Fo r u m ‘Op de vingers getikt’: ethische reflecties over het fysiek straffen van kinderen in een gezinscontext vanuit christelijk perspectief Geweld, Gezin, Kinderrechten, opvoeding
Annemie Dillen Na de recente, schokkende onthullingen van
In het licht van vele zeer pijnlijke ervaringen
seksueel misbruik in de kerk, komt de kwets-
die heel wat mensen in hun gezinscontext en
bare positie van het kind pijnlijk naar boven.
daarbuiten meemaken, lijkt het nadenken over
De ‘pedagogische tik’ kan in deze context dan
‘fysieke straf’ of in de volksmond de minder
misschien eerder triviaal klinken. Toch stelt het
zwaarwichtig klinkende uitdrukking ‘pedago-
kinderrechtencomité zeer duidelijk dat fysieke
gische tik’, misschien eerder triviaal. Seksueel
straffen wettelijk verboden zouden moeten
misbruik, verwaarlozing, vernedering, emo-
worden, in het bijzonder ook binnen een ge-
tioneel misbruik, en zovele andere vormen
zinscontext. Christenen hebben tot nu toe hun
van geweld komen veel voor in gezinnen, in
stem weinig laten horen wat betreft huiselijk
families en daarbuiten, ook in pastorale con-
geweld, en zeker al niet wanneer het gaat over
texten1. In deze bijdrage wil ik laten zien dat
elementen in de dagelijkse opvoeding. Het
respect voor de waardigheid van elke mens,
morele spreken van de Kerk is het afgelopen
door christenen kind van God en beeld van God
jaar ook serieus onder kritiek komen te staan.
genoemd, cruciaal is. Alle genoemde vormen
Annemie Dillen wil in dit artikel laten zien dat
van mishandeling, getuigen van een flagrant
respect voor de waardigheid van elke mens
gebrek aan respect voor de waardigheid van
cruciaal is. Een grote uitdaging bestaat er dan
elke mens. Op een positieve manier de waar-
ook in om voldoende vormen van opvoedings-
digheid van mensen respecteren betekent ech-
ondersteuning te stimuleren en meer aandacht
ter ook al van bij het begin, van in de baby- en
te besteden aan positieve alternatieven voor
peutertijd, kinderen met respect behandelen.
fysiek straffen.
Dit kan op zeer veel manieren positief ingevuld worden, maar er zijn ook grenzen. Ik laat zien hoe fysiek straffen van kinderen best zoveel mogelijk te vermijden is.
Forum Op de vingers getikt: ethische reflectie
‘Op de vingers getikt’ Reeds verschillende keren werd België Reeds verschillende keren werd België ‘op de
‘op de vingers getikt’ door het kinder-
vingers getikt’ door het kinderrechtencomité,
rechtencomité, een internationaal or-
een internationaal orgaan dat waakt over de
gaan dat waakt over de naleving van
1
de rechten van het kind.
naleving van de rechten van het kind . Het kinderrechtencomité stelt zeer duidelijk dat fysieke straffen wettelijk verboden zouden moeten zijn, in het bijzonder ook binnen een
bevolking zou de pedagogische tik onder alle
gezinscontext.
omstandigheden ongeoorloofd vinden. Andere
In deze bijdrage wil ik kritisch reflecteren over
cijfers, eerder gebaseerd op enquêtes bij lezers
de als evident beschouwde analogie tussen
van dag- en weekbladen, tonen een nog hogere
‘berispen’ en ‘op de vingers tikken’, of nog:
aanvaarding van de ‘pedagogische tik’3.
ik ga na welke argumenten gegeven kunnen
Deze cijfers zeggen veel, en tegelijk heel wei-
worden om wat ook wel de ‘pedagogische tik’
nig. Gezien de publieke debatten die in de
genoemd wordt, niet langer als ethisch geoor-
Belgische en Vlaamse context van tijd tot tijd
loofd te beschouwen en vervolgens ook wette-
oplaaien over de pedagogische tik, lijken
lijk te verbieden. Dat wil niet zeggen dat dan
deze cijfers behoorlijk realistisch. Er zijn niet
een heksenjacht georganiseerd moet worden
zoveel mensen uitdrukkelijk tegen de peda-
en dat iedereen in voortdurende angst moet
gogische tik. Toch zijn de cijfers beperkt: wat
leven, vrezend dat de kinderen uit huis zullen
wordt verstaan onder ‘pedagogische tik’, hoe
worden geplaatst. Integendeel, ik laat zien hoe
werd de vraagstelling geformuleerd, en nog
meer aandacht voor positieve alternatieven
veel andere vragen rijzen onmiddellijk bij het
voor fysiek straffen kinderen en ouders kunnen
lezen van de cijfers. Op zich zijn deze cijfers
vooruithelpen en meer vertrouwen kunnen ge-
maar in beperkte mate relevant voor de ethi-
ven in elkaar.
sche vraagstelling, en ik ga dan ook niet verder in op details van onderzoek hieromtrent.
Wat mensen denken…
We moeten immers een onderscheid maken tussen ‘descriptieve ethiek’ (het overzicht van
Een aantal jaren geleden zou nog steeds on-
de ethische opvattingen die mensen hebben,
geveer 77 % van de Belgische bevolking in
vaak uitgedrukt in empirische cijfergegevens)
sommige omstandigheden voor het gebruik
en ‘normatieve ethiek’ (de meer filosofische
2
van de pedagogische tik zijn in gezinscontext .
en theologische discussie over wat ethisch
17 % hiervan zou de pedagogische tik altijd
wenselijk is). Beide staan niet geheel los van
geoorloofd vinden. Ongeveer één vijfde van de
elkaar4, maar het is wel zo dat wat ethisch
[25]
rondom
gezin
goed is (vanuit normatief perspectief ) niet noodzakelijk is wat de meerderheid van de bevolking denkt. Wat mensen denken is bovendien sterk beïnvloed door de cultuur en de tijd waarin ze leven. Hetzelfde geldt natuurlijk voor ethici (of ook pedagogen in deze materie) die normatief-ethische uitspraken doen, maar met dit verschil dat ethici vaak pretenderen om meer universeel geldende uitspraken te doen en ook kritisch over de historische en contextuele bepaaldheid kunnen reflecteren. Ook deze fundamentele ethische discussies laat ik hier even buiten beschouwing en ik ga onmiddellijk voort met de kern van de discussie.
Het debat Het is niet altijd duidelijk wat juist onder de
Foto: www.kuleuven.be/thomas
‘pedagogische tik’ verstaan wordt. In de internationale literatuur wordt gesproken over het
‘fysiek disciplineren’ op naar aanleiding van
‘fysiek disciplineren’ van kinderen, dat kan va-
wetsvoorstellen omtrent een juridisch verbod.
riëren van een lichte tik op de vingers, over het
Recent was er zo het debat omtrent het wets-
serieuze slaan, tot ernstige, fysieke straffen.
voorstel van CD&V senator Sabine De Bethune
De argumentatie is deels gelijkaardig voor ver-
– een wetsvoorstel dat al van 1999 dateert5.
schillende vormen van ‘fysieke disciplinering’,
Het voorstel zou zijn om in artikel 371bis van
al is een ‘lichte tik’ natuurlijk veel minder ern-
het burgerlijk wetboek een expliciet verbod op
stig dan ernstige vormen van slaan.
de pedagogische tik te vermelden.
Een eerste ethische vraag is of ‘het fysiek straf-
Dat een wetsvoorstel rond de ‘pedagogische
fen’ van kinderen in gezinscontext geoorloofd
tik’ reacties uitlokt, is begrijpbaar en ligt zelfs
is of niet. Een tweede vraag is vervolgens of
in de lijn van de bedoeling van een wetswijzi-
er ook een expliciet wettelijk verbod moet ko-
ging, met name het stimuleren van een men-
men op fysieke disciplinering van kinderen, dat
taliteitswijziging. De voornaamste doelstelling
verder gaat en uitdrukkelijker geformuleerd is
van een duidelijk wettelijk verbod op de peda-
dan de huidige Belgische wetgeving. Meestal
gogische tik is dat mensen zich meer bewust
duikt de vraag omtrent het geoorloofd zijn van
zouden worden van het problematische ka-
[26]
Forum Op de vingers getikt: ethische reflectie
rakter van de pedagogische tik, en niet – zoals
geacht – wat niet betekent dat over alles ein-
soms wordt aangenomen – dat mensen voort-
deloos onderhandeld moet worden, maar wel
durend zouden moeten vrezen voor bestraffing
dat de mening van kinderen ook gerespecteerd
en om bijvoorbeeld hun kinderen te moeten
wordt, dat uitleg gegeven wordt en dat er geen
afstaan. In heel wat landen waar een verbod
blindelingse gehoorzaamheid vereist is. De-
werd ingevoerd, is gebleken dat de publieke
mocratische opvoeding omvat in principe een
opinie wijzigt naar aanleiding van het invoe-
grote mate aan ondersteuning en veel (demo-
ren van een verbod op de pedagogische tik en
cratische) controle. Uit onderzoek blijkt dat
dat fysieke disciplinering algemeen veel meer
kinderen die op een autoritaire manier wor-
als problematisch wordt beschouwd in landen
den opgevoed doorgaans vrij hoog scoren wat
waar er een verbod is.
schoolresultaten betreft, maar het moeilijker
Ik leg verder uit waarom ook christenen rede-
hebben wat zelfvertrouwen en sociale vaar-
nen hebben om het moreel problematische ka-
digheden betreft7. Ik wil niet suggereren dat
rakter van de pedagogische tik te aanvaarden
autoritaire opvoeding en de pedagogische tik
en om middelen te zoeken om het gebruik van
hetzelfde zijn, maar de argumentatie van heel
de pedagogische tik als disciplinerend middel
wat mensen voor de pedagogische tik ligt in de
zoveel mogelijk te voorkomen. Een wettelijk
lijn van wat doorgaans als autoritaire opvoe-
verbod kan hiertoe bijdragen.
ding beschouwd wordt. Een andere bedenking betreft het verschil tus-
Neen aan de pedagogisch tik binnen een breed kader
sen oordelen dat de pedagogische tik ‘moreel problematisch is’ en mensen die hun kind af en toe een ‘oorveeg geven’ veroordelen. Dat laat-
Vooraleer redenen te geven waarom de peda-
ste is ook voor de meeste tegenstanders van
gogische tik problematisch is, moeten eerst
de pedagogische tik geenszins de bedoeling.
een aantal misverstanden opgehelderd wor-
We kunnen hier verwijzen naar een principe
den. Het is nefast voor kinderen wanneer ze
dat binnen de christelijke ethiek zeer belang-
opgevoed worden vanuit een laissez-faire
rijk is, namelijk het onderscheid tussen ‘daad’
mentaliteit, wanneer de ouders een vorm van
en ‘dader’. We spreken in deze context enkel
‘permissief-verwaarlozend’
‘permissief-
over de daad – over de mate van subjectieve
toegeeflijk’ ouderschap hanteren. Discipline,
schuld moet sowieso in elke particuliere situ-
grenzen en regels zijn nodig. Het omgekeerde,
atie apart geoordeeld worden. Binnen het per-
een ‘autoritaire’ opvoeding, is echter even-
sonalistische christelijk-ethische denken geldt
eens problematisch, zo blijkt uit pedagogisch
dat, om tot een goede ethische inschatting te
of
6
onderzoek . Algemeen wordt een ‘democra-
komen, niet enkel de daad, maar steeds ook de
tische’ opvoeding als het meest wenselijk
intentie en de omstandigheden een belangrijke
[27]
rondom
gezin
rol spelen. Er zijn situaties denkbaar waarin ie-
gen zou moeten leiden. Bedoeling is trouwens
mand weinig andere keuze had dan een kind
om het verbod in het burgerlijk wetboek – niet
een pedagogische tik te geven, rekening hou-
in het strafwetboek – op te nemen.
dend met de dringendheid van het ingrijpen,
Een volgende verwarring die soms optreedt
de eigen opvoeding, of het acute gebrek aan
is het idee dat wanneer mensen stellen dat
alternatieven. Er is ook een groot verschil tus-
fysieke disciplinering van kinderen uit den
sen iemand die een kind slaat met de bedoe-
boze is, dit zou impliceren dat dit de ergste
ling het pijn te doen als uitdrukkelijke fysieke
of de enige vorm van moreel problematisch
straf, of iemand die een kind een pedagogische
handelen ten aanzien van kinderen is. Dat wil
tik op de hand geeft om kort en krachtig dui-
ook geen enkele voorstander voor een wet-
delijk te maken dat iets niet kan. Wat intentie
telijk verbod op de pedagogische tik gezegd
en omstandigheden betreft, zijn er grote ver-
hebben. Natuurlijk zijn er veel zwaardere vor-
schillen denkbaar. Denkend in de lijn van de
men van mishandeling (denk maar aan de vele
groei-ethiek, zoals deze ontwikkeld werd door
vormen van seksueel misbruik en de concrete
8
Roger Burggraeve , zouden we kunnen stellen
verhalen van slachtoffers van misbruik in pas-
dat ook niet iedereen met eenzelfde rugzak
torale en andere relaties die recent in de media
en zelfde uitrusting aan de beklimming van de
kwamen) en natuurlijk is in heel wat situaties
bergtop kan beginnen. De bergtop staat voor
emotionele mishandeling en kleinering, het
een positieve en geweldloze opvoeding in vele
‘slaan met woorden’, het schelden, negeren
betekenissen van het woord. Op de weg er naar
of vernederen, veel moeilijker te verdragen
toe zijn echter verschillende berghutten – die
en schadelijker dan een ‘tik op de hand’. Het
voor sommigen al een belangrijke stap zijn. Het
feit dat er andere dingen erger zijn, moet men-
is belangrijk om in concrete situaties ook het
sen echter niet weerhouden om een bepaalde
‘kleiner goed’ te benoemen, rekening houdend
praktijk aan te klagen. Het is niet omdat er door
met de gehele context. Daarbij is het evenwel
sommigen op massale schaal fraude gepleegd
goed om het ideaal van geweldloze opvoeding
wordt, dat kleine winkeldiefstallen geoorloofd
steeds voor ogen te houden en te blijven ge-
zouden zijn bijvoorbeeld. De proportie heeft
loven in de mogelijke groei van iedereen. Het
wel gevolgen voor de bestraffing. Ik heb hier-
denken over de geoorloofdheid van de pedago-
boven al gesuggereerd dat straf in het geval
gische tik in concrete gevallen moet dus sowie-
van de pedagogische tik iets is wat slechts zeer
so genuanceerd zijn. Gezien deze bredere sa-
uitzonderlijk kan en moet voorkomen. Desal-
menhang in het denken over de pedagogische
niettemin is een mentaliteitswijziging, waarbij
tik, is het makkelijker te begrijpen waarom het
de pedagogische tik als ‘moreel problematisch’
invoeren van een wetsvoorstel ook niet auto-
beschouwd wordt, wel wenselijk – ook al zijn
matisch tot massa’s strafrechtelijke vervolgin-
er ergere zaken en ook al maken omstandighe-
[28]
Forum Op de vingers getikt: ethische reflectie
zijn ook sporen van te vinden in de Bijbel en de Het slaan van kinderen kan beschouwd
doorwerking ervan tot op vandaag (zie bijvoor-
worden als een schending van de
beeld Spr 13,24a (Willibrordvertaling): ‘Wie de
waardigheid die gepaard gaat met het
roede spaart, is zijn zoon slechtgezind’). Chris-
persoon-zijn van kinderen.
telijke waarden en Bijbelse visies vragen echter om voortdurende recontextualisering9 – ze moeten steeds herdacht worden in dialoog met
den en intentie vaak dat er niet noodzakelijk
de huidige tijd en cultuur.
een zware subjectieve schuld gekoppeld moet
Vandaag wordt respect voor de ‘waardigheid’
worden aan de pedagogische tik. In heel wat
van mensen als zeer belangrijk beschouwd
gevallen is er echter een continuïteit tussen de
in de samenleving – hoewel we natuurlijk al-
‘pedagogische tik’ en zwaardere vormen van
lemaal veel voorbeelden kennen waarin deze
mishandeling en sommige ouders verschuilen
waardigheid geschonden wordt. Het slaan van
zich achter de ‘pedagogische tik’ om het seri-
volwassenen wordt algemeen beschouwd als
eus slaan van hun kinderen goed te praten. In
een schending van de waardigheid van een
die zin is het belangrijk ook te stellen dat de
persoon – het betekent een vernedering en is
pedagogische tik zelf niet kan – het doet ons
‘not done’. Hetzelfde geldt voor kinderen – al
in elk geval kritisch staan bij alle vormen van
denken velen daar anders over omdat kinderen
fysieke disciplinering in de opvoeding.
‘moeten leren’. Een uitzondering maken voor kinderen en het slaan van kinderen wel toela-
Waarom de pedagogische tik moreel problematisch is, in het bijzonder ook voor christenen
ten en het slaan van volwassenen niet, wordt door sommigen als ‘adultisme’ omschreven. Zoals seksisme het onterecht discrimineren is van iemand op basis van het geslacht, zo is
Hoewel er relatief weinig theologische litera-
adultisme het onterecht discrimineren van ie-
tuur over kinderrechten bestaat, zijn de kin-
mand op basis van het feit dat die persoon al
derrechten en de daarmee samenhangende
dan niet volwassen is. Adultisme is een term
ideeën omtrent het belang van de waardigheid
die een oordeel impliceert: het gaat over ‘on-
van kinderen voor christenen zeer belangrijk.
terecht’ discrimineren. Velen zullen argumente-
Kinderen zijn bij uitstek degenen die vallen
ren dat kinderen anders zijn dan volwassenen
onder de voorkeursoptie voor de armen en
en dus anders behandeld moeten worden. We
voor kwetsbare mensen. De christelijke traditie
kunnen daar echter ook vraagtekens bij plaat-
heeft een eeuwenoude traditie van zorg voor
sen. Pedagogen en psychologen hebben de
kinderen. Vaak werd echter gedacht dat de
laatste decennia zeer duidelijk gemaakt dat
beste zorg die ‘met de harde hand’ was. Daar
kinderen meer zijn dan nog-niet-volwassenen
[29]
rondom
gezin waardigheid van kinderen. Het belangrijkste argument in het kader van het discours over de pedagogische tik is mijns inziens te situeren op het niveau van deze waardigheid: het slaan van kinderen kan beschouwd worden als een schending van de waardigheid die gepaard gaat met het persoon-zijn van kinderen. Niet alle mensen, en ook niet alle christenen, zijn het hiermee eens en gaan dit als problematisch beschouwen. Dat heeft onder andere te
Foto: Mathilde Rauwerda
maken met een verschil in mensvisie en met de en dat zij veel meer kunnen dan wij vaak den-
diversiteit aan theologische en ethische visies
ken. Kinderen zijn op zeer jonge leeftijd vaak al
waarmee onze wereld geconfronteerd wordt. Ik
in staat om te begrijpen wat ouders bedoelen
ga uit van een optimistisch mensbeeld, waarbij
en snappen vrij snel wanneer een ouder iets
mensen principieel in staat zijn tot het goede.
niet wil of wanneer het iets niet mag doen. Er
Niet iedereen handelt automatisch en vanzelf
zijn vele manieren om kinderen duidelijk te ma-
goed, maar iedereen heeft wel die mogelijk-
ken dat iets niet kan.
heid in zich als die voldoende aangeboord
Vanuit theologisch standpunt verdedigde de
wordt. Respect voor de waardigheid van elke
bekende katholieke theoloog Karl Rahner al in
persoon en verzet tegen fysieke disciplineren
1966 de visie dat de kindertijd meer is dan een
heeft te maken met geloof dat kinderen vooral
puur voorbijgaande fase op weg naar volwas-
positief moeten en kunnen gestimuleerd wor-
senheid, maar dat de kindertijd in het licht van
den en in staat zijn om op basis van positieve
de eeuwigheid veel waarde heeft10. Hij spreekt
ondersteuning moreel goede keuzes te maken.
hier over kindertijd of over het kind-zijn – wat
Het Triple-P programma voor opvoedingson-
nog iets anders is dan het spreken over con-
dersteuning, dat openstaat voor alle ouders, en
crete kinderen. Toch is zijn visie theologisch
internationaal wordt aangeboden, vertrekt ook
zeer belangrijk in het licht van de hedendaagse
vanuit deze positieve instelling (weliswaar niet
stromingen rond spiritualiteit van kinderen, en
vanuit christelijke gronden). Triple P verwijst
11
theologie over en door kinderen .
naar Positive Parenting Programme en omvat
Het geloof in kinderen als gave Gods en de Bij-
informatie en training omtrent alternatieven
belse verhalen over Jezus die een kind in het
voor fysiek straffen en helpt ouders om op een
midden plaatst en opkomt voor de kinderen die
positieve manier met hun kind om te gaan en
aan de kant worden geschoven, bieden even-
toch in voldoende discipline en structuur te
eens een sterk kader om op te komen voor de
voorzien. Dit model en het onderzoek omtrent
[30]
Forum Op de vingers getikt: ethische reflectie
de effecten ervan toont aan dat alternatieven
dig veel informatie te vinden over ‘positief op-
voor de pedagogische tik mogelijk zijn. Be-
voeden’12.
langrijke houdingen zijn dan bijvoorbeeld een
Er zijn ook andere argumenten tegen de peda-
positieve band met het kind bevorderen, het
gogische tik te geven, met name op het vlak
veelvuldig praten en spelen met kinderen, kin-
van de consequenties. Men kan stellen dat
deren veel positieve feedback geven, ook niet-
de pedagogische tik op korte termijn een ‘af-
verbale aandacht geven, kinderen helpen om
schrikeffect’ heeft, maar dan is de vraag of het
op een aangename manier bezig te zijn en hen
op lange termijn helpt en of kinderen op die
te boeien met leuke activiteiten, het stimuleren
manier leren nadenken over hun gedrag of en-
van nieuwe vaardigheden, het hanteren van re-
kel uit angst zullen handelen. Over de intentie
alistische verwachtingen ten aanzien van een
kan ook veel gezegd worden, en dat de inten-
kind, enzovoort. Dit zijn allemaal houdingen en
tie om een kind hardhandig van straat weg te
opvoedingsactiviteiten die kunnen vermijden
trekken of bij een hete kachel vandaan te halen
dat ouders naar de ‘pedagogische tik’ grijpen
anders is dan het bewust fysiek straffen van
omdat ze echt geen raad weten met bepaald
kinderen om hen ‘een lesje te leren’ of ‘te doen
gedrag van hun kind. Goed voor zichzelf zorgen
gehoorzamen aan het ouderlijke gezag’.
is eveneens een basishouding binnen ‘posi-
Christenen hebben tot nu toe hun stem weinig
tief ouderschap’. Ouders die voldoende aan-
laten horen wat betreft huiselijk geweld, en
dacht aan zichzelf geven, staan immers vaak
zeker al niet wanneer het gaat over elementen
sterker om meer positieve aandacht aan hun
in de dagelijkse opvoeding die naar geweld
kind(eren) te schenken. Ongewenst gedrag kan
neigen. Het morele spreken van de Kerk is de
worden afgeleerd door onder andere goede re-
laatste jaren, en in het bijzonder het afgelopen
gels vast te leggen en hierover ook te praten,
jaar, serieus onder kritiek komen te staan. Dat
door duidelijk en rustig instructies te geven,
betekent evenwel niet dat ethische reflectie en
door gevolgen van bepaald gedrag uit te leg-
stellingname helemaal moet worden uitgeslo-
gen, door het kind tot rust te laten komen en
ten. Christenen hebben een lange traditie van
door het even apart te laten zitten wanneer hij
opkomen van de waardigheid van elke mens,
of zij na herhaaldelijk vragen toch niet luistert.
vooral wanneer het gaat over het leven voor de
Online en via lezingen en boeken is tegenwoor-
geboorte en vlak voor het sterven. Er ligt echter ook een grote uitdaging om juist ook in de zeer
Ouders die voldoende aandacht aan
kwetsbare tijd na de geboorte, tijdens de kin-
zichzelf geven, staan immers vaak
derjaren, aandacht te vragen voor de waardig-
sterker om meer positieve aandacht
heid van elke persoon. Dit impliceert evenwel
aan hun kind(eren) te schenken.
ook dat het stimuleren van voldoende vormen van opvoedingsondersteuning voor iedereen [31]
rondom
gezin
(niet enkel voor mensen in moeilijke gezinssituaties) een zeer belangrijke prioriteit moet zijn in de praktijk. Christenen hoeven dit niet allemaal zelf te organiseren – maar steun aan die initiatieven, programma’s en visies die op opvoedingsterrein ouders helpen kinderen positief te stimuleren kan duidelijk wel verwacht worden. Over de plaats van de ‘pedagogische tik’ zelf zal allicht nog veel gediscussieerd worden. In Vlaanderen is het laatste woord hierover zeker niet gezegd. ANNEMIE DILLEN is docent pastoraaltheologie aan de Faculteit Godgeleerdheid van de K.U.Leuven. Ze is voorzitter van het Academisch Centrum voor Praktische Theologie aan de K.U.Leuven en van de Interdiocesane Dienst voor Gezinspastoraal in Vlaanderen (IDGP). Ze publiceert onder andere op het terrein van gezinnen, ethiek en pastoraal, huiselijk geweld, kindbeelden en religieuze opvoeding van kinderen. Eerder verschenen haar boeken ‘Ongehoord vertrouwen’ (Garant, 2004), ‘Geloof in het gezin?’ (Lannoo, 2006) en ‘Het gezin: àDieu? (KVAB, 2009). Noten 1
2
3 4
Voor een theologische, ethische en pastorale reflectie over geweld in gezinnen, zie: A. DILLEN, R. BURGGRAEVE, J. DE TAVERNIER, J. HANSSENS, D. POLLEFEYT (ed.), Wanneer ‘liefde’ toeslaat. Over geweld en onrecht in gezinnen, Leuven, Davidsfonds, 2006. http://www.endcorporalpunishment.org/pages/progress/reports/belgium.html (toegang 22 oktober 2010). Ibidem. In Tertio van 13 januari 2010 schreef Koenraad Dewolf: ‘Nadat 92 procent van de online lezers van Het Nieuwsblad oordeelde dat kinderen een tik op de wang of de poep mogen krijgen, schaarden in een poll ook 87 pro-
cent van de lezers van het weekblad Knack zich achter die idee.’ (K. DEWOLF, ‘Pedagogische tik’ lokt tegenspraak en debat uit, in Tertio, 13 januari 2010, p. 13.) 5 Zie A. Dillen, EmpiricalResearch and Family Ethics, in Ethical Perspectives 17 (2010) 2, 283-307. 6 Zie http://www.pixular.be/cdenvsenaat/fileadmin/ MEDIA/TV/docs/pdf/_Pedagogische_tik__lokt_tegenspraak_en_debat_uit2.pdf (toegang 26 oktober 2010). 7 Zie onder andere E. MACCOBY & J. MARTIN, Socialization in the Context of the Family. Parent-Child Interaction, in E.M. HETHERINGTON (ed.), Handbook of Child Psychology. Vol. 4. Socialization, Personality, and Social Development, New York, Willey, 51998, 1-101; S.D. LAMBORN et al., Patterns of Competence and Adjustment among Adolescents from Authoritative, Authoritarian, Indulgent, and Neglectful Families, in Child Development 62 (1991) 1049-1065; L. STEINBERG et al., Over-Time Changes in Adjustment and Competence among Adolescents from Authoritative, Authoritarian, Indulgent, and Neglectful Families, in Child Development 65 (1994) 754-770, p. 755. 8 Zie L. STEINBERG et al., Over-Time Changes, p. 755. 9 Zie bijvoorbeeld R. BURGGRAEVE, Tussen Rome en leven, Essay over een ethiek van het haalbare, opgetekend door Ilse van Halst, Tielt, Lannoo, 1994. 10 Zie onder andere L. BOEVE, Onderbroken traditie, Antwerpen, Pelckmans, 1999. Voor een toepassing op de thematiek van geweld tegen kinderen en de pedagogische tik, zie A. DILLEN, Standing up for Children in Europe. The Contribution of Catholic Theology, in Bulletin ET 19 (2008) nr. 1. 11 K. RAHNER, Gedanken zu einer Theologie der Kindheit, in ID., Schriften zur Theologie. Band VII. Zur Theologie des geistlichen Lebens, Einsiedeln-Zürich-Keulen, Benziger Verlag, 1966, 313-329. 12 Voor een overzicht, zie A. DILLEN, Between Heroism and Deficit: Challenges to Research on Children’s Spirituality from a Christian Theological Standpoint, in Concilium (2007) nr. 5, 57-68. 13 Zie bijvoorbeeld op de site van Kind en Gezin, http:// www.kindengezin.be/Images/kinderkw_positief_opvoeden_tcm149-61648.pdf (toegang 24 oktober 2010).
[32]
