FILM en PSYCHIATRIEË ZEVEN keer cinema OP DE SOFA: VAN ROMANTISCHE KOMEDIE TOT DUISTER DRAMA, VAN PSYCHOTHRILLER TOT PSYCHEDELISCHE TRIP MET INLEIDING EN NABESPREKING DOOR PSYCHIATERS VAN DE REINIER VAN ARKEL GROEP
ËFILM en PSYCH Samen met de Verkadefabriek organiseert de Reinier van Arkel groep ook dit seizoen weer de lezingencyclus ‘Film en Psychiatrie’. Er staan zeven bijzondere speelfilms op de rol. Stuk voor stuk moderne klassiekers, met thema’s die een breed psychiatrisch spectrum bestrijken. Elke voorstelling wordt bovendien omlijst met besprekingen van de film en de onderliggende psychiatrie.
Ë Inleiding Psychiatrie en film vormen een perfect koppel. Met z’n allen tegelijkertijd naar hetzelfde verhaal kijken, daar kan geen boek tegenop. Zelfs medische leerboeken kunnen soms niet wedijveren met een goede ‘psychiatrische’ film. Want anders dan bij boeken wordt een filmverhaal samengebald in amper twee uur. En door de impact van een groot scherm in het donker met een groep mensen ervaar je dat verhaal veel intenser. Maar ook een goede film kan eigenlijk niet zonder bespreking, verdieping en discussie. Zeker na een aangrijpende film kan de zaal zich dan ontladen. Vandaar dat wij tien jaar geleden begonnen met de reeks ‘Film en Psychiatrie’. Aanvankelijk bedoeld voor collegapsychiaters en assistenten-in-opleiding, met wie we na afloop gezamenlijk de ziektebeelden bespraken die in de films werden getoond. Het bleek een succesformule, zowel op de psychiatrische instelling Coudewater in Rosmalen als later binnen de Reinier van Arkel groep in Vught. Al snel merkten we dat ook buiten onze eigen professionele kring grote belangstelling bestond voor dit soort filmavonden. Welbeschouwd is dat niet zo vreemd, want zowel psychiatrie als film gaan over menselijk gedrag: over kijken, observeren en interpreteren. En al zijn speelfilms lang niet altijd natuurgetrouw, ze vormen wél heel mooi illustratiemateriaal voor ons gedrag. Sinds vorig jaar presenteren we daarom ook samen met de Verkadefabriek de bijzondere combinatie van inleiding, film en discussie. Vanwege het succes van afgelopen seizoen is de reeks zelfs uitgebreid van drie naar zeven films. Dit boekje biedt u alvast het complete programma, dat is samengesteld door filmprogrammeur Ilona van Heeckeren van de Verkadefabriek. Ook vindt u in het boekje allerlei achtergrondinformatie, waar we tijdens de filmavonden vanzelfsprekend dieper op ingaan.
2
Wij hopen van harte u te ontmoeten in de Verkadefabriek!
Paul van Dongen en Pieter-Jan Carpentier, psychiaters
Wilbur wants to kill himself
HIATRIE Ë PROJECT kwartiermaken ‘Film en Psychiatrie’ is onderdeel van het project Kwartiermaken. Misschien denkt u dan aan een militaire operatie, maar niets is minder waar. Sinds de jaren negentig heeft kwartiermaken ook een andere betekenis: ruimte maken voor mensen met een psychiatrische achtergrond. Letterlijk en figuurlijk, want het gaat om het bevorderen van hun sociale integratie en maatschappelijke participatie. Belangrijk hierbij is dat niet alleen de (voormalig) psychiatrische cliënten een plek vinden in de maatschappij, maar dat omgekeerd ook de maatschappij ontvankelijker wordt voor deze groep. Daarom initiëert de Reinier van Arkel groep verschillende activiteiten buiten de instelling, zodat een breed publiek een andere blik wordt gegund op de psychiatrie. Want helaas kleeft er nog vaak een stigma aan mensen die behandeld zijn voor een psychiatrische aandoening. Ze worden al gauw ‘eng’ gevonden, of een gevaar voor zichzelf en hun omgeving. Ten onrechte, zo willen wij laten zien via het kwartiermakersproject in Den Bosch. Hoe? Door ons werk en de instelling transparenter te maken voor de buitenwacht en door te tonen wat er allemaal gebeurt binnen de psychiatrie. Kunst is daarbij een prima bruggenbouwer. Vandaar dat wij in het Jheronimus Bosch Art Center een activiteit organiseren onder de noemer ‘een waanzinnige ontmoeting’ over kunst en psychiatrie. Ook werkt een filmmaker aan portretten van kunstenaars met een psychiatrische achtergrond. En in het licht van het kwartiermaken organiseren wij voor de tweede keer samen met de Verkadefabriek de cyclus ‘Film en Psychiatrie’. Met ook dit jaar weer een bijzondere reeks films die worden toegelicht door onze eigen psychiaters.
Jannemeis van Berkel, preventiefunctionaris Reinier van Arkel groep
Ë de films MA 15 SEP 2008
Ë DER KRIEGER UND DIE KAISERIN
4
MA 20 OKT 2008
Ë THE MACHINIST
6
MA 17 NOV 2008
Ë REQUIEM FOR A DREAM
8
MA 19 JAN 2009
Ë ENDURING LOVE
10
MA 16 FEB 2009
Ë SPIDER
12
MA 16 MRT 2009
Ë WILBUR WANTS TO KILL HIMSELF
14
MA 20 APR 2009
Ë L’ADVERSAIRE
16
3
ËDER KRIEGER UND DIE 4
MA 15 SEP 2008 Ë 19.45 Dankzij PERFUME is de Duitse regisseur Tom Tykwer tegenwoordig wereldberoemd. Pakweg tien jaar geleden maakte het multitalent echter al naam met een reeks arthouse-films die hij niet alleen regisseerde en schreef, maar waarvoor hij ook de muziek componeerde. Het hyperactieve LOLA RENNT is daarvan de bekendste, het gelaagde DER KRIEGER UND DIE KAISERIN de beste. Die film draait om de 25-jarige Sissi (gespeeld door Tykwers toenmalige vriendin Franka Potente) die als verpleegster werkt in de psychiatrische kliniek Birkenhof. Tenminste, zo lijkt het. Want haar gedrag en lichaamstaal maken duidelijk dat ook Sissi’s geest getroebleerd is – niet voor niets woont ze al haar hele leven in de inrichting. Ze blijkt doodsbenauwd voor het bestaan buiten de veilige muren van de kliniek. Dat verandert als Sissi na een botsing met een vrachtwagen wordt gered door een even knappe als raadselachtige jongeman, die helaas meteen weer uit haar leven verdwijnt. Wanneer zij deze Bodo (Benno Fürmann) terug heeft
gevonden wil hij echter niets van haar weten. De ex-militair kampt met onverwerkte trauma’s uit het verleden, waaronder de tragische dood van zijn vrouw. Sindsdien is hij op het criminele pad terechtgekomen, maar desondanks blijft Sissi ervan overtuigd dat zij samen met Bodo de echte wereld wél aankan. Tykwer nam DER KRIEGER op in zijn geboortestad Wuppertal. Daardoor kon hij de beroemde Wuppertaler Schwebebahn filmen, wat fascinerende beelden opleverde van deze omgekeerde monorail. Minstens zo mooi is het negentiende-eeuwse Birkenhof. Een fictieve kliniek, want de buitenshots werden gemaakt rond de Kaiserswerther Diakonie in Düsseldorf. Hoewel Florence Nightingale daar rond 1850 nog een deel van haar opleiding volgde, bleek het interieur inmiddels ongeschikt voor filmopnamen. Het is nu een hotel. Vandaar dat Tykwer een immens decor liet nabouwen van een klassieke psychiatrische afdeling. Inclusief een levensechte isoleercel, waarin de ontroerende sleutelscène van de film speelt.
Regie: Tom Tykwer, Du 2000. Met: Franka Potente, Benno Fürmann, Lars Rudolph e.a. 132 min.
E KAISERIN 5 Ë PSYCHIATRie algemeen De psychiatrie in DER KRIEGER UND DIE KAISERIN laat zich lastig onder één noemer vangen. Op zich niet zo vreemd, want de film is in de eerste plaats een sprookje annex liefdesdrama. Doordat het verhaal in een gesloten psychiatrische afdeling speelt zien we echter een heel scala aan geestesziekten voorbij komen: depressiviteit, angststoornissen, schizofrenie, zelfverminking, etcetera. Wat dat betreft doet de film niet onder voor GIRL, INTERRUPTED uit 1999 of voor ONE FLEW OVER THE CUCKOO’S NEST uit 1975 – misschien wel de ultieme psychiatriefilm. Wat Tykwers drama daarmee gemeen heeft is de manier waarop de microkosmos van een psychiatrische instelling wordt getoond. Een microkosmos met eigen wetten en regels. Een microkosmos ook die voer biedt voor discussie: voor de meeste patiënten werkt de kliniek weliswaar als therapeutisch centrum, voor anderen blijft ‘het gekkenhuis’ een bron van frustratie. Hamvraag hierbij is in hoeverre patiënten worden beïnvloed door hun omgeving. Buiten kijf staat dat de aanpak en behandeling in psychiatrische inrichtingen door de jaren heen is veranderd. Door nieuwe inzichten is de opzet van behandelafdelingen tegenwoordig onvergelijkbaar met vroeger en is er bijvoorbeeld meer aandacht voor het kwartiermaken: de terugkeer van patiënten in de maatschappij. De relatie tussen patiënten en hulpverleners veranderde met de jaren eveneens – zoals we ook zien bij DER KRIEGER UND DIE KAISERIN.
Ë Ziek van angst Er gaat geen dag voorbij zonder noodlottige ongelukken, oorlogen, natuurgeweld of andere rampspoed. Waar ook ter wereld. De impact daarvan op overlevenden en ooggetuigen is enorm: zij krijgen vaak last van posttraumatische stressstoornissen ofwel PTSS, zoals psychiaters het afkorten. Patiënten met PTSS zijn letterlijk ziek van angst, net zoals het hoofdpersonage in DER KRIEGER. Over de neurobiologische achtergronden van PTSS wordt de laatste decennia steeds meer bekend. Zo blijkt uit onderzoek dat onze hersenen blijvend kunnen veranderen door chronische angststoornissen. Met name het zogeheten angstcircuit raakt dan ontregeld, een gebiedje in onze hersenen dat normaal gesproken zorgt voor vluchtreacties en lijfsbehoud. Al is dit slechts de helft van het verhaal: ook de sociale en culturele context waarin traumatische gebeurtenissen plaatsvinden legt gewicht in de schaal.
ËTHE MACHINIST
6
MA 20 OKT 2008 Ë 19.45 Acteur Christian Bale is een meester in metamorfoses. Op dit moment vergaart hij veel roem als gespierde Batman, maar in films als RESCUE DAWN (Werner Herzog, 2006) en THE MACHINIST (2004) zien we hem in een volstrekt andere gedaante: als uitgemergelde man, meer levend dan dood. Voor zijn rol in THE MACHINIST onderging Bale op verzoek van regisseur Brad Anderson zelfs een hongerkuur. Naar verluidt verloor de acteur 30 kilo in één maand door een strikt dieet van één appel en één blikje vis per dag. Het effect daarvan zien we meteen in de eerste scènes, waarin we kennis maken met Bale’s hoofdpersonage Trevor Reznik. Hij heeft al een jaar lang niet meer geslapen, waardoor de sterk vermagerde Trevor rondloopt met een holle blik in zijn ogen. ‘Als je nog iets dunner was, zou je niet eens bestaan’, wordt tegen hem gezegd. Geplaagd door geheugenstoornissen zwerft hij ’s nachts rond, waarbij hij
telkens weer terechtkomt in het café van het plaatselijke vliegveld. En af en toe verschijnt zijn collega Ivan, een goedgehumeurde dikkerd. Wanneer Trevor tijdens zijn geestdodende fabriekswerk een ongeluk heeft veroorzaakt geeft hij Ivan daarvan de schuld. Er is één probleem: zijn andere collega’s kennen helemaal geen Ivan... Daarmee kantelt de film volkomen. Alles wat Trevor ziet – en dus ook wij als kijker zien – kan waarheid of hallucinatie zijn. Maar wat is nou écht, en wat is ingebeeld? En hoe komt het toch dat Trevor zo peilloos diep in de problemen is geraakt? Uiteindelijk wordt dat langzaam maar zeker duidelijk. Door het duistere camerawerk en het ingenieuze script geeft THE MACHINIST een geheel nieuwe dimensie aan het begrip verwarring. Vooral door de glansrol van Christian Bale, die het gewicht van de film volledig draagt.
Regie: Brad Anderson, Sp 2004. Met: Christian Bale, Jennifer Jason Leigh, Aitana Sánchez-Gijón e.a. 102 min.
7 Ë SLAPELOOSHEID Van alle films in deze reeks is THE MACHINIST misschien wel de zwaarste en de zwartste. Het doet bijna pijn om hoofdrolspeler Christian Bale te zien als levend lijk, want hij lijdt met hoofdletter L. Als ooit duidelijk was dat een filmpersonage psychiatrische hulp nodig had is het wel in deze film: Bale zit in een vicieuze cirkel van psychotische symptomen, waaronder paranoia, persoonsverwisselingen, hallucinaties, angststoornissen en anorexia. Dit alles wordt aangejaagd door een extreme vorm van slapeloosheid. Slapeloosheid wordt binnen de psychiatrie onderveeld in een tijdelijke, acute en chronische variant. Die laatste vorm is het ernstigst en hardnekkigst: chronische insomnie kan zelfs jaren achtereen aanhouden. De onderliggende oorzaken variëren sterk. De belangrijkste boosdoeners zijn depressies, drugs- en alcoholgebruik, pijn en stress, maar soms is er geen directe oorzaak meer te vinden. In dat geval is de slapeloosheid ‘aangeleerd’: aanvanklijk is er wel een oorzaak, maar nadat deze wegvalt blijven de slaapklachten gewoon bestaan. Gouden standaard bij de behandeling van slapeloosheid is níet het geven van slaappillen (zie ook pagina 9), maar het wegnemen van de bron van de stoornis. Zo’n behandeling verschilt dus van patiënt tot patiënt. Bij de behandeling van een depressie – al dan niet met medicatie – verdwijnen de kenmerkende doorslaapproblemen.
Ë Gecomprimeerd of gecompliceerd? Dat filmmakers het niet altijd even nauw nemen met de waarheid is geen nieuws. Evenmin dat ze hun verhalen graag comprimeren voor een maximaal effect. Een rechtbankdrama in realtime verfilmen lijkt bijvoorbeeld ondenkbaar, want het publiek zou al snel verveeld raken door al die saaie en gecompliceerde procedures. Door een rechtszaak in te dikken blijft in een speelfilm louter het vuurwerk over. In psychiatrische films wordt vaak een heel ander soort compressie toegepast. Neem de autist Raymond die door Dustin Hoffman werd gespeeld in RAIN MAN: dat personage had bijna alle vormen van autisme tegelijk. Volstrekt onrealistisch, en toch leverde het een bijzondere filmervaring op waar publiek én Oscarjury voor warmliepen. THE MACHINIST bevat een vergelijkbare compressie. De hoofdpersoon heeft een verzameling stoornissen die een psychiater in het echt niet eens zal tegenkomen bij een handvol patiënten. Het klopt dus niet, maar filmisch werkt het wél.
ËREQUIEM FOR A DREA
8
MA 17 nov 2008 Ë 19.45 ‘Een afdaling naar de onderste regionen van de hel’, zo karakteriseerde regisseur Darren Aronofsky zijn REQUIEM FOR A DREAM – een apocalyptische film uit 2000 over drugsverslaving. Geen nieuw thema in filmland, maar niet eerder werden de desastreuze gevolgen van drugsmisbruik zó realistisch weergegeven. Door het gebruik van extreme close-ups, supersnel gemonteerde scènes, splitscreen en versnelde en vertraagde beelden zuigt Aronofsky je als kijker de belevingswereld van verslaafden binnen. REQUIEM FOR A DREAM vertelt het verhaal van de jonge junkie Harry, zijn vriendin Marion en partner-in-crime Tyrone. Ze zijn verslaafd aan crack en heroïne en komen aan geld door te stelen, te dealen en zich te prostitueren. Harry’s moeder Sara vergaat het weinig beter. Ze is een eenzame huisvrouw die steeds zwaarder verslaafd raakt aan TV-kijken, roken en amfetamines. Allevier wisselen ze hoge toppen af met diepe dalen. En allevier zitten ze onontkoombaar in een neer-
waartse spiraal die hun leven tot een nachtmerrie maakt. Net als in zijn no-budget debuutfilm PI toont regisseur Aronofsky zich opnieuw niet het vrolijkste jongetje van de klas. Daar staat tegenover dat REQUIEM FOR A DREAM visueel tot de spectaculairste films van het afgelopen decennium hoort. Met acteurs die tot – of misschien zelfs net over – het randje gaan. Vooral de rollen van Jennifer Connely (Marion) en de in 2001 voor een Oscar genomineerde Ellen Burstyn (Sara) blijven lang op het netvlies branden. Na het succes van REQUIEM werd de in 1969 geboren Aronofsky gerekend tot de wonderkinderen van de Amerikaanse cinema. Het zou echter tot 2006 duren vóór hij met een nieuwe film kwam: het overdonderende THE FOUNTAIN, door critici onterecht weggezet als een briljante mislukking. Bij het maken van deze film ging de regisseur zelf door een hel. ‘De hel van Hollywood’, aldus Aronofsky in de Volkskrant.
Regie: Darren Aronofsky, VS 2000. Met: Ellen Burstyn, Jared Leto, Jennifer Connely e.a. 102 min.
AM
9 Ë Verslaving ‘Problematisch middelengebruik’, zo wordt verslaving ook wel genoemd binnen de hulpverlening. Een eufemistische uitdrukking die de lading bovendien niet helemaal dekt. Mensen kunnen immers aan allerlei zaken verslaafd raken: drugs, alcohol, roken, medicijnen, maar ook aan gokken, games, werk, etcetera. De effecten van verslaving zijn vaak verstrekkend, zowel voor patiënten als hun omgeving. REQUIEM FOR A DREAM spreekt wat dat betreft boekdelen. Een verslaving werkt zowel geestelijk als lichamelijk. Stoffen als nicotine, heroïne en amfetamine grijpen bijvoorbeeld rechtstreeks in op de overdracht van signalen in het zenuwstelsel of de hersenen. Daardoor treden er veranderingen op. Ons lichaam went vervolgens aan de dagelijkse dosis van dit soort verbindingen en gaat letterlijk tegensputteren als de aanvoer stokt. Berucht is de ‘cold turkey’ van drugsverslaafden, en iedereen weet hoe fervente rokers eraan toe zijn als ze stoppen. Geestelijke verslaving kenmerkt zich door de voortdurende drang die mensen voelen om opnieuw een middel te gaan gebruiken. Volgens het Trimbos Instituut telt Nederland circa 30.000 mensen die verslaafd zijn aan harddrugs zoals heroïne en cocaïne, 800.000 mensen met alcoholproblemen en 600.000 mensen die chronisch slaap- en kalmeringsmiddelen gebruiken. De verslavingszorg in Nederland is grotendeels regionaal geregeld via instellingen als de Jellinek Kliniek (Amsterdam) of Novadic-Kentron (Brabant).
Ë Gek op pillen Bijna drie miljoen keer per jaar wordt in Nederland een recept uitgeschreven voor oxazepam. Daarmee staat het slaap- en kalmeringsmiddel op de tweede plaats in de Medicijnen Top-10, zo blijkt uit de jongste cijfers van de Stichting Farmaceutische Kengetallen. Een opvallende score, want oxazepam behoort tot de benzodiazepines, een medicijnenfamilie waarvan veel medici vinden dat het gebruik moet worden teruggedrongen vanwege de sterk verslavende werking. De praktijk is echter weerbarstig: huisartsen blijven vaak stilzwijgend herhalingsrecepten voorschrijven aan hun patiënten. Als het aan minister Klink ligt gaat dat veranderen. Toen begin 2008 bleek dat liefst driekwart van alle benzodiazepines ‘ongewenst chronisch’ wordt geslikt, heeft hij besloten de pillen vanaf 1 januari 2009 niet meer te vergoeden. Alleen patiënten met epilepsie, angststoornissen en bepaalde onbehandelbare psychiatrische klachten hoeven er vanaf die datum niet voor te betalen.
ËENDURING LOVE 10
MA 19 jan 2009 Ë 19.45 ‘Onverfilmbare roman van Ian McEwan verfilmd’, kopte NRC Handelsblad boven de recensie van ENDURING LOVE. Wie het gelijknamige boek van de beroemde Britse schrijver kent (in Nederland minder dubbelzinnig vertaald als ‘Ziek van liefde’) verwacht vervolgens het cliché der clichés: het boek was beter. Maar nee. Dat zou ook volkomen onterecht zijn, want de film is vooral anders dan het boek. Beide beginnen even overdonderend. Het jonge Britse stel Claire (Samantha Morton) en Joe (Daniel Craig, vlak vóór hij James Bond werd) is op een idyllisch plekje aan het picknicken als ze worden opgeschrikt door een luchtballon die dreigt te crashen. Dankzij snel ingrijpen van Joe en enkele omstanders lijkt de situatie onder controle. Maar dan gaat het alsnog mis en komt één van de helpers om het leven. Eenmaal thuis kampt Joe met een gigantisch schuldgevoel.
Wat ging er mis? En had hij het kunnen voorkomen? De problemen verergeren wanneer hij wordt benaderd door Jed (Rhys Ifans), één van de andere redders. Deze godsdienstwaanzinnige man blijkt verliefd op Joe en ontpopt zich als een regelrechte stalker. Hij weet zelfs een wig te drijven in de relatie tussen Joe en Claire. Ziedaar het dubbelzinnige van ENDURING LOVE, maar meer zullen we daar niet over verklappen. Stalking is vaak de drijvende kracht van slasher- en horrorfilms, maar vormt ook een geliefd thema voor serieuzere regisseurs. Denk maar aan een thriller als FATAL ATTRACTION. Hoewel het tweede deel van ENDURING LOVE zich zeker ook als thriller laat bekijken, blijft de film toch vooral een psychologisch drama. Met dank aan het scenario van Ian McEwan, die in zijn werk graag de rafelranden van relaties blootlegt.
Regie: Roger Michell, GB 2004. Met: Daniel Craig, Samantha Morton, Rhys Ifans e.a. 100 min
Ë EROTOMANIE Strikt genomen gaat ENDURING LOVE niet over stalking maar over erotomanie. Een bijzondere ziekte die ook bekend staat als het syndroom van Clérambault, vernoemd naar de Franse psychiater Gaëtan Gatian de Clérambault. In 1920 kreeg hij een volkomen verwarde vijftigjarige vrouw op zijn spreekuur; zij was net teruggekeerd uit Londen en bleek ervan overtuigd dat de Engelse koning George V heimelijk van haar hield. Dergelijke waanideeën zijn karakteristiek voor erotomane patiënten: zij denken plots dat een beroemd of hoog geplaatst figuur verliefd op hen is en een relatie wil aanknopen. Deze illusie kan zelfs ontstaan als er nog nooit contact is geweest. De waarneming van mensen met erotomanie raakt namelijk zó verstoord dat ze elk signaal van hun ‘liefdesobject’ uitleggen als avances. Wanneer de imaginaire partner vervolgens niet antwoord op de toenaderingen van de patiënt gaat het van kwaad tot erger en ontstaat stalking. Over de oorzaak van deze pathologische passie lopen de theorieën uiteen. De ene stroming houdt het op hersenbeschadigingen, de andere op een uitwas van de evolutie. Vast staat dat erotomanie vrij zeldzaam is. De Duitse psychiater Martin Brüne achterhaalde in 2001 wereldwijd amper 250 gevallen die sinds de jaren twintig waren beschreven. Een ‘zuivere’ Clérambault-patiënt blijkt al helemaal zeldzaam, want vaak is er ook sprake van andere psychiatrische stoornissen zoals schizofrenie of manische depressiviteit. Een berucht voorbeeld heeft trouwens een link met film: de man die in 1981 een moordaanslag pleegde op Ronald Reagan was ervan overtuigd dat hij daarmee indruk zou maken op actrice Jodie Foster.
11
Ë Hoofdkwartier van de waanzin Wie méér wil weten over erotomanie kan terecht bij de in 2006 verschenen bundel ‘Ontregelde geesten’ van Douwe Draaisma. De Groningse psycholoog en publicist beschrijft daarin een dozijn beroemde geestesziekten die allemaal vernoemd zijn naar hun ontdekker – waaronder Alzheimer, Parkinson, Korsakov en ook De Clérambault. Onder de kop ‘Het hoofdkwartier van de waanzin’ geeft hij een mooi inkijkje in de klassieke ziektegeschiedenissen, die de Fransman beschreef in ‘Les psychoses passionelles’. Ook gaat Draaisma dieper in op voorbeelden uit de literatuur en film, waaronder ENDURING LOVE.
ËSPIDER 12
MA 16 FEB 2009 Ë 19.45 SPIDER van David Cronenberg gaat over de zonderlinge veertiger Dennis Clegg, een man waarvan direct duidelijk is dat hij met zichzelf in de knoop zit. Hij beweegt vreemd, vertoont paranoïde gedrag en sluit zich bijna helemaal af van andere mensen. In het begin van de film komt Clegg aan in Londen en belandt hij in een pension, waar hij met stukjes touw een gigantisch web in zijn kamer knoopt. Dat deed hij als kind al, vandaar dat zijn moeder hem de bijnaam ‘Spider’ gaf. Net als die touwtjes zijn ook de verhaallijnen van SPIDER door elkaar heen geweven. Via een reeks flashbacks wordt duidelijk hoe het zover heeft kunnen komen met Clegg. We zien scènes uit zijn jeugd, maar ook scènes van gebeurtenissen waarbij hijzelf nooit aanwezig kan zijn geweest. Net als in THE MACHINIST lopen werkelijkheid, herinneringen en verbeelding dus door elkaar heen. Hoofdrolspeler Ralph Fiennes wekt bijna medelijden op als
de schizofrene Clegg. Maar ook de driedubbelrol van actrice Miranda Richardson mag er zijn: zij speelt én Clegg’s moeder én een prostituee én de eigenaresse van het pension waar hij verblijft. In het hoofd van Clegg worden al die personages één. Klinkt ingewikkeld misschien, dus daarom een tip van de Filmkrant: ‘De kijker moet niet geloven wat hij allemaal ziet, en vooral op de vele details en verdubbelingen letten.’ Toen SPIDER in 2002 uitkwam hielden de fans van Cronenberg hun hart vast. De horror- en undergroundspecialist (EXISTENZ, THE FLY, VIDEODROME) maakte immers plots een ‘normale’ film. Achteraf blijkt de Canadese regisseur toen definitief voor een nieuwe route te hebben gekozen. Een route waarmee hij een heel nieuw publiek aanboorde, terwijl filmcritici hem in de armen sloten. Zijn recente films A HISTORY OF VIOLENCE en EASTERN PROMISES werden enthousiast ontvangen – net als SPIDER trouwens.
Regie: David Cronenberg, Fr/Ca/GB 2002. Met: Ralph Fiennes, Miranda Richardson, Gabriel Byrne e.a. 98 min.
Ë schizofrenie Het hoofdpersonage van SPIDER kampt met allerlei psychische problemen, waaronder een Oidipus-complex en schizofrenie. ‘Een gespleten geest’, zoals de letterlijke vertaling luidt. In tegenstelling tot wat veel mensen lijken te denken is dat iets heel anders dan een gespleten of meervoudige persoonlijkheid. Belangrijkste kenmerk van schizofrenie zijn psychoses, die gepaard gaan met een verstoorde blik op de werkelijkheid (waanbeelden, hallucinaties), gedragsstoornissen en een ontregeld denkpatroon. Je zou schizofrenie kunnen beschouwen als een soort kortsluiting in de hersenen, waarbij de samenhang verdwijnt tussen iemands waarnemingen, gedachten en emoties. Naar schatting lijdt 1 op de 100 mensen aan de aandoening, ofwel omgerekend 160.000 Nederlanders. De ernst van hun klachten wisselt van persoon tot persoon. De behandeling van schizofrenie stoelt op drie pijlers: medicijnen, psychotherapie en goede maatschappelijke begeleiding bij de reïntegratie in de maatschappij. Veel patiënten hebben baat bij antipsychotica. Deze middelen blokkeren in de hersenen de werking van zogeheten neurotransmitters, boodschappermoleculen die zorgen voor de overdracht van prikkels tussen zenuwcellen. Door die prikkels te remmen verminderen de klachten. De eerste generatie antipsychotica greep in op het boodschappermolecuul dopamine, de tweede generatie beïnvloedt zowel dopamine als serotonine (een andere neurotransmitter). Helaas hebben antipsychotica wel een keerzijde: ernstige of minder ernstige bijwerkingen, zoals sufheid, stijfheid en gewichtsproblemen, of zelfs epilepsie en een verminderde afweer.
13
Ë DARK, DARKER, DARKO Er zou met gemak een complete reeks gevuld kunnen worden met recente schizofrenie-films. Oscarwinnaar A BEAUTIFUL MIND uit 2002 bijvoorbeeld, of Jane Campions ontroerende AN ANGEL AT MY TABLE uit 1990. De hipste is misschien wel DONNIE DARKO, een film die in 2001 in de VS aan de man werd gebracht met de briljante slogan ‘Dark, darker, Darko’. Het Amerikaanse popcornpubliek lustte het duistere debuut van de toen 27-jarige Richard Kelly echter niet. In Europa bereikte de hallucinerend mooie film wél een cultstatus en vergeleek men de regisseur meteen maar met David Lynch. Dat was helaas iets te vroeg gejuicht: in zijn tweede film SOUTHLAND TALES (2006) bleek Kelly zelf het spoor compleet bijster.
ËWILBUR WANTS TO KI 14
MA 16 mrt 2009 Ë 19.45 Het lijkt nogal ongepast, een komedie maken over zelfmoord. Maar het kan wel degelijk, zo bewijst de Deense regisseur Lone Scherfig met WILBUR WANTS TO KILL HIMSELF. Haar film gaat over de ‘manisch suïcidale’ Wilbur, die de ene zelfmoordpoging na de andere onderneemt. Tevergeefs. Het is zelfs zó erg met Wilbur gesteld dat de suïcide-praatgroep in de psychiatrische inrichting hem uitspuugt. Want wil Wilbur eigenlijk wel écht dood? De vraag stellen is hem beantwoorden. Toch trekt Wilbur voor zijn eigen veiligheid in bij zijn broer Harbour, die in het centrum van Glasgow een winkel met tweedehands boeken runt. Daar ontspint zich een mooie vierhoeksverhouding tussen Wilbur, Harbour, vaste klant Alice en haar dochtertje Mary. Of eigenlijk een vijfhoeksverhouding, want doordat Wilbur psychisch langs pieken en dalen scheert moet hij ook contact blijven houden met zijn psychiater Horst. Vanaf dat moment is WILBUR WANTS TO KILL HIMSELF eigenlijk
vooral een romantische komedie. Maar wel eentje met een zwart randje, want de dood ligt voortdurend op de loer. Zo’n film is op het lijf geschreven van Lone Scherfig, die eerder de bewierookte Dogma-film ITALIAN FOR BEGINNERS draaide. Ook haar zelfmoordfilm ontving veel lof. ‘WILBUR WANTS TO KILL HIMSELF ontroert en is komisch, in een perfecte balans tussen wrange observaties en karikaturale overdrijving’, schreef de Volkskrant bijvoorbeeld. Anders dan je zou verwachten worden niet zozeer de patiënten als karikaturen neergezet, maar vooral de hulpverleners. Met name Horst, heerlijk overthe-top gespeeld door de Deense ster Mads Mikkelsen. Hij laat zien dat ook psychiaters in nood kunnen komen. Dat Scherfig de film juist in Glasgow schoot zal geen toeval zijn. De grauwe Schotse stad heeft één van ’s werelds mooiste begraafplaatsen, de Victoriaanse Glasgow Necropolis vol gothische graftombes en kruizen. In een film over de dood mogen die natuurlijk niet ontbreken.
Regie: Lone Scherfig, De/GB/Zw/Fr 2003. Met: Jamie Sives, Mads Mikkelsen, Shirley Henderson e.a. 111 min.
ILL HIMSELF 15
Ë ZELFMOORD Volgens het CBS plegen er in Nederland elke dag gemiddeld vier mensen zelfmoord. In totaal gaat het om bijna 1600 slachtoffers per jaar – twee keer zoveel als het aantal verkeersdoden. Onder volwassenen van 25 tot 45 jaar is zelfmoord al jaren de belangrijkste doodsoorzaak. Ontluisterende statistieken, die in 2007 nog eens gesterkt werden door het Trimbos Instituut. Uit onderzoek van dit instituut bleek dat jaarlijks 410.000 Nederlanders zich zó down voelen dat ze soms zelfmoord overwegen; 94.000 doen vervolgens daadwerkelijk een poging, waarvan ongeveer twee procent slaagt. Hoewel er in verschillende culturen anders wordt gedacht over zelfmoord, geldt het in de westerse wereld als een geeste lijk gezondheidsprobleem. De oorzaken lopen sterk uiteen, maar in meer dan de helft van de suïcidegevallen is het slachtoffer depressief. Vaak spelen meerdere factoren een rol, waaronder persoonlijkheidsstoornissen, een ongeneeslijke ziekte of psychosociale problemen zoals een scheiding. Om een (nieuwe) zelfmoordpoging te voorkomen is goede zorg cruciaal; vaak is zo’n behandeling gebaseerd op psychotherapie en medicatie. Bij de hoofdpersoon van WILBUR WANTS TO KILL HIMSELF is de diagnose overigens snel gesteld: hij is niet suïcidaal maar parasuïcidaal, zoals psychiaters het noemen. Wilburs mislukte zelfmoordpogingen lijken in de eerste plaats een noodkreet en een roep om aandacht. Overigens is de grens tussen suïcide en parasuïcide niet altijd even scherp. Parasuïcide komt onder andere voor bij mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis.
Ë Luchtig over de dood Net als Lone Scherfig maakte ook de Amerikaanse regisseur Sofia Coppola een luchtige film over zelfmoord: THE VIRGIN SUICIDES uit 2000, die vorig jaar werd vertoond in de reeks over Film en Psychiatrie. Anders dan WILBUR loopt die film helemaal niet goed af: vier tienerzusjes slaan vlak na elkaar de hand aan zichzelf om te ontsnappen aan de repressieve opvoeding van hun overbezorgde ouders. Een verhaal om heel triest van te worden, maar dankzij prachtige beelden en een sublieme soundtrack wist Coppola van dit loodzware thema toch een lichte film te maken.
ËL’AdvERSAIRE 16
MA 20 apr 2009 Ë 19.45 L’ADVERSAIRE (‘De tegenstander’) is gebaseerd op het waargebeurde verhaal van de Franse pseudo-arts Jean-Claude Romand, die in 1993 gearresteerd werd nadat hij zijn vrouw, kinderen en ouders had vermoord. Romand bleek bijna twintig jaar lang een dubbelleven te hebben geleid: iedereen dacht dat hij als arts in Génève werkte, maar in werkelijkheid had hij helemaal geen baan. Hij bracht al die jaren doelloos door – voornamelijk rijdend of slapend in zijn auto. Geld kreeg hij via list en bedrog binnen door voor familie en vrienden grote sommen zogenaamd te beleggen. Toen één van zijn schuldeisers die fraude doorzag sloegen bij Romand de stoppen door. Een bizarre geschiedenis, die mogelijk bekend in de oren klinkt. Want een klein jaar vóór L’ADVERSAIRE kwam in 2001 L’EMPLOI DU TEMPS uit van Laurent Cantet. Die bewerkte hetzelfde thema tot een schrijnende film over een ontslagen
bedrijfsconsultant, waarmee het uiteindelijk trouwens weer goed komt. Zoniet bij regisseur Nicole Garcia. Zij volgt nauwgezet het werkelijke verhaal – of beter de bewerking die de Franse romanschrijver Emmanuel Carrere ervan maakte. Het resultaat is een bijzonder beklemmende film vol flashbacks en flashforwards. Een thriller haast, waarbij je vanaf de eerste scène al de spanning voelt van een fatale afloop. Hoofdrolspeler Daniel Auteuil zie je hoe langer hoe verder afglijden in de diepe leegte van zijn leugens. Wanneer hij de bodem heeft bereikt zie je de psychose toeslaan, wat door de Franse topacteur beangstigend knap wordt gespeeld. Auteuil is zó indringend dat je wordt meegezogen in zijn wanhoop. Als kijker blijf je daardoor met een verpletterend gevoel achter en ben je tegelijkertijd verbaasd dat zijn hele omgeving zich zo lang om de tuin heeft laten leiden. Ongelofelijk, maar waar.
Regie: Nicole Garcia, Fr/Zw/Sp 2002. Met: Daniel Auteuil, Géraldine Pailhas e.a. 129 min.
17 Ë PSEUDOLOGIA FANTASTICA Iedereen liegt weleens, maar slechts weinig mensen geloven ook in hun eigen leugens. Dat is wel het geval bij patiënten die lijden aan pseudologia fantastica ofwel dwangmatig liegen. Het bijzondere van deze ziekte is dat pathologische leugenaars niet alleen uitgebreid vertellen over hun (grootheids)fantasieën, maar dat ze er ook naar handelen. In extreme gevallen – zoals in L’ADVERSAIRE – weten patiënten zelfs heel overtuigend een compleet fantasieleven te creëren en zowel hun omgeving als zichzelf langdurig voor de gek te houden. Hoewel dit ziektebeeld al in 1891 voor het eerst in de medische vakliteratuur werd beschreven, tasten psychiaters nog steeds in het duister over de precieze oorzaak. De afgelopen vijftien jaar hebben studies echter een tipje van de sluier opgelicht: zo blijken patiënten met pseudologia fantastica soms afwijkingen te hebben in hun centrale zenuwstelsel of hun hersenen. Bijvoorbeeld in de thalamus, een soort schakelstation in de tussenhersenen dat alle informatiestromen binnen ons brein in goede banen moet leiden. Dwangmatig liegen is vaak een uitvloeisel van een andere psychiatrische aandoening, zoals een borderline persoonlijkheidsstoornis of het Munchausen syndroom. Patiënten met dit laatste syndroom wenden telkens opnieuw een ziekte voor om persoonlijke aandacht te krijgen van een dokter of hulpverlener.
Ë Woekeren met de waarheid Voor filmmakers blijft pseudologia fantastica een dankbaar onderwerp. Vlak na L’ADVERSAIRE werd in 2003 bijvoorbeeld ook SHATTERED GLASS gemaakt, naar het waargebeurde verhaal van de Amerikaanse journalist Stephen Glass. Drie jaar lang wist deze verslaggever steeds spectaculairdere verhalen uit zijn duim te zuigen voor het opinieweekblad ‘The New Republic’. Nadat hij door de mand was gevallen ging Glass in therapie, voltooide een rechtenstudie en schreef hij vervolgens het boek ‘The fabulist’ (‘de fantast’) over... een jonge frauderende journalist. Een scenarioschrijver had het zo niet durven bedenken.
Ë DE PSYCHIATERS 18
Enduring love
Ë Reinier van Arkel groep De Reinier van Arkel groep huist deels in het oudste bestaande psychiatrische ziekenhuis van Nederland, aan het Hinthamereinde in Den Bosch. Daar ontstaat al in 1442 een klein gesticht, gefinancierd uit de erfenis van Bosschenaar Reinier van Arkel die geld nalaat voor de verzorging van ‘zes arme sinneloze mensen’. Tot begin negentiende eeuw groeit het ziekenhuis bescheiden naar een capaciteit van 60 patiënten. Vanaf 1811 maakt de inrichting deel uit van de zogeheten Godshuizen, een koepel die dan meerdere gezondheidsinstellingen in Den Bosch bestuurt. Na de invoering van de Krankzinnigenwet in 1840 neemt het aantal bedden explosief toe: in 1870 telt de overbevolkte kliniek in de binnenstad 700 psychiatrische patiënten. Rond die tijd gloort het inzicht dat deze patiënten ook buiten de stad tot rust kunnen komen, waarna in 1885 een dependance wordt opgericht op landgoed Voorburg in Vught. In 1990 fuseren beide instellingen officieel tot één ziekenhuis, dat in 1998 met de plaatselijke Riagg en Ribw opgaat in de GGz ‘s-Hertogenbosch. Sinds 2006 heet deze bundeling de Reinier van Arkel groep, een gespecialiseerde instelling die een breed palet van psychische, psychiatrische en psychosociale zorg bestrijkt. De groep biedt diagnostiek, behandeling, begeleiding, preventie en voorlichting – zowel bij kinderen, volwassenen als ouderen.
Paul van Dongen (1945) werkt al dertig jaar als psychiater, thans binnen een eigen praktijk in Den Bosch. Daarvoor was hij onder meer verbonden aan het psychiatrische ziekenhuis Coudewater in Rosmalen en werkte hij veel samen met de Reinier van Arkel groep. Hij is niet alleen gespecialiseerd in angststoornissen en depressies, maar ook in de ‘biologische’ psychiatrie. Daaronder valt bijvoorbeeld de behandeling van gedragsproblemen door een verstoord dagnachtritme. De Brabantse psychiater was één van de eersten in Nederland die bij deze groep patiënten licht- en slaaponthoudingstherapie voorschreef. Behalve psychiater is Paul van Dongen ook een groot filmliefhebber én filmkenner. Al sinds zijn studententijd in de jaren zestig kijkt hij naar films – soms wel drie per week. In zijn bagage zitten dan ook alle klassiekers van Antonioni, Bergman, Buñuel, Fellini, Truffaut, Tarkovsky, Kieslowski, enzovoorts. Maar ook de nieuwe generatie regisseurs volgt hij op de voet. Pieter-Jan Carpentier (1956) werd geboren in Vlaanderen, maar woont en werkt sinds 1984 in Nederland. Hij is als psychiater verbonden aan de Reinier van Arkel groep, waar hij op de ADHD-polikliniek voor volwassen nauw betrokken is bij de diagnostiek en behandeling van patiënten met deze gedragsstoornis. Daarnaast werkt hij sinds 1998 als consulent/psychiater bij Novadic-Kentron, een netwerk voor verslavingszorg in Noord-Brabant. Net als Paul van Dongen heeft ook Pieter-Jan Carpentier een grote voorliefde voor de betere films, die volgens hem een levendige illustratie zijn van de diversiteit van het menselijk gedrag.
Ë tijden + prijzen Aanvang: 19.45 uur Elke voorstelling begint met een inleiding en wordt afgesloten met een discussie en vragenronde. Vanwege de lengte van de filmavonden geldt voor de cyclus ‘Film en Psychiatrie’ een speciale toegangsprijs van 12,50 euro (10 euro met VF*pas). Je kunt tot 15 september 2008 ook een passe-partout voor 7 avonden kopen à 70 euro (52,50 euro met VF*pas). Inschrijven via www.verkadefabriek.nl onder ‘filmcursussen’.
Ë Kaarten + regels Kaartverkoop: online via www.verkadefabriek.nl of aan de kassa van de Verkadefabriek. Reserveren: 073 6 81 81 60 (tussen 11 en 19 uur, za vanaf 13 uur). Gereserveerde kaarten dien je binnen 7 dagen af te halen. Kaarten kunnen tot uiterlijk 2 dagen voor de voorstelling à e 2,50 worden geruild. Neem bij bezoek je VF*Pas mee, anders kunnen we je geen korting geven! De Verkadefabriek is dagelijks open vanaf 11 uur; de kassa vanaf 13 uur. Je kunt betalen met je pinpas. Bezoekers die te laat komen, kunnen we na aanvang van de film helaas niet meer toelaten in de zaal. In de Verkadefabriek gelden de Algemene Bezoekersvoorwaarden VSCD.
Ë Sponsors De Verkadefabriek wordt structureel ondersteund door de Gemeente ‘s-Hertogenbosch en ontvangt programmabijdragen van FPPM (t.b.v. Fabrikaat), Provincie NoordBrabant en Actieplan Cultuurbereik. Met dank aan Hermes Business Netwerk. Facilitaire sponsor: Tribal Internet Solutions.
Ë verkadefabriek Laat je verrassen, maak het mee. In de Verkadefabriek is iedere dag iets te doen. Theater, film, eten en drinken. Festivals, debatten, kinderactiviteiten, feesten. Telkens anders, nooit voor de hand liggend, altijd weer inspirerend. En voor iedereen. De Verkadefabriek huist sinds 2004 in de voormalige koekjesfabriek van Verkade, die na meer dan tien jaar leegstand werd verbouwd tot ontmoetingsplek voor jong en oud. Natuurlijk met behoud van de oorspronkelijke uitstraling van de fabriek. Met ruim 150.000 bezoekers per jaar is de Verkadefabriek inmiddels hét boegbeeld van cultureel Den Bosch.
Ë Colofon Programmering: Ilona van Heeckeren, Verkadefabriek Samenstelling en tekst: Arthur van Zuylen, Gouda Publiciteit: Bas Witte, Verkadefabriek Opmaak: Frans Koeman, Zoetermeer Basisontwerp: ankerxstrijbos, Utrecht Zet- en drukfouten en prijswijzigingen voorbehouden VERKADEFABRIEK BOSCHDIJKSTRAAT 45, 5211 VD ‘S-HERTOGENBOSCH 073 6818160
[email protected] WWW.VERKADEFABRIEK.NL
19
MA 15 SEP 2008 19.45
DER KRIEGER UND DIE KAISERIN Tom Tykwer, 2000 Ë posttraumatische stress
MA 20 OKT 2008 19.45
THE MACHINIST Brad Anderson, 2004 Ë slapeloosheid
MA 17 NOV 2008 19.45
REQUIEM FOR A DREAM Darren Aronofsky, 2000 Ë verslaving
MA 19 JAN 2009 19.45
ENDURING LOVE Roger Michell, 2004 Ë stalking
MA 16 FEB 2009 19.45
SPIDER David Cronenberg, 2002 Ë schizofrenie
MA 16 MRT 2009 19.45
WILBUR WANTS TO KILL HIMSELF Lone Scherfig, 2003 Ë zelfmoord
MA 20 APR 2009 19.45
L’ADVERSAIRE Nicole Garcia, 2002 Ë pseudologia fantastica
Elke film wordt om 19.45 uur voorafgegaan door een inleiding van psychiaters Pieter-Jan Carpentier en Paul van Dongen, beiden verbonden aan de Reinier van Arkel groep in Den Bosch/Vught. Na de voorstelling is er een korte pauze, waarna de twee psychiaters nog een nabespreking met vragenronde houden. MEER INFO: Ë WWW.VERKADEFABRIEK.NL Ë WWW.FILM-EN-PSYCHIATRIE.NL Ë WWW.RVAGROEP.NL
kijk voor films, kaartjes en laatste nieuws op www.verkadefabriek.nl
Programma Film en Psychiatrie
