aan  goede  afspraken  tussen  partijen;  er  moet  een  duurzame  verstandhouding  bestaan om stabiele inkomsten te garanderen, en die krijgt vorm op termijn, na  veel onderhandeling.    l. Om te zorgen voor de nodige garanties van aansluiting (bijvoorbeeld ter  bemachtiging van krediet) op een toekomstig net zijn additionele marketingkosten  nodig.    Er is een consensus dat garanties van aansluiting moeten gegarandeerd worden  door doorgedreven marketinginspanningen. Dit is echter de taak van de markt.  Deze marketinginspanningen zullen moeten worden gecomplementeerd door de  opbouw  van  duurzame  relaties  met  partijen,  het  is  namelijk  ‐  zoals  hierboven  reeds aangestipt ‐ van belang een goede verstandhouding te bewerkstelligen bij  de totstandkoming van warmtenetten.  In  de  eerste  fase  is  het  echter  van  groter  belang  dat  de  overheid  aansluitverplichtingen  als  garantiemechanisme  introduceert.  Dit  is  volgens  de  meerderheid een noodzakelijke actie waar prioritaire aandacht moet naar gaan.        65

B. Institutionele barrières    3. Warmtenetten zijn een lage beleidsprioriteit bij (lokale) overheden.    De meeste actoren erkennen de lage relevantie van warmtenetten in de huidige  politiek.  Daarnaast  wordt  de  laatste  tijd  een  groeiende  interesse  in  warmtenettten  opgemerkt39.  Op  vlak  van  lokale  overheden  zien  verschillende  respondenten een groot regionaal verschil in prioriteit, wat kan resulteren in een  vertekend  beeld  over  de  algemene  prominentie  van  warmtenetten  op  de  politieke agenda.   Het merendeel van de respondenten wijst herhaaldelijk op de noodzaak op een  coherent  beleid  inzake  warmtenetten.  Een  respondent  wijst  verder  op  het  politieke kortetermijn denken waarbij warmteprojecten soms worden gezien als   uithangbord, maar geen structurele inbedding kennen.  Daarnaast  wordt  ook  vaak  gewezen  op  het  belang  van  een  ruimer  energieperspectief  waarbij  alternatieven  worden  beoordeeld  op  een  correcte  vergelijkingsbasis.  In  de  lijn  hiervan  wordt  de  onderbelichting  van  warmte  als  energievorm vaak benadrukt.  Noodzakelijk te behandelen domeinen, zoals hierboven reeds een aantal werden  aangestipt,  zijn  onder  meer  een  aansluitverplichtingen,  de  regulering  van  tarificatie,  de  definiëring  van  de  rol  van  netbeheerder  en  voorwaarden  bij  verkavelings‐, milieu‐ en stedenbouwkundige vergunningen.    4. Er is onduidelijkheid en geen transparantie bij de toepassing of interpretatie van  bouwregelingen en ruimtelijk beleid.    Gezien  er  momenteel  geen  specifieke  regulering  is  voor  warmtenetten,  bestaat  veel  ruimte  voor  vrijheid  bij  de  projectonwikkeling,  wat  door  enkele  actoren  wordt  gezien  als  een  voordeel.  Echter,  verschillende  actoren  wijzen  ook  op  de  onzekerheid  die  deze  situatie  met  zich  meebrengt.  Daarnaast  halen  enkele  actoren  de,  uit  de  niet  gereguleerde  omgeving  volgende,  lange  doorlooptijden  aan  bij  procedures  om  projecten  tot  stand  te  brengen.  Hier  werd  onder  meer  gedacht  aan  de  administratieve  barrières  met  betrekking  tot  de  aanleg  van  leidingen.  Een  mogelijke  oplossing  voor  dit  laatste  is  werken  met  reservatiestroken40 en een gecoördineerde planning.    5. Er is onvoldoende ervaring bij lokale overheden.    Zoals  reeds  bleek  op  uit  de  antwoorden  op  vraag  A.1.a  ontbreekt  de  nodige  ervaring  bij  (lokale)  overheden.  Punt  B.3  wees  echter  reeds  op  een  groeiende  interesse. Enkele actoren wijzen op het feit dat gebrek aan ervaring geen uniek  fenomeen is bij warmtenetten, vroeger was dit ook het geval voor andere groene  energieprojecten. Echter, verschillende respondenten wijzen hier op het unieke                                                            Hier werd bijvoorbeeld ook verwezen naar de toetredingen van diverse gemeenten tot het burgemeesterconvenant, als  bewijs voor een groeiende belangstelling voor een alomvattend energiebeleid. 

39

 Bij diverse werken in een omgeving waar een warmteproject in de toekomst potentieel heeft, wordt bij graafwerken  ondergronds een zekere ruimte voorzien waardoor de toekomstige leidingen gemakkelijk en goedkoper inpasbaar  worden. 

40

66

karakter  van  warmtenetten,  en  de  huidige  beleidsfocus  op  de  productie  van  hernieuwbare  energie  en  de  verwaarlozing  van  efficiëntie.  Daarnaast  blijkt  het,  zoals  reeds  aangestipt,  van  groot  belang  te  zijn  dat  lokale  overheden  over  de  nodige overtuiginskracht beschikken om projectontwikkelaars te betrekken. Een  actor wijst verder op de rol van lokale actoren om het juiste beleid te zoeken, de  verdere uitvoering kan via publiek private samenwerking verlopen.     C. CO2prijs gerelateerde barrières    6.  Conventionele  technieken  worden  bevoordeeld  ten  opzichte  van  collectieve  warmtesystemen.    De  overgrote  meerderheid  van  de  respondenten  erkent  het  bestaan  van  de  bovenstaande  barrière,  er  werden  een  aantal  belemmerende  mechanismen  aangekaart.   Vooreerst  ligt  de  kern  van  het  probleem  in  het  feit  dat  de  prijs  van  fossiele  brandstoffen  te  laag  is.  De  oorzaak  ligt  hier  in  het  feit  dat  externaliteiten  (ecologische,  maatschappelijke  en  sociale  kosten)  niet  in  de  kostprijs  worden  verrekend.    Dit  zorgt  voor  keuzemodellen  die  gebaseerd  zijn  op  verkeerdelijke  aannames, wat leidt tot suboptimale keuzes voor de energievoorziening.  Hierop  aansluitend  bestaan  er  problemen  met  het  Emission  Trading  System  (ETS), waar de marktwerking misloopt en waar geen rekening gehouden wordt  met  de  superieure  efficiëntie  van  vele  warmtebronnen  aangesloten  op  een  collectief net. Hier moet gezorgd worden voor een level playing field.  Daarnaast  wordt  de  subsidiëring  van  HR‐ketels  aangehaald  als  basis  voor  oneerlijke  concurrentie.  Hoewel  een  hoge  efficiëntie  kan  worden  bereikt  met  deze  individuele  technologie,  leveren  collectieve  systemen  in  vele  gevallen  betere prestaties. Hier moet dan ook een aanpassing gebeuren in subsidiëring.  Een ander belemmerend mechanisme waar verschillende actoren op wijzen is de  verkeerdelijke  subsidiëring  van  groene  stroom  via  warmtekrachtkoppeling‐ scertificaten  (WKC).  Hier  kwam  het  voorbeeld  van  WKK‐installaties  voor  glastuinbouw veelal terug: gezien het interessanter is te investeren in een WKK  waarbij WKC's kunnen worden verzameld, wordt de mogelijkheid tot collectieve  warmtedistributie  in  sommige  gevallen  minder  aantrekkelijk.  Bovendien  wordt  een verkeerde incentive gegeven naar productie van stroom terwijl de installatie  zou moeten gedimensioneerd worden op de productie van warmte.  Een  laatste  verstorend  mechanisme  past  in  de  Europese  EPB‐regelgeving.  De  berekening van het e‐peil41 in Vlaanderen gebeurt op een verkeerdelijke manier  waarbij  onvoldoende  rekening  gehouden  wordt  met  de  mogelijkheid  tot  warmtelevering  via  een  collectief  systeem.  Momenteel  zijn  echter  discussies  op  gang om de berekening aan te passen.                                                                     41

 Maat voor de energieprestatie van een woning. 

67

3.2.3 EVALUATIE VAN ENKELE KERNPUNTEN    Dit deel bespreekt enkele punten die benadrukt werden door diverse actoren en  bijzondere aandacht verdienen.    3.2.3.1 Groene warmte sterk onderbelicht    Net  zoals  beschreven  in  Deel  I  verdient  volgens  het  merendeel  van  de  actoren  warmte  ten  opzichte  van  elektriciteit  (en  WKK)  heel  wat  meer  aandacht.  Zo  wijzen  enkele  stemmen  op  een  efficiëntiestijging  met  factor  tien  wanneer  bepaalde  elektriciteitstoepassingen  zouden  berusten  op  warmte.  Dit  heeft  dan  ook implicaties voor de kostprijs van het GSC systeem.   Het  energiebeleid  mag  dus  niet  gedimensioneerd  zijn  op  een  beperkte  set  aan  technologieën  of  energievormen  en  efficiënt  werkende  ondersteunings‐ mechanismen vereisen een degelijke kennisbasis.    3.2.3.2 Verkeerde incentives voor kleinschalige WKK    Uit  deze  beperkte  kijk  naar  energie  volgt,  volgens  een  aantal  actoren,  dat  verkeerde  incentives  worden  gegeven  aan  bijvoorbeeld  de  glastuinbouw  om  te  investeren in kleinschalige WKK installaties. WKC's zorgen in bepaalde situaties  wegens  oversubsidiëring  gedimensioneerd  op  elektriciteitsproductie  in  plaats  van  warmteproductie.  Daartegenover  staan  efficiënte  grootschalige  systemen  waar een balans is tussen elektriciteit en warmte over het ganse jaar in functie  van de benuttingsgraad.  Een bijkomende barrière is de moeilijke inpassing van glastuinbouw in concrete  projecten vanwege een strenge ruimtelijke ordening. Een nieuwe glastuinbouw‐ site  was  bijvoorbeeld  een  van  de  drie  strategische  opties  voor  warmtelevering  nabij de Haven van Antwerpen, maar bleek uiteindelijk niet inpasbaar te zijn in  de ruimtelijke planning.    3.2.3.3 Beschikbaarheid van data    Een  steeds  terugkerend  onderwerp  was  het  gebrek  aan  correcte  informatie  omtrent  warmtevraag  en  aanbod.  Dit  heeft  tot  gevolg  dat  een  zekere  suboptimaliteit speelt in de selectie van projecten. Diverse actoren wezen hier op  de noodzaak om enige vorm van dataverzameling te bewerkstelligen. Hierin kan  de overheid een faciliterende rol invullen.  Verder werd opgemerkt door enkele  actoren  dat  er  weinig  afstemming  was  tussen  verschillende  onderzoeken.  Zo  werd  in  een  interview  melding  gemaakt  van  dubbel  onderzoek  op  eenzelfde   potentiële site. Een voorstel was hier om een datamededelingsplicht in te stellen  gericht  aan  stedelijke  autoriteiten.  Dit  kan  gebeuren  onder  de  vorm  van  een  uitgewerkte warmtekaart.   Verder  wordt  binnen  VITO  reeds  onderzoek  geïnitieerd  naar  modellen  die  kunnen dienen ter facilitatie van dergelijke warmtekaarten.        68

3.2.3.4 Aansluitverplichting    Een overgrote meerderheid wijst in de richting van de overheid wat betreft een  noodzakelijke  aansluitingsverplichting  als  garantie  voor  inkomsten.  Een  actor  wijst daarbij om de voorbeelden uit Denemarken waar dergelijke strategie reeds  ingeburgerd is. In complementariteit hiermee moet worden onderzocht in welke  mate  een  NMDA‐systeem  ter  bescherming  van  de  consument  (zie  hierboven)  wenselijk  en  uitvoerbaar  is  in  Vlaanderen.  Samenvattend  gaat  het  dus  om  een  afweging  tot  het  garanderen  van  inkomsten  uit  warmtenetten,  en  veiligstellen  van de energieprijs van consumenten.     3.2.3.5 Rol van netbeheerders    Een  veelvuldig  voorgestelde  oplossing  voor  de  investeringsproblematiek  in  warmtenetten  is  de  rol  van  netbeheerders  als  stabiele  partij  om  netten  beschikbaar  te  maken.  Een  investering  via  bijvoorbeeld  Eandis,  gefinancierd  door  stabiele  obligaties,  kan  namelijk  zorgen  voor  een  daling  van  de  kostprijs  van  projecten.  Een  bijkomend  voordeel  is  dat  netbeheerders  daarnaast  op  langere termijn kunnen opereren. Echter, een coördinerende rol vanwege Eandis  wordt  door  enkele  actoren  als  een  belangenconflict  gezien  omwille  van  de  gevestigde  belangen  van  Eandis  in  bestaande  gasinfrastructuur,  waardoor  een  risico  ontstaat  op  een  ongebalanceerd  keuzeproces  ten  nadele  van  warmtenetten.  Zo  kunnen  kostenoverwegingen  doorwegen  tegenover  energetische overwegingen bij de beslissing om al dan niet een warmteproject te  initiëren  op  een  locatie  waar  reeds  goedkope,  afgeschreven  gasleidingen  aanwezig zijn.  Verder beschikt Eandis over alle gegevens die nodig zijn om warmtekaarten op  te  stellen,  maar  bestaat  momenteel  geen  wettelijk  kader  om  (gedetaileerde)  gegevens  aan  te  wenden  voor  de  creatie  van  dergelijk  overzicht.  Hier  bestaat  volgens diverse actoren een mogelijkheid tot verbetering.     3.2.3.6 Rol van warmtenetwerk    Het  platform  warmtenetwerk  kent,  zoals  op  pagina  55  uiteengezet,  het  laatste  jaar een sterke groei in Vlaanderen. De verwachting bij verschillende actoren is  dan  ook  dat  de  rol  van  het  Warmtenetwerk  in  de  nabije  toekomst  verder  zal  worden geoptimaliseerd wat betreft kennisverspreiding en rapportering. Op de  vraag  of  naast  warmtenetwerk  nog  andere  initiatieven  vanuit  de  overheid  gewenst  waren,  werd  door  het  merendeel  van  de  respondenten  negatief  op  geantwoord.                 

69

3.3 ANTWOORD OP ONDERZOEKSVRAGEN    Hieronder  wordt  een  korte  recapitulatie  gegeven  van  de  bovenstaande  uiteenzetting per onderzoeksvraag. Dit deel geeft slechts een algemene en korte  indruk.  Dit  is  te  rechtvaardigen  door  het  relatief  kleine  aantal  respondenten,  waardoor  met  heel  wat  nuances  rekening  moet  worden  gehouden,  die  wel  weergegeven worden in het bovenstaande gedeelte.    Q1.  In  hoeverre  worden  de  internationaal  erkende  barrières  in  Vlaanderen  gepercipieerd door diverse actoren?    De algemene indruk was dat nagenoeg bijna alle barrières relevant waren voor  de  verschillende  actoren.  Dit  was  te  verwachten  gezien  de  premature  ontwikkeling  van  de  Vlaamse  warmtemarkt.  Een  van  de  uitzonderingen  betreft  barrière  A.2.j  (distributienettarieven),  die  weinig  relevantie  had  vanwege  de  aanwezigheid  van  het  ondersteunende  WKC‐systeem  in  Vlaanderen.  Dit  bracht  echter  andere  interessante  perspectieven  met  zich  mee  op  het  (onterecht)  concurrentieel voordeel dat werd toegekend aan minder efficiënte alleenstaande  WKK‐systemen,  wanneer  een  collectief  systeem  vanuit  kosten  en  exergetisch  perspectief  interessanter  bleek  te  zijn.  Een  ander  noemenswaardig  punt  is  het  onderscheid dat werd gemaakt tussen overheid en privé wat betreft beschikbare  kennis en expertise.  Deze laatste partij is naar mening van verschillende actoren  volledig klaar om in te spelen op een warmterevolutie. De publieke sector heeft  volgens velen echter nog te kampen met een aanzienlijk informatiedeficit.     Q2.  Bestaan  er  specifieke  barrières  voor  Vlaanderen  die  niet  opgelijst  zijn  in  de  barrièrestudies?    De barrières geïdentificeerd in deel II zijn relatief alomvattend. Voor de Vlaamse  situaties  werden  echter  een  aantal  barrières  geïdentificeerd  die  wel  inpasbaar  zijn  in  het  classificatiesysteem,  maar  niet  expliciet  worden  uiteengezet.  Hieronder  vallen  onder  meer  zaken  als  de  onderhandelingspositie  van  overheden  dewelke  kan  worden  versterkt  door  een  voldoende  kennis  en  anticipatie  van  warmtenetten;  de  hierop  aansluitende  grote  rol  van  dataverzameling  en  verspreiding;  het  (ruimere)  belang  van  een  transitiebeleid  waarbij  verschillende  alternatieve  opties  op  een  correcte  basis  tegen  elkaar  kunnen  worden  afgewogen;  en  de  concurrentiële  bevoordeling  van  conventionele technieken zoals HR‐ketels.    Q3. Wat zijn de belangrijkste barrières?    De meeste nadruk werd, binnen het vooraf gedefinieerde framework, gelegd op  onzekerheid  wat  betreft  de  inkomsten  en  problemen  met  betrekking  tot  de  financiering  (respectievelijk  A.1.c  en  d);  sunk  costs  op  vlak  van  individuele  installaties en op vlak van reeds bestaande distributieinfrastructuur, en stabiele  inkomsten (respectievelijk 2. i en k); prioriteit bij lokale overheden en ervaring  (respectievelijk B.3 en 5); en koolstofkosten. 

70

Naast de barrières binnen het framework werd door een meerderheid expliciet  verwezen  naar  de  noodzaak  voor  een  tariferingsbeleid  waarbij  rekening  moet  worden  gehouden  met  een  afnameverplichting  en  een  NMDA‐principe.  Daarnaast werd een langetermijnvisie bij de overheid ook als enorm belangrijk  aangeduid  tesamen  met  de  nood  om  data  van  de  warmtevraag  en  het  warmteaanbod beschikbaar te stellen.    Q4. Welke aspecten lenen zich tot verder onderzoek?    Deze  studie  had  voornamelijk  een  verkennend  doel.  Nu  het  terrein  enigzins  is  afgetast komen enkele aspecten naar boven waar verder onderzoek nuttig lijkt.  Hieronder een kort overzicht.     Een  volgende  stap  in  de  lijn  van  dit  onderzoek,  zou  een  grootschalige  studie  kunnen  zijn  waarbij  de  diverse  barrières  in  nauw  overleg  met  warmtenetwerk  specifiek  worden  uitgewerkt  met  mogelijke  oplossingsstrategieën.   In  dit  kader  kan  specifiek  worden  onderzocht  wat  de  mogelijke  implicaties  en  potentiële  vormen  zijn  van  aansluitingsverplichtingen  in  Vlaanderen.    Daarnaast  kan  onderzoek  worden  verricht  vanuit  de  invalshoek  van  de  afnemer  en  meer  specifiek  wat  betreft  tarificatiesystemen.  Een  vergelijkende  studie  met  het  Nederlandse  NMDA  model  kan  interessant  zijn.   In dezelfde lijn is onderzoek nuttig naar 'LockIn'42 effecten bij potentiële  afnemers.   Een  andere  invalshoek  bestaat  uit  onderzoek  naar  de  ontwikkeling  van  warmtekaarten als faciliterend middel. Hiervoor kan contact opgenomen  worden  met  VITO  wat  betreft  modellering  en  gemeenten  en  Eandis  wat  betreft  dataverzameling.  Hier  is  een  technische  of  beleids‐economische  invalshoek mogelijk.   Verder  lijkt  het,  met  blik  op  punt  1.2,  een  interssante  oefening  de  emergentie  van  warmtenetten  te  bekijken  vanuit  de  invalshoek  van  innovatiesystemen. Zo leggen  HEKKERT ET.  AL. (2007) een model voor, waarbij  systematisch  diverse  functies  van  technologische  innovatiesystemen  (TIS)  kunnen  worden  geïdentificeerd.  Deze  kunnen  de  ontwikkeling  van  warmtenetten  zowel  stimuleren  als  hinderen.  HAWKEY  (2009)  paste  dit  model reeds toe op de ontwikkeling van stadsverwarming in het VK.    Indien dit verdere onderzoek een plaats kan vinden binnen de Hogeschool Gent  is  een  interdisciplinaire  samenwerking  eventueel  wenselijk,  waarbij  zowel  de  technische  als  beleids‐economische  kant  van  het  verhaal  adequaat  kan  worden  behandeld.  Verder  wordt  vanwege  de  actualiteit  van  warmtenetten  verwezen  naar  Warmtenetwerk  Vlaanderen  als  potentiële  opdrachtgever  van  verdere  praktisch gerichte eindwerken.                                                            De afhankelijkheid van afnemer ten opzichte van leverancier in een monopolistische marktomgeving, of omgekeerd.  Wederzijdse afhankelijkheid is echter ook mogelijk. Voor een duidelijke en praktische uiteenzetting van het concept  verwezen naar UPHAM & JONES (2012). 

42

71

 

3.4 BEPERKINGEN VAN HET ONDERZOEK    Vanwege  het  verkennende  karakter  van  deze  studie  was  het  onmogelijk  tot  in  detail  in  te  gaan  op  de  onderliggende  drijfveren  van  elke  barrière.  Hierdoor  vormt  het  voorliggende  resultaat  slechts  een  indicatie  en  is  verder  onderzoek  wenselijk  (cf  Q4  hierboven).  Verder  betreft  het  een  momentopname  van  een  beperkt  aantal  stakeholders  in  het  verhaal,  waardoor  met  de  nodige  voorzichtigheid  moet  worden  omgesprongen  met  de  resultaten.  Tijdens  de  dataverzameling ‐ door middel van interviews, telefoongesprekken en enquêtes ‐ werd  een  maximale  overeenstemming  nagestreefd  wat  betreft  de  interpretatie  van  diverse  barrières.  Verkeerdelijke  interpretatie  kan  echter  nooit  worden  uitgesloten.  Verder  betekent  de  nagestreefde  anonimiteit  in  het  onderzoek  een  miniem  beeld  op  de  standpunten  van  individuele  actoren.  Dit  wordt  echter  gecompenseerd  door  de  overeenstemming  over  heel  wat  barrières  die  de  ontwikkeling  van  een  collectief  nagestreefde  technologie  belemmeren,  en  de  doelstellingen van het ondezoek om een algemeen beeld te schetsen.                                                               

72

DEEL IV: Algemene conclusie    Warmtenetten lijken als flexibele energie‐infrastructuur een onmisbare plaats te  hebben in onze toekomstige energievoorziening. Uit de betreffende literatuur en  vanwege  diverse  actoren  in  het  warmtelandschap  leren  we  dat  nog  heel  wat  barrières de ontwikkeling van warmtenetten in Vlaanderen in de weg staan. Om  ten  volle  te  kunnen  genieten  van  de  voordelen  die  warmtenetten  bewerkstelligen,  zal  de  overheid  een  cruciale  rol  moeten  spelen.  Daarbij  zal  onder  meer  ongetwijfeld  aandacht  moeten  worden  besteed  aan  de  huidige  onzekerheid  omtrent  inkomsten  en  financieringssteun.  Op  het  vlak  van  inkomsten  bieden  zich  potentiële  oplossingen  aan  onder  de  vorm  van  aansluitingsverplichtingen  en  regulering  van  tarificatie.  Op  het  vlak  van  de  financiering moet de steun voor groene stroom worden herbekeken in het licht  van  de  potentiële  steunmaatregelen  voor  (groene)  warmte  en  de  exergetisch  verantwoorde benutting van energie.                                                                      73

                                                                                                  74

DEEL V: BIJLAGEN   

Bijlage 1: Overzicht actuele en potentiële bijdrage van warmtebronnen   

 

Bron: Euroheat&Cool, 2006.     

75

Bijlage 2: Classificatie van geothermische technologieën naar diepte.      Diep  Hyodrothermaal  

Kenmerken 

Diepte (m) 

Temperatuur en gebruik 

Open systeem waarbij water  wordt uitgewisseld met een  ondergrondse watervoerende  zandlaag (aquifier). 

2.000 

60‐80°C. Woonwijken,  bedrijventerreinen, serres.  Agentschap NL geeft 1.800m aan  als richtlijn voor warmteproductie  vanaf 70°C en 3.000 meter voor  elektriciteitsproductie.  Kan vrijwel op elke locatie worden  aangewend. Relatief duurdere  technologie waarvan de  rendabiliteit afhankelijk is van de  bodemkenmerken. Gebruik voor  industriestoom,  stadswarmtenetten en  elektriciteitsopwekking.  Duurder systeem met kleinere  capaciteit dan open systemen.  Toepasbaar op locaties waarbij te  weinig kennis is over de  samenstelling van de ondergrond. 

Enhanced  Open systeem dat ook wel Hot‐ Geothermal System  Dry‐Rock wordt genoemd. Met  (EGS)  hydraulische  stimulatiemaatregelen wordt  een kunstmatig spletenstelsel  gecreëerd waardoor water kan  circuleren. 

 

Diepe  Gesloten bodemwisselaar via  aardwarmtesondes  systeem van buizen ter  uitwisseling van warmte met  de ondergrond. Lager  rendement dan open systemen  maar vrijwel overal  toepasbaar.  Ondiep    WarmteKoude  Open systeem waarbij de  Opslag (WKO)  warmte die wordt onttrokken  niet is ontstaan in de aarde,  maar onttrokken is aan de  atmosfeer. Er wordt  gebruikgemaakt van het feit  dat de temperatuur van de  aarde al op enkele meters diep  constant is. Vanwege de lage  temperaturen.  Ondiepe  Open systeem volgens het  aardwarmtesondes  zelfde principe als de grotere  versie. Ook horizontale  opstelling van de sondes  mogelijk.   

2.000‐3.000 

Bronnen: VITO, 2012; AGENTSCHAP NL, 2010.                   

76

  20‐200m,  onderlinge  afstand van  150 tussen 2  putten (voor  aanvoer  warmte en  afvoer  koeling) 

  Lage temperaturen (in Vlaanderen  bijvoorbeeld enkel in de Kempen  temperatuur van meer dan 35°C te  verkrijgen). Kantoorgebouwen,  ziekenhuizen, winkelcentra,  industriële werkruimten en  agrarische sector. 

1.2    (verticaal) –  300  (horizontaal) 

Bijlage 3: Contactenlijst43  ACTOR Contactpersoon Lokale overheden / gerelateerd

Functie

Havenbedrijf Antwerpen

P. De Rache

Ivago

T. Smet

Stad Antwerpen Stad Gent (economie) Stad Gent (klimaat) Vito Netbeheer Eandis

W. Cyx M Vandewyngaerde B. De Grande J. Van Bael

Hoofdingenieur Energieprojecten Afdelingshoofd Kwaliteit, Milieu en Energie Projectleider Warmtenetten Adjunct Directie Gents Klimaatverbond Project Manager

T. Maes L. Haelterman Infrax P. Coomans Investeerders / Kredietverleners

Regulering & Strategie Regulering & Strategie Directeur Netbeheer

Belfius Lease ING POM West Vlaanderen Producenten/importeurs Dalkia Van Marcke Canalco Industrie Essenscia

G. de Cuester E. Baert P. Clauwaert

CEO

B. Segers T. Prinzie R. de Backer

Sales Manager Verantwoordleijke HVAC

F. Dieryck

Indaver Consultancy Antea E-Maze Ingenium Viktor Goes Green

J.K. Devoogd

Gedelegeerd Bestuurder Essenscia Vlaanderen Business Developer

D. Dermaux J. Verschuere J. Soennens M. Moons

Project Ingenieur Zaakvoerder Ontwerp Ingenieur Zaakvoerder

Projectmedewerker

                 

                                                         43

 De indeling verschilt licht van deze onder 3.1.2. Dit is te wijten aan een herstructuering voor het gemak van de analyse.  

77

Bijlage 4: Vragenlijst 

VRAGENLIJST: BARRIÈRES DIE DE ONTWIKKELING VAN  WARMTENETTEN IN VLAANDEREN VERHINDEREN.  Thesisonderzoek in kader van de Hogeschool Gent ter behaling van Masterdiploma in de  Handelswetenschappen afstudeerrichting Marketing Management.  Onderzoeker:   tel.     E‐mail:     Adres:    

Pieter Santens          0495 270 829          [email protected]        Schellebellepontweg 15, 9820 Merelbeke, België. 

Promotor: Brent Bleys  09 248 88 34  [email protected]  Voskenslaan 270, Gent. 

De vragen die hier volgen zullen als input fungeren voor een studie naar de  barrières die de ontwikkeling van warmtenetten in Vlaanderen bemoeilijken. Na  de registratie van enkele algemene gegevens, zal gestructureerd info worden  verzocht over uw perceptie naar verschillende barrières die terug te vinden zijn  in de internationale literatuur. Voor de antwoorden is ruimte tussen de vragen  voorzien, maar laat dit geen indicatie vormen voor de omvang van uw antwoord.  Achteraan kan u eventuele vrije opmerkingen toevoegen met ‐ indien relevant ‐  verwijzing naar de specifieke barrière in de vragenlijst. U mag zowel een digitale  als ingescande kopie terugzenden.  ALGEMENE GEGEVENS  1a. Bij welke organisatie bent u werkzaam wat warmtenetten betreft?  1b. Tot welke sector behoort deze organisatie?  1c. Wat is de titel van uw functie binnen deze organisatie?  2. Indien u kort drie redenen moet geven waarom wel/niet in te zetten op  warmtenetten, welke zijn dit dan? (verkoopperspectief plan)  1.   2.   3 .       3a. Hoe ziet u de toekomst van warmtenetten in  op een schaal van 1 tot 7  waarbij 1 bijzonder slecht is en 7 uitstekend.      3b. Welke zijn de voornaamste argumenten bij uw antwoord op de vorige vraag?      78

 BARRIÈRES  Hieronder worden een aantal stellingen uiteengezet waarop u kan vrij  antwoorden. Indien een barrière niet relevant is voor u kan u de vraag  vanzelfsprekend open laten. Eerst volgt een kort overzicht met kernwoorden en  nummering van de stellingen, zodat u onmiddellijk een zicht heeft op de voor u  meest relevante onderwerpen. Onder elke stelling staat een schaal waarop u de  belangrijkheid van de barrière kan aangeven volgens uw opinie. Dit doet u door  een kruisje te zetten in het corresponderende vak, waarbij 1 helemaal niet  belangrijk is en 7 enorm belangrijk.   Tabel: overzicht barrières  A. Economisch  1. Projectrisico 

a. ervaring en kennis omtrent operationele modellen  b. coordinatie mbt. ontwikkeling project  c. onzekerheid over inkomsten  d. bezorgdheid over redundantie  e. toegang tot risico‐ en leenkapitaal  f. belangstelling bij consumenten en publieke sector.  

2. Projectkosten 

g. lokale expertise / supply chains  h. standaardisering contractvormen  i. sunk costs (bestaande infrastructuur)  j. distributienettarieven  k. stabiele inkomsten  j. bewijskosten engagement afnemers 

B. Institutioneel  3. Beleidsprioriteit  4. Onduidelijkheid en transparantie regulering:   5. Ervaring  C. CO2prijs  gerelateerd 

6. Concurrentieel voordeel conventionele warmtetechnologieën 

  A. ECONOMISCHE BARRIÈRES  1. Projectrisico  a. Er is een gebrek aan ervaring en kennis omtrent de operationele modellen  van warmtenetten.     

79

   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  b. Er bestaan coördinatieproblemen met betrekking tot de gelijktijdige  ontwikkeling van warmtebronnen, distributienetten en de aansluiting op  afnemers.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  c. Er heerst onzekerheid over inkomsten vanwege een gebrek aan kennis over  tariferingsopties of de blootstelling aan het risico van contractbreuk.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  d. Er heerst onzekerheid omtrent redundantie in het netwerk indien, op langere  termijn, alternatieven competitief zouden worden (zoals warmte uit groene  elektriciteit).    

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  e. Risico‐ en leenkapitaal / financiering is moeilijk toegankelijk omwille van de  moeilijkheid om financiële leefbaarheid aan te tonen van warmteprojecten.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  f. Er is een gebrek aan belangstelling bij consumenten en de publieke sector.   

onbelangrijk 

        80

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

2. Projectkosten  g. Er is een gebrek aan lokale expertise en gevestigde supply chains, dit zorgt  voor een hogere risicopremie en dus hogere kosten.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  h. Er is een gebrek aan standaardisering van contractvormen voor  projectontwikkelaars, wat zorgt voor een hogere transactiekost.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  i. Reeds gedane kosten van bestaande infrastructuur (sunk costs) zorgen voor  een onaantrekkelijke investering in nieuwe infrastructuur.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  j. De inkomsten van warmtenetten die berusten op WKK als bron worden  gehypothekeerd door de distributietarieven op het elektriciteitsnet.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  k. Hoge onzekerheid omtrent stabiele inkomsten zorgt voor een algemene  kostenstijging/   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  l. Om te zorgen voor de nodige garanties van aansluiting (bvb. ter  bemachtiging van krediet) op een toekomstig net zijn additionele  marketingkosten nodig.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

   

81

B. Institutionele barrières  3. Warmtenetten zijn een lage beleidsprioriteit bij (lokale) overheden.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  4. Er is onduidelijkheid en geen transparantie bij de toepassing of  interpretatie van bouwregelingen en ruimtelijk beleid.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

5. Er is onvoldoende ervaring bij lokale overheden.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  C. CO2prijs gerelateerde barrières  6. Conventionele technieken worden bevoordeeld ten opzichte van collectieve  warmtesystemen.   

onbelangrijk 

1 

 

2 

 

3 

 

4 

 

5 

 

6 

 

7 

 

 

belangrijk 

  VRIJE OPMERKINGEN              RESULTATEN  Bedankt voor uw medewerking. Indien u uw coördinaten hieronder achterlaat  zal u gecontacteerd worden wanneer de resultaten van het onderzoek bekend  zijn.   

82

REFERENTIES  AGENTSCHAP NL, 2010. Programma's  regelingen  geothermie. [online] Available at:   [Accessed 12 August  2012].  AGENTSCHAP NL, 2011. Warmtetools Energie. [online] Available at:   [Accessed 11 August 2012].  AGENTSCHAP NL, 2012. Infoblad Trias Energetica en energieneutraal bouwen. [online]. Available  at:  [Accessed 1 August  2012].  BOLLEN, A., VAN HUMBEECK, P., LAMOTE A. 2011. Energie voor een groene economie, hernieuwbare  energie: beleid en evaluatie, boekdeel 2. Academia Press. Gent.  BROUWERS, H.J.H., ENTROP, A.G. 2005. New triplet visions on sustainable buildings. The 2005  World Sustainable Building Conference. Tokyo, Japan 27‐29 September 2005. Netherlands:  University of Twenth.  CE DELFT, 2011. Beleid dat warmte uitstraalt, van warmteopties voor klimaatverbetering naar  klimaatverbetering voor warmteopties. [online] Available at:   [Accessed 12 August, 2012].  COGEN VLAANDEREN, 2006. Basishandboek Warmtekrachtkoppeling. [online] Available at:    [Accessed: 11 August 2012].  COGEN VLAANDEREN, 2009. Cogen Vlaanderen. [online] Available at:   [Accessed 11 August 2012].  DE GRAEVE, G. 2011. Restwarmte uit processen, energie die voor het rapen ligt. [online] Available  at:   [Accessed: 11 August 2012].  DE PELSMACKER, P. & VAN KENHOVE, P. 2011. Marktonderzoek, methoden en toepassingen. Derde  editie. Amsterdam: Pearson.  DHCPLUS, 2009. A vision towards 2020  2030  2050. [online] Available at:   [Accessed: 11 August  2012].  DHCAN, ND. The case for district heating: 1000 cities can't be wrong! A guide for policy and  decision makers. [online] Available at:   [Accessed: 3 August 2012].   DINCER, I. 2002. The role of exergy in energy policy making. Energy Policy, 30(2), p.137‐149.  DUJARDIN, B. 2009. Global District Energy Climate Award 2009  District Heating Network ‐  Dunkirk, France. [online]. Available at:   [Accessed: 3 August 2012].  ECBCS ANNEX 49, 2011. Low exergy systems for highperformance buildings and communities  (annex 49 final report). [online] Available at:   [Acessed: 12 August 2012].  

83

ECN, 2011. IPO Nationale Routekaart Restwarmte. Een quickscan van de mogelijkheden. [online]  Available at:    [Accessed 13 February 2012].  ECORYS, 2008. Assessment of noncost barriers to renewable energy growth in EU Member States   AEON. [online] Available at:   [Accessed: 6 aug 2012].  ECORYS, 2010. Assessment of noncost barriers to renewable energy growth in EU Memeber States   AEON. [online] Available at:   [Accessed: 11 August 2012].  EDN, 2007. Restwarmte, stadsverwarming en benodigd warmtebeleid, een heet hangijzer.  [online] Available at:   [Accessed: 12 August 2012].  EUROHEAT&POWER, 2006. Ecoheatcool Work Package 4: Possibilities with more district heating in  Europe. [online] Available at:   [Accessed: 3 August 2012].  EUROHEAT&POWER, 2011. District heating and cooling: country by country 2011 survey.  Euroheat&Power, Brussels.   EUROHEAT&POWER, 2012. Heating without global warming, frequently asked questions about  district heating and district cooling. [online] Available at:    [Accessed: 20 August 2012].  GEMEENTE AMSTERDAM, 2010. Stadskoude is hot, nut en noodzaak stadskoude Amsterdam: haal  meer uit meren! [online] Available at:   [Accessed: 11 August 2012].  HAWKEY, D.J.C. 2009. Will "district heating come to town"? Analysis of current opportunities and  challenges in the UK. Dissertation. University of Edinburgh.  HEKKERT, M.P., SUURS, R.A.A., NEGRO, S.O., KUHLMANN, S., SMITS, R.E.H.M. 2007. Functions of  innovation systems: A new approach for analysing technological change. Technological  Forecasting & Social Change 74(2007). p. 413‐432.  HUYBRECHTS P. & JONES P. T. 2011. De Klimaatcrisis. Antwerpen: Uitgeverij Luster.  IEA BIOENERGY 2009. Bioenergy in Belgium. [online] Available at   [Accessed: 11 August 2012].  IEA, 2011. Energy Technology Essentials, biomass for power generation and CHP. [online]  Available at  [Accessed: 11 August 2012].  IPCC, 2007. IPCC Fourth Assessment Report: Climate Change 2007 (AR4). [online] Available at   [Accessed: 15 August 2012].  KEMP R., VAN DEN BOSCH S. & ROTMANS, J. 2006. Transitieexperimenten: praktijkexperimenten  met de potentie om bij te dragen aan transities. Kenniscentrum Duurzame Systeeminnovaties en  Transities (KCT).  MARTENS, B & HOSTEKINDT M. 2012. Voorstel van Resolutie warmtenetten. [beschikbaar via  84

[email protected]]. Presentatie Bart Martens Symposium Mikado op 27 Januari  beschikbaar via: .  MIRA (2011) Milieurapport Vlaanderen, Achtergronddocument Energie 2010, Brouwers J.,  Couder J., Verbruggen A., Devriendt N., Aernouts K., Nijs W., Guisson R., Cornelis E., Pelkmans L.,  Vangeel S., Moorkens I. en Vanmarcke H., Vlaamse Milieumaatschappij, www.milieurapport.be   (=> gespecifieerd bij overname info)  MIROM, 2012. Milieuzorg Roeselare en Menen. [online] Available at   [Accessed: 11 August 2012].  ODE, 2012. Groene warmte en warmtenetten. [online] Available at:   [Accessed:  12 August 2012].  PAREDIS, E. 2009. Sociotechnische systeeminnovaties en transities: van theoretische inzichten  naar beleidsvertaling. Gent: Steunpunt Duurzame Ontwikkeling.   PBL & ECOFYS, 2011.  Workshop Energiebesparing in de gebouwde omgeving: investeren in  gebouwen of warmtenetten? [online] Available at:   [Accessed: 12 August, 2012].  PLATFORM GEOTHERMIE, 2012. Aardwarmte den Haag. [online] Available at:   [Accessed: 11 August  2012].  PÖYRY & FABER MAUNSELL, 2009. The potential and costs of district heating networks: A report to  the department of energy and climate change. [online] Available at:    [Accessed: 4 August 2012].  RESH POLICY, 2009. Introduction and development of the Swedish District Heating Systems.  [online] Available at:  [Accessed: 11 August 2012].  REZAIE, B. & ROSEN M.A. 2012. District heating and cooling: Review of technology and potential  enhancements. Applied Energy 93, p2‐10.  SAUNDERS, M., LEWIS, P. & THORNHILL, A. 2008. Methoden en technieken van onderzoek. Vierde  editie. Amsterdam: Pearson.   TASKFORCE WKO, 2009. Groen licht voor bodemenergie. [online] Available at:   [Accessed: 3 Augustus 2012].  THESSÉN, G. 2009. Application for Global District Energy Climate Award 2009  Municipality of  Kristianstad. [online]. Available at:   [Accessed: 3 August 2012].  UNRUH, G.C. 2000. Understanding carbon lockin. Energy Policy 28(2000), p. 817‐830.  UPHAM, P., JONES, C. 2012. Don't lock me in: public opinion on the prospective use of waste process  heat for district heating. Applied Energy 89(2012) p. 21‐29.  VAN BEEKUM, 2009.  Development of District Heating Networks in Urban Areas. Master's Thesis  project. Delft University of Technology.   VAN DEN DOBBELSTEEN, A. 2008. Towards closed cycles  New strategy steps inspired by the Cradle  to Cradle approach. 25th Conference on Passive and Low Energy Architecture. Dublin, Ireland 

85

22‐24 October 2008. Netherlands: Delft University of Technology. 

VANDEVYVERE H. & STREMKE S. 2012. Urban Planning for a Renewable Energy Future:  Methodological Challenges and Opportunities from a Design Perspective. Sustainability, 4(6),  p.1309‐1328.  VITO, 2009. Oriënterende studie micro warmtekrachtkoppeling in Vlaanderen. [online] Available  at: < http://www.vito.be> [Accessed: 11 August 2012].  VITO, 2010. Technology watch: geothermie en het potentieel in Vlaanderen. [online] Available  at:  [Accessed: 12 August 2012].  VITO, 2012. Gesloten processen voor elektriciteitsopwekking uit hernieuwbare brandstoffen.  [online] Available at:  [Accessed: 11 August 2012].  VREG, 2012. Vlaamse Regulator van de Energie en Gasmarkt. [Online] Available at:   [Accessed: 11 August 2012].  WARMTENETWERK, 2012. Nieuwsbrief warmtenetwerk februari 2012. [online] Available at:   [Accessed: 17 August  2012].  WARMTENETWERK, 2012. Warmtenetwerk. [online] Available at:   [Accessed: 19 August 2012]. 

     

86

Warmtenetten in Vlaanderen: Context en barrières

Recommend Documents