Erik de Jong
Flora Batava Agnes Block op haar buiten Vijverhof
A l s o p 16 j u n i 1 6 7 0 In het o u d e H e e r e n l o g e m e n t te L o e n e n de p u b l i e k e v e r k o o p plaats h e e f t van 'een h o f f s t e e d e groot ontrent
v e e r t i e n en een halve m o r g e n , leggende
aan de V e c h t in de j u r i s d i c t i e van L o e n e n ' , w o r d t
dit
e i g e n d o m van J o r i s B a c k e r , raad en s c h e p e n v a n A m s t e r dam,
gekocht
transporteren 'weduwe
door
Agnes
(Agneta)
Block. Op 3
juli
s c h o u t en schepen van L o e n e n aan haar
van zaliger Hans de W o l f f , w o o n e n d e
binnen
A m s t e r d a m , d e n v r i j e n e i j g e n d o m van seeckere h u i j s i n g e n , h o f f , b e r g h e n [ g r a a n - o f h o o i s c h u u r ] , s c h u e r e , stal l i n g e n e n d e v o r d e r e g e t i m m e r t e n d e p l a n t a g e ' . N a d a t de heer
van
N i j e n r o d e , aan w i e d i t
een n i e u w e
leenbrief
had
terrein
toebehoorde,
laten o p s t e l l e n v o o r de t o e
k o m s t i g e eigenaresse, k o n o o k Agnes B l o c k , even zoals vele andere A m s t e r d a m m e r s v o o r haar, z i c h v e r h e u g e n in een b u i t e n langs de V e c h t . Op
het m o m e n t
van de a a n k o o p was Agnes
(geboren o p 29 o k t o b e r
1 6 2 9 ) 4 1 jaar o u d . V a n haar
persoon
k r i j g e n w e een goede
en
verschijning
A f b . 1 . J . W e e n i x , Agnes Block, Sybrand de Flines en twee kinderen op hun buiten Vijverhof, d o e k , 8 4 x 1 1 1 c m . Gesig n e e r d J . W e e n i x f c , d a a r o n d e r s p o r e n van een j a a r t a l . C o l l e c t i e van h e t A m s t e r d a m s H i s t o r i s c h M u s e u m .
Block indruk
d o o r het p o r t r e t d a t J a n W e e n i x ( 1 6 4 2 - 1 7 1 9 ) van haar
schreef,
s c h i l d e r d e ( a f b . 1 ) . H e t s c h i l d e r i j d a t m o g e l i j k e r w i j s in
o u d e r d o m nergens g r o o t e r v e r m a a k [ v i n d e n ] d a n in haar
de j a r e n
gezelschap
' 7 0 te d a t e r e n v a l t , t o o n t
ons Agnes
Block,
zou
volgens
en
zijn
gesprek'.
biograaf
Met
Hans
Brandt'
in
de W o l f f
zynen woonde
haar t w e e d e e c h t g e n o o t S y b r a n d de Flines en t w e e k i n
Agnes B l o c k eerst lange t i j d in de W a r m o e s s t r a a t w a a r
d e r e n ( m o g e l i j k u i t De Flines
vele d o o p s g e z i n d e n
eerste h u w l i j k , m o g e l i j k
hun winkels
hadden, o m
pas o m
o o k f a m i l i e v a n Agnes B l o c k ) i n de e n t o u r a g e v a n V i j v e r
streeks 1 6 6 8 een huis aan de H e r e n g r a c h t ( n u nr 1 6 2 ) te
hof.
betrekken.
Agnes
Block,
afkomstig
uit
een w e l g e s t e l d
doops
Hoe hecht d i t doopsgezinde milieu was, b l i j k t wel u i t
g e z i n d m i l i e u , w a s , o p een v o o r o n s n o g o n b e k e n d m o
h e t f e i t d a t A g n e s na de d o o d v a n haar eerste m a n i n
m e n t , wees g e w o r d e n samen m e t haar zusters en I d a . H u n v o o g d e n , o o m zanne de
Nelletje
1 6 7 0 , vier jaar d a a r n a o p n i e u w m e t een d o o p s g e z i n d e
D a v i d Rutgers en t a n t e Su-
t r o u w t : S y b r a n d de F l i n e s ( 1 6 2 3 - 1 6 9 7 ) , d i e z i j onge
Flines w a r e n eveneens d o o p s g e z i n d ,
Rutgers
b e h o r e n d t o t de strengere V l a a m s e , S u z a n n a de
t w i j f e l d al lange t i j d k e n d e . I n de W a r m o e s s t r a a t w o o n d e
Flines
h i j m e t z i j n eerste v r o u w slechts e n k e l e h u i z e n v a n h e t
t o t de v r i j e r e W a t e r l a n d s e d o o p s g e z i n d e n . Agnes B l o c k
echtpaar
g r o e i d e zo o p
b a n d e n : S y b r a n d w a s een v o l l e neef v a n A g n e s ' t a n t e en
elkaar
in een m i l i e u w a a r
verwant
was,
hetzelfde welvarende
en
men
niet
alleen
b e r o e p van z i j d e - o f
renhandelaar
uitoefende,
belangstelling
en
wetenschappen
waar
iedereen n a u w aan
smaak
maar
waar
ten opzichte
heerste. Z e l f
trouwde
veelal
pleegmoeder
manufactu-
ook
en
Agnes B l o c k
op
af.
M a a r er w a r e n o o k
S u z a n n a Rutgers-de F l i n e s , t e r w i j l
A l s A g n e s v r i j snel na de d o o d v a n Hans de W o l f f haar b u i t e n p l a a t s k o o p t , z i j n vele A m s t e r d a m s e
kooplieden
en r e g e n t e n haar d a a r i n v o o r g e g a a n . Langs d e
zijdehandelaar
maar
dit
huwelijk
raakte
zij
geparenteerd
aan
de
Agnes'
de F l i n e s , een v o l l e neef v a n S y b r a n d .
19-jarige l e e f t i j d m e t Hans de W o l f f ( 1 6 1 3 - 1 6 7 0 ) , een van V l a a m s d o o p s g e z i n d e a f k o m s t .
familie
s c h o o n z u s t e r Rebecca de W o l f f g e h u w d was m e t G i l b e r t
dezelfde
van k u n s t e n
Wolff-Block
Door
dichter
ook
Purmer
in
de Beemster
(drooggelegd
in
(drooggelegd
1622),
langs
in
het
Vecht,
1 6 1 2 ) , de Spaarne
in
V o n d e l , w i e n s zuster C l e m e n t i a , A g n e s ' s c h o o n m o e d e r
H a a r l e m en in d e W a t e r g r a a f s - o f D i e m e r m e e r v e r r e z e n
werd.
steeds meer v e r s c h i l l e n d e
Vondel,
die
vele
gedichten
op
Agnes
Block
22
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
k l e i n e en g r o t e b u i t e n s m e t
noot
Philips
Spaarnhout verworven.
de aan
Flines het
Philips
(1640
Spaarne
de
bij
Flines,
1700)
de
hofstede
Haarlem,
vermogend
in
1676
zijdelaken
h a n d e l a a r en f a b r i k a n t w a s w e e r een z o o n v a n G i l b e r t d e F l i n e s , neef v a n A g n e s ' t w e e d e
m a n S y b r a n d , en Re-
becca de W o l f f , een zuster v a n A g n e s ' eerste e c h t g e n o o t .
Agnes Block
als de Bataafse
Flora
H e t is o p v a l l e n d h o e j u i s t in d e j a r e n 1 6 6 0 en v o o r a l d e j a r e n 1 6 7 0 d e z e v e r s c h i l l e n d e d o o p s g e z i n d e n geld i n de a a n k o o p v a n g r o n d en goed i n v e s t e e r d e n , en o p d r a c h t e n gaven t o t de ( v e r ) b o u w v a n v i l l a ' s en de aanleg v a n t u i nen. A f b . 2.
J . M a t h a m , De
buitenplaats
Velserend,
U i t de t r a n s p o r t a k t e van Agnes B l o c k s V i j v e r h o f k u n
penschilderij,
1 6 2 7 , 7 1 x 1 1 6 c m , F r a n s Hals M u s e u m , H a a r l e m .
Voorbeeld
nen w e o p m a k e n , d a t het n o g een sterk l a n d e l i j k k a r a k
v a n een v r o e g e h o f s t e d e - b u i t e n p l a a t s , ( f o t o : T o m H a a r t s e n ) (detail).
t e r h a d ( a f b . 2 ) , en z i j z a l , evenals haar s c h o o n m o e d e r
h u n l a n d e r i j e n en t u i n e n . W a r e n de b u i t e n s aan h e t b e g i n
h e b b e n laten b o u w e n . In de v e r k o o p a k t e v a n V i j v e r h o f
van d e 17de e e u w n o g in w e i l a n d e n gelegen b o e r e n h o f
na haar d o o d lezen w e over 'een h u i j s i n g e [ o n g e t w i j f e l d
in de P u r m e r , naast de b o e r e n h o f s t e d e , een b u i t e n h u i s
steden m e t v o o r de eigenaren u i t d e s t e d e n gereserveerde
het
z o m e r k a m e r s , langzaam o n t w i k k e l d e z i c h d i t
annex'.
landelijke
huis
Vijverhof]
met
de
boerenwooninge
daeraen
aspect t o t een m e e r g e c u l t i v e e r d e v o r m v a n b u i t e n l e v e n met compacte
p a v i l j o e n a c h t i g e v i l l a ' s in
classicistische
stijl m e t geometrisch geordende t u i n e n . I n haar o m g e v i n g
k o n A g n e s B l o c k deze t r e k
naar
b u i t e n w a a r n e m e n : de d o o p s g e z i n d e A m s t e r d a m s e k o o p l i e d e n n a m e n een o p v a l l e n d e p l a a t s aan d e V e c h t en e l ders i n , zozeer z e l f s d a t de streek tussen B r e u k e l e n en N i e u w e r s l u i s aan de V e c h t de b i j n a a m ' M e n n i s t e n h e m e l ' kreeg.
Daar
rijkgeworden
investeerden
de
door
hun
d o o p s g e z i n d e n , zoals de
(zijde-)handel
Rutgersen,
hun
f o r t u i n e n in w a t aan h e t e i n d e v a n d e 1 7 d e en h e t b e g i n van
de
waren
18de zoals
eeuw
veelal
Beerevelt,
mooiste
buitenplaatsen
Groenevecht,
de
Leeuwenburg,
M i d d e n h o e k , O t t e r s p o o r , O v e r h o l l a n d , O v e r s t i c h t , Sterreschans en Z i j d e b a l e n . In haar meest d i r e c t e o m g e v i n g m o e t A g n e s B l o c k al vroeg de
liefde
tot
het
buitenleven
zijn
bijgebracht.
Haar s c h o o n m o e d e r C l e m e n t i a v a n d e n V o n d e l k o c h t i n A f b . 3 . Vijverhof, gravure d o o r Daniël Stoopendaal u i t diens Zegepraalende Vecht van 1 7 1 9 .
1 6 3 6 in de P u r m e r t a c h t i g b u n d e r l a n d m e t b o e r d e r i j , b o o m g a a r d , w a g e n s , p a a r d e n en
landbouwgereedschap
p e n . E e n b o e r e n b e d r i j f d u s , d a t w a a r s c h i j n l i j k w e r d ver p a c h t en w a a r n a a s t s p o e d i g een a p a r t z o m e r v e r b l i j f naar
Daniël
de laatste smaak w e r d neergezet. H e t is deze h o f s t e d e d i e
Vecht
Stoopendaals
prent
uit
de
Zegenpraalende
( A m s t e r d a m , 1 7 1 9 ) , t o o n t o n s V i j v e r h o f als een
d o o r Pieter de W o l f f (een z o o n u i t Hans de W o l f f s eerste
statig p a n d in de b o c h t v a n d e ' k r i s t a l l i j n e V e c h t ' . Gele
huwelijk,
gen tussen de rivier en de t e g e n w o o r d i g e
en
stiefzoon
van Agnes B l o c k )
in de
jaren
Amsterdamse
1661 -70 t o t g r o t e w e l v a r e n d h e i d g e b r a c h t w e r d en r o e m
straatweg, strekte V i j v e r h o f zich o o k nog over die weg
z o u d e r v e n vanwege de c u l t u u r van g e k w e e k t e l i m o e n e n
u i t m e t w e i l a n d e n t o t een o p p e r v l a k t e van 10 h e c t a r e .
en o r a n j e b o m e n . O o k de f a m i l i e R u t g e r s , z o n a u w m e t
L i n k s en r e c h t s w e r d h e t t e r r e i n d o o r w e t e r i n g e n v a n
Agnes v e r b o n d e n , bezat
a a n p a l e n d e l a n d e r i j e n gescheiden ( a f b . 3 ) .
buitenplaatsen
aan de V e c h t .
D a v i d R u t g e r s ( 1 6 2 8 - 1 7 0 7 ) , z o o n v a n A g n e s ' o o m en v o o g d , bezat Groenevecht, t e r w i j l z i j n z o o n
O p basis v a n h e t b e s c h i k b a r e , k a r i g e d o c u m e n t a i r e
omstreeks
materiaal, heeft
R. v a n
L u t t e r v e l t g e p o o g d de
platte
1 6 8 8 h e t b u i t e n S t e r r e s c h a n s , eveneens langs d e V e c h t ,
g r o n d v a n V i j v e r h o f t e r e c o n s t r u e r e n ( a f b . 4 ) . Er r i j s t
l i e t b o u w e n . S u z a n n a R u t g e r s , z u s t e r van b o v e n g e n o e m
een e e n v o u d i g e p l a t t e g r o n d u i t o p : een d o o r s l o t e n o m
de D a v i d ( 1 6 4 1 - 1 6 7 9 ) b e z a t samen m e t haar echtge
geven t e r r e i n , aan de s t r a a t z i j d e g e o r d e n d d o o r vier k u n -
23
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
stige
parterres
omzoomd
met
lage g e s c h o r e n
haagjes
V e r d e r lag hier h e t h u i s , w a a r o v e r w e helaas s l e c h t z i j n
m e t o p de h o e k e n p i r a m i d e v o r m i g e b o o m p j e s . H e t pa-
ingelicht,
t r o o n v a n de p a r t e r r e s was u i t g e z e t i n lage b u x u s , en
De v o o r g e v e l was z e k e r naar d e s t r a a t z i j d e g e k e e r d , en
m o e t , zoals h e t s c h i l d e r i j van W e e n i x en d e p e n n i n g v a n
i n ieder geval stak een t o t een hele vleugel u i t g e g r o e i d e
Roskam uit met
1 7 0 0 ( a f b . 5) t o n e n , g e v u l d z i j n geweest hebben ook
naar
Weenix'
heeft
aangegeven
behoort
de
oorspronkelijke
naar a c h t e r e n u i t .
hofstede.
H o e deze g e c o m p l i -
ceerde b o u w v o r m precies o n t s t a a n is, is n i e t t e zeggen.
b e e l d e n gestaan, te o o r d e l e n
Dat
waarvan
P e t e r s b u r g als d r i e v a n de g r o o t s t e h u i z e n langs de V e c h t
schilderij dat
ernaast
middenresaliet
b l o e m e n en e n k e l e v a z e n . I n d i t z o n n i g e gedeelte
v a n de t u i n
met
het t o t
Luttervelt
dé z e l d z a m e
w a a r o p de a c h t e r g r o n d
terecht
portretten
Vijverhof
niet
niet uit fantasie-land-
meer
(afgebroken
bestaat,
in
is o o k
1812)
daarom
met
Loenen
en
betreurenswaardig,
o m d a t w i j n u n i e t w e t e n w e l k e p l a t t e g r o n d e n deze h u i -
s c h a p , maar een ' e c h t e ' t u i n bestaat.
z e n h e b b e n g e h a d , en i n h o e v e r r e z i j passen i n de o n t w i k k e l i n g v a n h e t V e c h t b u i t e n . E e n o n t w i k k e l i n g , waar-
L i n k s v a n de p a r t e r r e s was A g n e s B l o c k s ' t r o t s gesimenige
b i n n e n d e 17de eeuwse a r c h i t e c t e n z i c h langzaam gingen
z e l d z a m e p l a n t en b l o e m , w a a r o n d e r de ananas, k w e e k -
v r i j m a k e n v a n de r i g i d e eisen d i e h e t s t r a a t v e r b a n d aan
tueerd:
haar
' o r a n j e h u i s ' , d e kassen w a a r i n zij
t e . V e r d e r , o v e r de s l o o t , een h o u t e n b r u g d i e t o e g a n g
h e t stadshuis s t e l d e , en d i e lange t i j d o o k d e v o r m g e v i n g
gaf t o t een i e p e n l a a n m e t i n p e r s p e c t i e f u i t z i c h t o p d e
van het b u i t e n bepaalde, o m gebruik te k u n n e n m a k e n
V e c h t . De h a l f h o g e hagen tussen de b o o m s t a m m e n d i e
v a n de
d i t pad o m z o m e n , h e b b e n w e l l i c h t een m o e s t u i n afge-
buiten bood.
ruimtelijke
mogelijkheden die het
vrijliggende
s c h e r m d , o f de visvijvers m e t de s p e e l h u i z e n , w a a r v a n
D a t V i j v e r h o f v o o r A g n e s B l o c k o p een g o e d m o m e n t
sprake is in A g n e s ' t e s t a m e n t . O o k m o e t z i c h hier de
meer b e t e k e n d e d a t een ' b u i t e n ' w a a r m e n slechts af en
volière
t o e v e r b l e e f , b l i j k t u i t h e t f e i t d a t haar t e s t a m e n t v a n
bevonden
hebben
waarover
Gualtherus
in z i j n i n 1 7 0 2 v e r s c h e n e n g e d i c h t Vijverhof Blok
van
Blok Agneta
1 6 9 4 haar en S y b r a n d de F l i n e s v e r m e l d t als ' w o o n e n d e
s p r e e k t . Langs de V e c h t zal z i c h een w e l b e p l a n t
aan d e V e c h t ' , t e r w i j l z i j v a n a f 1 6 9 9 , t w e e jaar na de
w a n d e l p a d b e v o n d e n h e b b e n d a t l e i d d e naar h e t o p d e
dood
h o e k v a n h e t t e r r e i n gelegen p a v i l j o e n , v a n w a a r m e n een
fl.
schitterend
Haar b u i t e n is z o t o t haar d o o d i n 1 7 0 4 een p e r m a n e n t
uitzicht
over
d i t deel van de V e c h t
had.
v a n S y b r a n d , h e t huis o p de H e r e n g r a c h t
voor
1 1 0 0 b l i j k t te v e r h u r e n aan A b r a h a m de N e u f v i l l e .
huis g e w o r d e n , haar stadshuis een plaats w a a r zij
nog
slechts s p o r a d i s c h k w a m o m g e b r u i k te m a k e n v a n de k a m e r d i e z i j er als p i e d a t e r r e had a a n g e h o u d e n .
A g n e s B l o c k , d i e u i t de d o c u m e n t e n t e v o o r s c h i j n t r e e d t als een z e l f s t a n d i g e , z e l f b e w u s t e en e i g e n z i n n i g e v r o u w , g e n o o t n i e t alleen v a n een c o n t e m p l a t i e f
leven o p V i j -
v e r h o f . Z i j was er b u i t e n g e w o o n a c t i e f : zij k o c h t en verkocht
-
land
en
handelde
er
h e b b e n v a n en investeren
in vee, b e w i j z e n d a t
het
i n g r o n d en goed o o k
met
duidelijke economische motieven werd ondernomen. Zij
M
is o n g e t w i j f e l d
haar eigen o p d r a c h t g e e f s t e r
ge-
w e e s t b i j d e aanleg v a n de t u i n . I n z i j n v e r j a a r s g e d i c h t v a n 1 6 6 8 s c h r i j f t V o n d e l : ' A g n e s , staek n u ' t o n d e r z o e k e n / E n gesprek m e t s t o m m e b o e k e n . / T e k e n b l o e m p e r k noch int,
prieel./Besig noch
potloot,
waterverven:/'t
A l s succesvol d i l l e t t a n t e schilderkunst,
en
het
noch
penseel,/Pen,
noch
is t i j t de k u n s t te d e r v e n . ' o p h e t gebied v a n t e k e n - en
maken
van
papieren
knipsels
(door Gualtherus B l o k v e r m e l d ) , heeft zij o o k zeker de ontwerpen gemaakt.
van
'bloemperk
Daarbij
kon
zij
en
prieel'
op
Vijverhof
tevens b o g e n o p een g r o t e
b o t a n i s c h e k e n n i s , o n d e r l e g d k w e e k s t e r als z i j w a s v a n zeldzame Wolff,
planten.
wiens
buitenplaats
Evenals
vermaarde vanwege
haar
orangerie
stiefzoon op
Pieter
zijn
de
Purmerse
de geslaagde c u l t u u r v a n l i m o e -
n e n - en o r a n j e b o m e n g e r o e m d w o r d t i n J . C o m m e l i n s Nederlantze van de limoenAfb.
4.
Vermoedelijk
tuinplan
van
Vijverhof,
naar
R.
climaat
van
dat
en oranjebomen,
der Nederlanden
is, oeffening gestelt
en
gebruik
na den aardt
en
(Amsterdam, 1676), zo wijdde
o o k Agnes B l o c k z i c h aan h e t k w e k e n v a n gewassen u i t
Luttervelt.
24
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
hesperides,
z e l d z a m e z a d e n . Haar p o r t r e t ( a f b . 1) t o o n t o n d e r m e e r een a n a n a s p l a n t ( l i n k s ) en d e z e l d z a m e m e l o c a c t u s (aan de v o e t e n v a n h e t z i t t e n d e reren o o k
k i n d ) ; beide planten figu-
o p de p e n n i n g d i e A g n e s B l o c k e e r t als de
' F l o r a B a t a v a ' , w a a r t o e z i j o p de k e e r z i j d e v e r e e n d w o r d t m e t haar klassieke p r o t o t y p e ( a f b . 5 ) . D e c u l t u u r v a n v r e e m d e en u i t h e e m s e gewassen w e r d o p v e r s c h i l l e n d e b u i t e n p l a a t s e n als l i e f h e b b e r i j b e o e f e n d . P h i l i p s de Flines o p S p a a r n h o u t b i j v o o r b e e l d w e r d d o o r de Leidse B o t a n i c u s Paulus H e r m a n n i n z i j n Batavus het
Spaarne
over
Paradisus
u i t 1 6 9 8 g e r o e m d o m z i j n b o t a n i s c h e t u i n aan met
schreef
zijn
Govert
vele
e x o t i s c h e gewassen.
Bidloo
in z i j n
Daar-
MengelPoëzy
A f b . 5 . J . R o s k a m , penning met Agnes Block als Flora Batava, zilver (doorsnede 6 0 m m . ) gedateerd 1 7 0 0 . Collectie Centraal M u s e u m , U t r e c h t , ( f o t o : Centraal M u s e u m U t r e c h t © )
uit
1 7 1 9 : ' W a t p l u i m , en o n g e d i e r d , w a t z a a d e n en gewass e n , / G e d r o o g t en o p g e z e t , ' t n i e u w s g i e r i g o o g v e r a s s e n / Met
schijn
zang
van
Bloemen,
v a n l e e v e n ; d i t zal b e e t e r v o e g e n Spaarenhout, en
Geboomte
dat en
met
zijn'
Beesten
u
by/Een
K a a p u i t O o s t - l n d i ë t e h e b b e n o n t v a n g e n , v e r l i e p e n zeer
Kruidery,/Zijn'
t r a a g . S o m s d u u r d e h e t t w e e , d r i e jaar eer de p l a n t e n
gezonden,/Uit
bloesemden.
A f r i k a n e r , en A m e r i k a a n s e g r o n d e n , . . .'. D e belangstel-
O m z e l f z a m e p l a n t e n in b l o e i t o c h te k u n n e n d o e n
ling v o o r deze c u l t u u r b l i j k t o o k u i t de v e r z a m e l i n g e n
voortduren,
heeft Agnes Block d o o r
v a n p l a n t e n en gewassen in d e t o e n m a l i g e H o r t i B o t a n i c i
planten
bloemen
te L e i d e n en A m s t e r d a m en u i t de vele b o e k e n d i e o v e r
p l a n t e n en b l o e m e n w e r d e n g e a q u a r e l l e e r d d o o r H e r m a n
dit
S a f t l e v e n , M a t t i a s en A l e i d W i t h o o s , W i l l e m de
onderwerp
schillende
verschenen. O o k
' h o r t i ' , zoals d i e o p
de V . O . C . b e z a t K a a p de G o e d e
ver-
en
laten
vele
uittekenen.
kunstenaars
Ongeveer
400 Heer,
Hoop,
O t t o Marseus van S c h r i e k , M a r i a S i b y l l e M e r i a n en haar
v a n w a a r u i t vele z e l d z a m e p l a n t e n d e N e d e r l a n d s e b o d e m
d o c h t e r J o h a n n a H e l e n a H e r o l t - G r a f f . Deze laatste s l o o t
bereikten.
i n 1 6 9 7 de v e r z a m e l i n g af d i e zeer w a a r s c h i j n l i j k i n 1 6 6 1 door
Z e l f c o r r e s p o n d e e r d e Agnes B l o c k m e t d e Bolognese hoogleraar
b r i e f d a t e e r t v a n 2 3 augustus
1686. Met
S a f t l e v e n was b e g o n n e n , d u s n o g v o o r d a t
Agnes
B l o c k V i j v e r h o f b e z a t . Deze v e r z a m e l i n g , nu v e r s p r e i d en
in de b o t a n i e , L e l i o T r i o n f e t t i . Haar eerste
deels o n b e k e n d , k w a m na A g n e s B l o c k s ' d o o d
hem w i l zij
in
c o r r e s p o n d e r e n , liever n o g z a d e n en w o r t e l s u i t w i s s e l e n .
de
collectie
van
de
Delftse
verzamelaar
terecht Valerius
De b r i e v e n w e r d e n v o o r haar geschreven d o o r haar neef
R o v e r d i e een c a t a l o g u s van deze t e k e n i n g e n l i e t o p m a -
Anthony
schrijft,
k e n . D a a r u i t b l i j k t d a t zij n i e t alleen p l a n t e n , maar o o k
geen italiaans en l a t i j n k e n t . H e t n i e t beheersen v a n deze
vogels l i e t u i t t e k e n e n . W e e n i x t o o n t A g n e s B l o c k m e t i n
laatste
Block
taal
lijkt
aangezien
zij
zelf,
merkwaardig voor
zoals
ze
haar h a n d een t e k e n i n g v a n een z e l d z a m e v o g e l , o n g e -
een b o t a n i s c h ge-
ïnteresseerde zoals z i j , d i e d e h o o g l e r a a r laat w e t e n w è l
twijfeld
verschillende
d o o r Pieter H o l s t e i j n o f R o c h u s v a n V e e n . Deze laatste
werken
o p d i t gebied te b e z i t t e n ,
maar
uit
haar eigen v o l i è r e en m i s s c h i e n
u i t s l u i t e n d vanwege de p l a t e n . H i e r i n l i g t naar alle waar-
tekende ook
schijnlijkheid
in haar n a t u u r - en k u n s t k a b i n e t in h e t huis v e r z a m e l d e .
ook
de reden b e s l o t e n d a t zij v a n
haar
Ook
v e r z a m e l i n g p l a n t e n geen c a t a l o g u s h e e f t s a m e n g e s t e l d .
haar de v l i n d e r s en insecten d i e z i j
hiervan t o o n t Weenix
o n s s p e c i m i n a o p de t a f e l
t u s s e n A g n e s en S y b r a n d
D a t zij d o o r p r a k t i s c h e k e n n i s , o b s e r v a t i e en a r b e i d
in. En Gualtherus
B l o k be-
s c h r i j f t ' t v e r t r e k , waar in seer k o n s t i g , n e t / I n
een a a n z i e n l i j k e c o l l e c t i e p l a n t e n en z a d e n o p V i j v e r h o f
sijn geplaatst
b i j e e n had g e b r a c h t , lezen w i j i n haar b r i e v e n : in 1 6 8 7
Lysten
in D o o s e n o p g e s e t , / U i t beide de I n d i e n ,
de B l o e d e l o o s e d i e r e n , / ' e n
s c h r i j f t z i j d a t zij b e s c h i k t o v e r 4 5 0 t o t 5 0 0 v e r s c h i l l e n d e
s o m t de v e r s c h i l l e n d e v l i n -
ders, spinnen, schorpioenen, de zijderups, de sprinkhaan
s o o r t e n , w a a r v a n 2 0 0 u i t h e t b u i t e n l a n d , gekregen v a n
en de t o r r e n o p , d i e z i c h er b e v i n d e n .
T r i o n f e t t i zelf, m a a r o o k v a n d r . Ciassi u i t V e n e t i ë en van de Parijse h o o g l e r a a r J o s e p h P i t t o n de T o u r n e f o r t . Ook
voor
getekend
A a n A g n e s ' v e r z a m e l i n g e n van z e l d z a m e p l a n t e n en
m e t de Leidse Paulus H e r m a n n u s r u i l d e z i j regel-
andere
naturalla
kunnen
we
schilderijen,
prenten
en
m a t i g , m a a r i n een b r i e f aan T r i o n f e t t i v e r t e l t zij d a t de
b e e l d h o u w w e r k toevoegen waarvan ook voorbeelden op
Leidse H o r t u s n i e t m e e r te b i e d e n h e e f t aan e x o t i c a en
W e e n i x ' schilderij te zien zijn. Agnes' verzamelwoede in
z e l d z a m e p l a n t e n d a t w a t o p V i j v e r h o f te z i e n is. U i t
haar t u i n b l i j k t o p deze w i j z e i n v e r b a n d te staan m e t
deze
briefwisseling
kunnen
we
bovendien
te
weten
een g r o t e r e
k o m e n d a t v a n de h o n d e r d s o o r t e n d i e z i j j a a r l i j k s z a a i t
naturalia
en
meer
(planten,
algemene
zaden,
collectie-behoefte
vogels,
opgezette
er meestal n i e t meer d a n t w i n t i g o p k o m e n , t e r w i j l er
etc.) en artificialia
d a a r v a n m i s s c h i e n v i j f o f zes h e t t o t v o l l e w a s d o m en
als m e e r s p e c i f i e k d o o r de m e n s v o o r t g e b r a c h t e
b l o e i en v r u c h t b r e n g e n . Haar e x p e r i m e n t e n m e t
ten).
Indi-
sche p l a n t e n , w a a r v a n z i j in 1 6 8 6 n i e t m i n d e r d a n 5 2
Fert Arsque
v e r s c h i l l e n d e s o o r t e n aan T r i o n f e t t i s t u u r d e na ze via de
Arbeid
25
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
(schilder-, p r e n t - en b e e l d h o u w w e r k
Laborque
vermogen
van
vlinders
waar
Quod de
Natura
Natuur
in
Negat
objec-
( K u n s t en
gebreke
blijft),
z o l u i d t h e t o p s c h r i f t o p de p e n n i n g t e r ere v a n A g n e s
grisailles u i t v o e r e n .
' F l o r a B a t a v a ' geslagen. De v e r s c h i l l e n d e z a d e n en p l a n t e n k u n n e n h u n n a t u u r l i j k e g r o e i en b l o e i pas b e r e i k e n
Deze
met
S p a a r n h o u t m e t z i j n klassieke o r d e s en b e e l d e n , en k a n
b e h u l p v a n de d o o r k u n s t en t e c h n i e k g e c o n s t r u -
eerde
warme
kassen
en d o o r
de
a r b e i d en z o r g
van
classicistische
smaak
kenmerkte
ook
het
buiten
o o k t y p e r e n d g e a c h t w o r d e n v o o r d e ' k l a s s i e k e ' , maar
A g n e s B l o c k . Evenzoals h e t m a r m e r pas d o o r b e w e r k i n g
' d u r e ' e e n v o u d d i e V i j v e r h o f k e n m e r k t e . D e classicisti-
en a r b e i d een v o r m k a n k r i j g e n , k a n d e t u i n a a n l e g v a n
sche v o r m e n t a a l zal de r i j k e d o o p s g e z i n d e n , v o o r
Vijverhof
e e n v o u d een d e u g d b e t e k e n d e , m i s s c h i e n o m d i e reden
pas
gestalte
krijgen
door
natuurlijke
wie
gegevenheden te o n d e r w e r p e n aan de w e t t e n en d e re-
wel buitengewoon
gels van de k u n s t .
v a n h e t f e i t d a t h e t classicisme in deze p e r i o d e d e heer-
[sic]
hier
onse
' H i e r s t r e e l t gy k e u r e l y k s t , gy w e t
sinnen/Door
Konst,
en
Arbeid,
om
h e b b e n a a n g e s p r o k e n , afgezien n o g
sende i n t e l l e c t u e l e smaak v e r t e g e n w o o r d i g d e .
Natuur v o l m a a k t te m i n n e n ' , schrijft Gualtherus Blok in z i j n h o f d i c h t . E e n o p v a t t i n g d i e o o k i n de 1 7 d e eeuwse tuin-tractaten Den
Nederlandtsen
Vermakelijck
V o o r A g n e s B l o c k als v e r t e g e n w o o r d i g s t e r v a n een w e l -
opgeld deed. Jan van der G r o e n in zijn Hovenier,
Landt-leven
zijnde
het
haast
I deel van het
(Amsterdam,
1669
en
patricische
groep
doopsgezinde
verzamelaars,
o p d r a c h t g e v e r s en d i l e t t a n t e n , z u l l e n al haar b e z i g h e d e n
vele
op
Vijverhof
tevens
het
karakter
van
status-symbool
latere e d i t i e s ) s c h r i j f t d a t 'alle dese d i n g e n ( d a t is b l o e -
gehad h e b b e n . I m m e r s , het s a m e n s t e l l e n v a n een e n c y -
m e n en v r u c h t e n ) w e l o p haer t i j t v a n de N a t u u r
clopedische
v o o r t g e b r a c h t , d o c h sy k o n n e n en d i e n e n (indien
men
recht gebruyk
van w i l
van
objecten
van
natuur
en
genieten)
t u u r waren van oorsprong vorstelijke deugden waarmee m e n de o n s t e r f e l i j k h e i d t r a c h t t e t e b e r e i k e n . En d a a r i n
planten
't
verzameling
k u n s t en h e t zelf b e o e f e n e n v a n k u n s t en t u i n a r c h i t e c -
d o o r de k o n s t , g e h o l p e n , en v e r b e t e r t w o r d e n ' . E n d a a r mee d o e l t
daer
worden
nootsakelijk
V a n d e r G r o e n o p de k w e e k
en
vruchten
en
de
bewerking
en t e e l t v a n v a n de
is deze u n i e k e
aarde,
o m d a t z o n d e r d i e a r b e i d en k u n s t - o o k i n de z i n v a n menselijke
k e n n i s - de n a t u u r niets v e r m a g . Maar
17de eeuwse v r o u w t e n v o l l e geslaagd:
haar a r b e i d en k u n s t h e b b e n haar een geheel eigen plaats binnen
de
Nederlandse
cultuurgeschiedenis
bezorgd.
•
ook
g e e f t V a n d e r G r o e n aan d a t d e n a t u u r ' d i e sich v e e l t i j t s w a n s c h i k k e l i j k v e r t o o n t ' d o o r k u n s t ' o p g e s c h i k t , opgep r o n k t , i n goede o r d r e , c i e r l i j k en v e r m a k e l i j k g e m a e k t
Erik de Jong is wetenschappelijk
[ k a n ] w o r d e n ' . E n d a a r m e e b e d o e l t h i j de aanleg van de
vakgroep
t u i n , w a a r v o o r m e n ' w a t e r t o t l a n d t , en l a n d t t o t w a t e r
Kunstgeschiedenis
medewerker
en Archeologie
van de aan de
Vrije
Universiteit,rAmsterdam.
m a a k t , en w a a r de b u i t e n r u i m t e o p basis v a n g e o m e t r i e en g e l i j k v o r m i g h e i d
o n t l e e n d aan de w e t t e n d e r
kunst
en a r c h i t e c t u u r , w o r d t i n g e r i c h t o m d e n a t u u r t o t g r o t e re v o l m a a k t h e i d t e b r e n g e n . Het
is deze d e n k w e r e l d
bezigheden
op
Vijverhof
d i e veel v a n A g n e s B l o c k s verklaart. Als dillettante
op
h e t gebied v a n t u i n - a r c h i t e c t u u r en b o t a n i e , als gevord e r d kunstenaresse
met
p e n , penseel en schaar en als
v e r z a m e l a a r s t e r , is zij geïnteresseerd i n d e v e r s c h i l l e n d e m a n i f e s t a t i e s v a n n a t u u r en k u n s t en n i e t i n het m i n s t in de
vele
gradaties
daartussen. W a n t
is een
vlinder
n i e t een v o o r b e e l d van h o e ' k u n s t i g ' de n a t u u r k a n z i j n met
k l e u r en v o r m , en z i j n de p a r t e r r e s v a n
architecture+natura
Vijverhof
n i e t een v o o r b e e l d v a n hoe n a t u u r t o t k u n s t k a n w o r -
international
den?
1015 DH
A g n e s B l o c k is h i e r i n een e x p o n e n t v a n haar m i l i e u
booksellers
A m s t e r d a m - Leliegracht 44 - tel. 020-23 61 86
G e o p e n d : d i . — vr. van 9—6; za. van 9—5
geweest. W i j w e z e n al o p haar v e r w a n t P h i l i p s de F l i nes
en
zijn
buitenplaats
Spaarnhout
waar
zeldzame
Zeer g r o t e s o r t e r i n g b o e k e n over
b o t a n i s c h e p l a n t e n w e r d e n g e k w e e k t en e x o t i s c h e d i e r e n werden
gehouden.
getuigen
van
zijn
De
veilingcatalogi
na
grote
belangstelling
voor
Italiaanse
marmeren borstbeelden
en s c u l p -
schilderijen, antieke
zijn
BOUWKUNST
dood
TUINKUNST FLORA's
t u r e n , t e r w i j l zijn b i b l i o t h e e k vol s t o n d m e t w e r k e n over plant-
en
kruidkunde,
kunstbeschouwingen
en
histo-
rische w e r k e n . O p de H e r e n g r a c h t 1 6 4 w o o n d e h i j naast A g n e s B l o c k en S y b r a n d de F l i n e s . Daar l i e t h i j tussen 1675
en
1683
door
Gerard
de
Lairesse
allegorische
26
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
en andere
NATUURGIDSEN
Bibliografische
notitie
Deze b i j d r a g e is gebaseerd o p r a a d p l e g i n g v a n d e v o l g e n d e l i t e r a t u u r : v o o r A g n e s B l o c k zie C C . v a n d e r G r a f t s Agnes Block. Vondels nicht en vriendin. U t r e c h t 1 9 4 3 , een zeer gede t a i l l e e r d e s t u d i e . V a n d e z e l f d e a u t e u r : ' A g n e s B l o c k en haar l i e f d e v o o r t r o p i s c h e g e w a s s e n ' i n Jaarboekje Oud-Utrecht 1 9 6 2 , p p . 1 1 7 - 1 2 4 . V o o r haar b r i e f w i s s e l i n g m e t T r i o n f e t t i : J . J . P o e l h e k k e , 'Elf brieven van Agnes B l o c k in de universiteits b i b l i o t h e e k te B o l o g n a ' , Mededelingen van het Nederlands Historisch Instituut te Rome X X X I I ( 1 9 6 5 ) , p p . 3 - 2 8 . Een d e e l van H e r m a n S a f t l e v e n s w e r k v o o r A g n e s B l o c k w e r d g e r e c o n strueerd d o o r W. Schulz, 'Blumenzeichnungen von Herman S a f t l e v e n d . j . ' , Zeitschrift für Kunstgeschichte 40, pp. 135-153. Het schilderij van Weenix w e r d beschreven d o o r A . B l a n k e n in z i j n Amsterdams Historisch Museum. Schilderijen daterend van voor 1800. Voorlopige catalogus, Amsterdam, 1975/1979, n r . 4 9 9 , p p . 3 5 9 / 3 6 1 . G u a l t h e r u s B l o k s Vijverhof van Agneta Blok verscheen in A m s t e r d a m , v o o r d e n a u c t e u r , 1 7 0 2 . V o o r d e b u i t e n c u l t u u r langs d e V e c h t z i e : R. van L u t t e r v e l t .
15-12-'84 -
VASSILIS MÉMOIRES
V o o r d o o p s g e z i n d e n en t u i n a r c h i t e c t u u r zie o o k m i j n ' V e r g i l i a n Paradise: a D u t c h G a r d e n near M o s c o w in t h e E a r l y 1 8 t h C e n t u r y ' , Journal of Garden History 1 ( 1 9 8 1 ) nr 4 , p p . 3 0 5 3 4 5 , en m i j n b i j d r a g e aan d e c a t a l o g u s Zijdebalen, Lusthof aan de Vecht, U t r e c h t C e n t r a a l M u s e u m , 1 9 8 1 .
20-1-'85
K0ST0ULAS NEO-BOURGEOISES
ARCHITECTURAL
GRAPHIC
NIEUWE SPIEGELSTRAAT 1017 DC AMSTERDAM
Dl
De buitenplaatsen aan de Vecht, L o c h e m 1 9 4 8 en E. M u n n i g S c h m i d t en A . J . A . M . L i s m a n , Plaatsen aan de Vecht en de Angstel, Alphen aan den Rijn, C a n a l e t t o , 1 9 8 2 . V o o r S p a a r n h o u t en P h i l i p s d e F l i n e s zie de c a t a l o g u s Haarlemmerhout 400 jaar 'mooier is de wereld nergens', H a a r l e m 1 9 8 4 , p p . 1 1 2 1 1 5 . V o o r De F l i n e s als o p d r a c h t g e v e r : D . P . S n o e p , ' G e r a r d Lairesse als p l a f o n d - en k a m e r s c h i l d e r ' , Bulletin van het Rijks museum, 1 8 ( 1 9 7 0 ) nr 4 , p p . 1 5 9 - 2 1 7 . D e b u i t e n p l a a t s v a n d e m e n t i a v a n d e n V o n d e l i n d e P u r m e r is b e s c h r e v e n d o o r J . F . M . S t e r c k , Hoofdstukken over Vondel en zijn kring, Amster d a m , 1 9 2 3 , hfdst X I V 'Een 17de eeuwsche b u i t e n p l a a t s in de Purmer; pp. 123-132.
T/M ZA
ART
43 020-229621
1-5
27
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
