Fig. 1: IJskelder in Eerde, gebouwd in 1860 en gerestaureerd in 1985, bedekt met zand en rondom aangeplant (foto auteur)

2010-2011 IJskelders in Salland Een inventarisatie van 10 ijskelders

Masterscriptie Archeologie Rijksuniversiteit Groningen J. W. Bembom S1563831

Veldwerkrapport 2010-2011 (bijlage Masterscriptie)

Email: [email protected] 1 Maart 2011

Fig. 1: IJskelder in Eerde, gebouwd in 1860 en gerestaureerd in 1985, bedekt met zand en rondom aangeplant (foto auteur).

“Niet alleen dat bewaarplaatsen van ijs dienen tot voordeel en veraangenaming van het leven, daar ze ons in staat stellen vele dranken en voedingsmiddelen gedurende het meer warme jaargetijde, te kunnen bewaren of verduurzamen, maar zij kunnen tevens dienstbaar gemaakt worden tot het bewaren (in stand houden) onzer gezondheid. Bij vele ziekten van ontstekende aard is toch het ijs, of de daardoor verkregen verkoelende drank een heilzaam middel, en heeft reeds menig lijder van een anders zekeren dood gered. Het nut van dergelijke inrichtingen is dan ook boven alle twijfel verheven (Duursma, 1880).

2

Voorwoord

Dit veldwerkrapport is een aparte bijlage bij de masterscriptie “IJskelders in Salland, een inventarisatie van 10 ijskelders”. Het veldwerk heeft in de zomermaanden van 2010 en 2011 plaatsgevonden. Een woord van dank gaat uit naar dr. C. P. J. van der Ploeg voor zijn colleges Cultureel Erfgoed in 2008 en dr. J. E. A. Kroesen van de faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap voor zijn colleges Middeleeuwse Kerken in Groningen die ik in 2009 met veel interesse heb gevolgd. De opgedane kennis in de colleges Cultureel Erfgoed en Middeleeuwse Kerken in Groningen vormden de basis voor het bouwtechnische gedeelte van mijn onderzoek. Dr. J. M. Bos gaf mij een duwtje in de rug om dit onderzoek te starten. Een woord van dank gaat uit naar mijn begeleiders: prof. dr. D. C. M. Raemaekers, hoogleraar pre- en protohistorie aan de Rijksuniversiteit Groningen en directeur van het onderzoeksinstituut GIA; drs. A. Nieuwhof, archeologe en promovendus aan de RuG/GIA, voor haar waardevolle tips en kritisch commentaar; drs. Th. J. Wit, archeoloog, kunsthistoricus en bouwkundige voor de goede samenwerking in het veld.

Ommen, maart 2011

3

Inhoudsopgave

1. Overzicht ................................................................................................................................ 5 2. Inleiding veldwerkrapport ...................................................................................................... 6 3. Inventarisatie van 10 ijskelders in Salland ............................................................................. 8 3.1 IJskelder Eerde ................................................................................................................. 9 3.2 IJskelder Het Laar ........................................................................................................... 13 3.3 IJskelder van De Ommerschans ..................................................................................... 17 3.4 IJskelder Vilsteren .......................................................................................................... 22 3.5 Vleermuiskelder Den Aalshorts...................................................................................... 27 3.6 IJskelder Windesheim..................................................................................................... 30 3.7 IJskelder Het Nijenhuis .................................................................................................. 35 3.8 IJskelder De Gelder ........................................................................................................ 39 3.9 IJskelder Nieuw Rande ................................................................................................... 44 3.10 IJskelder Schoonheten .................................................................................................. 54 3.11 Voormalige ijskelder Rechteren ................................................................................... 57 4. Bijlagen ................................................................................................................................ 59

4

1. Overzicht Een inventarisatie van 10 ijskelders ijske in Salland

Eerde

Windesheim

Het Laar

De Ommerschans

Het Nijenhuis

Vilsteren

De Gelder

Nieuw Rande

Den Aalshorst

Schoonheten

Afb. 1. Foto’s van de 10 ijskelders in Salland.

Eerde

Windesheim

Het Laar

Het et Nijenhuis Nijenhu

De Ommerschans

De Gelder

Vilsteren

Nieuw Rande

Den Aalshorst

Schoonheten

Afb. 2. Tekeningen van de 10 ijskelders in Salland.

5

2. Inleiding veldwerkrapport Het onderzoek van de ijskelders in Salland heeft in de zomermaanden van 2010 en 2011 plaatsgevonden.1 De kelders zijn getypeerd, ingemeten, gefotografeerd en geïnspecteerd op onderhoud en beschadigingen. Bij één kelder (Windesheim) is gedeeltelijk (op) gegraven om een goede reconstructietekening te maken en bij een andere kelder (Nieuw Rande) is de restauratie op de voet gevolgd.2 Voor iedere kelder is een waarderingstabel aangemaakt.

Waarderingstabellen De waarderingstabellen hebben de volgende indeling: •

naam van het object

•

data van opname/veldwerk

•

oriëntatie en ligging

•

bouwjaar

•

onderdelen

•

typologie auteur

•

monumentnummer

•

huidige staat

•

opmerkingen: restauratie en bijzonderheden

•

algemene conclusie (waardering)

•

aanbevelingen

•

tekeningen van de ijskelder (niet op schaal)

•

afbeeldingen (foto’s) van de ijskelder

Typologie De typologie van de auteur volgt de indeling van Reinink en Vermeulen op hoofdtypen, maar brengt een verfijning aan, die wordt weergegeven door een toevoeging van een Romeins cijfer I t/m V. Bij het type 3 wordt de hoofdruimte met cirkelvormige basis afgedekt met een bakstenen koepelgewelf. Het Romeinse cijfer achter het hoofdtype geeft vervolgens een verdere diversificatie aan; 3-I = met diepe ijsput, 3-II = met ondiepe ijsput, 3-III = met 1

In de overige tijd van het jaar was dit mogelijk vanwege de beschermde vleermuizen die er overwinteren.

2

Archeologische opgraving van de ijskelder van Windesheim onder leiding van en in samenwerking met Th. J. Wit (juni 2011) en restauratie ijskelder Nieuw Rande in 2010 en 2011.

6

zadeldak, 3-IV = met rustieke veranda en 3-V = met quadrantportaal. Type 1, 2, 4 en 5 komen in het onderzoek te weinig voor om een diversificatie aan te brengen. Door een verfijning aan te brengen binnen hoofdtype 3, kunnen ijskelders beter met elkaar vergleken worden.

Opmerkingen: restauratie en bijzonderheden Onder opmerkingen in de waarderingstabel wordt aangegeven of de ijskelder in het verleden gerestaureerd is (voor zover bekend). Bijzondere kenmerken worden aangestipt.

Algemene conclusie De algemene conclusie (waardering) is een objectieve beoordeling van de auteur en kent de volgende gradaties: uitstekend, goed, matig, slecht en zeer slecht.

Aanbevelingen Aandachtspunten zijn opgenomen om maatregelen te nemen ten aanzien van het behoud van de ijskelders in Salland.

Extra vermelding van de ijskelder van Kasteel Rechteren Voor de volledigheid wordt een extra vermelding gemaakt van de niet meer bestaande ijskelder van Kasteel Rechteren (zie 3.11 p. 54-55). Deze ijskelder is niet opgenomen in de tabellen 1A en 1B (zie bijlagen). Er zijn te weinig gegevens over de ijskelder bekend.

Bijlagen In de bijlagen zijn twee tabellen opgenomen met een overzicht van alle kenmerken van de ijskelders in Salland (tabel 1A en 1B). In de bijlagen zijn ook twee reconstructietekeningen opgenomen van de ijskelder van Windesheim. De tekeningen (langsdoorsnede en grondplan) kunnen dienen als basisontwerp voor restauratie van de unieke ijskelder van Landgoed Windesheim.

7

3. Inventarisatie van 10 ijskelders in Salland In dit rapport zijn de volgende ijskelders geïnspecteerd, geïnventariseerd en gefotografeerd: 1. ijskelder Eerde, gemeente Ommen 2. ijskelder Het Laar in ambt Ommen, gemeente Ommen 3. ijskelder Ommerschans in Balkbrug, gemeente Ommen 4. ijskelder Vilsteren, gemeente Ommen 5. ijskelder Den Aalshorst, gemeente Dalfsen 6. ijskelder Windesheim, gemeente Zwolle 7. ijskelder Het Nijenhuis, Heino/Wijhe, gemeente Olst-Wijhe 8. ijskelder De Gelder, bij Heino, gemeente Olst-Wijhe 9. ijskelder Nieuw Rande te Diepenveen, gemeente Deventer 10. ijskelder Schoonheten, gemeente Raalte

Fig. 33. De tien ijskelders in Salland, genummerd van 1 t/m 10 en in nummervolgorde beschreven.

8

3.1 IJskelder Eerde

Huidige staat, opmerkingen en waardering Datum opname:

11.05.2010 25.06.2010 12.04.2011

Naam:

IJskelder van Eerde

Adres:

Nabij Meertjesweg 1, 7731PJ Ommen

Bouwjaar:

1860

Onderdelen:

Frontmuur met deur Sluis met tongewelf IJsput met koepelgewelf

Type:

3 (type auteur 3-I)

Monumentnummer:

3258

Metselwerk: Frontmuur

goed

Portaal

goed

Koepelgewelf

goed

IJsput

goed

Natuursteen:

goed

Dekking:

goed

Houtwerk:

matig

Schilderwerk:

redelijk

IJzerwerk:

redelijk

Opmerkingen De ijskelder is in1985 gerestaureerd. De huidige staat van de ijskelder is goed. De toegangsdeur geeft problemen bij het openen vanwege roestvorming bij de gesmede duimen en hengen. De deur klemt door de relatieve hoge vochtigheidgraad in de kelder. De tweede deur met toegang tot het koepelgewelf is licht beschadigd. De muren van het tongewelf in de sluis zijn bij de restauratiewerkzaamheden in 1985 bewust niet volgevoegd vanwege de vleermuizen die in deze voegen overwinteren. Algemene conclusie: goed. Aanbevelingen: 1. Onderhoud deuren. 2. Onderhoud hang- en sluitwerk. 9

Tekening auteur

Fig. 35. IJskelder van Eerde: langsdoorsnede en grondplan van de ijskelder (zie voor maten bij de beschrijving van de ijskelder).

IJskelder van Eerde (foto’s auteur).

Afb. 35 a. Vooraanzicht ijskelder van landgoed Eerde. Afb. 35 b. Frontmuur zijaanzicht.

10

Afb. 35 c. Sluis met tongewelf afgedekt en 2e poort.

Afb. 35 e. IJsput met koepelgewelf.

Afb. 35 g. Koepelgewelftop.

Afb. 35 d. Voegwerk tongewelf.

Afb. 35 f. Bodem van de ijsput.

Afb. 35 h. Houten rooster op de vloer ijsput.

11

Afb. 35 i. Gegalvaniseerde trap.

Afb. 35 j. Gebruikt materiaal, voegwerk en afmeting.

Afb. 35 k. Sluis met zicht op entree.

Afb. 35 m. Gewelfaanzet nabij 2e deur naar ijsput. 3

Afb. 35 l. Binnenkant toegangsdeur.

Afb. 35 n. Schanier 2e deur; op het kozijn een aangebrachte duim met heng.

3

Het is mogelijk dat de achttiende eeuwse put in 1860 is verhoogd en toen binnen een halfsteens dekmuur is aangebracht i.p.v. de aanwezigheid van een spouw.

12

3.2 IJskelder Het Laar

Huidige staat, opmerkingen en waarderingen Datum opname:

15.06.2010 13.09.2010 30.03.2011 10.05.2011

Naam:

IJskelder van het Laar

Adres:

Nabij Het Laar 4, 7731AV Ommen

Bouwjaar:

19e eeuw

Onderdelen:

Frontmuur met deur Sluis met tongewelf en trap IJsput met koepelgewelf

Type:

3 (type auteur 3-II)

Monumentnummer:

3240


goed

Portaal

goed

Koepelgewelf

goed

IJsput

goed

Natuursteen:

n.v.t.

Dekking:

goed

Houtwerk:

goed

Schilderwerk:

redelijk

IJzerwerk:

goed

Opmerkingen De ijskelder is in de jaren tachtig van de vorige eeuw gerestaureerd. De huidige staat van de ijskelder is goed. De toegangsdeur klemt door de relatieve hoge vochtigheidgraad in de kelder. De deur, die toegang geeft tot het tweede portaal, ontbreekt. De twee oorspronkelijk ijzeren poorten zijn niet (meer) aanwezig in de kelder. De ijskelder is in zeer goede conditie en wordt beschouwd als een van de gaafste ijskelders in Nederland. De ijskelder is van algemeen belang vanwege zijn ouderdom, als karakteristiek en functioneel 13

onderdeel van de buitenplaats en vanwege de functioneel-ruimtelijke samenhang met de andere onderdelen van de buitenplaats. Algemene conclusie: goed. Aanbevelingen: 1. Onderhoud deuren. 2. Herstel van de oorspronkelijke ijzeren poorten (deuren). Tekening auteur

Fig. 36. IJskelder van het Laar: langsdoorsnede en grondplan van de ijskelder (zie voor maten bij de beschrijving van de ijskelder).

2. IJskelder van het Laar (foto’s auteur, tenzij anders vermeld).

Afb. 36 a. IJskelder van het Laar (zijaanzicht).

Afb. 36 b. IJskelder van het Laar (front).

14

Afb. 36 c. Vulgat met deksel in kruin van het koepelgewelf.

Afb. 36 e. Koepelgewelftop met vulgat en ketting.

Afb. 36 g. Steenmaat (lengtemaat).

Afb. 36 d. Sluis met drie poorten (foto HKO).

Afb. 36 f. Steenmaat (hoogtemaat).

Afb. 36 h. Ringmuur met ketting vanuit gewelftop.

15

Afb. 36 i. Bodem ijsput met puinbed.

Afb. 36 j. IJsput met zoutafzetting door inwerking vocht.

Afb. 36 k. IJskelder van het Laar omstreeks 1900 (HKO Ommen).

16

3.3 IJskelder van De Ommerschans


16.07.2010 27.07.2010 03.08.2010 18.04.2011

Naam:

IJskelder van de Ommerschans

Adres:

Balkerweg 80, 7739 PT Ommerschans

Bouwjaar:

Ca. 1819

Onderdelen:

Frontmuur met deur Sluis met tongewelf IJskelder met tongewelf

Type:

4 (type auteur 4)

Monumentnummer:

3303


redelijk

Portaal

redelijk

Kelder

redelijk

Natuursteen:

redelijk

Dekking:

goed

Houtwerk:

matig

Schilderwerk:

matig

IJzerwerk:

matig

Opmerkingen Restauraties in het verleden uitgevoerd, zijn niet bekend. Er is wel onderhoud gepleegd. De huidige staat van de ijskelder geeft aandachtspunten. De beide toegangsdeuren in de houten kozijnen klemmen en lijden onder de hoge luchtvochtigheid in de kelder. De recentelijk aangebrachte binnenmuren voor vleermuizen verdelen de hoofdruimte in drie compartimenten en passen niet in het beeld van deze bijzondere ijskelder. De ijskelder van de Ommerschans met tongewelf wordt door het RCE, Kich en de Cultuurhistorische Atlas aangeduid als een ijskelder met een koepelgewelf, terwijl hier sprake is van een tongewelf. De juiste typering is een ijskelder van het type 4, met tongewelf. In Salland is deze ijskelder de enige kelder met 17

een tongewelf en daarom zeer bijzonder. De ontluchtingsgaten, gemaakt van gresbuizen, zijn vermoedelijk later toegevoegde elementen en zijn met cement en aarde gedicht. Algemene conclusie: matig. Aanbevelingen: 1. Onderhoud deuren. 2. Onderhoud hang- en sluitwerk. 3. Recent aangebrachte binnenmuren verwijderen. 4. Ontluchtingsgaten (gresbuizen) verwijderen of herstellen. 5. Scheurvorming bij gewelfankers repareren. 6. Een plan van aanpak voor gehele restauratie is gewenst (punt 1 t/m 5). 7. Een correcte vermelding in het register van de RCE is gewenst. Tekening auteur

Fig. 37 Situatieschets van de ijskelder van de Ommerschans: langsdoorsnede en grondplan van de ijskelder(zie voor maten bij de beschrijving van de ijskelder).

IJskelder van de Ommerschans (foto’s auteur).

Afb. 37 a. IJskelder van de Ommerschans.

Afb. 37 b. Zicht op het portaal.

18

Afb. 37 c. Reparatiewerkzaamheden april 2011.

Afb. 37 e. Portaal/entree, scheurvorming in frontmuur.

Afb. 37 g. Portaal/entree, klinkers op bodem.

Afb. 37 d. Zicht op portaal van binnenuit.

Afb. 37 g. Detail portaalreparatie.

Afb. h. Tongewelf met dichtgemaakte ventilatieronding .

19

Afb. 37 i. Beeindiging toegevoede muur nabij het tongewelf. Afb. 37 j. Doorgang in later toegevoegde muur.

Afb. 37 k. Gewelfanker met scheurvorming in de muur (zuidwest).

Afb. 37 l. Gewelfanker met sporen van recent voegwerk (zuidoost).

Afb. 37 m. Detail: gewelfanker en bevestiging (zuidoost). Afb. 37 n. Gewelfanker, parallel aan muur (zuidwest).

20

Afb. 37 o. Ventilatiegat, volgelopen met zand.

Afb. 37 p. Detail: ventilatie (gres)buis.

21

3.4 IJskelder Vilsteren


14.05.2010 9.06.2010 14.04.2011

Naam:

IJskelder van Vilsteren

Adres:

Vilsterseweg 16, 7734 PD Vilsteren nabij het Huis Vilsteren

Bouwjaar:

1865

Onderdelen:

Frontmuur met deur Sluis met troggewelf IJsput met koepelgewelf

Type:

3 (type auteur 3-II)

Monumentnummer:

niet opgenomen als monument


goed

Portaal

goed

Koepelgewelf

goed

IJsput

goed

Natuursteen:

n.v.t.

Dekking:

goed

Houtwerk:

goed

Schilderwerk:

goed

IJzerwerk:

goed

Opmerkingen De ijskelder en de directe omgeving zijn volledig gerestaureerd en hersteld in 2005. De ijskelder maakt deel uit van een ensemble en wordt niet afzonderlijk beschreven in het register van de RCE. Er zijn tot op heden (2011) geen vleermuizen in de kelder waargenomen. De huidige staat van de ijskelder is goed. Algemene conclusie: uitstekend. Aanbeveling: 1. Een separate vermelding in het register van de RCE is gewenst. Tekening (Th. J. Wit met bewerking auteur). 22

Fig. 39 Situatieschets van de ijskelder er van Vilsteren: grondplan en langsdoorsnede angsdoorsnede van de ijskelder (zie voor maten bij de beschrijving van de ijskelder).

IJskelder van Vilsteren (foto’s auteur, tenzij anders vermeld)

Afb.. 39 a. Deels ontgraven ijskelder vanuit het oosten (Th. J. Wit). Afb. 39 b. Vanuit het noorden ( Th. J. Wit).

23

Afb. 39 c.. Bouwspoor ingangmuur bij toegang (Th. J. Wit).

Afb. 39 d.. Ontgraven ijskelder (Th. J. Wit).

Afb. 39 e.. Gang en bakstenen vloer nabij na binnenring (Th. J. Wit). Afb. 39 f.. Mortelresten op muur (Th. J. Wit).

24

Afb. 39 g. Restauratie van koepel met behulp van een formeel Afb. 39 h. Ringmuur van de ijsput. (Salbam Bouw B.V. Vilsteren).

Afb. 39 i. Sluis/gang in aanbouw (Salbam ).

Afb. 39 k. IJskelder, voltooid in 2005 (Salbam).

Afb. 39 j. Zijaanzicht sluis/gang in aanbouw (Salbam ).

Afb. 39 l. IJskelder met toegang op het zuiden, 2010.

25

Afb. 39 m. IJskelder Vilsteren, vooraanzicht 2010.

Afb. 39 n. Zicht op de sluis/gang met niveauverschil.

Afb. 39 o. Koepelgewelf zonder vulgat.

Afb. 39 p. Houten rooster op lage ringmuur van de ijsput.

Afb. 39 q. Troggewelf van sluis met open voeg.

Afb. 39 r. Metselverband van zijmuur gang of sluis.

26

3.5 Vleermuiskelder Den Aalshorts


12.07.2010 12.08.2010 14.04.2011

Naam:

Vleermuiskelder van de Aalshorst

Adres:

Nabij Den Aalshorst, Aalshosterpad 12, 7722 JL Dalfsen

Bouwjaar:

2003 (nieuwbouw)

Onderdelen:

Frontmuur met deur Kelder uit betonnen duikerelementen

Type:

n.v.t. (type auteur n.v.t.)

Monumentnummer:

n.v.t.


goed (er is metselwerk rond de deur)

Betonwerk

Kelder; goed

Gewelf

n.v.t.

IJsput

n.v.t.

Natuursteen:

n.v.t.

Dekking:

goed

Houtwerk:

goed

Schilderwerk:

redelijk

IJzerwerk:

goed

Opmerkingen De vleermuiskelder is in 2010 gerestaureerd. De kelder is geen ijskelder. Deze kelder is in het onderzoek meegenomen, omdat op de huidige plaats restanten van een oude ijskelder aanwezig waren, die met zand zijn toegedekt.4 In 2003 heeft Landschap Overijssel met geld van de provincie Overijssel een vleermuiskelder aangelegd van duikerelementen. In 2010 heeft Landschap Overijssel samen met landgoed Den Aalshorst de grond op de kelder met anderhalve meter opgehoogd en de ingang van de kelder

4

De heer Jan Servaas, bewoner van een bijgebouw van Den Aalshorst (informatie d.d. 12.07.2010).

27

kleiner gemaakt. De grond die in het verleden (2003) was opgebracht, was voor een groot deel van de kelder afgegleden. Ook waren er twee openingen in de kelder aanwezig voor vleermuizen, terwijl één opening beter is.5 Algemene conclusie vleermuiskelder: goed. Aanbeveling: 1. Een onderzoek naar de restanten van de oude ijskelder is gewenst.

Tekening auteur

Fig. 40. Situatieschets van de vleermuiskelder van de Aalshorst: plattegrond in perspectief en een dwarsdoorsnede van de ijskelder (zie voor maten bij de beschrijving van de ijskelder).

Vleermuiskelder van de Aalshorst (foto’s auteur).

Afb. 40 a. Toegangsdeur van de vleermuiskelder

5

Afb. 40 b. Toegangsdeur; detail.

De heer Mark Zekhuis, ecoloog bij Landschap Overijssel (informatie d.d. 6.10.2010).

28

Afb. 40 c. Aan elkaar gekoppelde duikerelementen.

Afb. 40 e. Informatiepaneel over Den Aalshorst.

Afb. 40 d. Huize Den Aalshorst en het Grand Canal .

Afb. 40 f. Vooraanzicht van Den Aalshorst (RCE).

29

3.6 IJskelder Windesheim


12.07.2010 16.05.2011 10.06.2011 23.06.2011

Naam:

IJskelder van Windesheim

Adres:

Nabij; Windesheimerweg 2, 8015 PR Zwolle

Bouwjaar:

1789

Onderdelen:

Front Sluis/gang Kelder

Type:

1 (type auteur 1)

Monumentnummer:

n.v.t.

Metselwerk: Front

n.v.t. (of ontbreekt)

Portaal/gang

Zeer slecht

Kelder

Zeer slecht

Natuursteen:

n.v.t.

Dekking:

Turf met aarde (ingezakt)

Houtwerk:

Zeer slecht

Schilderwerk:

n.v.t.

IJzerwerk:

n.v.t.

Opmerkingen De ijskelder is in 1995 gerestaureerd met financiële hulp van de provincie Overijssel en de gemeente Zwolle. De restauratie in is slecht uitgevoerd, de ijskelder is vervallen tot een ruïne. De ijskelder is een kenmerkend onderdeel van de parkaanleg op het Landgoed Windesheim. Algemene conclusie: de ijskelder verkeert in een zeer slechte staat, herstel is van uitzonderlijk belang. Aanbevelingen: 1. Herstel is noodzakelijk/zeer gewenst i.v.m. cultuurbehoud. 2. Een separate vermelding in het register van de RCE is gewenst. 30

Fig. 41. Kadastrale minuut 1812, Landgoed Windesheim met in het rood omcirkelt de ijskelder (bron: Rijksarchief Zwolle). Coördinaten: 52°26'46"NB, 6°7'32"OL.

Fig. 42. Windesheim: schetsje van het bergje (ijskelder) als toelichting op het ontwerp. Ontwerp en tekening: J. O. Husly, 1789 (bron: Gids voor de Nederlandse Tuin- en Landschapsarchitectuur p. 175).

31

Reconstructietekening: archeologische opnamen door auteur i.s.m. Th. J. Wit (Amsterdam Architectuur).

Fig. 43 a. Grondplan ijskelder Windesheim.

Fig. 43 b. Langsdoorsnede en aanzicht van de ijskelder van Landgoed Windesheim. Fig. 43 a + b. Situatieschets van de ijskelder van Landgoed Windesheim (zie voor maten bij de beschrijving van de ijskelder)

32

IJskelder van Windesheim (foto’s auteur, tenzij anders vermeld)

Afb. 43 c. IJskelder na restauratie in 1995 ( “Groene Boekje” Zwolle).

Afb. 43 e. Gang/sluis/entree.

Afb. 43 g. Detail zijwand gang/sluis/entree.

Afb. 43 d. Gang/sluis ijskelder.

Afb 43 f. Gang/sluis/entree, zicht op linker zijkant.

Afb. 43 h. Detail gang bestaande uit turf, mos, aarde.

33

Afb. 43 i. Detail deurscharnier (heng en duim).

Afb. 43 h. Detail gang, opbouw houten wand.

Afb. 43 i. Zicht op twee muren, op achterwand kelder. Afb. 43 j. Detail van muren met plastic afdekking.

34

3.7 IJskelder Het Nijenhuis


10.06.2010 07.06.2011 16.06.2011 20.06.2011

Naam:

IJskelder van het Nijenhuis

Adres:

’t Nijenhuis 10, 8131 RD Wijhe

Bouwjaar:

1864-1905 (fundering geconserveerd)

Onderdelen:

Portaal: fundering geeft waarschijnlijk een tongewelf aan IJskelder : fundering geeft waarschijnlijk een tongewelf aan

Type:

4 (fundering; type auteur 4)

Monumentnummer:

n.v.t.


n.v.t.

Portaal

n.v.t.

Koepelgewelf

n.v.t.

IJsput

n.v.t.

Natuursteen

n.v.t.

Dekking:

n.v.t.

Houtwerk:

n.v.t.

Schilderwerk:

n.v.t.

IJzerwerk:

n.v.t.

Opmerkingen In 2007 is op de plaats van de oude ijskelder een kunstwerk verschenen van de kunstenaar Martin Borchert. Over de fundering van deze oude ijskelder is een plaat beton aangebracht. De fundering is daardoor niet meer zichtbaar. Met een afdekking van plexiglas zouden de restanten van het oude fundament nog zichtbaar zijn geweest.

35

Het kunstwerk verschaft informatie over de historie van de ijskelder en alle aspecten van gebruik, transport en opslag van ijs. Algemene conclusie: De wijze van presentatie van het kunstwerk is origineel en educatief. Aanbeveling: 1. Een afdekking van het fundament met plexiglas geniet de voorkeur.

IJskelder van het Nijenhuis (foto’s auteur, tenzij anders vermeld)

Afb. 44 a. Fundament van de ijskelder (H. Westerink). Afb. 44 b. Fundament (H. Westerink).

Afb. 44 i. Het moderne fundament van de ijskelder. Afb. 44 j. Route van de ijsgang van gracht naar ijskelder.

36

Afb. 44 k. Artist impression: slee met ijsblok.

Afb. 44 l. Artist impression: zicht op het noorden.

Afb. 44 c. Infopaneel over de ijskelder.

Afb. 44 d. Infopaneel over koelen en conserveren.

37

Afb. 44 e. Infopaneel over het oogsten van ijs.

Afb. 44 f. Detail van de route van gracht naar ijskelder.

Afb. 44 g. Artist impression: slee met blok ijs + infopanelen.

Afb. 44 h. Detail infopaneel (H. Westerink).

38

3.8 IJskelder De Gelder


11.05.2010 08.06.2010 16.06.2011

Naam:

IJskelder van de Gelder

Adres:

Onder de Gelder 1, 8131 SG Wijhe

Bouwjaar:

1750-1800

Onderdelen:

Frontmuur met deur Zadeldak Sluis met tongewelf IJsput met koepel

Type:

3 (type auteur 3-III)

Monumentnummer:



redelijk

Portaal

redelijk

Koepelgewelf

redelijk

IJsput

goed

Natuursteen (zadeldak)

goed

Dekking:

redelijk

Houtwerk:

goed

Schilderwerk

redelijk

IJzerwerk

goed

Opmerkingen: De ijskelder is in 2006 gerestaureerd. Er is enige scheurvorming boven het vulgat en onder nabij de rol van de keermuren van het exterieur. Het luik van het vulgat dat toegang tot het koepelgewelf geeft, ontbreekt. De huidige deur volgt vermoedelijk niet de vormgeving van de oorspronkelijke toegangsdeur, ook niet met betrekking tot de oorspronkelijke hoogte maat. Het is een oude ijskelder met een 39

koepelgewelf onder een zadeldak en daarom heel bijzonder. De staat van de huidige ijskelder is goed. Algemene conclusie: goed. Aanbevelingen: 1. Herstel van scheurvorming binnen en buiten. 2. Verwijdering van zand en andere materialen die niet tot de kelder behoren. behoren 3. Het aanbrengen anbrengen van een luik. 4. Een separate vermelding in het register van de RCE is gewenst. Tekening auteur

Fig. 45 a. Langsdoorsnede van de ijskelder van de Gelder. Fig. 45 b. Grondplan van de ijskelder van de Gelder. Fig. 45 a + b. Situatieschets schets van ijskelder (zie voor maten bij de beschrijving van de ijskelder). ijskelder)

IJskelder van de Gelder (foto’s auteur). auteur)

Afb. 45 c. Restauratie ijskelder in 2006 (Dokman- Journee). Afb. 45 d.. IJskelder met in de nabijheid een poel.

40

Afb. 45 e.. Vooraanzicht.

Afb. 45 f.. Zicht op linker zijkant met zadeldak.

Afb. 45 g.. Reparatie linker muur van portaal.

Afb. 45 h.. Muuranker onder zadeldak (links).

Afb. 45 i. Deur met vlieggat voorr vleermuis.

Afb. 45 j.. Steunbeer, voorkant rechts (met scheur).

41

Afb. 45 k. Oud en nieuw metselwerk.

Afb. 45 m. Zicht op linker zijkant portaal.

Afb. 45 o. Gewelf, portaal .

Afb. 45 l. Vooraanzicht + inkijk portaal.

Afb. 45 n. Poel met inlaat naar de wetering, inlaat niet zichtbaar op foto.

Afb. 45 p. Zicht op opening ijsput.

42

Afb. 45 q. Gewelf, achterkant entree van deur.

Afb. 45 s. IJsput met ring.

Afb. 45 u. Gewelf; opening naar ijsput (links).

Afb. 45 r. Koepelgewelf en ringmuur ijsput (met haak).

Afb. 45 t. Bodem van de ijsput.

Afb. 45 v. Zicht op ringmuur (rechts).

43

3.9 IJskelder Nieuw Rande


17.06.2010 15.09.2010 12.10.2010 27.11.2010 17.12.2010 21.01.2011 30.01.2011 13.02.2011 25.02.2011 01.03.2011 13.03.2011 (opening) 20.04.2011

Naam:

IJskelder van Nieuw Rande

Adres:

Schapenzandweg 3, 7431 PZ Diepenveen

Bouwjaar:

1895-1915

Onderdelen:

Rustieke veranda Frontmuur met deur Sluis met troggewelf IJsput met koepelgewelf

Type:

3 (type auteur 3-IV)

Monumentnummer:


Rustieke veranda:

goed

Metselwerk: Frontmuur:

goed

Portaal /Sluis:

goed

Koepelgewelf:

goed

IJsput

goed

Dekking:

goed

Houtwerk:

goed

Schilderwerk:

goed 44

IJzerwerk:

goed

Opmerkingen Een volledige restauratie heeft in 2010 plaatsgevonden. De restauratie volgde zoveel mogelijk de oorspronkelijke opzet. De aanpassingen, zoals het verhogen van de doorgangen en het portaal vonden plaats i.v.m. de ontsluiting van de ijskelder voor bezoekers. De rustieke veranda sluit zowel aan bij de landschappelijke aanleg van J. D. Zocher jr. (1791-1870) als de bouwtijd (1895-1915) van de ijskelder. De algemene staat van de huidige ijskelder is goed.. Algemene conclusie: uitstekend. Aanbeveling: 1. Een separate vermelding in het register van de RCE is gewenst Toekomstplannen Keizers Rande

45

Fig. 46. Toekomstplannen om de vier Randes landschappelijk met elkaar te verbinden tot Keizers Rande (bron: provincie Overijssel).

Tekening (Th. J. Wit, bewerking auteur).

Fig. 47 a. Dwarsdoorsnede van de ijskelder van Nieuw Rande (tekening Th. J. Wit, bewerking auteur). (zie voor maten bij de beschrijving van de ijskelder).

Fig. 47 b. Plattegrond van de ijskelder Nieuw Rande (tekening Th. J. Wit, bewerking auteur). (zie voor maten bij de beschrijving van de ijskelder).

46

IJskelder van Nieuw Rande (foto’s auteur, tenzij anders vermeld).

Afb. 47 c. Ingang ijskelder Nieuw Rande in 2010.

Afb. 47 e. Zicht op ingangspartij en ijsput (noord).

Afb. 47 g. Voorbereidende werkzaamheden in 2010 .

Afb. 47 d. Inmeten ten gegevens door auteur in 2010.

Afb. 47 f. Voorbereidende werkzaamheden in 2010.

Afb. 47 h. IJsput met oude stenen voor hergebruik.

47

Afb. 47 i. Zicht op ijsput in 2010 (Th. J. Wit).

Afb. 47 k. Toegangsdeur ijskelder (Th. J. Wit).

Afb. 47 j. Toegang ijskelder (Th. J. Wit).

Afb. 47 l. Tambour van de ijskelder (Th. J. Wit).

48

Afb. 47 m. Tambour ijsput (Th. J. Wit).

Afb. 47 n. Metselverband buiten- en binnenkant (Th. J. Wit).

Afb. 47 o. Sleuf voor de funderingsplaat (Th. J. Wit).

Afb. 47 p. Funderingsvloer (Th. J. Wit).

49

Afb. 47 q.. Aanbouw van rug op frontmuur (Th. J. Wit). Afb. 47 r. Gebruik van formeel (Th. J. Wit).

Afb. 47 s. Troggewelf (v), tongewelf (m) en koepelgewelf (a)

Afb. 47 t. Koepel (Th. J. Wit).

(opm.: v = voor, m = midden en a = achter). (Th. J. Wit).

50

Afb. 47 u. Koepelgewelf in aanbouw (Th. J. Wit). Afb. 47 v. Troggewelf naar koepel (Th. J. Wit).

Afb. 47 w. IJsput met een betstraat vloervlak.

Afb. 47 y. Rustieke veranda boven toegangsdeur.

Afb. 47 x. Gewelftop zonder vulgat.

Afb. 47 z. Acaciahout op rustieke neuten geplaatst.

51

Afb. 47 z 1.Rrustieke veranda met et blauwe pan (west).

Afb. 47 z 3. Rustiek veranda met toegangsdeur .

Afb. 47 z 5. Aansluiting: portaal ,frontmuur en veranda.

Afb. 47 z 2. Zicht vanuit portaaal /sluis.

Afb. 47 z 4. Gebruik van acaciahout: acaciahout “Zocheriaans”.

Afb. 47 z 6. Omgekeerde dakpan pan als nokvorst.

Afb. 47 z 5 + z 6. (blauwe pan = zichtkant (oost), rode pan uit zicht (westkant), volgens bouwtraditie en hiërarchische verhoudingen van de 19e eeuw).

52

Afb. 47 z 7. Open dag ijskelder Nieuw Rande (13.03.2011).

53

3.10 IJskelder Schoonheten


11.06.2010 16.06.2010 11.06.2011

Naam:

IJskelder van Schoonheten

Adres:

Schoonhetenseweg 56 8111 PV Heeten (gemeente Raalte)

Bouwjaar:

1819

Onderdelen:

Ingangspartij Portaal/sluis met tongewelf 2e Portaal: klein, bijna vierkant portaal 3e Portaal: rondgaande gang met quadrantportaal IJsput met koepel

Type:

3 (type auteur 3-V)

Monumentnummer:

3607

Metselwerk: Ingangspartij

goed

Portaal

goed

2e portaal

goed

Quadrantportaal

goed

Koepelgewelf

goed

IJsput

goed

Dekking:

goed

Houtwerk:

redelijk

Schilderwerk

redelijk

IJzerwerk

redelijk

Opmerkingen De ijskelder is in 1982 gerestaureerd. De restauratie is op authentieke wijze uitgevoerd door Architecten- en Ingenieursbureau Roebbers en Klein Douwel B.V. te Deventer.

54

De algemene staat van de huidige ijskelder is goed. Het betreft hier een bijzondere ijskelder met een lange gang, een 2e portaal en een rondgaande gang met een uniek quadrantportaal. Algemene conclusie: goed. Aanbevelingen: 1. De vier toegangsluiken van de ijskelder dienen opgeknapt te worden. 2. Een correcte vermelding in het register van de RCE is gewenst. Tekening (W. Hoogeland, bewerking auteur).

Fig. 48 a. Dwarsdoorsnede van de ijskelder Schoonheten (de maatvoering is opgenomen in de beschrijving van de ijskelder).

Fig. 48 b. Grondplan van de ijskelder van Schoonheten (de maatvoering is opgenomen in de beschrijving van de ijskelder).

55

IJskelder van Schoonheten (foto’s auteur, tenzij anders vermeld).

Afb. 48 a. Entree met een troggewelf (W. Hoogeland).

Afb. 48 b. Eerste steen uit 14.10. 1819 .

Afb. 48 c. Vier houten luiken, 2 verticaal en 2 onder 45 graden. Afb. 48 d. Openstaande deur met vlieggat.

Afb. 48 c. Vier houten luiken, 2 verticaal en 2 onder 45 graden. Afb. 48 d. Een 7 meter lange “vertinde”gang.

56

3.11 Voormalige ijskelder Rechteren


6.08.2011

Naam:

IJskelder van Rechteren

Adres:

Markeweg 2 7722 HC Dalfsen

Bouwjaar:

vermoedelijk tussen 1700 -1750

Onderdelen: IJsput met koepel Type:

3 (type auteur n.v.t.)

Monumentnummer:

n.v.t.

Metselwerk: Ingangspartij

n.v.t.

Portaal

n.v.t.

Koepelgewelf

n.v.t.

IJsput

n.v.t.

Dekking:

n.v.t.

Houtwerk:

n.v.t.

Schilderwerk

n.v.t.

IJzerwerk

n.v.t.

Opmerkingen Kasteel Rechteren (gem. Dalfsen) heeft tot 1942 een ijskelder gehad. De ijskelder lag op ca. 450 meter afstand ten oosten van het kasteel en was gelegen aan de Markeweg 2 te Dalfsen. In de oorlog is de ijskelder afgebroken. De materialen van de ijskelder zijn gebruikt voor restauratiewerkzaamheden. De kelder had een koepelgewelf met een diameter van ca. 650 cm en geen portaal. Een deur gaf direct toegang tot de ijsput, die ca. 750 cm diep was. De ijskelder had een vulgat in het koepelgewelf. Met klimhaken was de bodem met blauwe plavuizen te bereiken. Het grote formaat van de stenen die voor de wand en het gewelf gebruikt waren, hadden een afmeting van 27 x 11 x 5,5 cm. De werking van de ijskelder was goed (Reinink et al, 1981 p. 168 en 211). Anno 2011 markeert alleen een bergje zand de

57

oorspronkelijke plaats van de ijskelder. Waarschijnlijk was deze kelder een van oudste ijskelders in Nederland (1700-1750) en is daarom heel bijzonder. Aanbevelingen: 1. Een volledige restauratie van de oude ijskelder is wenselijk. 2. Er zal een kostenafweging gemaakt moeten worden om de houten bungalow af te breken of op een speciale manier te voorzien van een fundering, zodat de bouw van een ijskelder op deze oorspronkelijke locatie weer mogelijk is.

Tekening Van deze voormalige ijskelder is geen tekening beschikbaar.

IJskelder van Rechteren (foto’s auteur, tenzij anders vermeld).

Afb. 49. Woning jachtopziener, Markeweg 2.

Afb. 46 b. Zijaanzicht heuveltje ijskelder.

Afb. 49 a. Het heuveltje van de ijskelder.

Afb. 46 c. Kasteel Rechteren (bij Dalfsen).

58

4. Bijlagen -

Overzicht van alle ijskelders in twee tabellen (tabel 1A en 1B).

-

Twee reconstructietekeningen van de ijskelder van Windesheim op schaal (1:71,5) met een langsdoorsnede en grondplan.6

-

Samenvatting.

6

De schaal van 1:50 van de originele reconstructietekening is teruggebracht naar 1: 71,5 zodat de tekening passend in de bijlage kon worden opgenomen.

59

Fig. 1: IJskelder in Eerde, gebouwd in 1860 en gerestaureerd in 1985, bedekt met zand en rondom aangeplant (foto auteur)

Recommend Documents