Bibliotheekbeleid in context Beleidsuitgangspunten 2014 en verder
1
Voorwoord Het schrijven van nieuwe beleidsplannen is in deze tijd een hachelijke onderneming, zeker voor bibliotheken. De maatschappelijke, culturele en financiële omgeving van bibliotheken is voortdurend en vaak vrij fundamenteel in beweging. Een beleidsplan voor vier jaar, als basis voor de koers en de ontwikkeling van de Bibliotheek Veluwezoom, doet geen recht aan die beweging. De Bibliotheek Veluwezoom is een organisatie die juist wil inspelen op de (lokale) omgeving, die vanuit haar kernvisie kansen wil zien en kansen wil scheppen en daar past een vierjarig beleidsplan niet bij. Wat daar wel in past, en ook steeds belangrijker wordt, is een helder beeld van onze visie en onze uitgangspunten voor dat wat wij doen. Die uitgangspunten moeten voor onze bibliotheek de tand des tijds kunnen doorstaan en ons ook in deze woelige tijden een leidraad geven voor het maken van essentiële keuzes. Deze beleidsnotitie start in 2014. Wij geven hierin aan hoe onze omgeving er op dit moment uitziet en welke ontwikkelen wij daarin zien. En wij bepalen onze primaire keuzes in het kader van die context. En jaarlijks bekijken wij onze uitgangspunten in het licht van nieuwe ontwikkelingen, nieuwe mogelijkheden en nieuwe vragen vanuit onze omgeving. Onze maatschappelijke context 2.1
Inleiding
De bibliotheek beweegt zich, net vele andere maatschappelijke organisaties, in een complex veld van maatschappelijke veranderingen. Burgers kijken anders tegen de samenleving aan, gedragen zich anders, komen op een andere manier aan hun informatie, communiceren, werken, leren en organiseren anders. En die veranderingen zullen eerder permanent doorgaan dan een eindpunt bereiken. De digitalisering lijkt bibliotheken overbodig te maken, maar tegelijkertijd vragen ontwikkelingen om een revitalisering van de rol van onafhankelijke informatiebemiddelaar in de steeds commerciëler wordende informatiewereld. En kunnen grote groepen burgers de snelle ontwikkelingen in die digitalisering niet bijbenen. Welke rol kan en wil de Bibliotheek Veluwezoom in de ontwikkelingen spelen? Op onderstaande terreinen speelt de Bibliotheek Veluwezoom een rol, die wij in het licht van onze maatschappelijke context verder willen ontwikkelen.
Juist de verdergaande digitalisering doet een beroep op een zelfredzame burger. Dat vraagt (nieuwe) vaardigheden, die niet elke burger automatisch ontwikkelt. De wijze van leren (zowel formeel als informeel) is sterk aan het veranderen. De beleving van lezen en literatuur krijgt nieuwe vormen. Laaggeletterdheid is nog altijd een actueel thema. Preventie daarvan begint bij het stimuleren van leesplezier vanaf de allerjongste leeftijd. Op kunst en cultuur wordt zowel landelijk als lokaal zwaar bezuinigd. Kunst- en cultuurbeleving van volwassenen wordt gezien als een particuliere zaak.
Bibliotheken kunnen, in een wereld waar de publieke ruimte steeds kleiner wordt, zeker in kleine kernen juist een vrijplaats in het publieke domein zijn, zeker waar die ruimte gecombineerd wordt met andere partners en activiteiten van burgers. In kleine kernen is samenwerking en multifunctionaliteit van doelstellingen, gebouwen en activiteiten essentieel. Het is vooral financieel de enige manier waarop in kleine kernen maatschappelijke voorzieningen voor burgers nog in stand gehouden kunnen worden.
2
Hieronder een overzicht van trends en omgevingsontwikkelingen die het meest voorkomen in trendrapporten en andere bronnen op internet. 2.2. Trends en ontwikkelingen Demografische ontwikkelingen
Nederland vergrijst. Momenteel is een op de zeven inwoners in Nederland ouder dan 65 jaar. In 2020 zal dat opgelopen zijn tot een op de vijf inwoners. Maar oud betekent zeker niet afgeschreven. De senioren van de toekomst zijn vitaal en op allerlei terreinen actief. Ze weten wat ze willen en zijn koopkrachtig. Tegelijkertijd groeit het aantal alleenstaanden. Mensen wonen langer alleen voor ze aan gezinsvorming beginnen en krijgen minder vaak kinderen. Steeds meer huishoudens bestaan uit één persoon. Door de vergrijzing in combinatie met een hoge gemiddelde leeftijd van de werknemers komt er de komende tien jaar een grote uitstroom van werkende professionals bij overheid, zorg en onderwijs.
Economische ontwikkelingen
Door de recente economische crisis blijven de belastinginkomsten van het Rijk flink achter bij de prognoses. Op landelijk niveau wordt het bibliotheekwerk nu nog ontzien. Op lokaal niveau is de situatie zorgwekkend. Gemeenten staan voor de opdracht een nieuw evenwicht te vinden tussen inkomsten en uitgaven. De bibliotheek, zo blijkt uit recent onderzoek, staat bovenaan de lijst van bezuinigingsposten. In totaal is de gemeentelijke subsidie voor de bibliotheek van 2009 tot 2015 teruggelopen met bijna dertig procent. Gemeenten streven naar efficiëntie en willen het rendement van hun investeringen kunnen meten. Een zakelijker tijdperk is ingetreden, met concurrentie, openbare aanbesteding en meetbare prestatieafspraken. Dat doet een groter beroep op het ondernemerschap van bibliotheken. Moderne consumenten zijn zelfbewust en kiezen uit het aanbod datgene wat het beste bij hun identiteit past. Keuzes worden mede gebaseerd op de mening en ervaring van andere consumenten. Sociale netwerken spelen daarbij een belangrijke rol. Consumenten zoeken interactie met elkaar en gebruiken de groeiende hoeveelheid beschikbare digitale informatie over winkels en producten om zorgvuldige aankoopbeslissingen te nemen.
Politieke ontwikkelingen
Het openbaar bestuur in Nederland zit midden in een veranderingsproces. Vroeger schreef de overheid voor wat goed was voor de bevolking, tegenwoordig wordt veel meer aan de zelfredzaamheid van burgers overgelaten. De burger moet het steeds meer zelf oppakken. Ook de bezuinigingsmaatregelen die de overheid de komende jaren neemt leiden in alle overheidslagen tot takendiscussies. Provincies gaan zich vooral toeleggen op ruimte, economie en natuur en schuiven meer taken af naar gemeenten. Het takenpakket van de gemeenten wordt omvangrijker, terwijl er minder geld beschikbaar is. De aankomende decentralisaties in het sociale domein stellen gemeenten voor een forse opgave. Ook hierin kiezen gemeenten, onder druk van verminderde financiën, voor het stimuleren van de zelfredzaamheid van burgers. De participatiesamenleving vraagt primair om eigen initiatieven van de burger en zijn/haar sociale netwerk. Pas in tweede instantie wil de overheid ondersteunen.
3
Sociale ontwikkelingen
In onze samenleving zien we een doorgaand proces van individualisering. Traditionele verbanden en traditionele vormen van interactie raken op de achtergrond. Als reactie daarop groeit de behoefte aan sociale samenhang, aan plaatsen en momenten voor ontmoeting. De welvaart stijgt, maar niet voor iedereen. Verschillen in opleidingsniveau en arbeidskansen worden groter. Niet iedereen heeft een goed betaalde baan en het percentage huishoudens dat moeite heeft rond te komen, is aan het groeien. Nederland kent nog altijd anderhalf miljoen laaggeletterden boven de 16 jaar, van wie tweederde autochtoon is. Deze aantallen zijn al decennia stabiel, er lijkt zelfs een lichte groei te zijn in het aantal laaggeletterden bij jongeren. Blijvende aandacht voor preventie en bestrijding blijft essentieel. Naast geldgebrek zorgt het ontbreken van taal- en mediavaardigheden voor een nieuwe tweedeling in de maatschappij: de connected en de not-connected. Wie geen gebruik maakt van moderne media en niet participeert in virtuele netwerken raakt letterlijk losgekoppeld van de maatschappij. Ook de overheid focust op digitale communicatie met de burger. De burger wil juist uit meerdere kanalen kunnen kiezen. Uit onderzoek blijkt dat drie tot vier miljoen Nederlanders niet genoeg vaardigheden hebben om in de kenniseconomie mee te komen. Daarmee wordt mediawijsheid de nieuwe geletterdheid. Als reactie op de terugtredende overheid, ontstaan steeds vaker burgerinitiatieven. Gedreven door gezamenlijke belangen, gedeelde interesses of de behoefte aan kennisdeling en cocreatie, proberen burgers samen oplossingen te bedenken voor kwesties die in de (lokale) samenleving spelen. Het creëren van een fysieke ontmoetingsplek, het gezamenlijk bekostigen van een speelplaats voor de kinderen, het in coöperatief verband overeind houden van een dorpswinkel. Er zijn vele varianten denkbaar. De participatiesamenleving vraagt veel meer zelfredzaamheid van burgers. Niet elke burger is in staat zijn/haar behoefte aan informatie zelf te organiseren. Informatie die essentieel is om zicht in de moderne digitale samenleving te kunnen redden.
Technologische ontwikkelingen
De samenleving gebruikt het internet steeds meer als een plek om haar identiteit vorm te geven, contacten te onderhouden, te discussiëren en initiatieven te ontplooien. Sociale netwerken zoals Facebook zijn onderdeel van het dagelijks leven geworden. Tal van mensen over de hele wereld houden een eigen blog bij en voegen user generated content toe aan Wikipedia, YouTube en andere social communities. De mobiele technologie waarmee je overal op internet kunt, wordt geavanceerder en raakt de komende jaren wijdverspreid. Bijna iedereen is in het bezit van een smartphone. De wijze waarop mensen informatie tot zich nemen, is daardoor sterk aan het veranderen. Een smartphone gebruik je doorgaans niet om op het web te surfen, maar om informatie pasklaar binnen te halen via een app. Het zijn nieuwe vormen van ‘informatieconsumptie’, die het noodzakelijk maken content op gevarieerde wijze aan te bieden: op het juiste moment, op de juiste plaats en via het juiste medium. Digitaal lezen is ook in Nederland bezig aan een opmars. Vijftien procent van de Nederlanders beschikt nu over een apparaat waarmee e-boeken gelezen kunnen worden. Dit percentage zal binnen afzienbare tijd verdubbelen, blijkt uit onderzoek in opdracht van de Stichting Marktonderzoek Boekenvak. Het Nederlandse aanbod van e-books is nog steeds niet erg hoog: slechts vier procent van alle Nederlandstalige titels wordt digitaal aangeboden.
4
Globalisering
Naast al deze ontwikkelingen is er de alomvattende trend van vervagende grenzen. Globalisering is een proces van wereldwijde interactie tussen mensen, bedrijven, regeringen en culturen. Het doet niet alleen geografische, maar ook conceptuele grenzen verdwijnen. Grenzen vervagen tussen lenen en kopen, tussen branches en binnen branches. In de bedrijfsketen worden verticale stappen gezet: leveranciers worden distributeurs, uitgevers gaan boeken verkopen, boekhandelaren gaan boeken uitgeven en communities organiseren zich dwars door bestaande structuren heen. De consument wordt zelf producent en zoekt via crowdfunding zijn eigen publiek en financiering. Als reactie op de globalisering ontstaat juist weer glocalisering, de behoefte om dingen ‘dichtbij’ te halen. Begrippen als authenticiteit, ambacht en persoonlijk contact staan daarin centraal
3. Gemeentelijke en financiële kaders Najaar 2011 is door de drie opdrachtgevende gemeenten het Bibliotheek Beleidskader vastgesteld. Dit kader formuleert in vrij algemene zin de opdracht die de gemeenten aan de bibliotheek stellen en de functies die zij de bibliotheek in de gemeenten willen laten vervullen. Het Beleidskader is later meer concreet gemaakt in een brief d.d. 31 augustus 2012 (ontwikkelrichting Bibliotheek Veluwezoom) waarin de gemeenten het bibliotheekwerk onderscheiden in vier categorieën: 1. De wettelijke taak: het bibliotheekwerk voor nul- tot veertienjarigen en de stelseltaken. 2. Uitvoering van het gemeentelijk beleid: per gemeente worden hier verschillende doelen gesteld. 3. Samenwerking met maatschappelijke organisaties. 4. De autonome bibliotheektaken. Sinds 2009 is de gemeentelijke subsidie voor het openbaar bibliotheekwerk flink afgenomen. Deze forse bezuinigingen zijn door de Bibliotheek Veluwezoom opgevangen door een aantal ingrijpende maatregelen te nemen. Uitgangspunt daarbij is steeds geweest: behoud van het bibliotheekwerk voor kinderen tot 14 jaar behoud van minimaal een volwaardige bibliotheekvestiging per gemeente, met een ruim aanbod van media en dienstverlening voor alle inwoners van de gemeente behoud van educatieve dienstverlening voor alle inwoners op het terrein van mediawijsheid en laaggeletterdheid optimale digitale beschikbaarheid van collectie en informatie, in combinatie met, waar mogelijk, afhaalpunten. 4. Beleid 2014 en verder Missie en de koers van de afgelopen jaren In ons beleidsplan voor de periode 2010-2013 formuleerden wij de volgende missie: De Bibliotheek Veluwezoom staat midden in de lokale samenleving, doordat haar aanbod aan producten en diensten bijdraagt aan de educatie, zelfontwikkeling, maatschappelijke participatie en ontspanning van de inwoners van Rheden, Renkum en Rozendaal. De Bibliotheek Veluwezoom is een aantrekkelijke samenwerkingspartner die inspeelt op de specifieke behoeften van de gemeenten.
5
Deze missie is nog steeds actueel. Meer dan ooit is de lokale opdracht voor ons richtinggevend. Ook als samenwerkingspartner zijn we actief in beeld in zowel Renkum (met name met de welzijnsinstelling) als in Rheden (met name met het lager en voortgezet onderwijs). Wij geven deze missie vorm vanuit de volgende uitgangspunten: Wij doen liever een aantal dingen goed dan veel dingen middelmatig. Wij werken zo veel mogelijk samen, zowel lokaal en provinciaal als landelijk. Wij vinden niet zelf het wiel uit, wij participeren in ontwikkelingen met bewezen kwaliteit en volgen bewezen concepten. Wij committeren ons aan de landelijke brancheformules. Wij richten ons primair op de ontwikkeling van educatieve dienstverlening aan de kwetsbaren in onze gemeenten, waar het gaat om de thema’s lezen, leren en informeren. De afgelopen beleidsperiode hebben wij, mede onder druk van de bezuinigingen, dan ook concreet gekozen voor: Lezen als eerste speerpunt: kunnen lezen, leren lezen, willen lezen. Educatie en lezen, taalontwikkeling, taalverwerving, leesplezier als middel tot bestrijding taalachterstanden en stimuleren taalontwikkeling. Educatie en leren: mediawijsheid. Deze keuzen hebben vorm gekregen in onze brede inzet op het gebied van de Bibliotheek op school, BoekStart en BoekStart in de kinderopvang. Ook de verhuizing van de Bibliotheek Velp naar het ROC A12 was mede ingegeven door de ruime mogelijkheden om samenwerking aan te gaan met het voortgezet onderwijs en het mbo, op zowel het terrein van lezen en taalachterstanden als op het terrein van mediawijsheid en informatievaardigheden. Nieuwe koers 2014 Alle ontwikkelingen in onze maatschappelijke context maken (en niet alleen voor bibliotheken) één ding heel duidelijk: we kunnen het niet (meer) alleen. En sterker nog: we wíllen het ook niet alleen. Al een aantal jaren streeft de Bibliotheek Veluwezoom naar samenwerking met allerlei instellingen waar het gaat om lezen, taalontwikkeling en mediawijsheid. Ook in ruimtelijke zin heeft die keuze gevolg gehad voor onze nieuwe, aangepaste bibliotheekvoorzieningen: de Bibliotheek Velp in het ROC, de Bibliotheek Rheden in de brede school, de Bibliotheek Doorwerth in de Poort van Doorwerth en onze participatie in de ontwikkeling van het MFC 3b4 met betrekking tot de bibliotheek in Renkum. In het recent verschenen rapport van de commissie Cohen wordt de bibliotheek van de toekomst nadrukkelijk gepositioneerd in een gebouw waar de bibliotheek samen met andere organisaties het maatschappelijke hart van het dorp/de gemeente vormt. Naast en aangevuld met alle ontwikkelingen rond de digitale bibliotheek. De bibliotheek als maatschappelijk hart voor alle inwoners De Bibliotheek Veluwezoom wil in de context van alle maatschappelijk veranderingen voor de inwoners van Rheden, Renkum en Rozendaal dat maatschappelijke hart vormen. Een openbare plek, toegankelijk voor alle inwoners. Niet alleen om boeken te lenen, maar ook om te studeren, te lezen, om wat langer te verblijven en andere mensen te ontmoeten. Een plek waar men kan leren en werken, waar activiteiten plaatsvinden, waar workshops en lezingen worden gegeven. Dit alles zo veel mogelijk in een multifunctionele omgeving, waarbij de samenwerking met andere partners wederzijdse meerwaarde biedt, ook voor onze bezoekers. 6
In zowel Rheden als Renkum willen wij minimaal één bibliotheek in deze context vormgeven, ondersteund door specifieke locaties in het kader van de Bibliotheek op school, indien mogelijk in combinatie met afhaalpunten. De komende jaren zetten wij in op het verder uitbouwen van die positie: samen met andere organisaties, onder één dak, onze kernfuncties in samenhang met het onderwijs en het sociale domein uitvoeren en optimaliseren. Lokaal – de bibliotheek als sociaal georiënteerde voorziening De Bibliotheek Veluwezoom maakt de keuze zich lokaal te ontwikkelen richting een sociaal georiënteerde voorziening. Dat ligt ook in lijn met onze eerder ingezette focus op lezen en educatie voor specifieke doelgroepen. In de samenwerking met het welzijnswerk en het onderwijs wordt de bibliotheek onderdeel van de primaire sociale infrastructuur. Waar mogelijk krijgt deze samenwerking ook ruimtelijk vorm. Bovenlokaal – de bibliotheek als schatkamer Anderzijds willen wij een bibliotheek blijven voor alle inwoners van Rheden, Renkum en Rozendaal. Ook voor de minder kwetsbare volwassenen, voor die mensen die geïnspireerd willen worden, die informatie zoeken, die kennis willen vergaren, die zich willen blijven ontwikkelen, die gewoon graag lezen, schrijvers willen ontmoeten enz. De bibliotheek als dé schatkamer vol informatie, kennis, cultuur en leesplezier voor en van iedereen. Wij gaan de komende beleidsperiode op de volgende manier aan deze doelen werken: Lokaal – de bibliotheek als sociaal georiënteerde voorziening Wij willen minimaal één volwaardige bibliotheekvoorziening per gemeente (met aanbod en activiteiten voor alle doelgroepen) in stand houden. Wij willen - waar mogelijk – samenwerken, bij voorkeur ook ruimtelijk, met organisaties en instellingen die passen bij de keuze voor een bibliotheek als sociaal georiënteerde voorziening. Wij willen onze verdergaande samenwerking met kinderopvang en andere partijen in het kader van voor- en vroegschoolse educatie uitbouwen. Wij willen in zo veel mogelijk basisscholen een Bibliotheek op school, waar mogelijk en wenselijk gecombineerd met afhaalpunten voor volwassenen. Wij willen educatieve activiteiten aanbieden op allerlei plekken, gericht op mediawijsheid en lezen. Bovenlokaal – de bibliotheek als schatkamer Wij willen onderzoeken of verdergaande samenwerking/samengaan met de Bibliotheek Arnhem haalbaar is. De meerwaarde voor onze burgers kan groot zijn. De Bibliotheek Arnhem kan (in haar nieuwe vestiging Rozet) die schatkamer zijn, die ook onze inwoners zoeken. Rozet is ook een werkplaats en leerplaats voor inwoners van Arnhem en de regio. Wij werken regionaal en provinciaal samen aan een bovenlokale collectie, waardoor ook minder gangbare titels voor onze leden beschikbaar blijven. Wij werken landelijk mee aan de digitale bibliotheek, de landelijke collectie e-boeken en de ontwikkeling van de Nationale Bibliotheekpas.
7
Uitgangspunten in het kort: Missie: De Bibliotheek Veluwezoom staat midden in de lokale samenleving, doordat haar aanbod aan producten en diensten bijdraagt aan de educatie, zelfontwikkeling, maatschappelijke participatie en ontspanning van de inwoners van Rheden, Renkum en Rozendaal. De Bibliotheek Veluwezoom is een aantrekkelijke samenwerkingspartner die in speelt op de specifieke behoeften van de gemeenten. Uitgangspunten: Wij doen liever een aantal dingen goed dan veel dingen middelmatig. Wij werken zo veel mogelijk samen, zowel lokaal en provinciaal als landelijk. Wij vinden niet zelf het wiel uit, wij participeren in ontwikkelingen met bewezen kwaliteit en volgen bewezen concepten. Wij committeren ons aan de landelijke brancheformules. Wij richten ons primair op de ontwikkeling van educatieve dienstverlening aan de kwetsbaren in onze gemeenten, waar het gaat om de thema’s lezen, leren en informeren. Succesbepalende factoren: 1. Kwalitatief en kwantitatief goede professionele medewerkers die omgevingsbewust, organisatiesensitief en zelfbewust zijn. 2. Ledenbehoud en ledenwerving. 3. Goede bereikbaarheid, zowel fysiek als digitaal. 4. Allianties met voor- en vroegschoolse educatie, onderwijs, ROC, Een Leven lang Leren, welzijnswerk. 5. Versterking samenwerking met culturele en maatschappelijke instellingen. 6. Financieel en organisatorisch een gezonde organisatie. 7. Sterke en positieve externe profilering op de thema’s Lezen, Leren en Informeren.
8
