Tine Baanders E e n grafisch vormgeefster i n het Interbellum Joël Valk A f b . 1 Tine Baanders op 27-ja-
D i t a r t i k e l b e h a n d e l t de v o r m g e v i n g v a n i n d u s -
g r o e p h a d z i j n eigen o p v a t t i n g e n o v e r de v o r m g e -
trieel v e r v a a r d i g d e b o e k b a n d e n e n - o m s l a g e n , en
v i n g v a n het hele b o e k e n w e r k t e die o o k p r a k t i s c h
i n het b i j z o n d e r die v a n een vormgeefster o v e r w i e
uit. D e v e r s c h i l l e n d e aspecten w a a r zij de n a d r u k
rige leeftijd, foto in bezit van A. Baanders, Den Haag.
hier v o o r het eerst g e p u b l i c e e r d w o r d t , T i n e B a a n -
o p legden h e b b e n a l l e m a a l i n meerdere o f m i n d e r e
ders (4 augustus 1 8 9 0 - 2 4 n o v e m b e r 1 9 7 1 ) . ' D e
m a t e i n v l o e d g e h a d o p het w e r k v a n T i n e B a a n -
worden hier door elkaar ge-
a a n d a c h t die er t o t n u toe is geweest v o o r F r é
ders.
bruikt; het gaat om de linnen
1 De termen band en omslag
band en het kartonnen omslag
C o h e n , een andere o n t -
of de papieren stofomslag van
Versierders
w e r p s t e r u i t het I n t e r b e l -
een boek. V a n Tine
l u m , heeft h a a r (ten o n -
Baanders
heb ik meer dan vijftig ontwerpen voor banden en omslagen
rechte) v o l l e d i g
Z o a l s de n a a m a l a a n -
o v e r s c h a d u w d . O v e r Fré
d u i d t , g i n g het de V e r s i e r -
C o h e n z i j n ten m i n s t e v i j f
ders o m de v e r f r a a i i n g
uitgevers
boekpublicaties, w a a r o n -
v a n het b o e k , zoals de
Spieghel te Amsterdam en H . P .
der een catalogue
b o e k b a n d , illustraties,
raison-
getraceerd. De meeste opdrachten hiervoor kreeg ze van de M e u l c n h o l f en De
Leopold te Den H a a g . Voor een overzicht van deze ontwerpen,
né, e n een t e l e v i s i e d o c u -
k o p - en sluitvignetten,
m e n t a i r e verschenen. H e t
i n i t i a l e n e n dergelijke. D e
is w a a r d a t zij een e n o r m e
h o u t s n e d e w a s een tech-
p r o d u c t i e heeft g e h a d en
n i e k d i e hier veel v o o r ge-
een v a n de belangrijkste
b r u i k t w e r d . D e meeste
n a v o l g e r s v a n de zoge-
Versierders behoorden
van de boekhistoricus
noemde Wijdeveldtypo-
tot de s t r o m i n g die be-
macher Schorer, zie M . R . R a -
grafie is geweest. D e
k e n d s t a a t als de N i e u w e
reden d a t er z o v e e l o v e r
K u n s t , de N e d e r l a n d s e
renaissance
h a a r is geschreven, ligt
A r t N o u v e a u , e n zij
boekdrukkunst,
volgens m i j echter meer
w e r k t e n a a n het e i n d v a n
a a n het m y t h i s c h e a u r a
de negentiende e n het
stig van de kunstenaar Laszlo
dat r o n d h a a r is k o m e n te
b e g i n v a n de t w i n t i g s t e
M o h o l y Nagy en werd bekend
h a n g e n o m d a t ze j o o d s
eeuw. Z i j hadden kritiek
w a s en tijdens h a a r ge-
o p het g o e d k o p e e n i n
zie
v a n g e n s c h a p i n de T w e e d e W e r e l d o o r l o g zelf-
massa g e p r o d u c e e r d e b o e k . D i t p r o d u c t , d a t d o o r
m o o r d heeft gepleegd.
de uitgevers w e l v a k e r i n z o g e n a a m d e ' p r a c h t b a n -
en baar boek-
bandontwerpen,
2003, pp. 64 -
89. 2 De benamingen 'Versierders'
d e n ' w e r d a a n g e b o d e n , z a t m a t e r i a a l t e c h n i s c h ech-
dermacher tot
de
1952,
Schorer,
Bijdrage
geschiedenis der
p. 22;
van
de
Nederlandse Amsterdam, de
benaming
door Jan Tschicholds boek Die Neue
Typograpbie,
Broos,
P. Hefting,
zie
K.
Grafische
vormgeving in Nederland.
Een
eeuw, Laren, Amsterdam, Antwerpen, 1993, p. 76. 3 E . Braches, Het bock als nieu-
ter zeer slecht i n e l k a a r e n h a d v a a k een s m a k e l o z e
B a a n d e r s vier o m s l a g o n t w e r p e n v e r z o r g d v a n het
i m i t a t i e v e r s i e r i n g v a n zeventiende-eeuwse b a n d e n ,
die
beruchte t i j d s c h r i f t Wendingen,
i n plaats v a n een o r i g i n e l e , eigentijdse v e r s i e r i n g . '
1973.
1
Rader-
' N i e u w e Typografie' is afkom-
m i n s t e n s z o interessant als Fré C o h e n . Z o heeft w a t geen enkele
doctoraalscriptie
en 'Typografen' zijn afkomstig
3
T i n e B a a n d e r s e n h a a r w e r k z i j n als o n d e r w e r p
J.Valk,
Tine Baanders
we kunst 1893-1903
Een stuUtrecht
in art nouveau,
4 De kritiek richtte zich vooral
v r o u w e l i j k e o n t w e r p e r u i t die t i j d h a a r heeft nage-
H e t w a r e n v o o r a l de beeldend k u n s t e n a a r en c r i t i -
d a a n . O o k g a f ze les i n het v a k O n t w e r p e n a a n de
cus J a n V e t h , de d r u k k e r e n c r i t i c u s J a n K a l f e n de
latere G e r r i t R i e t v e l d a c a d e m i e . O m d a t i k w e l w e r k
grafisch kunstenaar T h e o M o l k e n b o e r die i n lezin-
v a n haar gezien h a d , m a a r nergens een p u b l i c a t i e
gen e n a r t i k e l e n k r i t i e k l e v e r d e n o p de t o e n m a l i g e
o v e r h a a r leven e n w e r k k o n v i n d e n , h e b i k een af-
situatie e n n a a r v o r e n b r a c h t e n h o e het v o l g e n s h e n
studeerscriptie a a n h a a r g e w i j d . D e o n t w e r p e r s w e -
w e l z o u m o e t e n . Z i j v o n d e n b i j v o o r b e e l d d a t het
vervaardigd.
r e l d w a a r i n zij w e r k t e , heeft i n k o r t e t i j d n o g a l w a t
m a t e r i a a l v a n de b o e k b a n d het u i t g a n g s p u n t moest
5 Radermacher Schorer, op. cit.
v e r a n d e r i n g e n o n d e r g a a n e n deze z i j n zeker v a n i n -
z i j n v o o r de v e r s i e r i n g : de o n t w e r p e n m o e s t e n z i c h
v l o e d geweest o p h a a r w e r k . Z o z i j n er i n N e d e r -
n a m e l i j k w e l l e n e n v o o r de r e p r o d u c t i e o p b i j v o o r -
l a n d v o o r de T w e e d e W e r e l d o o r l o g o p het g e b i e d
beeld een l i n n e n s t e m p e l b a n d . O o k k w a m i n de
v a n b o e k e n v o r m g e v i n g r u w w e g drie s t r o m i n g e n te
a r t i k e l e n v a n de V e r s i e r d e r s w e l v a k e r n a a r v o r e n
o n d e r s c h e i d e n , n a m e l i j k d i e v a n de ' V e r s i e r d e r s ' ,
dat de v o r m v a n een b o e k b a n d s a m e n h a n g t m e t de
de ' T y p o g r a f e n ' en de ' N i e u w e T y p o g r a f i e ' . E l k e
constructie
2
5
6
en d a t d a a r o m een b o e k b a n d o o k w e l
op de zogenaamde
'bandzet-
ters', boeken die met een linnen strook i n de band waren gehangen i n plaats van echt gebonden. Hedendaagse
hardco-
vers zijn op deze gelaakte wijze
(noot 2) p. 28; Jan Kalff liet de door zijn vader M a r t i n K a l f f toegevoegde f later weg: G . W . Ovink,
'Anderhalve
eeuw
bocktypografic in Nederland', in: Anderhalve eeuw boektypografie:
1815-196S,
Nijmegen,
1965, p. 368.
27
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
6 Stempetbanden zijn boekban-
v e r g e l e k e n k a n w o r d e n m e t de gevel v a n een h u i s .
pier, de letterspatiëring en de v o r m v a n de letters.
D e technische c o n s t r u c t i e , de v e r b i n d i n g tussen het
D e z e v e r a n d e r i n g i n b o e k v o r m g e v i n g w a s al aan
b o e k b l o k en de b o e k b a n d , d i e n d e dus net als het
de g a n g sinds m i d d e n jaren negentig v a n de negen-
m a t e r i a a l de v e r s i e r i n g te b e p a l e n . H i e r b i j g i n g
tiende eeuw, m a a r w e r d d u i d e l i j k m e r k b a a r n a een
m e n uit v a n het o o r s p r o n k e l i j k e h a n d w e r k . E r w a s
lezingenreeks die d r u k k e r J . W . Enschedé gaf i n
den die versierd zijn met een
a a n v a n k e l i j k n o g veel k r i t i e k o p de i n d u s t r i e e l ver-
1 9 0 4 , getiteld Logica
goud- of een blindstempeling.
v a a r d i g d e b o e k b a n d , die i n f e r i e u r w e r d geacht a a n
bij b o e k e n v o r m g e v e r s v e r s c h o o f toen n a a r d o e l -
Dit was oorspronkelijk hand-
de h a n d v e r v a a r d i g d e b a n d e n . M a a r met n a m e K a l f
matige v o r m g e v i n g . W a t v e r d w e e n w a r e n de sier-
en de V e r s i e r d e r R . N . R o l a n d H o l s t g a v e n a a n dat
letters, de decoratieve b o e k b a n d e n en de versierde
uren tijd kostte. Het werd over-
m a c h i n e s t i j d b e s p a r e n d w a r e n en heel b e h u l p z a a m
titelpagina's. D e nieuwe opvatting had o o k invloed
genomen
k o n d e n z i j n bij het m a k e n v a n stempels, die o o k
o p de v o r m g e v i n g v a n de b o e k b a n d en het b o e k -
werk, waarbij kleine stempeltjes gebruikt werden en door machines
dat die
met een stempel het hele ontwerp in de linnen band persten, wat veel tijd scheelde. 7
J.
Vcth,
'Aantekeningen
Schilderkunst', i n : De
Amster-
dammer, 7 mei 1S93; J. Kalft', 'Boekbanden', in: De 2 februari
1896,
Molkenboer,
Kroniek,
p. 34;
Th.
blad gewijd aan
de
belangen
van bet teekenonderwijs kunstnijverheid 13 (1896),
in
150,
en de
Nederland p. 49-5;
J.
D e aandacht
w e e r a u t o m a t i s c h i n de l i n n e n b a n d w e r d e n ge-
o m s l a g . ' H e t b o e k o m s l a g m o e t (...) d u i d e l i j k , een-
perst, mits de o n t w e r p e r een geoefende h a n d h a d .
v o u d i g , streng en strak z i j n (...)' stelde E n s c h e d é .
H e t liefst lieten zij het o n t w e r p n o g w e l a a n een
H e t g i n g tenslotte o m het b o e k als g e b r u i k s v o o r -
kunstenaar over.
w e r p , dat leesbaar m o e s t z i j n .
7
Typografen
'De philosophie
van den boekband', i n : Maand-
in boekdruk.^
9
D e meest i n v l o e d r i j k e T y p o g r a f e n w a r e n de lett e r o n t w e r p e r s Sjoerd H e n d r i k de R o o s ( w e r k z a a m v o o r de grote lettergieterij A m s t e r d a m ) en J a n v a n
D e p e r i o d e die v o l g d e o p , of liever, v o o r t k w a m u i t ,
K r i m p e n ( w e r k z a a m v o o r de b e l a n g r i j k e d r u k k e r i j
die v a n de V e r s i e r d e r s is die v a n de T y p o g r a f e n . Z i j
J o h a n E n s c h e d é en z o n e n ) . Z i j h e b b e n i n h u n ge-
beheersten, i n tegenstelling tot de V e r s i e r d e r s , a l l e n
schreven p u b l i c a t i e s en h u n p r a k t i s c h e w e r k veel
het d r u k k e r s v a k . J a n K a l f heeft o o k b i n n e n deze
a a n d a c h t g e s c h o n k e n a a n de t y p o g r a f i e v a n boe-
tura 6 (1898), p. 211; Braches
g r o e p een b e l a n g r i j k e r o l gespeeld, h o e w e l hij hier
k e n , m a a r heel w e i n i g a a n o m s l a g v o r m g e v i n g
op. cit. (noot 3) p. 122.
v e r d e r niet a a n b o d z a l k o m e n . D e a a n d a c h t v a n de
d a a r v a n . V e r d e r w a s bij h u n eigen o n t w e r p e n v o o r
Kalff, 'Het Boek', in: Architec-
Afb.
2 Omslagontwerp voor-
T y p o g r a f e n g i n g v o o r a l u i t n a a r de p l a a t s i n g v a n
b a n d e n en o m s l a g e n d u i d e l i j k te m e r k e n dat het
de tekst o p het p a p i e r en niet zozeer n a a r de versie-
niet meer g i n g o m v e r s i e r i n g . Z i j m a a k t e n h o o f d z a k e l i j k k a l l i g r a f i s c h e o n t w e r p e n , e n k e l bestaand
portrettekeningen
rende elementen o m die tekst heen, zoals het o m -
door M . de Klerk, 6e serie nr.7,
slag, de v i g n e t t e n of de r a n d d e c o r a t i e s . V o o r h e n
uit getekende letters, z o n d e r enige d e c o r a t i e . D e
1924,
w a s de g e d r u k t e , l o d e n letter het u i t g a n g s p u n t en
v o r m g e v e r R . W . R de V r i e s jr. w a s degene die i n z i j n
niet de d o o r tekenaars o n t w o r p e n v e r s i e r i n g . Z i j
s t u k k e n w e l a a n d a c h t besteedde a a n o m s l a g v o r m -
b e m o e i d e n z i c h veel meer met de keuze v a n het p a -
g e v i n g . U i t deze s t u k k e n b l i j k t dat hij erg beïnvloed
wendingen,
33 x 33 cm., wit
karton,
kalligrafisch
ontwerp in zwart
met kaders,
Universiteitsbiblio-
theek UvA.
is d o o r de ideeën v a n E n s c h e d é . H i j gaf a a n dat de b a n d het eerste is w a a r m e n s e n o p letten en dat het d a a r o m een b e l a n g r i j k deel v a n het b o e k is. O o k hij meende dat een g o e d v e r z o r g d e b a n d h e l e m a a l niet een versierde b a n d hoefde te z i j n . A l l e e n d o o r de keuze v a n de kleur, de stof en de goede p l a a t s i n g v a n de letters v a n de titel k o n de b a n d er a l g o e d u i t z i e n . Industriële b o e k b a n d e n stelden andere eisen a a n de b e w e r k i n g d a n de h a n d g e b o n d e n boeken.
1 0
W a a r volgens D e V r i e s d a n o o k o p gelet
moest w o r d e n , w a s de v e r d e l i n g v a n de letters v a n de b o e k t i t e l o p de b a n d , iets w a a r veel te w e i n i g a a n d a c h t v o o r w a s ; niet bij de uitgevers, die niets z a g e n i n het g e b r u i k v a n z e t w e r k uit bestaande lett e r t y p e n , n o c h bij de tekenaars v a n b o e k o m s l a g e n , die er n o g steeds niet v a n o v e r t u i g d w a r e n '(...) dat de letters de h o o f d z a a k en h u n v e r s i e r i n g e n de b i j z a a k m o e s t e n z i j n ' . E e n e n k e l vignet en een eenv o u d i g k a d e r bij deze b o e k t i t e l z o u volgens D e V r i e s n o g k u n n e n , m a a r er moest d a n heel g o e d gelet w o r d e n o p de juiste p l a a t s i n g en de juiste verhoudingen.
1
1
Niemve Typografie In de l o o p v a n de jaren t w i n t i g v a n de t w i n t i g s t e eeuw z o u d e n o o k a v a n t - g a r d i s t i s c h e beeldend k u n -
28
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
stenaars z i c h meer en meer o p het gebied v a n de grafische v o r m g e v i n g - en d a a r m e e o o k o p boek e n v o r m g e v i n g - begeven. Z i j beïnvloedden d a a r mee o o k de o n t w e r p e r s die w e r k z a a m w a r e n i n d r u k k e r i j e n , en die i j v e r i g b e g o n n e n te e x p e r i m e n teren met de n i e u w e v o r m e n , a a n g e d r a g e n v a n u i t de abstracte en c o n s t r u c t i v i s t i s c h e k u n s t .
1 2
D i t was
i n heel E u r o p a w a a r n e e m b a a r en er w a s i n tegenstelling tot de p e r i o d e s v a n de V e r s i e r d e r s en de T y p o g r a f e n ( s t r o m i n g e n die d u i d e l i j k N e d e r l a n d s georiënteerd w a r e n ) geen e e n d u i d i g d o e l . R o n d 1 9 3 0 z o r g d e de Tsjechische o n t w e r p e r J a n T s c h i c h o l d met z i j n p u b l i c a t i e Die Neue Typographie
v o o r een
c a n o n v a n i n t e r n a t i o n a l e a v a n t - g a r d e t e k s t e n over grafische v o r m g e v i n g . S i n d s d i e n w o r d t o o k v o o r
HET |BEN
HeiliG
N e d e r l a n d g e s p r o k e n o v e r de N i e u w e T y p o g r a f i e , w a a r b i n n e n veel v e r s c h i l l e n b e s t o n d e n . G o e d e v o o r b e e l d e n d a a r v a n z i j n twee N e d e r landse t i j d s c h r i f t e n , De Stijl en Wendingen,
die ge-
z o r g d h e b b e n v o o r n i e u w e v o r m e n i n de t y p o g r a fie. De Stijl w a s o p g e r i c h t i n 1 9 1 7 ,
hoofdredacteur
w a s de k u n s t e n a a r T h e o v a n D o e s b u r g . In De
Stijl
zou vooral aandacht k o m e n voor internationale, m o d e r n e beeldende k u n s t .
1 3
In t y p o g r a f i s c h o p -
z i c h t v i e l d i t t i j d s c h r i f t v o o r a l o p d o o r de g e c o n strueerde ' b l o k - l e t t e r s ' o p het o m s l a g . D e z e m a n i e r v a n ' l e t t e r c o n s t r u c t i e ' w a s a f k o m s t i g uit de b o u w k u n s t , w a a r de architect v a a k zelf z o r g d e v o o r de belettering o p de gevel v a n het g e b o u w . O m d a t het
WANTOON VLOEMANS
bij de u i t v o e r i n g v a n gevelbelettering g i n g o m m a terialen z o a l s steen of ijzer, w a s de v o r m e r v a n heel anders d a n die v a n de k l a s s i e k e d r u k l e t t e r s . V e r s c h i l l e n d e S t i j l - k u n s t e n a a r s h e b b e n z i c h beziggeh o u d e n met het c o n s t r u e r e n v a n letters o p een dergelijke geometrische basis, z o a l s V a n D o e s b u r g , V i l m o s H u s z a r en B a r t v a n der L e e k . V a n D o e s -
v o r m g e v e r de architect H . T h . W i j d e v e l d .
b u r g c o n s t r u e e r d e i n 1 9 1 8 en 1 9 1 9 zelfs een heel
gen w a s v o o r a l g e r i c h t o p a r c h i t e c t u u r en toege-
alfabet o p deze m a n i e r . O o k n i e u w w a s de d i a g o -
paste k u n s t . D e v o r m g e v i n g w a s o m twee r e d e n e n
nale p l a a t s i n g v a n letters o p b o e k o m s l a g e n , iets
o p v a l l e n d . In de eerste plaats o m d a t elk n i e u w
fisch ontwerp in goud op voor-
w a t snel v a k e r g e b r u i k t z o u w o r d e n .
n u m m e r een a n d e r o m s l a g h a d h a d . D e k u n s t n i j v e -
plat en
1 4
De vormge-
Wendin-
A f b . 3 Bandontwerp voor A n toon Vloemans' Het Leven is heilig, 1929, 24.x 17 cm., donkerblauw
linnen met rug,
collectie
Universiteitsbibliotheek
kalligraStruik, UvA.
v i n g s m e t h o d e die v o l g e n s V a n D o e s b u r g het meest
raars, schilders en a r c h i t e c t e n die de o m s l a g v o r m -
g e s c h i k t w a s v o o r het b o e k o m s l a g w a s de f o t o -
gaven, werden hiervoor door W i j d e v e l d uitgeno-
m o n t a g e , die v o o r het eerst d o o r de f u t u r i s t e n en
d i g d . O p v a l l e n d w a s o o k het b i n n e n w e r k v a n het
8 Deze lezingen werden gehou-
later o o k d o o r de dadaïsten w e r d g e b r u i k t . Z i j
t i j d s c h r i f t . E r w e r d een schreefloze tekstletter ge-
den
t o o n d e n met h u n d u r f een n i e u w e o p v a t t i n g v a n
b r u i k t - w a t o p z i c h al o n g e w o o n w a s , meestal
bijvoorbeeld in het M u s e u m
t y p o g r a f i e , w a a r b i j lezen en z i e n i n e l k a a r o v e r
w e r d e n deze e n k e l v o o r k r a n t e n k o p p e n g e b r u i k t -
k o n d e n g a a n . E n dat w a s precies w a a r het v o l g e n s
m a a r de letters v a n de t i t e l p a g i n a ' s en andere d e c o -
niging voor Ambachts en N i j -
V a n D o e s b u r g o m g i n g bij de n i e u w e m a n i e r v a n
ratieve gedeelten w a r e n o p g e b o u w d u i t m e s s i n g l i j -
verheidskunst in Amsterdam;
boekenvormgeving. H e t v o o r t o u w in N e d e r l a n d
nen en b a l k e n , die u i t de zetterskast k w a m e n . H i e r -
w e r d hierbij e i n d j a r e n t w i n t i g , begin jaren d e r t i g
d o o r o n t s t o n d e n i n g e w i k k e l d e letterconstructies,
v a n de t w i n t i g s t e e e u w g e n o m e n d o o r de o n t w e r -
die net als bij De Stijl h u n o o r s p r o n g v o n d e n i n de
9 J.W.
pers C e s a r D o m e l a , G e r r i t K i l j a n , P a u l S c h u i t e m a
p r a k t i j k v a n lettertekenen z o a l s m e n dat i n de
boekdruk.
en Piet Z w a r t , die a l l e n de f o t o g r a f i e en de f o t o -
b o u w k u n s t g e w o o n w a s te d o e n . D e i n v l o e d h i e r -
montage gebruikten in h u n ontwerpen v o o r affi-
v a n o p de v o r m g e v i n g v a n b o e k o m s l a g e n en titel-
2
ches en b o e k o m s l a g e n .
p a g i n a ' s w a s d u i d e l i j k te m e r k e n .
1907, p. 24.
1 5
H e t andere t i j d s c h r i f t dat z o r g d e v o o r een t y p o grafische v e r n i e u w i n g i n N e d e r l a n d w a s gen,
Wendin-
o p g e r i c h t i n 1 9 1 8 , m e t als h o o f d r e d a c t e u r en
1 6
voor
boekenliefhebbers,
Plantin Morerus in Antwerpen en voor de leden van de Veree-
Braches, op. cit. (noot 3), p. 1, Radermacher Schorer op. cit. (noot 2} p. 36. Enschede,
Logica
Voordracht
den in bet museum Plantin retus te
Antwerpen,
october
1904,
in
gehouMo-
zondag
Amsterdam
10 R.W.P de Vries, 'Het uiterlijk van het boek', i n : De jonge kunst9,
1906, p. 129, 130.
1 1 Ibid. p. 131.
29
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
12 K . Broos Mondriaan, Stijl en de Nieuwe
De
Typografie,
Amsterdam, Den H a a g , 1994,
Tine Baanders' boekbandontwerpen
N a het e i n d e x a m e n v a n de Q u e l l i n u s s c h o o l schreef zij z i c h s a m e n met h a a r v r i e n d i n C a t e a u
p.8.
M i d d e n i n de h i e r v o o r geschetste o n t w i k k e l i n g e n
l3Ibid.,pp8-9.
s t o n d T i n e B a a n d e r s , een v a n de zeer w e i n i g e v r o u -
1934) - i n v o o r het z o m e r s e m e s t e r v a n de K u n s t g e -
[4 Ibid., p p . 7,11-12.
w e n die i n het i n t e r b e l l u m als z e l f s t a n d i g g r a f i s c h
w e r b e s c h u l e i n Z ü r i c h . Z i j v o l g d e n d a a r lessen
1.5 Ibid. pp. 135-136; Broos en
Berlage - d o c h t e r v a n a r c h i t e c t H . R Berlage ( 1 8 5 6 -
Hcfting op. cit. (noot 2), p. 76.
o n t w e r p e r w e r k z a a m w a s (afb. 1). Z i j w a s de j o n g -
b o e k b i n d e n en l i t h o g r a f i e v a n J o h a n B . S m i t s . N a
16 Ibid., pp. 73-74; Broos op.
ste d o c h t e r v a n de architect H e r m a n u s en L e n a
dit zomersemester b l e v e n ze i n Z ü r i c h , w a a r T i n e
cit. (noot 12) p. 11.
B a a n d e r s en w e r d o p 4 augustus 1 8 9 0 te A m s t e r -
i n n o v e m b e r als o n t w e r p s t e r w e r d a a n g e n o m e n bij
17 De biografische gegevens in dit gedeelte zijn afkomstig uit interviews van
met
familieleden
Tine Baanders,
brieven,
d a m geboren. D e familie Baanders was bevriend
de f i r m a W o l f e n s b e r g e r , die d r u k w e r k v o o r b e d r i j -
met veel b e e l d e n d k u n s t e n a a r s en a c h i t e c t e n , w a a r -
v e n , z o a l s a d r e s k a a r t e n , r e c l a m e b i l j e t t e n , brief-
o n d e r J o h a n B e n d i e n , d i r e c t e u r v a n de A m s t e r -
h o o f d e n en dergelijke leverde. In 1 9 1 2 k w a m ze
d a m s e s t a d s s c h o u w b u r g , de b e e l d h o u w e r H i l d o
w e e r t e r u g n a a r N e d e r l a n d , w a a r ze z i c h vestigde
valia; voor een uitgebreid bron-
K r o p , de schilders M o m m i e S c h w a r z en Else B e r g ,
als z e l f s t a n d i g o n t w e r p s t e r .
nenoverzicht, zie J. Valk, op.
evenals s o m m i g e A m s t e r d a m s e J o f f e r s . T i n e s b r o e r
inschrijvingsformulieren,
he-
stuursnotulen en andere archi-
cit. (noot 1). 18 E. Braches op. cit. (noot 3),
H e r m a n leidde het a r c h i t e c t e n b u r e a u B a a n d e r s ,
In 1 9 1 3 organiseerde de N e d e r l a n d s e v r o u w e n b e w e g i n g i n A m s t e r d a m de t e n t o o n s t e l l i n g De
dat o n d e r andere v e r a n t w o o r d e l i j k w a s v o o r het
Vrouw
19 J. Valk, op. cit. (noot 1), p p .
Amsterdams L y c e u m .
i n v o o r de a f d e l i n g Toegepaste K u n s t , o o k h i e l p zij
93-94.
v a n h u n v a d e r de z o r g v o o r het g e z i n o v e r en h a d
o n d e r l e i d i n g v a n de g r a f i s c h kunstenares W i l h e l -
een b e l a n g r i j k a a n d e e l i n de artistieke carrière v a n
m i n a D r u p s t e e n mee a a n de u i t v o e r i n g v a n de
pp. 375-377.
Afb. 4 Omslagontwerp voor Wendingen, Lyonel 10e serie nr. 7, 1929,
Feminger, 33 x 33
cm., geel karton met zwarte en
1 7
H i j n a m n a het o v e r l i j d e n
1813-1913.
T i n e s t u u r d e niet alleen w e r k
z i j n z u s , die a l tekende sinds h a a r j e u g d . V a n 1 9 0 6
' g r a p h i s c h e b e w e r k i n g der s t a t i s t i e k e n ' , i n h a a r
tot 1 9 1 1 k r e e g zij les a a n de A m s t e r d a m s e K u n s t -
eigen atelier. N a deze t e n t o o n s t e l l i n g schreef ze
n i j v e r h e i d - t e e k e n s c h o o l Q u e l l i n u s en d o o r l i e p deze
z i c h i n bij de R i j k s a c a d e m i e v o o r Beeldende K u n -
met succes. Intussen k r e e g ze o o k n o g privélessen
sten te A m s t e r d a m , w a a r ze t e k e n - en schilderles-
v a n G e o r g Rueter, een v a n de V e r s i e r d e r s .
sen v o l g d e . Z e verliet de a c a d e m i e i n 1 9 1 7 . In deze
1 8
Zijn
o n t w e r p e n w o r d e n g e k e n m e r k t d o o r het g e b r u i k
tijd g r o e i d e h a a r v r i e n d e n k r i n g b e h o o r l i j k , met
v a n de h o u t s n e d e . D e vroegste o n t w e r p e n die i k
d a a r o n d e r v e r s c h i l l e n d e a a n b i d d e r s , z o a l s de o n t -
v a n T i n e B a a n d e r s heb g e v o n d e n , z i j n er een uit
w e r p e r H e r m a n H a n a . M a a r T i n e w a s lesbienne,
1 9 1 3 en een u i t 1 9 1 8 en d o e n enigszins d e n k e n a a n
en h i e l d het liever met v r o u w e n als de schilderes
R u e t e r s stijl. In de j a r e n t w i n t i g g e b r u i k t e ze een
T e u n T i m m n e r , l i d v a n de A m s t e r d a m s e k u n s t e -
t e c h n i e k die doet d e n k e n a a n de d o o r de V e r s i e r -
n a a r s v e r e n i g i n g e n D e O n a f h a n k e l i j k e n en D e
derd en goud tussen de letters,
ders veel g e b r u i k t e h o u t s n e d e , die die i n v l o e d v a n
B r u g . V a n grote i n v l o e d o p h a a r w e r k is T i m m e r
Universiteitsbibliotheek
de V e r s i e r d e r s w e l v e r r a a d t .
niet geweest. W e l leerde ze v i a haar veel b e e l d e n d
witte letters met goud
omkaUvA.
1 9
kunstenaars kennen. D a n k z i j h a a r l i d m a a t s c h a p v a n de Vereen i g i n g v o o r A m b a c h t s - en N i j v e r h e i d s k u n s t ( V A N K ) verw i e r f ze v e r s c h i l l e n d e o p d r a c h t e n en leerde ze tal v a n m e n s e n k e n n e n , o n d e r w i e de architect H . T h . W i j d e v e l d , die h a a r v i e r keer z o u v r a g e n een o n t w e r p v o o r het o m s l a g v a n het t i j d s c h r i f t
Wendin-
gen te m a k e n . D e z e o n t w e r p e n m a a k t e ze o o k , en er v a l t d u i d e l i j k een o n t w i k k e l i n g i n te h e r k e n n e n v a n een w a t t r a d i t i o n e l e v o r m g e v i n g n a a r een meer avant-gardistische. Z o is haar eerste W e n d i n g e n - o n t w e r p uit 1 9 2 4 (afb. 2) er een die z o w e l a a n de V e r s i e r d e r s h e r i n nert, d o o r d a t er een n a b o o t s i n g is v a n de h o u t s n e de, als a a n de T y p o g r a f e n , o m d a t het een v o l l e d i g k a l l i g r a f i s c h o n t w e r p is. H e t grootste gedeelte v a n de b o e k b a n d - en o m s l a g o n t w e r p e n v a n T i n e B a a n ders die ik heb w e t e n te traceren is v o l l e d i g k a l l i g r a f i s c h . E e n v o o r h a a r k a r a k t e r i s t i e k e stijl bij deze k a l l i g r a f i s c h e o n t w e r p e n is die v a n de b o e k o m s l a gen v a n de b o e k e n v a n de f i l o s o o f A n t o o n V l o e m a n s . E e n m o o i v o o r b e e l d uit die o n t w e r p e n (ze m a a k t e er ten m i n s t e vijf) is de b a n d v a n Het
leven
is heilig (afb. 3). Bij deze o n t w e r p e n z i j n o p het v o o r p l a t iedere keer een, twee, o f drie letters v a n de titel d e c o r a t i e f g e b r u i k t en g r o o t weergegeven.
30
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
D e k l e u r v a n het l i n n e n is iedere keer d o n k e r b l a u w of z w a r t , met een g o u d s t e m p e l i n g . D e k l e u r v a n de s t o f o m s l a g e n (hier niet afgebeeld) is iedere keer beige, met een ( l i c h t ) b l a u w e o p d r u k . D o o r de p l a a t s i n g v a n de d r i e k a p i t a l e n L , H , e n G e n het decoratieve g e b r u i k ( d o o r het v e r l e n g e n v a n de s t o k k e n en staarten) v a n de k a p i t a l e n H e n G w o r d t het hele v l a k v a n het v o o r p l a t als het w a r e a l g e v u l d . D e z e drie k a p i t a l e n w o r d e n neergezet alsof ze o r n a m e n t e n z i j n , die de tekst v a n de titel d i e n e n te o n d e r s t e u n e n , m a a r ze b e h o r e n feitelijk t o t die tekst v a n de t i t e l . D i t doet sterk d e n k e n a a n w a t v e r s c h i l l e n d e T y p o g r a f e n b e w e e r d e n o v e r de v o r m g e v i n g v a n de b o e k b a n d . H e t is allereerst een k a l l i g r a f i s c h o n t w e r p , w a t c e n t r a a l s t o n d i n de ideeën v a n de T y p o g r a f e n : de letter w a s het u i t g a n g s p u n t . T e n tweede z i j n de letters z o gegroepeerd dat er z o n d e r enige decoratie t o c h een d e c o r a t i e f geheel o n t s t a a t . O p deze specifieke p l a a t s i n g e n de v e r d e l i n g v a n letters (naast de g e b r u i k t e k l e u r en stof) legden de T y p o g r a f e n o o k n a d r u k . H i e r b i j b r a c h t e n zij n a a r v o r e n dat elke lettergroep o p z i c h z e l f a l een o r n a m e n t kon zijn.
2 0
D i t laatste is bij d i t o n t w e r p d u i d e l i j k
gedemonstreerd. D e stijl v a n h a a r laatste o n t w e r p v o o r
Wenditi-
gen, uit 1 9 2 9 (afb. 4) t o o n t heel d u i d e l i j k een vera n d e r i n g ten o p z i c h t e v a n h a a r eerste o n t w e r p . V a n a f dat j a a r keert deze stijl o o k v a k e r t e r u g i n h a a r o n t w e r p e n v o o r andere o m s l a g e n . E e n m o o i v o o r b e e l d h i e r v a n is het o n t w e r p v o o r Ideeën kanst en schoonheid
over
v a n L . H o y a c k (afb. 5 ) . H i e r
z i j n de letters d u i d e l i j k uit losse elementen opgeb o u w d , w a t erg doet d e n k e n a a n de stijl v a n o n t w e r p e n uit de a r c h i t e c t u u r p r a k t i j k . B i j d i t o n t w e r p z i j n alle letters i n een r e c h t h o e k i g v l a k geplaatst, dat als breedtemaat het w o o r d I D E E Ë N heeft. T u s sen de v l a k k e n die o p e n b l i j v e n , bij de w o o r d e n O V E R , K U N S T , E N , en H E I D , zijn rechthoekige,
1 9 1 9 gaf ze o o k les a a n de D a g t e e k e n - e n k u n s t a m -
baksteenachtige v o r m e n geplaatst, even g r o o t als
b a c h t s s c h o o l v o o r meisjes te A m s t e r d a m , i n h e t
de letters. B a s i s v o r m is het w i t t e b l o k , dat de letter
v a k O n t w e r p e n bij de h a n d b o e k b i n d k l a s s e n . O o k
I v o r m t . O m andere letters te c o n s t r u e r e n is er als
w e r d ze artistiek leidster v a n de a f d e l i n g G r a f i s c h e
het w a r e iedere keer een stukje v a n het w i t t e b l o k
v a k k e n , B o e k b i n d e n en K a l l i g r a f i e . H e l a a s heb i k
w e g g e s n e d e n . D e letter E b i j v o o r b e e l d , bestaat u i t
w a t betreft h a a r eigen s t a n d p u n t e n , die o o k i n h a a r
eenzelfde b l o k met twee h o r i z o n t a l e strepen die
lessen n a a r v o r e n m o e t e n z i j n g e k o m e n , niets k u n -
v a n u i t het m i d d e n v a n het b l o k n a a r rechts l o p e n ,
n e n v i n d e n . Z i j bleef lesgeven, o o k t o e n de s c h o o l
bij de letter C is het er m a a r een. B i j de letters D , N ,
i n 1 9 2 4 fuseerde met de Q u e l l i n u s s c h o o l en de
V , R , K , T en Y is er o o k iets v a n de z i j - , b o v e n - e n
T e e k e n s c h o o l v o o r k u n s t a m b a c h t e n t o t het Insti-
onderkanten weggesneden. D e zwarte o p v u l l i n g
t u u t v o o r K u n s t n i j v e r h e i d s o n d e r w i j s ( I v K N O ) , de
tussen de letters z o r g t e r v o o r dat de gelijkenis met
latere G e r r i t R i e t v e l d a c a d e m i e . V a n a f 1 9 4 9 w a s
een b a k s t e n e n m u u r n o g groter w o r d t : als w a r e het
T i n e B a a n d e r s o o k docente a a n de A c a d e m i e v o o r
het voegsel tussen de stenen. T i n e B a a n d e r s heeft
K u n s t en I n d u s t r i e , M i d d e l b a r e S c h o o l v o o r
ten m i n s t e acht o m s l a g o n t w e r p e n g e m a a k t met d i t
Kunst- en Kunstnijverheidsonderwijs (AKI) in E n -
s o o r t geconstrueerde letters. D e andere stijl heeft
schede, die t o e n net gesticht w a s . D i r k de L e e u w ,
ze een a a n t a l jaren tegelijkertijd g e b r u i k t . W a a r -
die o n d e r d i r e c t e u r w a s v a n het I v K N O te A m s t e r -
s c h i j n l i j k heeft d i t te m a k e n g e h a d met de w e n s e n
d a m , w e r d directeur. B a a n d e r s gaf les i n het v a k
v a n de o p d r a c h t g e v e r .
k a l l i g r a f i e a a n de a f d e l i n g P u b l i c i t e i t e n bleef d i t
T i n e k r e e g niet e n k e l o n t w e r p o p d r a c h t e n . V a n a f
d o e n t o t en met 1 9 5 3 . I n 1 9 5 5 g i n g ze met p e n -
A f b . 5 Omslagontwerp voor L . Hoyack's Ideeën over kunst en schoonheid, 1934, 19,5 x 13,3 cm.,
beige karton,
geconstru-
eerde letters in wit in rechthoekig kader tegen zwarte achtergrond, opvulling
met
baksteenachtige
in goud, geflankeerd
door verticale lijnen in goud.
20 De Vries, op. cit. (noot 10) p. 130, 131; L. Ronner, Bandtitels van Jan Mensing. Met een bijschrift
van /.. Ronner, A m -
sterdam 192 1, p. 4 I.
31
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
s i o e n bij het I v K N O .
n a a r s en l e t t e r k u n d i g e n die ze i n de l o o p der tijd
N a a s t het o n t w e r p e n v a n b o e k o m s l a g e n en les-
h a d leren k e n n e n . A a n d i t actieve leven k w a m vrij
geven k r e e g ze veel andere o p d r a c h t e n o p het ge-
a b r u p t een einde, t o e n ze w a a n v o o r s t e l l i n g e n kreeg
bied v a n grafische v o r m g e v i n g , zoals het o n t w e r -
en de m e n s e n o m z i c h heen niet meer h e r k e n d e . Z e
p e n v a n affiches, b r i e f p a p i e r , a d r e s k a a r t e n en
w e r d o p g e n o m e n i n een k l e i n p a r t i c u l i e r verpleeg-
r e c l a m e d r u k w e r k v o o r b e d r i j v e n . In de p e r i o d e
h u i s i n M a a r s s e n , w a a r ze o p 2 4 n o v e m b e r
1 9 2 6 tot 1 9 3 6 k r e e g ze o o k v e r s c h i l l e n d e o p d r a c h -
overleed.
1971
ten v a n de gemeente A m s t e r d a m . O o k o n t w i e r p ze k a l e n d e r s ( v o o r o n d e r andere d r u k k e r i j T i r i o n en
Joel Valk studeerde
uitgeverij B r u n a ) , e x - l i b r i s s e n en o o r k o n d e s . D e
pen:
o p d r a c h t e n die ze v o o r dat laatste k r e e g , m o e t e n
Amsterdam.
talloos zijn geweest.
21
N a h a a r p e n s i o n e r i n g bij het
I n s t i t u u t v o o r K u n s t n i j v e r h e i d s o n d e r w i j s bleef 21 Ik baseer dit op de vele foto's van deze oorkondes in het Baanders
familiearchief,
Baanders, Den Haag.
A.
Algemene
Zijn scriptie
b o e k b a n d o n t w e r p e n rondde hij af in 2003.
Tegenhet
doet hij freelance
Werkmanproject
a c t i v i t e i t e n , zij het alleen m i n d e r z i c h t b a a r d a n
Architectuurgeschiedenis
onderzoek
van de Instituut
vroeger. Z e reisde veel d o o r E u r o p a en o n d e r h i e l d
Groningen
veel c o n t a c t e n en v r i e n d s c h a p p e n met de kunste-
geving De Beyerd te
Gedigitaliseerd door Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit
te
T i n e B a a n d e r s en h a a r
woordig
T i n e n o g erg b e t r o k k e n bij v e r s c h i l l e n d e artistieke
32
Cultuurwetenschap-
Woord en Beeld aan de Vrije Universiteit
van de
en het Museum Breda.
voor
voor Kunst-
en
Rijksuniversiteit
voor Grafische
Vorm-
