Flexibel bouwen op maat
VOORBEELDPROJECT IFD-PAVILJOEN DRACHTEN In Drachten heeft houtskeletbouwer VDM uit de gelijknamige plaats als demonstratieproject Industrieel, Flexibel en Demontabel bouwen (IFD) een paviljoen met drie modelwoningen voor verschillende doelgroepen neergezet. De houten verdiepingsvloeren hebben een vrije overspanning van bouwmuur tot bouwmuur (7,2 m), wat werd mogelijk gemaakt door Kerto-liggers.
De individuele woonwensen van Nederlanders nemen toe en daarmee de vraag naar beter indeelbare en uitbreidbare woningen. Houtskeletbouw (hsb) is volgens VDM een ideale bouwmethode daarvoor. Om dat aan te tonen heeft zij naast het Adverium in Drachten een projectpaviljoen gebouwd van drie hsb-woningen: een woonwerkwoning, sociale huurwoning en zorgwoning. De Stuurgroep Experi-
12
Het IFDpaviljoen huisvest als voorbeeld een woonwerkwoning (metselwerk), een sociale huurwoning (keramische tegels) en een zorgwoning (plaatmateriaal).
menten Volkshuisvesting (SEV) verleende het experiment de status voorbeeldproject Industrieel, Flexibel en Demontabel bouwen (IFD). Het paviljoen is totstandgekomen in samenwerking met architect Maarten van der Breggen uit Alpen aan den Rijn. In het voortraject zijn medewerkers van woningbouwcorporaties geïnterviewd over de eisen die zij in de toekomst denken te stellen aan nieuwe woningen.
Volgens commercieel-directeur ing. Cor Hoppenbrouwer van VDM is het paviljoen vooral te zien als discussie- en demonstratieproject. 'Medewerkers van woningbouwverenigingen, ambtenaren van gemeenten, projectontwikkelaars en particulieren kunnen in het paviljoen inspiratie opdoen. We laten ze zien hoe wij denken over flexibel en demontabel bouwen, en proberen zelf nieuwe ideeën en technieken uit.'
HET
HOUTBLAD
JUNI
2002
De Kerto-Sliggers steken door de meranti vliesgevels.
Een entree tussen vuren kolommen is weer eens iets anders.
Flexibele vloer Een vrije indeling van woning en gevels is alleen mogelijk met vloeren van bouwmuur tot bouwmuur zonder
Alles is vervangbaar.
HET
HOUTBLAD
Levensloopbestendig Het idee achter het paviljoen met zogenaamde levensloopbestendige woningen is dat ze tot en met de gevels flexibel indeelbaar zijn. Systematiek is daarbij heel belangrijk, meent Van der Breggen. 'De diverse uitbreidingsmogelijkheden moeten al bij het ontwerp vastliggen en door Welstand als toetsingscriteria zijn goedgekeurd. Anders wordt het een rommeltje.' Zo zou een woning voor bijvoorbeeld starters kunnen bestaan uit alleen de begane grond. Naarmate zij meer ruimte nodig hebben, kunnen ze hun huis met een of twee lagen optoppen of uitbreiden naar de vooren achterzijde. Verder moet het mogelijk zijn er kantoorruimten in te bouwen. Omdat mensen het liefst zo lang mogelijk op zichzelf blijven wonen, is ook ombouw tot zorgwoning belangrijk. De woningen zijn volgens de hsb-platformmethode gebouwd. Ze zijn niet alleen verschillend ingedeeld, maar hebben ook elk een ander soort gevelbekleding. De hoekhuizen zijn 7,2 m breed, het middelste huis komt tot 6 m. Alle wanden, vloeren en het dak zijn van hout. Alleen de begane-grondvloer is van beton. De woningen (inclusief de trappen) voldoen aan de nieuwe Bouwbesluit-eisen met een vrije plafondhoogte van 2,7 m en een deurhoogte van 2,3 m. De warmtebehoefte van de woningen is met een berekende EPC van 0,8 laag.
JUNI
2002
13
Behalve in de 16 m lange liggers is Kerto S ook toegepast in de vloeren. Het leidt tot een grotere overspanning van 7,2 m dan met een gewone balklaag (5 m) mogelijk is.
ondersteuning. In de houtskeletbouw loopt de vloeroverspanning meestal van voor- naar achtergevel met daartussenin een dragende binnenwand, wat de indelingsvrijheid beperkt. De vloer van bouwmuur tot bouwmuur overspannen met een gangbare balklaag is niet haalbaar, omdat hiermee maximaal 6 m vrije overspanning mogelijk is. Grotere overspanningen zijn wel te maken met gelamineerde spanten, maar deze maken de vloerconstructie te duur. VDM heeft dit probleem opgelost met Kerto-S liggers (zie kader). Kenmerk daarvan is de grote stijfheid. De exemplaren die in de verdiepingsvloeren zijn toegepast, zijn 400 mm hoog en 39 mm dik. Ze
overspannen in de hoekwoningen 7,2 m en in de tussenwoning 6 m. Door de hoge stijfheid is de doorbuiging van de vloer minimaal, ze zijn goed bestand tegen trillingen en hebben een geprefabriceerde breedte van 2,4 m.
A.
B. Detail verdiepingsvloerwoningscheidende wand.
Vloeropbouw Ook bij de opbouw van de houten verdiepingsvloer was flexibiliteit het uitgangspunt. De hoogte van de Kertovloerbalken maakt het mogelijk in de neutrale middenzone sparingen voor
B.
De ontwikkelde plintgootconstructie vergroot de vrijheid in installatietechniek.
14
A. Detail verdiepingsvloerbinnenwand.
leidingen aan te brengen. De vloerbeplating bestaat deels uit afschroefbare stroken. Het leidingnet is hierdoor naderhand gemakkelijk van bovenaf aan te passen. Dat is vooral van belang bij een woningscheidende vloer. In het paviljoen zijn de verdiepingsvloeren van de modelwoningen woningscheidend uitgevoerd. Ze zijn voorzien van
HET
HOUTBLAD
JUNI
2002
80 mm steenwolisolatie en een plafondsysteem, bestaande uit metalen veerrails en een gipsplaat van 15 mm. De geluidsisolatiewaarde is groter of gelijk aan +5 dB; de niet-woningscheidende variant haalt eveneens ruimschoots de nieuwe Bouwbesluit-eisen. Het innovatieve vloersysteem is volgens directeur Hoppenbrouwer economisch aantrekkelijk, omdat er per saldo geen prijsverschil is met een gebruikelijke houten vloer. Plintgoot Handig en doeltreffend is de door VDM ontwikkelde plintgootconstructie, die de vrijheid in installatietechniek nog verder vergroot. De kabelgoot is geïntegreerd in de binnenwand door aan de onderkant aan beide zijden van de wand een ruimte te creëren. Deze ontstaat door de wand op een rechtopstaande houten balk te plaatsen. Met een plint van MDF is de goot afgedekt. In de voorziening, die met 15 cm wel wat hoger is dan normaal, kan men bijvoorbeeld stopcontacten aanbrengen. Bij vervanging is in elke bouwmarkt een nieuwe plint te kopen. De plintgoot in de woningscheidende wanden is minder diep. Hierin is een kabelgoot gemaakt door de buitenste gipsplaat 12 cm boven de vloer te beëindigen. De ruimte eronder is bestemd voor kabels en wordt
De verdiepingsvloeren zijn woningscheidend uitgevoerd met voldoende ruimte voor leidingen.
Opbouw verdiepingsvloer.
Kerto® Kerto® is een betrekkelijk nieuw product voor de Nederlandse bouw, in tegenstelling tot landen als Duitsland, Frankrijk en Finland. Het valt onder Laminated Veneer Lumber (LVL) oftewel gelamineerd fineerhout. Sinds januari 2001 is Houtgroep van Drimmelen in Zwijndrecht de Nederlandse importeur van dit door het Finse bedrijf Finnforest Oy in Espoo gefabriceerde product. Het materiaal bestaat uit lagen vurenfineer, elk 3 mm dik, die dakpansgewijs onder hoge temperatuur en druk op elkaar zijn gelijmd. Kerto® heeft een volumieke massa van 500 kg/m3 en bezit een vochtgehalte na fabricage van ongeveer 10%. Het wordt als plaat geproduceerd in lengtes van ongeveer 24 m, breedtes van 1,8 of 2,4 m en diktes van 21 t/m 90 mm.
De eigenschappen van Kerto-S komen het best tot hun recht in liggers. De sterkte is groter dan van gelamineerd hout. De karakteristieke buigsterkte bedraagt 50 N/mm2 en de elasticiteitsmodulus 13.500 N/mm2. Er zijn vooral goede toepassingsmogelijkheden in vloeren en daken en voor kolommen, niet alleen in de woning-, maar ook de utiliteitsbouw, zoals scholen, loodsen en zwembaden. Door ze te combineren met het plaatmateriaal Kerto-Q zijn cassettes voor daken en vloeren te maken met een zeer hoge stijfheid. In een vochtige omgeving zet Kerto-S in de hoogte iets uit, maar minder dan massief hout. Kerto-Q is vormvaster. Bij buitentoepassing moet het materiaal worden geverfd of geïmpregneerd.
Twee typen We onderscheiden: Kerto-S en Kerto-Q. Bij Kerto-S (Standard) lopen de vezels in de lengterichting, bij Kerto-Q (Quer) is eenvijfde van de fineerlagen in de dwarsrichting gelijmd, waardoor een hogere schuifsterkte ontstaat. De dwarsfineren maken het materiaal stabieler en vormvaster. Vaak wordt Kerto-Q toegepast als plaatmateriaal in vloeren, wanden, daken en brugdekken, maar het is ook geschikt voor kolommen.
Gelijkwaardigheidsverklaring De producteigenschappen zijn bepaald door het Technical Research Center of Finland (VTT). Inmiddels heeft TNO een gelijkwaardigheidsverklaring van het Finse onderzoeksrapport afgegeven. In de groene versie van Eurocode 5 (tweede druk) zijn rekenregels voor LVL opgenomen. De prijs ligt op het niveau van gelamineerd hout nummer LH35. Bij toepassing is ongeveer 12% minder nodig ten opzichte van gelamineerd hout.
HET
HOUTBLAD
JUNI
2002
15
afgedekt met een plint van 15 mm dik MDF. Plint en kabelgoot bieden net genoeg ruimte voor een contactdoos. Uitwisselbare kozijnen Om in een later stadium gevels te wijzigen en de woning uit te breiden, is gekozen voor niet-dragende gevels. Voor het gemakkelijk uitnemen van kozijnen en gevelelementen is samen met De Vries Kozijnen te Gorredijk een beugelsysteem bedacht. Bij montage klikt men ze in de verjonging van de regels rondom het kozijn. Door ze vast te schroeven, ontstaat een luchtdichte aansluiting. Een afdeklat aan de binnenkant dekt de verbinding af. Bij groot onderhoud kan de gevel tijdelijk met een reserve-element worden gevuld. De bouwmuren hebben een vloerdragende functie en zijn stevig uitgevoerd met stijlen en regels van 44 x 144 mm. Het is een ankerloze spouwmuur met een totale breedte van 378 mm. Het regelwerk is afgewerkt met dubbele gipsplaten. Aan de spouwzijde is een Tifec-folie aangebracht, die de 135 mm
Feiten en getallen Locatie: Opdrachtgever: Architect: Aannemer: Constructeur: Leverancier spanten en liggers: Leverancier kozijnen: Producent vliesgevels: Gipsbeplating: W-installaties: E-installaties: Schilderwerk: Begane-grondvloeren: Zwevende dekvloeren: Toiletlift: Bruto vloeroppervlak woningen: Bouwperiode: Bouwkosten:
Lavendelheide Drachten VDM Planontwikkeling BV Drachten Van der Breggen Architecten Alphen a/d Rijn VDM Woningen Drachten Konstruktie-adviesburo Neeleman Alphen a/d Rijn Houtgroep Van Drimmelen Zwijndrecht De Vries Kozijnen BV Gorredijk Gevel[plan] BV Beneden-Leeuwen Lafarge Gips BV Delfzijl Kamstra Installatie BV Buitenpost Installatietechniek Heluto BV Diever Van der Meulen Hardegarijp Thermosite Spanbetonvloeren BV Oosterhout (Gld.) Fels BV Niftrik Ceres Projecten Rijswijk 525 m2 November 2001 - april 2002 € 333.000,-
dikke isolatiedeken in het regelwerk op z'n plaats houdt. De woningscheidende wand heeft een berekende geluidsisolatiewaarde van ongeveer +25 dB (geluidsisolatieklasse 1).
Detail dakaansluiting.
Dak, buitenmuren Architect Van der Breggen ontwierp een groot gezamenlijk lessenaarsdak met voor en achter een groot overstek van 2,5 m. Voor en achter steunt het dak op kolommen van gelamineerd vuren buiten de woning. Het dak vergroot de indeelbaarheid van de wooneenheden eronder en de wijze van uitvoering. De ruim 16 m lange liggers in het dak zijn eveneens van Kerto-S (550 x 75 mm). Voor de beplating van de doosdakconstructie is OSB gebruikt. De dakdoos is daarom zodanig ontworpen, dat het condensatiepunt altijd buiten
De zorgwoning, bekleed met plaatmateriaal. Zowel de gevels als de kozijnen zijn demontabel.
16
HET
HOUTBLAD
JUNI
2002
sche tegels en voor de zorgwoning is gekozen voor plaatmateriaal. Op de tweede verdieping van de hoekpanden zijn houten vliesgevels aangebracht. De meranti kozijnen zijn aan de buitenkant afgedekt met onderhoudsvrije aluminium deklijsten. In de fundering is rekening gehouden voor uitbouwen. Verwarming Een grote indelingsvrijheid vereist een flexibel verwarmingssysteem. In twee van de drie woningen is luchtverwarming toegepast. Het luchtkanaalstelsel is in de vloer zonder ingrijpende verbouwing aan te passen aan een gewijzigde indeling door de uitblaasopenin Detail verdiepingsvloerbuitenwand.
de constructie valt. Berekeningen toonden aan dat ventilatie achterwege kon blijven. De dakdoos heeft een Rwaarde van 3,5. Op elk huis is een ander soort gevelbekleding aangebracht. De zijwanden en de gevels van de woonwerkwoning zijn in metselwerk opgetrokken, de tussenwoning is bekleed met kerami-
HET
HOUTBLAD
JUNI
2002
In de zorgwoning is een toiletlift gemonteerd, speciaal bedoeld voor mindervaliden. Daarmee kunnen ze toch twee verdiepingen bewonen en zo langer in hun huis blijven.
gen te verplaatsen. Nog flexibeler is het verwarmings- en koelsysteem dat in het plafond van de zorgwoning is aangebracht. Voor dit soort woningen geeft men in het algemeen de voorkeur aan lagetemperatuur-stralingswarmte. De gekozen plafondverwarming en -koeling bestaat uit gipsvezelplaten waarin een dunne kunststof slang met een aluminium kern is opgenomen. Met een koppeling sluit men de slangen van de afzonderlijke platen op elkaar aan. Voor het aansturen van de warmtesystemen is in elke woning een warmtepomp geïnstalleerd. Het voordeel daarvan is dat men er ook mee kan koelen. Het opwarmen van tapwater gebeurt in de modelwoningen met een elektrische doorstroomboiler of warmtepomp. VDM zal in samenwerking met de SEV symposia over dit bouwconcept organiseren. Door de belangrijke toegepaste innovaties kan houtskeletbouw een nieuwe impuls krijgen, niet alleen in de woning-, maar ook in de utiliteits bouw. Wim Gordijn
17
Foto's: www.johnlewismarshall.com. Tekeningen: Van der Breggen Architecten Alphen a/d Rijn, VDM Woningen Drachten.
Als mogelijkheid zijn de woningen overhuifd en overstekt onder vuren kolommen en KertoS liggers.
