Innovatie in huisvesting
Helend bouwen, Industrieel en flexibel bouwen
Vlak voor de jaarwisseling vierde het Martini Ziekenhuis in Gronin-
Jolanda Hamers, redacteur
gen zijn eenjarige verblijf in het, naar eigen zeggen ‘ziekenhuis van de 21e eeuw’. Een term die snel associaties oproept met digitale vernieuwing en een papierloze omgeving waarin elektronische informatie-uitwisseling voorop staat. Maar daar draait het nu niet om en toch is met dit nieuwe gebouw het Martini Ziekenhuis zijn tijd vooruit. Een van de pijlers waarop de nieuwbouw gebaseerd is, is de ‘healing environment’-filosofie. Een filosofie waarin de wisselwerking tussen welbevinden en de (gebouwde) omgeving centraal staat. Over de vertaling van dit gedachtegoed naar vorm en inhoud van een ziekenhuis praten we met Nico Oosterom, directeur Personeel & Organisatie en Faciliteiten en Tineke Jagersma, unithoofd Personeel & Organisatie-Advies.
Zorgzame architectuur kan patiënten helpen bij het sneller vinden van een balans 10
helend zorgen met een menselijke maat komen bezoeken? Natuurlijk, het spreekt voor zich dat de kwaliteit van een zorginstelling primair afhangt van hoe goed zorgverleners hun werk doen. Maar nemen we dat als de basis, wat komt daar dan bovenop?
Nico Oosterom
Tineke Jagersma
Wat bepaalt of je je ergens thuis voelt? Iedereen die verhuist en een nieuwe woonomgeving uitzoekt en vormgeeft, kent het belang van factoren als het huis, de omgeving, licht, ruimte, kleur, uitzicht, tuinligging, rust of juist drukte, voorzieningen nabij. Factoren die we meewegen bij de keuze van een prettige woon- en leefomgeving. We beïnvloeden deze omgeving en scheppen daarmee ons eigen thuis: hoe richt je de kamers is, voor welke kleuren kies je, hoe laat je het licht binnen. Doel: een omgeving tot stand brengen waarin we ons aangenaam voelen. Tot nu toe niets nieuws onder de zon. Het nieuwe, innovatieve, is de vraag waarom deze factoren geen rol zouden (mogen) spelen bij de inrichting en bouw van een zorginstelling? In hoeverre stellen ontwerpers van zorggebouwen zich vragen als: kan een patiënt/cliënt zich hier op zijn gemak voelen? Hoe beïnvloedt de gebouwde omgeving de wisselwerking tussen
zorgverlener en zorgvrager? Gaat er van de inrichting een persoonlijke werking uit? Zou ik hier mijn kind, moeder of partner willen achterlaten en
11
Zorgzame architectuur Wat daar bovenop komt is de overtuiging dat omgeving de beleving van de bezoeker en patiënt beïnvloedt. Sterker: dat de omgeving een bijdrage kan leveren aan het herstel. Wat niet wil zeggen dat van een aangename, helende inrichting een geneeskrachtige werking uitgaat; wel dat zorgzame architectuur patiënten kan hel-
FWG Wetenswaardigheden maart/april 2009
Natuur is een geïntegreerd onderdeel van de plannen
pen bij het sneller vinden van een balans. Alle praktische en economische aspecten buiten beschouwing gelaten gaat het om de belevingswaarde, om de interactie tussen de omgeving en het gevoel en de gezondheid van de patiënt of bewoner van een zorginstelling. Healing environment is met name in de Verenigde Staten al een begrip, en er is uitvoerig wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om te meten hoe groot de invloed van de omgeving op het genezingsproces is en welke aspecten daar in meer of mindere mate aan bijdragen. Indicatoren zoals minder
medicijngebruik, kortere ligduur, minder belasting van het personeel omdat patiënten minder stress ervaren en dus rustiger zijn. Indicatoren die in geld uit zijn te drukken – uiteraard niet het belangrijkste argument om healing environment in de arm te nemen, omdat het primair gaat om de kwaliteit die aan patiënten wordt aangeboden. Maar deze, veelal Amerikaanse, onderzoeksresultaten zijn niet zonder meer overzetbaar naar de Nederlandse situatie. De organisatie van de gezondheidszorg, diens financiering en cultuur zijn in Nederland wezenlijk anders dan in de Verenigde Staten. Reden
12
genoeg om deze innovatie ook in ons land een plaats te geven en de toepassing te koppelen aan gedegen onderzoek naar mogelijke heilzame effecten. Niet voor niets stelt het College bouw ziekenhuisvoorzieningen dat ‘opdrachtgevers in Nederland “healing environment” veel meer [zouden] moeten opnemen als een belangrijk concept bij de opgave aan de architect voor een te ontwerpen gebouw voor de gezondheidszorg. De daaruit voortvloeiende voordelen moeten zichtbaar worden gemaakt, waardoor de kwaliteit van de gezondheidszorg aanzienlijk kan toenemen.’
Een omgeving creëren die onzekerheid reduceert en het gevoel van verlorenheid dat ziekenhuisbezoek of –opname teweegbrengt tegengaan
Kortom, het is een noviteit dat een zorginstelling met inzet van healing environment een (nieuw) gebouw vormgeeft. Ook het Martini Ziekenhuis, aldus Nico Oosterom, is niet vanaf scratch met deze filosofie in zee gegaan: ‘Het is eigenlijk niet van te voren bedacht. Toen de toestemming om te bouwen rond was, zijn we gaan brainstormen over de vraag hoe je je als nieuwgebouwd ziekenhuis kunt onderscheiden. Als een van de belangrijke factoren werd healing environment genoemd en daar zijn we ons vervolgens in gaan verdiepen.’ Hij beschrijft de totstandkoming van het ontwerp en de inrichting als een continu proces. Gaandeweg, al pratende over en zoekende naar nieuwe ideeën, komen er volgens Oosterom mensen op je pad die een zinvolle bijdrage kunnen leveren over de koers die je gaat varen. Bijvoorbeeld over de inzet van kleuren. ‘De directeur van het Groninger Museum was aanwezig bij een van de startbijeenkomsten over de nieuwbouw en liet zich ontvallen: “Rare wereld, zo’n ziekenhuis met dat steriele wit.”’ Volgens hem hebben kleuren een toegevoegde waarde, zoals in het Groninger Museum waar de kleuren niet afleiden maar de beleving juist versterken. ‘Die man heeft ons op het idee van kleuren gebracht’, aldus Oosterom. Peter Struycken, verantwoordelijk voor het kleurgebruik in het Groninger Museum, is door het Martini Ziekenhuis benaderd om voor de nieuwbouw de kleuren te ontwerpen. Dat betekent overigens niet dat het wit de
Healing environment in de praktijk Het Martini Ziekenhuis probeert op de onderstaande manieren de healing environment-gedachte te concretiseren: 쐍 veel daglicht (30% meer dan in de reguliere ziekenhuisbouw) dankzij de lange, smalle bouwblokken en optimaal gebruik van zonlicht; 쐍 controle op de omgeving, zoals lichtsterkte en temperatuur en keuzemogelijkheden wat betreft voeding; 쐍 gevoel van veiligheid bevorderen, onder andere door goede zichtlijnen tussen patiënt en verpleegkundige; 쐍 kleurgebruik: kleurcombinaties van achttien kleuren uit het kleurenpalet dat kunstenaar Peter Struycken speciaal voor de nieuwbouw ontworpen heeft; 쐍 geluidsreductie door een dubbele huidgevel aan de kant van een drukke, doorgaande weg; 쐍 ruimte voor uitzicht: ramen tot bijna aan de vloer zorgen ook voor bedlegerige patiënten voor een vrij uitzicht naar buiten; 쐍 overzichtelijkheid: een logische indeling van het gebouw met goede bewegwijzering en veel oriëntatiemogelijkheden; 쐍 ontspanningsmogelijkheden met aandacht voor sport, natuur, cultuur en zingeving.
ziekenhuiswereld uit is. ‘Mensen denken dat het ziekenhuis helemaal gekleurd is, maar 60% is wit’, lacht Oosterom, ‘alleen door de vakkundige toepassing van de kleuren valt dat nauwelijks op.’ Natuur en gezondheid Volgens de Gezondheidsraad blijkt uit onderzoek dat er, voorzichtig, gesproken kan worden van een directe relatie tussen natuur en gezondheid: natuur is rustgevend, brengt kinderen meer tot ontwikkeling, bevordert sociale contacten en helpt moeilijke gesprekken te initiëren. Healing environment omarmt deze conclusies ten volle en geeft de natuur een centrale plaats in haar filosofie. Zo ook in het Martini Ziekenhuis, want, zegt Oosterom ‘iedereen weet uit ervaring
13
dat het contact met de basale elementen water, vuur, licht en lucht positief werkt. Patiënten worden vaak met heftige, existentiële kwesties geconfronteerd en krijgen onaangename boodschappen te verwerken. Zieke mensen zijn bovendien per definitie uit balans. Wij proberen mensen iets te bieden waarmee ze de balans kunnen herstellen. Voor sommigen betekent dit een bezoek aan de kapel, maar in een ontkerstende wereld moet je ook andere middelen aanbieden waarmee mensen zichzelf kunnen terugvinden.’ Voor de concrete uitwerking van deze natuurgedachte is contact gelegd met Natuurmonumenten, die hier enthousiast op reageerde. Oosterom: ‘Als natuur een geïntegreerd onderdeel van de plannen is, kom je vanzelf
FWG Wetenswaardigheden maart/april 2009
De buitenwereld kunnen zien, horen en ruiken en daardoor het contact ermee bewaren zodat het ziekenhuis geen geïsoleerde werk- en verblijfplaats is
terecht bij de kenner bij uitstek, Natuurmonumenten.’ Hun landschapsarchitect, Michael van Gessel heeft de binnentuin, buitentuin en voortuin ontworpen. Als bijzonder extraatje komt daar een wandelroute bij vanuit de binnentuin naar de nabijgelegen Piccardthofplas. Bij de plas wil Natuurmonumenten een (vogel)kijkhut bouwen waar patiënten en bezoekers van de natuur kunnen genieten. Dit contact met de, in de termen van Oosterom, oerelementen is vanzelfsprekend ook voor de niet mobiele patiënt van belang. Alle verpleegafdelingen hebben daarom ramen tot aan de vloer: vanuit het bed kijkt iedere
patiënt rechtstreeks naar buiten en maakt en houdt zodoende contact met de buitenwereld. Transparantie en communicatie Deze gerichtheid naar buiten weerspiegelt, volgens Tineke Jagersma, ook de huidige tijdsgeest waarin transparantie voorop staat. ‘Het oude gebouw was erg naar binnen gericht en bij de secretariaten, als hart van de afdelingen, kwam helemaal geen licht. Op de patiëntenzalen zelf kwam ook maar weinig daglicht binnen.’ De nu gecreëerde overloop als het ware van binnen naar buiten beïnvloedt, zoals uit de
Healing environment in de Nederlandse zorg Het Martini Ziekenhuis is de eerste zorginstelling in Nederland die healing environment als het leidende principe heeft gehanteerd bij de nieuwbouw en over de volle breedte het idee heeft toegepast. Met deze integrale toepassing is het ziekenhuis uniek in Nederland, aldus communicatiemedewerker Hetty Casemier. Dat neemt niet weg dat op tal van plaatsen de healing environment-filosofie een plek krijgt bij de gedachtevorming omtrent inrichting en nieuw- annex verbouwplannen. Het Deventer Ziekenhuis, het Jeroen Bosch Ziekenhuis in Den Bosch en het Rotterdamse Erasmus Medisch Centrum zijn hiervan voorbeelden. In kinderziekenhuizen of kinderafdelingen van ziekenhuizen en in verpleeg- en verzorgingshuizen lijkt – ingegeven door de aard van de cliëntenpopulatie - empathisch ontwerpen en inrichten al langer de norm. Bijvoorbeeld vanuit de wens aan te sluiten bij de belevingswereld van kinderen. Of de gedachte dat een woonomgeving voor ouderen een ander, warmer, karakter moet hebben dan een op genezing en efficiency gericht ziekenhuis. Niet vanzelfsprekend ligt hieraan een bewuste keus voor een healing environment ten grondslag. Er is daarom een duidelijk verschil tussen de integrale toepassing en het opnemen van losse facetten in de bouw en inrichting. Bovendien: iedere zorginstelling geeft op eigen wijze invulling aan een healing environment. Dat is namelijk ook een van de uitgangspunten van deze filosofie: geen eenheidsworst maar een gebouw en inrichting die zijn toegespitst op de lokale wensen, cultuur en doelgroep.
14
woorden van Jagersma al blijkt, zowel patiënt als medewerker: ‘Ik hoor veel personeelsleden zich positief uitlaten over het vele daglicht en het feit dat de ramen open kunnen voegt daar een extra dimensie aan toe.’ De buitenwereld kunnen zien, horen en ruiken en daardoor het contact ermee bewaren zodat het ziekenhuis geen geïsoleerde werk- en verblijfplaats is. Werkplek inderdaad, want bij alle aandacht die er is voor het welbevinden van de patiënt, mag dat van de medewerkers niet vergeten worden. Wat, los van het licht en de kleuren, direct opvalt bij bin-
De patiënt behoudt zo een sterker gevoel van eigenwaarde, wat de ervaren afstand tot de artsen en andere zorgverleners verkleint. ‘Zo ontstaat een gelijkwaardiger positie tussen de twee partijen, wat op de communicatie zeker zijn – positieve - effecten heeft’, is Oosteroms overtuiging.
nenkomst in het ‘ziekenhuis van de 21e eeuw’ is de lage, brede bouw. Een bewuste keuze, met als achterliggende gedachte een omgeving te creëren die onzekerheid reduceert en het gevoel van verlorenheid dat ziekenhuisbezoek of –opname teweegbrengt tegen te gaan. Dus geen hoge entreehal waarin bezoekers zich klein en nietig voelen, maar een open, lichte en brede ruimte waarin de menselijke maat voorop staat. Een groot ziekenhuis weliswaar, maar toch met een compactheid die een aangename uitstraling geeft. Dit illustreert, zegt Oosterom, ‘hoe we de nieuwbouw aangrijpen
om het concept dat de patiënt centraal staat, te vervolmaken.’ Heeft deze zorgzame architectuur, deze transparantie, invloed op de communicatie tussen zorgverlener en zorgvrager, denkt Oosterom? ‘Uit eigen ervaring sprekend zou ik hier graag ja op antwoorden. In een steriele, witte wereld waarin je geen invloed op je directe omgeving hebt en die daardoor niet als eigen wordt ervaren, voelt de patiënt zich klein en in hoge mate afhankelijk van de behandelaars.’ Het nieuwe ziekenhuis geeft, zo hoopt hij, minder een ziekenhuisgevoel.
15
Evidence based design? De gewaagde kleurstelling mag dan direct in het oog springen, het is te simpel gedacht dat healing environment ophoudt bij een vrolijk kleurtje en mooi uitzicht. Welzijn hangt af van een complex aan factoren. Luchtkwaliteit, privacy, de inrichting van de koffiekamer, lawaai, uitzicht, nachtrust, mate van afleiding, voeding en temperatuur, om er slechts enkele te noemen. In vier hoofdtermen samengevat: licht, kleur, oriëntatie en regie. In een omgeving waar je je goed kunt oriënteren voelen mensen zich zekerder en dus prettiger. Door een logische indeling kunnen bezoekers van het nieuwe Martini Ziekenhuis relatief makkelijk de weg vinden. Hierbij helpt het dat overal zicht naar buiten is, zodat je altijd kunt zien waar in het gebouw je bent. De simpele bewegwijzering die gedetailleerder wordt naarmate de bestemming dichterbij komt, draagt hier verder aan bij. Het aspect regie tenslotte, draait om de vraag in hoeverre patiënten controle (blijven) hebben over hun eigen leven. Om het verstoorde evenwicht – veroorzaakt door de ziekte en de ziekenhuisopname – te herstellen wil het ziekenhuis stimuleren dat patiënten zelf
FWG Wetenswaardigheden maart/april 2009
Publicatie US
zaken kunnen regelen. Bijvoorbeeld door het licht uit te kunnen doen, een raam open te zetten en de temperatuur (binnen bepaalde grenzen) zelf in te stellen. Kleine dingen die een omgeving creëren waarin de patiënt grip heeft op zijn eigen leven en zich daardoor prettiger voelt. Is er al een meting gedaan naar de tevredenheid van de ziekenhuisbezoekers? ‘Veel patiënten zijn verrast en ze vinden het ongelooflijk dat een ziekenhuis er zo licht en kleurrijk uit kan zien, vrolijk bijna. De omgeving voelt niet ziekenhuisachtig aan’, vat Jagersma de eerste feedback samen. ‘Er heeft nog niemand gezegd dat ze vanwege de kleur naar een andere kamer willen verhuizen’, voegt Oosterom toe. De eerste ervaringen van patiënten verhalen over een frisse uitstraling en aangename sfeer. Maar hoe ver gaat dit en is er sprake van een meetbare invloed op het genezingsproces? Hoe gaat het Martini Ziekenhuis de effecten meten? Oosterom: ‘Er loopt momenteel een Europees onderzoek waaraan diverse ziekenhuizen uit Europa deelnemen, ook het Martini Ziekenhuis.’ In dit onderzoek worden de effecten van de veronderstelde helende bouw, omgeving en inrichting gemeten. Leidt een healing environment tot een kortere ligduur, treden er minder complicaties op, daalt het gebruik van rustgevende medicatie? Allemaal vragen waarop dit onderzoek antwoorden hoopt te vinden. Uiteindelijk moet zo een evidence based design ontstaan.
16
Los van dit Europese onderzoek, is het ziekenhuis met een subsidie van het Bouwcollege zijn eigen onderzoek gestart naar de invloed van omgevingsfactoren. Patiënten, bezoekers en medewerkers krijgen vragenlijsten voorgelegd waarin allerlei aspecten van welzijn onder de loep worden genomen. In 2009 hoopt het ziekenhuis met de eerste resultaten naar buiten te komen. Als aantoonbaar wordt dat het vele daglicht, het enthousiaste kleurgebruik, de menselijke maat en de individuele controlemogelijkheden van de patiënt inderdaad het genezingsproces bevorderen, doen ook andere ziekenhuizen en zorginstellingen daar hopelijk hun voordeel mee. « Gebruikte literatuur en bronnen: 쐍 ‘Healing environment. Relatie tussen gebouw en welbevinden patiënt’, Ir. Luub Wessels, ZM magazine, april 2003. 쐍 ‘Martini Ziekenhuis. Het ziekenhuis van de 21e eeuw’, uitgave FC Groningen Media BV i.s.m. het Martini Ziekenhuis, oktober 2008. 쐍 ‘Natuur en gezondheid. Invloed van natuur op sociaal, psychisch en lichamelijk welbevinden’, Gezondheidsraad en Raad voor Ruimtelijk, Milieu- en Natuuronderzoek. Den Haag: Gezondheidsraad en RMNO, 2004; publicatie nr. 2004/09, ISBN 90 5549 525 5; RMNO, publi. 쐍 ‘Een staalkaart van ideeën. Het nieuwe Martini Ziekenhuis’, uitgave Martini Ziekenhuis, november 2007. 쐍 www.natuurmonumenten.nl.
Sinds 2006 organiseert FWG jaarlijks de scriptieprijs Innovaties in de Zorg. Een onderwerp dat steeds meer in de schijnwerpers komt te staan, zowel in het kader van zorgverbetering als in het licht van vergrijzing en arbeidsmarktkrapte. Zo was onlangs nog in het nieuws dat medische innovaties het personeelstekort in de zorg zouden kunnen oplossen. Kortom: de verwachtingen zijn hooggespannen.
