Gewenste en ongewenste immigratie in Brugge tussen 1830 en 1860

Gewenste en ongewenste immigratie in Brugge tussen 1830 en 1860

Els Bourgeois

Promotor: Dr. Torsten Feys Commissarissen: Maja Mechant en prof. Dr. Isabelle Devos

Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis

Academiejaar 2012-2013

2

Dankwoord Vier jaar geleden, toen ik deze studies aanvatte, had ik niet meer dan een vage veronderstelling van wat het ‘historische métier’ was. Dankzij de vele boeiende colleges en de taken historische praktijk, die mij voor het eerst in een archief deden belanden, kreeg ik de smaak onmiddellijk te pakken. Ook van de geanimeerde discussies in onze groep, bij de analyse van ‘Le retour de Martin Guerre’ van Natalie Zemon Davis, heb ik genoten en veel opgestoken. De aanpak van Zemon Davis in dit boek werkt zeer inspirerend. Alhoewel het soms een gevecht tegen de tijd was, blijven toch vooral de leuke momenten hangen van deze boeiende studieperiode. De steun van mijn man en kinderen, die vaak letterlijk en figuurlijk plaats moesten ruimen voor de boeken en cursussen was voor mij ontzettend belangrijk. Net als mijn familie die steeds met me meeleefde, en me af en toe dat duwtje in de rug gaf wat ik nodig had. Ik wil ze hier allemaal danken! Tenslotte gaat mijn speciale dank uit naar mijn promotor Torsten Feys, die mij steeds heel snel en doelgericht wist te helpen. Zijn aanmerkingen op mijn werk, en zijn goede raad hielpen

me

te

focussen

en

stuurden

me

steeds

in

de

goede

richting.

3

INHOUDSOPGAVE INLEIDING .............................................................................................................................. 7 1. Status quaestionis illegale migratie ................................................................................... 7 2. Methode ........................................................................................................................... 12 DEEL I: Immigratie te Brugge in perspectief ......................................................................... 16 1. Historisch onderzoek ....................................................................................................... 16 2. Bronbespreking ............................................................................................................... 17 2.1 Bronnen over buitenlandse immigranten ................................................................... 17 2.1.1 Briefwisseling ..................................................................................................... 17 2.1.2. Staten van vreemdelingen .................................................................................. 18 2.1.3. Staten van Engelsen ........................................................................................... 19 2.1.4. Maandelijkse mutatielijsten van vreemdelingen ................................................ 20 2.1.5. Maandelijkse mutatielijsten van Engelsen ......................................................... 21 2.1.6. Dagelijkse verslagen betreffende vreemde reizigers ......................................... 21 2.2 Bronnen betreffende binnenlandse en buitenlandse immigranten ............................. 22 2.2.1. Briefwisseling .................................................................................................... 22 2.2.2. Het Gemeenteblad van Brugge: notulen van de gemeenteraad en gemeentelijke jaarverslagen ................................................................................................................ 22 2.2.3. Algemene volkstellingen van 1846 en 1856 ...................................................... 23 3. Migratie en vreemdelingen in de 19de eeuw .................................................................... 24 3.1 Wie is de ‘vreemdeling’? ........................................................................................... 24 3.2 Migratiebalansen ....................................................................................................... 25 3.3 Aandeel buitenlandse vreemdelingen te Brugge versus België ................................. 30 DEEL II: Immigratie te Brugge tussen 1830 en 1860 ............................................................ 32 1. Politieke en economische situatie 1830-1860 ................................................................. 32 1.1 België ......................................................................................................................... 32 1.2 Brugge ....................................................................................................................... 35 4

2. Profiel van de immigranten ............................................................................................. 38 2.1 Economische immigranten ........................................................................................ 38 2.1.1. De overlevers ..................................................................................................... 39 2.1.2. De cityhoppers ................................................................................................... 42 2.1.3. Engelsen ............................................................................................................. 45 2.1.4. Permanente en tijdelijke migratie ...................................................................... 47 2.2 Politieke vluchtelingen .............................................................................................. 50 DEEL III. Rol van het beleid .................................................................................................. 52 1. Inleiding .......................................................................................................................... 52 2. Het vreemdelingenbeleid ontleed .................................................................................... 53 2.1. De eerste Vreemdelingenwet .................................................................................... 53 2.2. Het immigratiebeleid: grenscontroles ....................................................................... 58 2.3. Migrantenbeleid ........................................................................................................ 60 3. Toepassing van het Vreemdelingenbeleid....................................................................... 62 3.1. Klassenongelijkheid.................................................................................................. 62 3.2. Burgerschap .............................................................................................................. 64 3.3. België, terre d’accueil? ............................................................................................ 67 3.3.1. Portugezen.......................................................................................................... 69 3.3.2. Fransen ............................................................................................................... 70 3.4. Interactie tussen het nationale en het lokale beleid, en tussen de lokale overheden onderling .......................................................................................................................... 72 3.4.1. Angst voor onrust ............................................................................................... 72 3.4.2. Vrees voor de mobiele armen ............................................................................ 75 4. De Brugse Casus ............................................................................................................. 80 4.1. Brugse zorginstellingen ............................................................................................ 80 4.2. Toegang tot de zorginstellingen voor vreemden en disciplinering van de armen .... 81 4.2.1. Het Bedelaarsdepot ............................................................................................ 83

5

4.2.2. Het St. Janshospitaal .......................................................................................... 85 4.2.3. Hulp aan vreemde families ................................................................................ 86 CONCLUSIE .......................................................................................................................... 91 BIJLAGEN ............................................................................................................................. 96 Overzicht Bijlagen............................................................................................................... 96 Bijlage 1 .............................................................................................................................. 97 Bijlage 2 .............................................................................................................................. 98 Bijlage 3 .............................................................................................................................. 99 Bijlage 4 ............................................................................................................................ 102 Bijlage 5 ............................................................................................................................ 103 Bijlage 6 ............................................................................................................................ 104 Bijlage 7 ............................................................................................................................ 105 Bijlage 8 ............................................................................................................................ 106 Bijlage 9 ............................................................................................................................ 107 Bijlage 10 .......................................................................................................................... 108 Bijlage 11 .......................................................................................................................... 109 Bijlage 12 .......................................................................................................................... 110 Bijlage 13 .......................................................................................................................... 111 Bijlage 14 .......................................................................................................................... 112 Bijlage 15 .......................................................................................................................... 113 Bijlage 16 .......................................................................................................................... 114 Bijlage 17 .......................................................................................................................... 115 Bijlage 18 .......................................................................................................................... 116 BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................... 117 Bronnen ............................................................................................................................. 117 Literatuur ........................................................................................................................... 118

6

INLEIDING In onze hedendaagse Westerse maatschappij wordt illegale immigratie gepercipieerd als een bedreiging voor de nationale soevereiniteit en als een ondermijning van ons welvaartsmodel, de gezondheidssector en ons arbeidsmarktmodel. In de huidige debatten rond migratie is illegaliteit een centraal begrip geworden, wat de aandacht krijgt van een groot aantal onderzoekers uit verschillende disciplines. Toch zijn er weinig studies voorhanden die de historische wortels van het fenomeen illegale migratie uitspitten. De pogingen tot het reguleren van migratie zijn nochtans geen recent fenomeen, net zo min als het onderscheid tussen gewenste en ongewenste migranten. Daarentegen kregen ongewenste migranten in het verleden - zelfs niet degene die gedeporteerd werden - de term illegaal opgeplakt. In België dook deze term pas voor het eerst op tijdens het interbellum, op beleidsdocumenten en uiteindelijk ook in het publieke debat. Toch benadrukken historici dat illegaliteit niet nieuw is zoals vaak beweerd wordt, maar dat het concept om illegaal te zijn veel ouder is, en nauw verbonden met staatsvormingsprocessen en het systeem van armenzorg in het verleden.1 Deze scriptie heeft als doel een bijdrage te leveren aan het historisch onderzoek over migratie, en bestudeert de immigratie te Brugge tussen 1830 en 1860, met de focus op de breuklijn tussen gewenste en ongewenste immigratie. Dit gebeurt aan de hand van een studie van het profiel van de immigranten en een chronologische analyse van het migratiebeleid en het sociale beleid. Hierbij hebben we vooral oog voor de wisselwerking tussen het beleid en de sociale, economische en politieke context; en voor de houding van de migrant zelf. Door de speciale aandacht voor de wijze waarop de differentiatie tussen de immigranten tot stand kwam, trachten we een tipje van de sluier op te lichten betreffende het proces wat van sommige immigranten ongewenste migranten maakte, en een voorbode vormde voor het illegaliseringsproces van bepaalde categorieën immigranten.

1. Status quaestionis illegale migratie De keuze om immigratie op lokaal niveau te bestuderen, en hierbij in te zoemen op de verschillen tussen gewenste en ongewenste immigratie, was het resultaat van een grondige analyse van de verschillende benaderingswijzen in de literatuur met betrekking tot illegale migratie. De belangrijkste bevindingen uit deze analyse vormen een leidraad voor ons 1

Schrover (M.) & Leun (J.) & Lucassen (L.) & Quinspel (C.). Illegal migration and gender in a global and historical perspective. Amsterdam University Press, 2008, pp.12-20.

7

onderzoek. Tot vóór 20 jaar kwam illegale migratie slechts aan bod in de marge van onderzoek naar legale migratieprocessen. Vooral de grootschalige regularisatieprocessen in de VS en Zuid-Europa, en de daaruit voortvloeiende dataverzameling brachten hierin verandering.2 De literatuur die daaruit voortkwam, behandelt het recente verleden, focust zich voornamelijk op de VS, legt de nadruk op het beleid en heeft weinig oog voor historische ontwikkelingen.3 Sinds de jaren 1990 stellen de sociaal-wetenschappelijke en historische onderzoeken, die nu ook binnen Europa werden ondernomen, de constructie van illegale migratie centraal. Deze studies dagen de - door het neoliberalisme geïnspireerde benadering van beleidsmakers en analisten uit. Nog al te vaak zien zij illegale migratie als een probleem veroorzaakt door onethische en onverantwoordelijke individuen of door criminele activiteiten die een bedreiging vormen voor het welzijn van onze samenleving, en bijgevolg als ongewenst moeten bestempeld worden. Deze visie individualiseert de constructie van illegale migratie en koppelt ze los van grotere structurele processen en een lange geschiedenis van ongelijkheid, die nochtans de nodige aandacht verdienen.4 Historische studies helpen ons te begrijpen hoe de constructie van illegaliteit, zijn wortels heeft in het Ancien Régime, en bleef evolueren doorheen de 19de, 20ste en 21ste eeuw. Zo wijst Martin Baldwin – Edwards op de totale controle die het feodalisme uitoefende over zijn onderdanen, met daarbovenop de beperkingen van migratie op lokaal niveau. 5 De studie van immigranten te Brugge zal aantonen dat de lokale beperkingen nog tot een groot stuk in de 19de eeuw bleven voortduren. Marlou Schrover benadrukt, in tegenstelling tot BaldwinEdwards, dat het centrale gezag van de staat vóór de 19de eeuw nog erg beperkt was.6 Beiden schetsen ze de verschuivingen in het migratiebeleid van het lokale naar het nationale niveau in de loop van de 19de eeuw, als gevolg van de opkomst van natiestaten, de snelle industrialisering en de groei van steden. Deze verschuiving is ook in België en Brugge waarneembaar. Een andere bijdrage van een heel andere aard werd geleverd door de 19de eeuwse onderzoeker Ravenstein die als eerste gewag maakte van gender in migratiestudies. In zijn 2

Anderson (B.) & Ruhs (M.), “Guest editorial. Researching illegality and labour migration”, in: Population, space and place, 2010, nr. 16, pp.175-179. 3 Schrover (M.) & Leun (J.) & Lucassen (L.) & Quinspel (C.). Illegal migration and gender in a global and historical perspective. Amsterdam University Press, 2008, p.9. 4 Luibhéid (E.), “Sexuality, migration, and the shifting line between legal and illegal status”, in: A journal of lesbian and gay studies, 2008, Volume 14, nr. 2-3, pp. 291-292. 5 Baldwin-Edwards (M.), “Towards a theory of illegal migration; historical and structural components”, in: Third World Quarterly, 2008, volume 29, nr.7, pp.1450-1452. 6 Schrover (M.) & Leun (J.) & Lucassen (L.) & Quinspel (C.). Illegal migration and gender in a global and historical perspective. Amsterdam University Press, 2008, p.14.

8

zogenaamde ‘migratiewetten’ poneerde hij al dat vrouwen meer migreren dan mannen.7 Deze stelling zullen we via dit onderzoek toetsen aan de realiteit te Brugge. Marlou Schrover, Van der Leun e.a. wijzen erop dat de constructie van illegaliteit doorheen de tijd anders uitdraaide voor vrouwen dan voor mannen. De intersectionele theorie of het zogenaamde kruispuntdenken voegt daaraan toe dat ongelijkheid op basis van gender steeds vervlochten is met ongelijkheid op basis van etniciteit en klasse, en stelt hierbij het begrip macht centraal. Bij intersectionele studies wordt niet gezocht naar rangordes tussen de invloed van gender, etniciteit en klasse, maar naar het cumulatieve effect van de interactie tussen deze mechanismen van inclusie en exclusie.8 Queerstudies, theoretische studies rond homoseksualiteit, benadrukken dat vooral de regimes in het noordelijk halfrond gekarakteriseerd kunnen worden als heteronormatief. Ze zorgen voor de verspreiding van een seksuele normgeving die niet enkel gebaseerd is op seksualiteit -en gendernormen, maar evenzeer op rassen –en klassehiërarchisering. Het is hierbij de rol van de staat om deze heteronormatieve systemen in wetgeving om te zetten, en op te leggen aan de bevolking.· Heteronormativiteit speelt bijgevolg ook mee in de constructie van illegale migratie en wordt telkens opnieuw gedefinieerd. Niet alle aspecten van de heteronormativiteit van het beleid komen echter in ons onderzoek aan bod. De aandacht gaat vooral uit naar de eventuele verschillende benadering van het beleid ten opzichte van mannelijke of vrouwelijke immigranten, en arme of rijke immigranten. Scortini en Bommes benoemden vier algemene factoren die zorgen voor de scherpe verschillen in specifieke plaatselijke ervaringen van immigranten.9 Zo is het belangrijk een onderscheid te maken tussen de sociale en de legale categorie van illegaliteit. Vele transnationale migraties zijn wettelijk genomen illegaal, terwijl dit door de deelnemers hieraan helemaal niet zo ervaren wordt.10 Anderzijds worden legale migranten door het politieke discours en alledaagse praktijken als illegaal behandeld, wat vaak een grotere impact heeft op hun leven, dan het feit dat ze van een legale status genieten. Een situatie die zich reeds in de vroegmoderne tijd voordeed en soms weinig veranderd lijkt te zijn. Ten tweede wordt de kost van illegaliteit in sterke mate bepaald door de pakkans, en wanneer 7

King (R.) & Thomson (M.) & Fielding (T.) & Warnes(T.). Gender, age and generations. State of the art report Cluster C8. Sussex, University of Sussex, Centre for migration and population studies, 2004, pp.33-36. 8 Schrover (M.) & Van der Leun (L.) & Lucassen (L.) & Quispel (C.), “Illegale migratie vanuit een genderperspectief”, in: Kritiek – Jaarboek voor socialistische discussie en analyse, 2009, p.13. 9 Bommes (M.) & Sciortino (G.) (eds.). Foggy Social Structures: Irregular Migration, European Labour Markets and the Welfare State. Amsterdam, University Press, 2011, p.14. 10 Schrover (M.) & Van der Leun (J.) & Lucassen (L.) & Quispel (C.). Illegal migration and gender in a global and historical perspective. Amsterdam, University Press, 2008, p.10.

9

deze klein is kan illegaliteit een voordeel betekenen. Illegale migranten raken immers vaak makkelijker aan de slag in de zwarte economie dan als legale migrant in het gewone circuit. Uit ons onderzoek zal blijken dat ook in de 19de eeuw de ongewenste vreemdelingen niet per se slechter af zijn. Sommige critici suggereren zelfs dat immigranten tijdens de door ons bestudeerde periode 1830-1860 in de Belgische steden gemakkelijker zorg verkregen dan ‘autochtone’ armen.11 Een derde factor is de graad waarmee staten zichzelf beperkingen opleggen aangaande de repressie van illegale migratie. Binnen de huidige Europese liberale staten gelden zowel internationaal als lokaal overeengekomen normen, die de mogelijkheden tot vervolging limiteren en het gebruik van bepaalde praktijken trachten te verhinderen. Bij de studie van het beleid in het pas opgerichte België gaan we na, wat toen bepalend was voor de manier waarop de jonge staat omging met ongewenste immigranten. Dezelfde vraag stellen we ons voor wat het lokale Brugse stadsbestuur betrof. Ten slotte is er een groot verschil - in tijd en in ruimte - tussen de capaciteit van staten om het beleid te implementeren, afhankelijk van de efficiëntie van hun bureaucratische structuur. Het spreekt voor zich dat een efficiëntere uitvoering van het beleid meer impact heeft op de illegale status van de migrant. In ons onderzoek trachten we een inzicht te krijgen in de mate waarin de Belgische en Brugse autoriteiten hun beleid konden laten gelden. Een vorm van illegaliteit die rechtstreeks voortvloeit uit de ver doorgedreven bureaucratie en de streng gereguleerde en beschermde arbeidsmarkten, is illegale tewerkstelling. De spanning tussen het afremmen van de mobiliteit van arbeiders en de noodzaak aan een arbeidsaanbod afgesteld op de markt, zien we al in de 19de eeuw verschijnen met de opkomst van industrieel kapitalisme. Welke effecten het industrialiseringsproces op nationaal niveau en vooral op het lokale Brugse niveau had, trachtten we vanuit de primaire bronnen te reconstrueren. Scortini en Bommes besluiten ermee dat de onderzoeker zich ervan bewust moet zijn dat de illegale status maar één van de omstandigheden die het leven van de migrant beïnvloedt, en misschien niet eens de belangrijkste.12 Illegale migratie wordt in de recente literatuur ook steeds meer benaderd als een fenomeen, een structureel kenmerk van de moderne maatschappij, veeleer dan als een simpel gevolg van een mislukt beleid. Hierbij wordt de migrant niet meer als een object of 11

Winter (A.), “Eigen armen eerst? Migranten en de toegang tot de armenzorg in Antwerpen, ca. 1840-1900, in: Margo De Koster e.a. (eds.), Werken aan de stad. Stedelijke actoren en structuren in de Zuidelijke Nederlanden, 1500-1900. Liber alumnorum Catharina Lis en Hugo Soly, Brussel, VUB Press, 2011, p. 6. 12 Bommes (M.) & Sciortino (G.) (eds.). Foggy Social Structures: Irregular Migration, European Labour Markets and the Welfare State. Amsterdam, University Press, 2011, pp.14-17.

10

slachtoffer van het staatsbeleid gezien, maar als handelend persoon (agent) die interageert met het beleid en er mee vorm aan geeft. Ook te Brugge lijkt het beleid niet steeds de gewenste effecten voort te brengen, door de manier waarop de immigranten zelf erop inspeelden. Om illegale migratie te begrijpen als een fenomeen van de moderne natiestaat in een geglobaliseerde economie, is het cruciaal om de netwerken te begrijpen, die de keuze en mogelijkheden om te migreren beïnvloeden. Steeds meer contemporaine historische studies verdiepen zich dan ook in de vorming van transnationale netwerken doorheen de tijd. De sociale netwerken worden sinds enkele decennia gezien als een verklarende factor voor migratie, samen met de structurele aantrekkingsfactoren in de ontvangende landen. In deze scriptie onderzoeken we of er in het 19de-eeuwse Brugge sprake was van dergelijke sociale netwerken, en of in de stad structurele factoren aanwezig waren die een aantrekkingskracht uitoefenden op specifieke groepen immigranten. Studies over migrantennetwerken zijn cruciaal om te begrijpen hoe migranten illegaal, maar ook op legale wijze een land binnenkomen en werken; en hoe deze legale en illegale netwerken, op hun beurt geen geïsoleerd bestaan leiden maar ingebed zijn in andere structuren.· Sassen benadrukt dat migratieprocessen geen autonome processen zijn, ze ‘gebeuren’ niet gewoon maar worden tot stand gebracht. Migratieprocessen omvatten niet een toevallige combinatie van landen, maar volgen een bepaald patroon.13 We kunnen hieraan toevoegen dat deze patronen vaak historisch bepaald zijn. En zoals Douglas S. Massey stelt, houden migratiebewegingen - eens ze op gang zijn gekomen - zichzelf in stand in een proces van ‘cumulatieve veroorzaking’.14 Het bestaan van migratienetwerken leidt tot de vorming van ‘transnationale gemeenschappen’, die aan de basis liggen van een migratiecultuur, die de historisch gegroeide migratiestromen mee in stand houden.15 Hieruit groeide ook de aandacht voor circulaire migratie, een fenomeen wat lange tijd onderbelicht bleef in migratiestudies die vaak uitgaan van een sedentair migratiepatroon. Nochtans blijkt ook uit onze studie te Brugge dat tijdelijke migratie reeds in de 19de eeuw een groot aandeel had in het totaal van de migratiebewegingen. Terwijl staten zich vandaag vooral fixeren op de grenscontroles, komt een groot deel van de illegale migranten het land binnen op legale wijze. Dat de bezorgdheden van de 13

De Genova (N.P.), “Migrant ‘illegality’ and deportability in everyday life”, in: Annual Reviews of Anthropology, 2002, nr.31, p.422. 14 Luibhéid (E.), “Sexuality, migration, and the shifting line between legal and illegal status”, in: A journal of lesbian and gay studies, 2008, Volume 14, nr. 2-3, p.183. 15 Mahiau (R.). De genderdimensie in het Belgische en Europese asiel –en migratiebeleid. Brussel, Instituut voor de gelijkheid van mannen en vrouwen, 2010, pp. 17-19.

11

natiestaat betreffende vreemdelingen niet altijd parallel lopen met de sociale realiteit zal ook blijken uit onze analyse van het vreemdelingenbeleid in de 19de eeuw. In het recente agentstructure gebaseerde onderzoek blijft de analyse van het illegaliseringsproces van migranten, die zich eerder op een legale wijze toegang tot het land verschaften, echter nog onderbelicht. De eenzijdige focus op migranten die op illegale wijze de grenzen oversteken leidt tot een gesimplificeerd beeld van de illegale migrant als slachtoffer van mensenhandel of van criminelen die bewust de wet overtreden. In Nederland zien we dat de recente studies over illegale migratie in de naoorlogse periode steeds minder belang hechten aan het concept van illegale migratie, maar zich eerder verdiepen in de omvang ervan, en in de overlevingsstrategieën en incorporatie van de illegale migranten. 16 In deze studie van de gewenste en ongewenste 19de-eeuwse immigranten in Brugge, komen eveneens de omvang, de overlevingsstrategieën en incorporatie van de immigranten aan bod. Jammer genoeg was het hierbij niet altijd mogelijk om de gewenste en ongewenste groepen strikt van elkaar te onderscheiden.

2. Methode Wat de gehanteerde methode in het onderzoek naar illegale migratie betreft, wijzen wetenschappers erop dat dataverzameling op grote schaal moeilijk uitvoerbaar is vanwege het complexe en ambigue karakter van illegale migratie. Daarnaast is er duidelijk nood aan meer studies waarin kwantitatief onderzoek gekoppeld wordt aan een kwalitatieve casestudie. Uit bovenstaand overzicht blijkt eveneens dat de historische invalshoek nog te weinig aan bod kwam in het debat over illegale migratie. Het historische luik liet in vergelijking met het sociologische en psychologische, lang op zich wachten. Slechts recentelijk verschijnen steeds meer monografieën en bronnenstudies over migratie. Studies op basis van primaire bronnen kunnen een bouwsteen aanbrengen in het onderzoek naar bevolkingsgroepen die door de geschiedschrijving stiefmoederlijk behandeld werden. 17 Wat Vlaanderen betreft is migratieonderzoek vanuit een lokale context bovendien nog schaars.18 In deze scriptie bestuderen we de immigratie te Brugge, voornamelijk aan de hand van primaire bronnen uit het stadsarchief. Een allereerste opgave was dan ook om de rijke 16

Van Eijl (C.), “Tracing back ‘illegal aliens’ in the Netherlands 1850-1940”, in: Marlou Schrover e.a; (eds.), Illegal migration and gender in a global and historical perspective, Amsterdam University Press, 2008, p.54. 17 Morelli (A.), “Recent onderzoek naar de geschiedenis van de immigranten in België”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XL, 2010,3, pp. 284-286. 18 Art (J.) & Vanhaute (E.) (red.). Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19 de en de 20ste eeuw. Gent, 2003, p. 142.

12

collectie uiteenlopende bronnen die betrekking hebben op immigratie te Brugge, in kaart te brengen. Brugge beslaat hierbij het grondgebied van de stad binnen de vestingen, dus zonder randgemeenten. De behandelde periode 1830-1860, start bij de oprichting van de Belgische staat en eindigt met de overgang van een eerder ‘brutaal vreemdelingenbeleid’, naar een meer liberaal beleid.19 Met 1830 als begindatum, trachten we om ook de invloed van de natievorming op het vreemdelingenbeleid in ons onderzoek te betrekken. De integratie van studies over nationalisme en studies over migratie, zijn in de historiografie van België immers nog slecht vertegenwoordigd.20 De keuze voor een beperkte van 30 jaar, bood de gelegenheid om de belangrijkste primaire bronnen uit deze periode uit te spitten. De evoluties op langere termijn waarin we ons onderzoek kaderen worden onderbouwd via de secundaire literatuur. De bestudeerde primaire bronnen bevatten erg uiteenlopende informatie, met zowel kwalitatieve als kwantitatieve gegevens, die we erg verspreid over het Brugse stadsarchief terugvonden. De soms fragmentarische bronnen laten vaak ruimte voor interpretatie. Via een toetsing van de informatie uit de primaire bronnen aan de bevindingen uit de secundaire literatuur, zullen we trachten om een zo accuraat mogelijk beeld te schetsen over welke immigrant ‘gewenst’ was en welke ‘ongewenst’ was, hoe dit vorm kreeg en wat hiervan de gevolgen waren. Ons bewust zijnde van de verdiensten maar ook van de limieten van deze methode, zal bij onze bevindingen telkens verwezen worden naar de bronnen waarop we ons baseerden. Deze bronnen worden tevens geëvalueerd met betrekking tot hun bruikbaarheid, de informatiewaarde en eventuele beperkingen. Ook de wijze waarop we de informatie uit de bronnen verwerkten zal wordt toegelicht. In het eerste deel starten we met een korte bespreking van de studies op basis van primaire bronnen, waarin immigratie te Brugge reeds aan bod kwam. Hierop volgt de evaluatie van het bronnenmateriaal waarop wij ons onderzoek baseerden. We staan even stil bij de term vreemdeling waarover heel wat verwarring heerste, wat ook uit de bronnenstudie duidelijk naar voor komt. Vooraleer we de studie over Brugge in de periode 1830-1860 aanvatten, gaan we na hoe de algemene migratiecijfers van Brugge zich verhouden ten opzichte van de nationale Belgische cijfers. We zullen dit doen aan de hand van migratiebalansen en de berekening van het aandeel vreemdelingen ten opzichte van de totale 19

Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, pp. 16-17. 20 Vandersteene (L.) & Scheppers (P.), “ Natievorming, nationalisme en vreemdelingen. Beeldvorming rond vreemdelingen en Belgen in de kamerdiscussie over de eerste Belgische vreemdelingenwet”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXV, 1994-1995, nos. 1-2, p35.

13

bevolking, op nationaal vlak en te Brugge. Op deze wijze trachten we te bepalen hoe representatief of hoe uitzonderlijk de Brugse situatie was, in de door ons bestudeerde periode. De studie van de migratiebalansen en het aandeel vreemdelingen in de stad Brugge wijst ons meteen op het feit dat immigratie te Brugge veeleer het resultaat was van interne migratie van plattelandsbewoners naar de stad, dan van buitenlandse vreemdelingen die er zich kwamen vestigen. In deel II schetsen we de economische en politieke context waarin de verschillende migratiebewegingen plaatsvonden. Dit werpt reeds een licht op de drijfveren van de betrokken immigranten. Zoals uit ons onderzoek zal blijken was het niet mogelijk, noch nuttig om op het lokale niveau een strikt onderscheid te maken tussen buitenlandse en binnenlandse immigratie, en tussen permanente of tijdelijke immigratie. Een meer toepasselijke scheidingslijn kunnen we trekken tussen de uiteenlopende drijfveren van de immigranten. Op basis hiervan konden we twee categorieën onderscheiden: economische immigranten en politieke vluchtelingen.21 Degenen die we eerst aan bod laten komen zijn de immigranten die hier om uiteenlopende economische redenen verbleven, en waartoe zowel binnenlanders als buitenlanders behoorden. Daarna gaan we dieper in op immigranten die om politieke motieven vanuit het buitenland in Brugge belandden. Voor de analyse van het profiel van de buitenlanders in beide groepen, beschikken we over vreemdelingenstaten en mutatielijsten, opgesteld in opdracht van de centrale vreemdelingenadministratie. Voor wat de binnenlandse immigranten betreft, analyseerden we de Gemeentebladen van Brugge met daarin

zowel

de

notulen

van

de

gemeenteraadszittingen

als

de

jaarlijkse

gemeenteraadsrapporten. Daarnaast biedt vooral de briefwisseling tussen de verschillende betrokken besturen, een inzicht in de meest uiteenlopende aspecten van de immigraties. Na de profielschetsen wordt in het derde deel het gevoerde beleid ten opzichte van deze twee specifieke immigrantencategorieën ontleed. Op deze wijze trachten we de drijfveren van de beleidsmakers bloot te leggen, met oog voor de morele bekommernissen, maar ook voor de economische en politieke factoren die hierin meespeelden. We starten ons onderzoek van het vreemdelingenbeleid door na te gaan in hoeverre de natievorming de houding van de beleidsmakers beïnvloedde ten aanzien van vreemdelingen. We vergelijken hiertoe de analyse van Vandersteene en Scheppers met betrekking tot de Kamerdiscussies 21

Sommige immigranten te Brugge zijn niet in te delen volgens deze opsplitsing. Tijdelijke immigratie van militairen die te Brugge gekazerneerd werden laten we in dit onderzoek buiten beschouwing. Huwelijksmigratie wordt niet apart behandeld, maar werd met betrekking tot deze periode al bestudeerd, zie: Ornelis (V.). Brugge: huwelijk en migratie in de stad in de eerste helft van de 19 de eeuw. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1997, 228p. (promotor: C. Vandenbroecke).

14

over de eerste Belgische vreemdelingenwet, met onze eigen bevindingen uit de primaire bronnen.22 De wettelijke bepalingen die van toepassing zijn in de periode 1830-1860 betreffende de grenscontroles en de houding ten opzichte van vreemdelingen die zich reeds in het land bevonden, worden in een ruimer kader geplaatst. We speuren hierin naar historische continuïteiten of veranderingen, die een eventuele wisselwerking tussen het beleid en de contemporaine sociaaleconomische en politieke context aantonen. Zowel voor de economische als voor de politieke migranten onderzoeken we wat de belangrijkste factoren waren, die bepaalden of iemand gewenst of ongewenst was, en of de toegewezen status permanent of tijdelijk was. Daar waar de bronnen het toelaten gaan we na of er sprake was van partijdigheid en heteronormativiteit van het beleid, zoals de secundaire literatuur suggereert. Een belangrijk aspect bij de studie van het vreemdelingenbeleid is het afzetten van de genomen beleidsmaatregelen ten opzichte van de effectieve uitvoering ervan. Dit is in het bijzonder het geval met betrekking tot de nationaal genomen beslissingen die lokaal moesten worden uitgevoerd. We stellen ons de vraag of in het liberale België iedereen wel gelijk was voor de wet, en welke rol het burgerschap in de realiteit van het dagelijkse leven speelde? Daarnaast bekijken we of het jonge koninkrijk zijn reputatie van terre d’accueil eer aandeed. Aan de hand van de briefwisseling en de jaarlijkse gemeenteraadsverslagen zullen we dieper ingaan op de verschillende houding van het nationale en het lokale beleidsniveau, en de interactie tussen beiden. Ook de wisselwerking tussen de lokale overheden onderling speelt hierin een belangrijke rol. In het kader van de arbitraire scheidingslijn tussen ‘gewenste’ en ‘ongewenste’ migratie gaat onze specifieke aandacht op lokaal vlak uit, naar de positie van het Brugse stadsbestuur tegenover de groep armlastigen onder de economische immigranten. De mate waarin immigranten toegang kregen tot de lokale zorginstellingen en tot de financiële hulpverlening - iets waar de gemeenten in deze periode autonoom over konden beslissen kan daar een licht op werpen. Ook de rol van de immigrant zelf komt aan bod.

22

Vandersteene (L.) & Scheppers (P.), “ Natievorming, nationalisme en vreemdelingen. Beeldvorming rond vreemdelingen en Belgen in de kamerdiscussies over de eerste Belgische vreemdelingenwet”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXV, 1994-1995, nos. 1-2, pp. 31-78.

15

DEEL I: Immigratie te Brugge in perspectief 1. Historisch onderzoek Over migratie te Brugge verschenen tot op vandaag al een aantal lokale studies, gebaseerd op primaire bronnen. Sommige ervan wierpen reeds een licht op de verschillende factoren die bepalend waren voor het bestempelen van immigranten als gewenst of ongewenst. Prof. Eric Thoen ging in zijn studie over Brugge in de late middeleeuwen, dieper in op de rol van immigratie van poorters in de aanpassingen van de stad aan de wijzigende economische omstandigheden.23 Heidi Deneweth analyseerde, voor het Brugge van de 16de eeuw, de interactie tussen de arbeidsmarktregulering, migratiebeleid en het sociaal beleid. Ze beschrijft hoe de beleidsinitiatieven aanvankelijk gericht waren op het instellen van immigratie bevorderende maatregelen, maar daarna evolueerden naar een focus op het buitenhouden van ongewenste elementen uit de stad. Ze gaat ook dieper in op de evolutie in de armenzorg waardoor werkzoekenden en bedelende migranten vervielen tot de illegaliteit.24 Liesbeth Vandersteene belicht in haar studie over de Portugese vluchtelingen in Brugge, een heel ander aspect van het migratiebeleid, met name de houding tegenover politieke vluchtelingen. Ze analyseert de periode vóór, tijdens en vlak na de Belgische revolutie.25 Deze studie overlapt qua periode en inhoud gedeeltelijk met onze studie over gewenste en ongewenste migratie te Brugge tussen 1830-1860, en is eveneens gebaseerd op primaire bronnen uit het stadsarchief van Brugge. Bijgevolg vormt het onderzoek van Vandersteene, in onze studie, het referentiewerk met betrekking tot deze specifieke groep politieke vluchtelingen. Daarnaast komt migratie in de 19de eeuw te Brugge nog in twee - op primaire bronnen gebaseerde masterscripties - aan bod. Veerle Ornelis bestudeerde huwelijk en migratie in de eerste helft van de 19de eeuw. In haar historisch demografische studie, analyseert ze de huwelijksmigratie, maar verdiept zich verder niet in de problematiek van

23

Thoen (E.), “Verhuizen naar Brugge in de late middeleeuwen. De rol van immigratie van de poorters in de aanpassing van de stad aan de wijzigende economische omstandigheden (14 de – 16de eeuw)”, in: Soly (H.) en Vermeir (R.) (eds.), Beleid en bestuur in de oude Nederlanden: liber amicorum Prof.dr.M.Baelde, Gent, 1993, pp 329-349. 24 Deneweth (H.),” Migratie, armenzorg en arbeidsmartkregulering. Brugge in zestiende eeuw”, in: Margo De Koster e.a. (eds.), Werken aan de stad. Stedelijke actoren en structuren in de Zuidelijke Nederlanden 1500-100. Liber Alumnorum Catharina Lis en Hugo Soly, Brussel, Academic & Scientific Publishers, 2011, pp. 103-118. 25 Vandersteene (L.), “Met gemengde gevoelens. De houding tegenover politieke vluchtelingen vóór, tijdens en vlak na de Belgische revolutie. Portugese vluchtelingen in Brugge”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, pp. 829-852.

16

ongewenste migratie.26 Steven De Meester geeft een beeld over de economische situatie van Brugge, en de conjunctuurgevoeligheid van diefstallen tijdens de periode 1830-1860. Bij de analyse van de verschillende soorten diefstallen wordt telkens een overzicht gegeven van het aandeel vreemdelingen per geslacht, als daders.

27

Hier en daar zal naar deze scripties

verwezen worden wanneer onze onderzoeksdomeinen elkaar raken.

2. Bronbespreking Voor de groep buitenlandse immigranten bestudeerden we de briefwisseling tussen de verschillende autoriteiten en de bronnen die werden geproduceerd door het lokale Brugse bestuur op vraag van de overheid. Het zijn vreemdelingenstaten, maandelijkse mutatielijsten van vreemdelingen, en dagelijkse rapporten over reizigers die zich in de stad Brugge bevonden. In principe moesten de gemeentelijke autoriteiten ook een bulletin de renseignement opstellen van elke vreemdeling die bij zijn aankomst in de gemeente verklaarde, er zich tijdelijk of definitief te willen vestigen. Op basis van dit document werd dan een individueel dossier geopend bij de Openbare Veiligheid.28 Deze documenten waarvan de verwerking bijzonder arbeidsintensief is wanneer men hieruit algemene conclusies wil trekken, lieten we buiten beschouwing ten voordele van bronnen die zich beter leenden voor ons type onderzoek. Een tweede categorie bronnen bevat informatie over zowel binnenlandse als buitenlandse immigranten. Het betreft de gemeentebladen van de stad Brugge met hierin de notulen van de gemeenteraad en de gemeentelijke jaarverslagen, de algemene bevolkingstelling van 1846 en 1856, en de briefwisseling omtrent immigranten.

2.1 Bronnen over buitenlandse immigranten 2.1.1 Briefwisseling De gouverneurs van de provincies ontvingen regelmatig opdrachten van de centrale administratie, die bevoegd was voor openbare veiligheid en belast met de controle van 26

Ornelis (V.). Brugge: huwelijk en migratie in de stad in de eerste helft van de 19 de eeuw. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1997, 228p. (promotor: C. Vandenbroecke). 27 De Meester (S.). De ‘Armste stad van België’ tijdens de crisisjaren. Onderzoek naar de conjunctuurgevoeligheid van de diefstallen te Brugge 1841-1851. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2003, 214p. (promotor: E. Vanhaute). 28 Vervaeck (S.). Gids voor de sociale geschiedenis. Bronnen voor de studie van immigratie en emigratie. Hedendaagse tijden. Deel I Archiefbronnen bewaard in het Algemeen Rijksarchief. Brussel, Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën (Overzichten en Gidsen, 26); 1996, p 26.

17

vreemdelingen.29 Op hun beurt delegeerden ze deze door naar de gemeentebesturen die onder hun bevoegdheid ressorteerden. De gouverneurs stonden tevens in voor de centralisering van de ontvangen gegevens uit de verschillende gemeenten. De burgemeesters die de orders ontvingen van de gouverneur, belastten de politiecommissaris met het effectieve verzamelen van de gevraagde informatie. In het stadsarchief te Brugge is heel wat van de briefwisseling betreffende vreemdelingen tussen de verschillende betrokken instanties bewaard gebleven. Hierin wordt de houding weerspiegeld van de lokale autoriteiten ten opzichte van de centrale administratie, van wie ze haar orders ontvangt. Ook de lokale problemen komen hier regelmatig in aan bod, vooral als legitimering voor het niet correct opvolgen van de orders.

2.1.2. Staten van vreemdelingen De momentopnames van vreemdelingen vormen voor onze studie de belangrijkste bron om het profiel op te maken van de buitenlandse immigranten te Brugge. Tijdens de door ons bestudeerde periode 1830-1860 werd driemaal een lijst opgemaakt van de vreemdelingen te Brugge, respectievelijk in 1834, 1839 en in 1850. Daarnaast beschikt het stadsarchief ook over een gelijkaardige lijst van Engelsen te Brugge opgemaakt in 1837 en 1850. De momentopnames van 2 mei 1834 en van 29 maart 1839 werden gemaakt in opdracht van de centrale administratie voor Openbare Veiligheid, die op dat ogenblik onder de minister van binnenlandse zaken ressorteerde. De lijst van 1834 bevat de vreemdelingen die zich in Brugge vestigden sinds de Franse Revolutie.30 Die van 1839 maakt melding van degenen die sedert 1830 in Brugge kwamen resideren.

31

De lijsten werden opgedeeld

volgens de zes stadssecties, wat ons toelaat eventuele clustervorming te bespeuren. Daarnaast vinden we er gegevens in terug over de vreemdelingen zoals naam en voornaam, leeftijd, geboorteplaats, beroep, laatste domicilie, aankomstdatum, veronderstelde reden voor het verblijf, gekende bestaansmiddelen, vermelding van moreel en politiek gedrag en ‘observaties’. In de opdracht van 1839 werd duidelijk gespecifieerd dat het gaat om 29

Tussen 16 oktober 1830 en 9 januari 1832 was de openbare veiligheid toevertrouwd aan een Administrateurgénéral de la sûreté publique. Daarna werd de bevoegdheid tot in 1834 overgeheveld naar het Ministerie van Justitie. Tussen 1834 en 1840 ressorteerde openbare veiligheid onder Binnenlandse Zaken. Als gevolg van het koninklijk besluit van 18 april 1840 kwam het tenslotte bij Justitie terecht en om er samen met de administratie van de gevangenissen de 2de afdeling, later het 2de (Algemeen) Bestuur te vormen. Zie: Vervaeck (S.). Gids voor de sociale geschiedenis. Bronnen voor de studie van immigratie en emigratie. Hedendaagse tijden. Deel I Archiefbronnen bewaard in het Algemeen Rijksarchief. Brussel, Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën (Overzichten en Gidsen, 26); 1996, p11. 30 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria fiche 554, Vreemdelingenstaat op 2/5/1834. 31 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, Vreemdelingenstaat op 29/3/1839.

18

vreemdelingen die zich naar alle waarschijnlijkheid definitief vestigden te Brugge, en niet over personen die hier verbleven voor plezier of voor zaken, en die hier bijgevolg niet beschikten over een woonst. Om de opdracht vlot en op een éénvormige wijze te laten verlopen, stuurde de centrale administratie een tabel die als kadermodel moest dienen.32 Ze verwachtte na het opstellen van de lijst dat iedere mutatie van vreemdelingen maandelijks zou worden bijgehouden en doorgestuurd. Een derde staat van vreemdelingen werd opgemaakt op 11 april 1850, ditmaal op vraag van de procureur des Konings.33 De Openbare Veiligheid ressorteerde vanaf 1840 onder de minister van justitie. De procureur zond een lijst met vreemdelingen, die op basis van artikel 13 van het burgerlijk wetboek hun domicilie hadden aangevraagd in zijn arrondissement. Hij vroeg om voor elke persoon aan te duiden welke beslissing er genomen was, en om de vreemdelingen toe te voegen die eventueel vergeten waren alsook degenen die zich pas na de domiciliëringsaanvraag in Brugge hadden komen vestigen. Voor de vreemdelingen die uit Brugge vertrokken waren zonder definitief het koninkrijk te verlaten, moest hun nieuwe vestigingsplaats worden vermeld. Daarnaast moest nota gemaakt worden van de vreemdelingen waarvoor de aanvraagprocedure werd stopgezet als gevolg van overlijden, naturalisatie, veroordeling of definitief vertrek uit België. Op de lijst werd vereist om voor elke persoon het volgende te noteren: naam en voornaam, beroep, geboorteplaats, beslissing omtrent de domicilieaanvraag, datum van de aanvraag. Er was ook een kolom voorzien voor observaties. De leeftijd en het verblijfsadres werden op deze lijst echter niet vermeld.34

2.1.3. Staten van Engelsen De politiecommissaris van Brugge maakte eveneens een staat op van Engelse families die in Brugge resideerden op 1 januari 1837.35 Deze staat is in het archief niet vergezeld van een begeleidende brief zoals bij de bovenstaande lijsten wel het geval was, zodat hier niet onmiddellijk te achterhalen valt wie de opdrachtgever was, en wat zijn motieven waren. Het document werd opgesteld opgedeeld volgens de stadssecties, en we vinden er de naam van

32

Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 19/3/1839. Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220, Vreemdelingenstaat op 11/4/1850. 34 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220, brief 23/3/1850. 35 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, Staat van Engelsen op 1/1/1837. 33

19

het gezinshoofd, zijn beroep, het aantal gezinsleden, de verblijfplaats, en een kolom observaties op terug. 36 Een tweede lijst dateert van 20 november 1850.37

Ze is opgemaakt volgens een

voorgeschreven model en komt er op vraag van het ministerie van justitie. De vermelde data zijn: de namen, het geslacht en de leeftijd van alle familieleden, het beroep van het gezinshoofd en zijn geboorteplaats, het verblijfsadres, huis of appartement en datum van aankomst te Brugge en observaties. De mutaties van de Engelsen te Brugge worden hierna maandelijks bijgehouden tot in 1861 in opdracht van centrale vreemdelingenadministratie.38

2.1.4. Maandelijkse mutatielijsten van vreemdelingen De centrale vreemdelingenadministratie vroeg maandelijkse lijsten met de mutaties van vreemdelingen die in de provincies resideerden, en een dagelijks verslag van aanwezige reizigers. In het bevolkingsarchief duiken slechts zeer sporadisch maandelijkse lijsten op, en deze maken enkel melding van vreemdelingen die Brugge verlaten. De meeste maandelijkse rapporten vinden we terug in het politiearchief. De reeks politievaria bevat de rapporten voor de periode 1834 tot 1846. Hierin worden de aankomsten van vreemdelingen geregistreerd, met naam, leeftijd, beroep, afkomst, datum van aankomst, verblijfsadres, opmerking over gedrag en bestaansmiddelen. Uit een steekproef die de mutatielijsten bevat vanaf mei 1834, net na het opstellen van de vreemdelingenstaat - tot en met december 1835, blijkt dat er slechts elf vreemdelingen werden geregistreerd waarvan negen politieke vluchtelingen.· De reeks Periodieke Rapporten bevat de mutatielijsten van vreemdelingen die Brugge verlieten tussen 1848 tot 1861. Deze reeks is op enkele maanden na zo goed als volledig maar zegt jammer genoeg niets over de afkomst, noch over de aankomstdatum of het verblijfsadres van de vreemdelingen te Brugge. Op basis van deze lijsten is het dus onmogelijk om een onderscheid te maken tussen tijdelijke en permanente migratiebewegingen, of om een zicht te krijgen op de verdeling van de vreemdelingen over de verschillende landen van afkomst. De lijsten noteren wel de naam en voornaam, leeftijd, beroep, bestemming, datum van vertrek, en indien men met familie reist wordt dit aangegeven, echter zonder verdere details over de familieleden. Het geslacht van de vreemdelingen wordt niet opgenomen, maar is veelal af te leiden uit de combinatie van de naam en het beroep waarvan de schrijfwijze in 36

Beroep wordt bij één van de drie secties niet vermeld Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220, Staat van Engelsen op 20/11/1850. 38 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220, brief 13/11/1850. 37

20

het Frans vaak het geslacht verraadt. Verder is een kolom voorzien voor observaties, maar daar verschijnt zeer zelden een opmerking in. Deze lijsten volledig verwerken is een zeer arbeidsintensieve onderneming, waardoor we besloten een steekproef te maken van 60 opeenvolgende maanden, die de periode van januari 1848 tot december 1852 bestrijken.39 De keuze viel op deze periode om verscheidene redenen: vanaf 1848 zijn de rapporten minutieus opgemaakt en bijgehouden zonder dat er ook maar één maand ontbreekt, daarnaast gaat het om woelige jaren waarin de waakzaamheid met betrekking tot de vreemdelingen scherp is. Deze lijsten bevatten dan ook veel meer vreemdelingen dan die uit de jaren voordien. Een kwantitatieve analyse van deze bron heeft tot doel meer kennis te vergaren over de mobiliteit en het profiel van de vreemdelingen in het algemeen, aangezien een opsplitsing naar afkomst hier onmogelijk is.

2.1.5. Maandelijkse mutatielijsten van Engelsen Naast de maandelijkse mutatielijsten van vreemdelingen vinden we in het politiearchief, bij de Periodieke Rapporten gelijkaardige lijsten terug die de mutaties van Engelsen te Brugge registreren tussen 1851 en 1861. Hierin worden, in tegenstelling tot in de gewone vreemdelingenlijsten, niet alleen de Engelsen genoteerd die de stad verlaten, maar ook degene die toekomen, evenals hun geboorteplaats. Bovendien worden hierin alle familieleden volledig opgenomen, en niet enkel het gezinshoofd zoals in de vreemdelingenlijsten het geval was. Anderzijds wordt geen informatie gegeven over de bestemming van degenen die Brugge verlaten. Tijdens het eerste jaar 1851 en de hier opvolgende maand januari 1852, bleek dat op één na alle Engelse mutaties opgenomen werden in de vreemdelingenlijsten, maar vanaf februari 1852 is dit niet meer het geval. De oorzaak voor deze verandering in de administratie is ons onbekend.

2.1.6. Dagelijkse verslagen betreffende vreemde reizigers Uit de briefwisseling weten we dat het gemeentebestuur van Brugge deze verslagen tot in mei 1842 nooit heeft opgesteld.40 Er is in het stadsarchief dan ook geen spoor terug te vinden van dergelijke verslagen vóór juli 1842. Wat we wel ontdekten was een boek waarin de verslagen vanaf 18 juli 1842 tot en met 6 september 1848 gebundeld zijn·. Elke persoon die in deze periode in Brugge verbleef staat erin vermeld, met beroep, leeftijd,

39

Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 218 en Fiche 220 en Fiche 221, mutaties van vreemdelingen 1848-1852. 40 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 25/5/1842.

21

geboorteplaats, plaats van domicilie, autoriteit die het paspoort leverde, bestemming op het paspoort, plaats van waar de reiziger komt, plaats naar waar hij van plan is zich te begeven met opgave van het geplande vertrek, autoriteit die het paspoort nakeek, hotel of herberg waar ze verklaarden te hebben verbleven, datum van aankomst en van vertrek. Dit boek, wat 5386 migratiebewegingen registreerde, werd destijds op een eerder ongebruikelijke manier in het archief opgenomen, waardoor het al een tijdje onopgemerkt gebleven was. Naar aanleiding van de ontdekking van dit stuk verscheen een artikel in het lokale heemkundige tijdschrift om deze opmerkelijke bron kenbaar te maken, wat opgenomen werd in bijlage 18. Waarschijnlijk zal deze gedetailleerde bron in de toekomst digitaal te consulteren zijn, wat nieuwe opties zal bieden voor onderzoek.

2.2 Bronnen betreffende binnenlandse en buitenlandse immigranten 2.2.1. Briefwisseling In de briefwisseling tussen de verschillende autoriteiten die hierboven reeds besproken werd, treffen we ook informatie aan over de interne immigratie te Brugge.

2.2.2. Het Gemeenteblad van Brugge: notulen van de gemeenteraad en gemeentelijke jaarverslagen In het Gemeenteblad van Brugge werden de belangrijkste beslissingen die in de gemeenteraad genomen werden genoteerd. Ook de gemeentelijke jaarverslagen van het college van burgemeester en schepenen vanaf 1836 werden hierin opgenomen. 41 Deze rapporten beslaan het grondgebied van de stad binnen de vestingen, zonder randgemeenten. Sedert 1836 werd telkens een verslag opgesteld over het voorbije jaar, waarin naast het totale bevolkingscijfer ook de geboortes en overlijdens van het voorbije jaar werden vermeld, wat ons toelaat migratiebalansen op te stellen.42 De bepaling van het totale bevolkingscijfer gebeurde echter niet steeds op een eenduidige manier. Tot 1841 werden de bevolkingscijfers berekend op basis van een algemene telling in 1829, uitgevoerd door de politie per domicilie. In december 1841 voerde men opnieuw dergelijke telling uit, wat leidde tot een rechtzetting van het cijfer voor dat jaar. Dit hield in dat betreffende de bevolking in de publieke instellingen, enkel degenen met een domicilie met recht op bijstand in Brugge nog in de 41

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, 1836-1860. Een migratiebalans is het totaal bevolkingssaldo (totale bevolking in jaar x – totale bevolking in jaar x-1) verminderd met natuurlijk saldo (aantal geboorten – aantal sterfgevallen in jaar x) = berekend migratorisch saldo (positief: meer inwijkelingen dan uitwijkelingen; negatief: meer emigranten dan immigranten) 42

22

tellingen werden opgenomen. Ook in 1846 en 1856 zorgden de tellingen voor een verandering in de registratie, wat hieronder nog aan bod komt. Vanaf 1838 kennen we het aantal behoeftigen in de stad, en een lijst met al dan niet gratis uitgereikte binnen –en buitenlandse pasporten krijgen we ter beschikking vanaf 1841. De

rapporten

breidden

gevoelig

uit

in

1842

met

informatie

over

de

liefdadigheidsinstellingen, een schets van de economische toestand van de stad, de totale bevolkingscijfers voor de jaren 1830 tot 1834, en het aantal immigranten en emigranten die werden geregistreerd. Om verwarring te voorkomen benadrukken we dat de informatie uit deze rapporten met betrekking tot immigranten, zowel de binnenlandse als de buitenlandse immigranten aangaat, vaak zonder onderscheid te maken tussen beide. Doordat de administratieve controle op de migrerende bevolkingsgroepen verre van sluitend was, dienen we deze migratiecijfers kritisch te benaderen en te toetsen aan berekende migratiebalansen.· Vanaf 1843 zien we stelselmatig meer gedetailleerde migratiecijfers met onderscheid tussen binnen –en buitenlandse migratie, migratie uit West-Vlaanderen of uit andere provincies, en een opsplitsing per geslacht. Tevens in 1851 werden voor het eerst gegevens opgenomen over naturalisaties. Het spreekt voor zich dat deze rapporten en de volkstellingen van 1846 en 1856, een belangrijke bron vormen om de immigratiebewegingen te analyseren.

2.2.3. Algemene volkstellingen van 1846 en 1856 Als gevolg van het koninklijk besluit van 30 juni 1846 werd in het hele land een algemene volkstelling georganiseerd. Deze vormt de weergave van de feitelijke bevolking, in tegenstelling tot de Brugse gemeenteraadsrapporten die de wettelijke bevolking registreerden.·. De telling van 1846 biedt informatie over de afkomst van de vreemdelingen te Brugge, de burgerlijke stand van de volledige bevolking, de activiteitsgraad en de tewerkstelling in de verschillende sectoren, en het soort van verblijf van alle aanwezigen. Deze informatie werd opgenomen in het rapport van 1847 waarin het totale bevolkingscijfer ook werd gebaseerd op deze telling. Dit leidde tot een grote toename van het cijfer en de inclusie van de aanwezige vreemdelingen, die vanaf 1850 afzonderlijk zullen genoteerd worden. De wet van 2 juni 1856 leidde tot een volkstelling van de feitelijke bevolking te Brugge met daaraan toegevoegd de tijdelijk afwezige Bruggelingen. De telling informeert ons ook over de vaste verblijfplaats van die feitelijke bevolking, en maakt hierin een

23

onderscheid tussen de houders van een residentie in het arrondissement, in een ander arrondissement van België, en in het buitenland. 43

3. Migratie en vreemdelingen in de 19de eeuw 3.1 Wie is de ‘vreemdeling’? Om een zicht te krijgen op het feit of Brugge al dan niet een representatieve Belgische stad is wat de migratiebalansen en het aandeel buitenlandse vreemdelingen op de totale bevolking betreft tijdens de periode 1830-1860, maken we een vergelijking met de cijfers op nationaal niveau. Vooraleer we het percentage vreemdelingen vergelijken, is het noodzakelijk om toch even stil te staan bij de variërende invulling van het begrip ‘vreemdeling’. Vóór 1890 worden vreemdelingen op de tellingen niet afzonderlijk vermeld, er werd enkel onderscheid gemaakt tussen personen geboren in België en personen geboren in het buitenland. Op basis van de volkstellingen van 1890 en 1900, die voor het eerst nationaliteiten opnemen, zien we dat voor de provincies Oost- en West-Vlaanderen en Henegouwen het aantal personen geboren in het buitenland opmerkelijk hoger ligt dan het aantal bewoners met een buitenlandse nationaliteit. Voor West-Vlaanderen worden in 1890 slechts 7800 vreemdelingen geteld, tegenover 16800 inwoners geboren in het buitenland. Wanneer we het aantal vreemdelingen willen bepalen op basis van de tellingen vóór 1890, moet dit met de grootste voorzichtigheid gebeuren.44 De vreemdelingen die in de Belgische tellingen opduiken kan men ook niet zomaar beschouwen als immigranten, velen verbleven immers slechts tijdelijk in onze streken. De Duitse kleermaker of meubelmaker, de Franse kunstenaar, de Hollandse dienstbode of Engelse gouvernante zijn hier maar enkele illustraties van. De vreemdelingen bevinden zich voornamelijk in de grensstreken en de geürbaniseerde gebieden van Brussel, Antwerpen, Gent en Luik. Het is duidelijk dat we hier te maken hebben met reizende grensarbeiders. Voor de provincie West-Vlaanderen getuigt de literatuur van een massale tijdelijke arbeidsemigratie naar Frankrijk tussen 1838 en 1860.45 Dit fenomeen wordt weerspiegeld in de bovenvermelde cijfers uit 1890, waarin voor West-Vlaanderen melding gemaakt wordt 43

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1857. Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.108. 45 Caestecker (F.), “Migratiecontrole in Europa gedurende de 19de eeuw”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, pp.242. 44

24

van 16800 inwoners geboren in het buitenland, waarvan een overgrote meerderheid in Frankrijk.46 Uit de gemeenteraadsrapporten komt naar voor dat de meeste buitenlandse pasporten uitgereikt aan armen, voor Frankrijk bestemd waren. De armen verklaren er werk te gaan zoeken of er zich te willen perfectioneren in hun beroep.47 Ook de 19de eeuwse vreemdelingenwetgeving zaait verwarring door de verschillende categorieën vreemdelingen niet voldoende te specifiëren. Bij het bestuderen van de primaire bronnen worden we dan ook vaak geconfronteerd met de verwarring rond de term, en het ontbreken van eenduidigheid in de informatieverzameling rond vreemdelingen. Bij de momentopname van vreemdelingen opgemaakt te Brugge in 1839 bleek het voor het Brugse stadsbestuur niet duidelijk of de term vreemdeling enkel doelde op politieke vluchtelingen of niet, en op personen die nog te Brugge verbleven, of ook op degene die reeds vertrokken waren.48 De centrale administratie schiep hierin duidelijkheid, maar repte met geen woord over vestigingsvergunningen. De lijst van 1850, dit keer in opdracht van de procureur des Konings, gaat dan weer enkel over vreemdelingen die een vestigingsvergunning hebben aangevraagd. Voor wat de maandelijkse rapporten van mutaties van vreemdelingen betreft is werd ook helemaal niet duidelijk gemaakt over welk soort vreemdeling het nu precies gaat: reizigers en passanten, tijdelijke migranten, gevestigde vreemdelingen, of alle types. Bovendien maken de lokale beleidsmakers te Brugge in hun gemeenteraadsverslagen en briefwisseling in hun gebruik van de term ‘vreemdelingen’, geen onderscheid tussen buitenlanders enerzijds, en personen die zich van buiten Brugge in de stad kwamen vestigen anderzijds. De bestempeling van niet stadsgenoten als vreemdelingen, is een gevolg van de wetgeving waarbij gemeentes verantwoordelijk zijn voor armenzorg van hun inwoners, waar we in een volgend hoofdstuk nog uitgebreider op terugkomen.

3.2 Migratiebalansen Al te vaak hebben onderzoekers onbewust een verkeerd beeld geschetst van de migratiebewegingen in België, door zich te baseren op de nochtans rijke bevolkingsregisters. De oorzaken hiervoor zijn enerzijds te vinden bij de gemeentelijke administraties die vaak onvolledige en zelfs foute gegevens doorstuurden aan de centrale overheid, en anderzijds bij de personen die de gemeente verlieten zonder de verplichte verklaring af te leveren, vooral

46

Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.109. 47 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1852 en 1857. 48 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 11/3/1839.

25

indien ze het land verlieten. Om een correct overzicht te krijgen over de migratiebewegingen in het 19de-eeuwse België, beroepen we ons dan ook op migratiebalansen gebaseerd op de volkstellingen die om de tien jaar gehouden werden sedert 1846. 1847-1856: -153.881 1856-1866: - 83.404 1867-1880: - 23.618 1881-1890: - 19.240 1891-1900: - 20.851 1901-1910: +12.673 Uit deze cijfers komt duidelijk naar voor dat België gedurende de 19de eeuw - of alvast na 1847 - eerder een emigratie –dan een immigratieland was. Rond het midden van de 19de eeuw is dit het meest uitgesproken. Tussen 1847 en 1866 emigreren 237.285 personen over een periode van 20jaar, terwijl de jaren tussen 1867 en 1900 slechts 63.709 emigranten tellen over 34j.49 Onderstaande tabel bevat de jaarlijkse Brugse migratiebalansen tussen 1835 tot 1860, met vanaf 1841 ook een verrekening van de geregistreerde emigratie –en immigratiecijfers. Het totale migratiesaldo afgeleid uit de laatst vernoemde cijfers is steeds kleiner of gelijk aan dat van de berekende migratiebalansen, wat een bevestiging vormt voor onze eerdere bemerking hieromtrent.50 Voor de jaren 1841, 1847, 1850 en 1856 werden kunstmatig correcties in het totale bevolkingscijfer doorgevoerd, bijgevolg zijn de migratiebalansen op basis van de bevolkingsgroei voor deze jaren onbetrouwbaar. Het berekende gemiddelde met of zonder deze jaren inbegrepen vertoont wel hetzelfde resultaat.

49

Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.105. 50 Met uitzondering van de jaren 1841 en 1856 waarin correcties op het totale bevolkingscijfer werden doorgevoerd.

26

Tabel 1: Bevolking en migratiebalansen 1835 - 1860

JAAR

BEVOLKING

1835 1836 1837 1838 1839 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860

42869 43450 44154 44499 45308 46020 44182 44804 45276 45838 46340 46765 49456 49211 49464 50698 51603 52001 51425 51484 51277 50825 51235 51572 51752 51995

GEMIDDELDE

BEVOLKING GROEI

MIGRATIE BEVOLKINGS NATUURLIJKE BALANS % GROEI % GROEI % *

428 581 704 345 809 712 -1838 622 472 562 502 425 2691 -245 253 1234 905 398 -576 59 -207 -452 410 337 180 243

1,0% 1,4% 1,6% 0,8% 1,8% 1,6% -4,0% 1,4% 1,1% 1,2% 1,1% 0,9% 5,8% -0,5% 0,5% 2,5% 1,8% 0,8% -1,1% 0,1% -0,4% -0,9% 0,8% 0,7% 0,3% 0,5%

0,4% 0,6% 0,1% 0,2% -0,1% 0,7% 0,2% 0,6% 0,3% 0,3% 0,4% -0,5% -1,3% 0,2% -0,6% 0,5% 0,4% 0,1% -0,7% -0,9% -0,9% 0,0% 0,2% -0,2% -0,4% 0,6%

0,6% 0,8% 1,5% 0,6% 1,9% 0,9% -4,2% 0,8% 0,8% 1,0% 0,7% 1,4% 7,0% -0,7% 1,1% 2,0% 1,4% 0,6% -0,4% 1,0% 0,5% -0,9% 0,6% 0,9% 0,7% -0,1%

367

0,8%

0,0%

0,8%

IMMIGRATIE EMIGRATIE TOTAAL % **

0,8% 0,6% 0,8% 0,3% 0,4% 0,5% -0,7% 1,1% 1,5% 0,9% 0,1% -0,7% 0,6% -0,2% 0,1% 0,0% 0,4% 0,4% -0,4%

* berekende migratiebalans = bevolkingsgroei - natuurlijke groei ** migratiebalans op basis van de geregistreerde migratiecijfers in de gemeenteraadsverslagen = immigratiecijfer emigratiecijfer

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1836 -1861

Op nationaal niveau tonen de negatieve migratiebalansen aan dat meer Belgen hun geluk beproefden in het buitenland dan omgekeerd het geval was. De stad Brugge trekt echter meer mensen aan dan er wegtrekken. Tabel 1 (1835-1860) en bijlage 1 (1829-1860) tonen aan dat Brugge tussen 1830 en 1853 een bijna constante bevolkingsgroei kende. De vermindering van inwoners gedurende 1832 is te wijten aan de verspreiding van ‘cholera-morbus’. In 1847 wordt Brugge getroffen 27

door een tyfusepidemie. Toen deze geluwd was werd te Antwerpen in oktober 1848 het eerste geval van cholera gesignaleerd in België. Deze epidemie zou tot najaar 1849 in WestVlaanderen 1418 slachtoffers eisen, een geringer aantal dan in andere provincies waarschijnlijk omdat de voorgaande plaag de zwakste gestellen hier reeds had uitgeroeid.51 De negatieve natuurlijke bevolkingsgroei van 1853 tot ’55 is vermoedelijk het gevolg van de voedselcrisis. De verwaarloosbare natuurlijke groei (0,002%) lijkt erop te wijzen dat de totale bevolkingsgroei tussen 1835 en 1860 het gevolg was van immigratie. Wanneer we de jaren van rechtzetting buiten beschouwing laten zien we enkel in 1848, 1853 en 1860 een negatieve migratiebalans. Het jaar 1848 vormde het hoogtepunt van de crisis te Brugge, iets waar we later nog op zullen terugkomen. De negatieve migratiebalansen in 1853 en 1860 houden verband met de emigratie naar Frankrijk. Om meer te weten te komen over de afkomst van de immigranten te Brugge analyseren we de gedetailleerde migratiecijfers die geregistreerd werden in de gemeenterapporten vanaf 1843.

51

Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur West-Vlaanderen, 1973, p.47.

28

Tabel 2: Opsplitsing migratiebalansen 1841 - 1860**

TOTAAL JAAR

BINNENLAND

IMMIGRATIE - IMMIGRATIE - IMMIGRATIE - IMMIGRATIE - IMMIGRATIE EMIGRATIE EMIGRATIE EMIGRATIE EMIGRATIE EMIGRATIE TOTAAL BUITENLAND BINNNLAND BELGIE WEST -VL.

1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 GEMIDDELDE 1847 - 1860

368 282 345 153 186

18 39 -16

219 -334 526 751 478 72 -362 304 -120 39 -9 196 188 -223

14 -8 68 15 70 91 8 119 -9 60 42 56 17 -29

205 -326 458 736 408 -19 -370 185 -111 -21 -51 140 171 -194

-73 -496 27 346 270 -479 -778 -321 -408 -21 -133 -247 -183 -643

278 170 431 390 138 460 408 506 297 0 82 387 354 449

123

37

87

-224

311

** migratiebalans op basis van de geregistreerde migratiecijfers in de gemeenteraadsverslagen = immigratiecijfer - emigratiecijfer

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1842-1861

De cijfers in bovenstaande tabel weerspiegelen dat zowel de balansen van buiten -als van binnenlandse migraties globaal bekeken positief waren voor de stad Brugge. Jammer genoeg ontbreken gedetailleerde cijfers voor de jaren 1830, en ook nadien moeten we rekening houden met onvolledige registratie. Toch kunnen we tussen 1847 en 1860 een aantal tendensen ontwaren, dankzij de bronnen die ons voor deze jaren een dieper inzicht gunnen in de migratiebewegingen. De grotere omvang van de binnenlandse migratie ten opzichte van de buitenlandse springt in het oog. Wanneer we deze binnenlandse migratie 29

verder analyseren merken we op dat de meeste immigranten uit de provincie WestVlaanderen zelf kwamen, aangezien de balans voor migraties van en naar andere Belgische provincies vaak negatief bleken te zijn. Deze bevindingen bevestigen de secundaire literatuur waarin de trek van het omringende platteland naar de steden tijdens deze periode uitgebreid beschreven wordt.

3.3 Aandeel buitenlandse vreemdelingen te Brugge versus België Op nationaal niveau blijkt dat het aantal vreemdelingen - mensen geboren in het buitenland - in het midden van de 19de eeuw opvallend stabiel is: 95.000 in 1846 en 1856 en 98.000 in 1866. Dit aantal stijgt eind 19de - begin 20ste eeuw: 143.000 in 1880, 171.000 in 1890.52 Maar in verhouding met de totale bevolkingsstijging, was de toename van het aantal vreemdelingen niet spectaculair: van 2,2% in 1846 tot 2,6% in 1880.53

Tabel 3: Aandeel van de binnen -en buitenlandse vreemdelingen op de totale bevolking van Brugge

BRUGGELINGEN INTERNE VREEMDELINGEN EXTERNE VREEMDELINGEN TOTAAL

TOTAAL % 74% 23% 3% 100%

N = 49308

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1847, resultaten volkstelling 30/6/1846

Uit de volkstelling van 30 juni 1846 blijkt dat het aandeel buitenlandse vreemdelingen te Brugge op dat ogenblik 2,7% bedroeg van de totale bevolking, met name 1334 op 49308 inwoners. Aangezien hier de feitelijke bevolking geteld werd, bevat de 2,7% zowel de gevestigde vreemdelingen, als de ongevestigden en de passanten. Dit percentage ligt relatief laag ten opzichte van de hoofdstad waar in 1842 iets meer dan 6% van de bevolking ingeschreven stond als vreemdeling.54

52

Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.109. 53 http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/bevolking/volkstelling 54 Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.110.

30

De telling van 1856 te Brugge, opgenomen in bijlage 2, focust niet op afkomst maar op residentie, en stelt dat 0.4% van de aanwezigen zijn residentie in het buitenland heeft, en hier dus slechts tijdelijk is of op doorreis. In bijlage 3 zien we dat de vreemdelingenstaten van 1834 en 1839 respectievelijk 36 en 56 buitenlandse vreemdelingen vermelden die zich in Brugge hadden gevestigd. In 1850 verschijnen er zevenentwintig vreemdelingen met een vestigingsvergunning op de in te vullen lijst, waarvan er zich nog slechts zeven in Brugge bevonden bij ontvangst de lijst. De staten zijn onderling niet te vergelijken omdat de gehanteerde criteria verschillend waren, maar hoe dan ook is het aantal bijzonder laag, in vergelijking met de nationale cijfers en de cijfers van de volkstelling. De vreemdelingenlijsten vertellen ons dus niet veel over het reële aantal, maar leveren wel nuttige informatie voor een analyseprofiel van de vreemdelingen te Brugge. Het lage aantal geregistreerden op de vreemdelingenstaten zou ook kunnen wijzen op het geringe belang wat aan afkomst wordt gehecht, en het weinig relevante hiervan, niet alleen in het dagelijkse leven van de inwoners van Brugge, maar ook voor de lokale administraties in het midden van de 19de eeuw. De groep Engelsen vormde een specifieke groep van vreemdelingen te Brugge, waarvoor ook aparte staten werden opgesteld, waarop in 1837 en in 1850 respectievelijk 54 en 105 individuen geregistreerd werden.· Aangezien de Engelsen ook goed vertegenwoordigd waren in de algemene vreemdelingenstaten, is het niet duidelijk welke de criteria waren om op deze aparte lijsten te verschijnen. Het is alvast opvallend dat voor beide jaren de Engelse staten omvangrijker zijn dan de vreemdelingenstaten.

31

DEEL II: Immigratie te Brugge tussen 1830 en 1860 1. Politieke en economische situatie 1830-1860 1.1 België De Franse revolutie van 1789 en de daaropvolgende installering van de Republiek in 1792 veranderde de bestaande maatschappelijke verhoudingen totaal. Toen de Republiek de Zuidelijke Nederlanden annexeerde in 1794 en er de Franse instellingen oplegde, leek het Ancien Regime ook in onze gewesten definitief voorbij. De standenmaatschappij bestuurd door soevereine vorsten werd vervangen door soevereine naties van gelijke burgers. Het politiek-institutioneel systeem van het Ancien Regime wat gebaseerd was op particuliere vrijheden, moest plaats ruimen voor geünificeerde nationale staatsbureaucratieën. Zonder afbreuk te doen aan het belang van deze ‘revolutie’, merken we op dat de afbouw van het Ancien Régime plaatsvond over een langere periode, en in schokgolven. De schokgolf van 1789 werd gevolgd door de revolutiejaren van 1830 en 1848. In het eerstgenoemde jaar gaf de Belgische Revolutie vorm aan de onafhankelijke Belgische Staat, door een eind te maken aan het bewind van Willem I, monarch van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden waartoe België behoorde sedert 1815 en het Congres van Wenen. Een monstercoalitie werd opgericht tussen de conservatieven die het beleid van Willem I te vooruitstrevend vonden, en de progressieven uit de middenklasse die zich uitgesloten voelden van de politieke macht. Het jonge België was voor zijn voortbestaan afhankelijk van de Europese mogendheden, die de nieuwe staat erkenden op voorwaarde dat het een monarchie zou worden, met een neutraal statuut. De eerste koning der Belgen Leopold I, was dan ook een aanvaardbare keuze voor zowel de Europese grootmachten als voor de heersende politieke groepen in België. Maar Willem I legde zich niet zomaar bij de situatie neer. Toen hij België binnenviel in 1831 kon hij enkel dankzij tussenkomst van de Franse troepen teruggedreven worden. De positie van België bleef erg precair, tot in 1839 de vrede tussen België en Nederland werd vastgelegd in het verdrag der 24 artikelen. Het hieraan gekoppelde verlies van een deel van Limburg en Luxemburg, bleef lang onverteerd in de Belgische politieke kringen. Vanwege de kwetsbare positie van het jonge onafhankelijke België hielden de politieke elites de rangen gesloten tegen buitenlands en binnenlands gevaar. De consolidatie van de Belgische staat was hun gemeenschappelijk project, en de twee diametraal tegenovergestelde politieke strekkingen uit het monsterverbond tegen Willem I, werkten na 32

de onafhankelijkheid goed samen in de regering en het parlement. Het unionisme en de buitenlandse dreiging die Willem I voor België vormde, zorgden er voor dat Leopold I zijn bevoegdheden tot het uiterste wist uit te bouwen. Dit Unionisme duurde tot in 1847, toen de pas opgerichte liberale partij na een klinkende verkiezingsoverwinning een homogeen liberale regering kon vormen. België maakte reeds vóór 1830, als eerste land na Groot-Brittannië, een industrialisering door. De nieuwe Belgische staat ondersteunde de industrie van bij het begin, net als Willem I hen had voorgedaan. De overgang van een agrarische naar een industriële maatschappij, had een herstructurering van de arbeidsmarkt tot gevolg, wat niet zonder slag of stoot verliep. In Vlaanderen zorgde de ineenstorting van de linnenverwerkende protoindustrie voor de vorming van een bezitloze proletarische massa. De hierop volgende plattelandsvlucht had een nooit geziene bevolkingsdruk voor de steden tot gevolg. 55 De crisis in de vlas –en linnennijverheid in Vlaanderen nam voortdurend scherpere afmetingen aan. In juli 1845 trof een nieuwe ramp het ganse land, de aardappeloogst werd aangetast door een soort schimmel, een plaag die zich manifesteerde tot in 1850. In West-Vlaanderen verminderde de aardappeloogst in 1845 met 92,4%, en bovendien mislukte in 1846 de roggeoogst, het andere hoofdvoedsel van de arme.56 Dit alles samen met verschillende epidemieën deed Vlaanderen tijdens de jaren 1840 in een diepe crisis belanden. De revolutiegolf van 1848 in Europa, leidde in Frankrijk tot de instelling van een linkse republiek tot 1852. Deze gebeurtenissen gingen niet onopgemerkt voorbij aan de vele politieke vluchtelingen die vanuit heel Europa in België aanwezig waren.57 De Belgische ambassadeur in Parijs erkende de revolutionaire regering onmiddellijk, waardoor deze slechts langs een omweg steun kon verlenen aan de republikeinse aspiraties in België. De lokale besturen kregen het bevel dat de pasporten die door het nieuwe Franse regime werden uitgereikt, zonder extra maatregelen gerespecteerd moesten worden.· Een aantal radicalen in Frankrijk vormde een legertje van Belgische uitgewekenen en werklozen, die heimelijk bewapend werden in Parijs en als een ‘Belgisch Legioen’ per trein naar de noordgrens werden gevoerd, maar de grenzen bleven hermetisch gesloten. Eén konvooi werd door de Belgische staatsveiligheid afgeleid naar Quévrain en onderschept, een ander konvooi werd gewaarschuwd en overschreed de grens te voet in Risquons-Tout bij Moeskroen, waar het als

55

De Wever (B.) & Deneckere (G.). De geschiedenis van België. Gent, Academia Press, 2010, pp.12-30. Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur West-Vlaanderen, 1973, p.37-40. 57 De Wever (B.) & Deneckere (G.). De geschiedenis van België. Gent, Academia Press, 2010, pp.12-30. 56

33

snel verslaan werd door het Belgische leger. De Belgische regering onder leiding van Charles Rogier nam de wind uit de zeilen van de revolutie, door dadelijk na de ophefmakende berichten uit Parijs, de belangrijkste eisen van de vooruitstrevende liberalen in te willigen. De belastingen werden tot het grondwettelijk minimum gebracht waardoor het aantal stemgerechtigden in de meeste steden bijna verdubbelde, en de zegelbelasting op de kranten werd afgeschaft. België bleef een oase van rust in het door gewelddadige revoluties geteisterde Europa. De middenstand had door de toegevingen van de regering afgezien van straatrumoer en de kleine man bleef er met lege handen achter.58 De verpauperde boeren op het platteland waren er tussen 1830 en 1848 nog niet in geslaagd een duurzame organisatie op poten te zetten om te protesteren tegen de industrialisering en mechanisering die hen tot bezitloze proletariërs maakte. Van een goed georganiseerde arbeidersbeweging was ook nog geenszins sprake. Tot 1850 woog de op grondbezit gebaseerde traditionele economie nog het meest door in de politieke besluitvorming. In 1850 kwam de industrialisering in een stroomversnelling terecht, mede doordat de liberale regeringen het belang van deze evolutie erkenden. De overheid creëerde het kader waarin de economie kon gedijen, maar van staatsinterventie of een actieve sociale politiek was er weinig sprake. De sector van de landbouw zakte van meer dan 50% in 1846, naar minder dan 30% in 1880. De economische ontwikkeling bood nieuwe opportuniteiten voor ambtenaren en bedienden, beoefenaars van vrije beroepen, bepaalde ambachtelijke sectoren en onderwijsinstellingen waar de kleine burgerij aan de slag kon. Maar de massa proletariërs die door de achteruitgang van de agrarische sector en de proto-industrie naar de grote steden gedreven werden, werkten er in ellendige omstandigheden. In het nauwelijks geïndustrialiseerde Vlaanderen werd massaal geëmigreerd naar Wallonië en NoordFrankrijk, waar hen een gelijkaardig lot beschoren was.59 Samen met degenen die de oversteek over de oceaan waagden om hun lot te ontvluchten, zorgde dit voor de negatieve nationale migratiebalans in de 19de eeuw. De Belgische liberale regering speelde een actieve rol in het stimuleren van de emigratie. Tussen 1851 en 1861 verdubbelde het aantal Belgen in Frankrijk van 128000 naar 204000.60 Maar het was toch de pendelarbeid die onder al zijn vormen - interne migratie, grensarbeid en tijdelijke migratie - omwille van zijn veel grotere omvang van veel diepgaandere betekenis is geweest.·

58

De Maesschalck (E.). 150 jaar Belgen. Brussel, Cultura, 1980, p16. De Wever (B.) & Deneckere (G.). De geschiedenis van België. Gent, Academia Press, 2010, pp.12-30. 60 Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.3. 59

34

1.2 Brugge De eerste onlusten in augustus 1830 te Brugge werden bedwongen met behulp van een nieuw opgerichte burgerwacht van gegoede ingezetenen, met op cruciale posten vooraanstaande figuren uit de oppositie tegen het Nederlandse regime. Op 6 september sloot het stadsbestuur zich formeel aan bij de vanuit Brussel geformuleerde eis om een bestuurlijke

scheiding.

De

verkiezingen

voor

het

Nationaal

Congres

en

de

gemeenteraadsverkiezingen werden een groot succes voor de aanhangers van de revolutie. De armoede in de stad voedde wel de vrees voor nieuwe rellen, zoals de hongeroproer van 18 oktober 1830 die slechts door de tussenkomst van een Belgisch-Parijs vrijwilligerslegioen konden ingeperkt worden.61 Brugge was een goed bereikbare stad die dankzij een binnenhaven en het kanaal van Oostende in verbinding stond met de zee. Bovendien beschikte de stad al in 1838 over een station op de vrijdagsmarkt.· In augustus van dit jaar werd de spoorweg Gent - Brugge en het stuk Brugge - Oostende ingehuldigd. De spoorwegadministratie rondde de werken van de nieuwe spoorlijn af in 1841.62 Vanaf mei 1845 tot ‘48, te midden van de crisis, verleende de bouw van de spoorweg Brugge - Kortrijk - Ieper - Poperinge, met vertakkingen naar Tielt Deinze en Diksmuide, werk aan meer dan 1000 man, weliswaar tegen een zeer karig loon.· In 1846 opende de internationale spoorlijn België - Frankrijk waarop Brugge was aangesloten. 63

Ondertussen werd ook een indrukwekkend net van nieuwe wegen uitgebouwd in de

provincie West-Vlaanderen. Vanaf 1837 werden op verschillende plaatsen in het land mechanische spinnerijen opgericht. Tegen 1841 waren het er al acht. Vijf jaar later was het aantal meer dan verdubbeld, maar West-Vlaanderen telde er nog steeds geen enkele.

64

Gent was de enige

stad in Vlaanderen waar de gemechaniseerde nijverheid tot stand kwam. Brugge daarentegen was tot ver in de 19de eeuw totaal niet vertrouwd met de moderne industriële toepassingen. De plaatselijke ondernemers weigerden risico’s, bleven liever veelzijdige kooplui en lieten zo de industrialisatie aan zich voorbijgaan. Vóór 1789 was de vervaardiging van wol nog zeer bloeiend te Brugge. Tot 85 beroepen waren hierin vertegenwoordigd, maar in 1811 61

Vandersteene (L.), “Met gemengde gevoelens. De houding tegenover politieke vluchtelingen vóór, tijdens en vlak na de Belgische revolutie. Portugese vluchtelingen in Brugge”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, p843. 62 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1841 63 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, opening spoorweg België-Frankrijk. 64 Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur West-Vlaanderen, 1973, p.22.

35

daalde dit naar 40 en in 1839 waren het er nog amper 4. 65 In het gemeenteraadsrapport van datzelfde jaar werd gewezen op een stijgend aantal arbeiders die genoodzaakt waren om zich tot de opvanghuizen te richtten. Toch getuigen de primaire bronnen van pogingen te Brugge om op de trein van de industrialisering te springen, en van een stadsbestuur die het belang van de industrie leek in te zien en initiatieven hieromtrent toejuichte. Zo werd er eind 1839 een nieuwe machine gedreven wolfabriek opgericht die 30 mensen tewerkstelde, en nog wou groeien door zich op de export te richten. De producten van deze fabriek en van 51 andere Brugse industriëlen werden tentoongesteld op de nationale expositie van industriële producten te Brussel in de zomer van 1841, waar ze met meerdere medailles bekroond werden door de koning en hiervoor eretekens ontvingen van het Brugse stadsbestuur.66 Eind 1840 telde Brugge nog 268 fabrieken en 14 stoommachines·. De stad was ook een belangrijk organisatiecentrum voor de linnennijverheid en beschikte over een markt voor de afzet van de afgewerkte producten. Toch liegt gemeenteraadrapport van 1841 er niet om, het stadsbestuur benadrukt hierin hoe penibel het met de economie van de stad was gesteld: “Bruges, autrefois si florissante et si riche, se trouve aujourd’hui dans une position déplorable…”.67 Door de ondergang van de linnen verwerkende huisnijverheid daalde de omzet van de Brugse linnenmarkt tussen 1833 en 1840 al met 17%. Een gealarmeerd stadsbestuur stelde een commissie aan om de oorzaken hiervan te achterhalen, tevergeefs zou later blijken.68 Bijlage 4 illustreert dat de omvang van linnenmarkt in 1853 nog maar 15% bedroeg van de omvang in 1833, en dat deze markt zich niet meer herstelde. De vele fabrieken die de stad telde maakten geen groei mee, integendeel de meeste kregen het hard te verduren.· Gelukkig was er nog de bloeiende kantindustrie die aan bijna 20% van de Brugse bevolking een inkomen bezorgde. Reeds in 1841 uitte het Brugse stadsbestuur echter zijn vrees voor overproductie binnen deze sector, als gevolg van de subsidies die de regering uitkeerde aan de plattelandsgemeentes om de industrie ook daar tot ontwikkeling te brengen.69 De hele situatie werd nog verergerd door de stijging van de levensduurte. Aan het begin van de jaren 1840 bedroeg het aandeel van behoeftigen die beroep deden op overheidshulp ten opzichte van de volledige Brugse bevolking reeds 1 op 2,5 terwijl dit voor het hele koninkrijk slechts 1 op 7 was, en het pauperisme bleef maar stijgen jaar na jaar.70 65

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1842. Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1842. 67 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1841. 68 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1841. 69 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1842. 70 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1840. 66

36

Ook wat de maritieme handel betrof stevende de stad - volgens de rapporten - met grote passen af op een totaal verval. De aanklacht van de stad tegen het wetsvoorstel om Brugge uit te sluiten uit de import van grof zout, ten voordele van de haven van Antwerpen en Oostende, werd voorgesteld als een zaak van leven en dood voor Brugge. De vorst beloofde dan ook niets te ondernemen wat de commerciële toekomst van Brugge zou kunnen compromitteren.71 Bijlage 4 toont dat deze sector het soms hard te verduren kreeg, maar zich telkens terug kon herstellen en gedurende de tweede helft van de ’50 zag de haven het aantal binnengekomen waar verdubbelen. Het stadsbestuur van Brugge verzocht in 1842 nadrukkelijk om hulp van de centrale overheid, om hervormingen te kunnen doorvoeren in de dienstverlening om aan de stad de openbare instellingen te kunnen schenken waar het nog tekort aan had tijdens deze moeilijke tijden.72 Het stedelijke bestuur hekelde regelmatig de beslissingen van de nationale regering, maar bleef er tegelijkertijd ook afhankelijkheid van. Tot overmaat van ramp werd Brugge ook nog eens geconfronteerd met de plattelandsvlucht. Een studie van het aantal steuntrekkende hulpbehoevenden gemeten in de jaren 1843, 1845 en 1850 toont aan dat de steden Roeselare en Tielt in veel mindere mate te kampen krijgen met dit probleem. Kortrijk daarentegen deed het nog slechter dan Brugge.73 De gemiddelden voor beide steden lagen een pak hoger dan het provinciale gemiddelde wat in 1843 voor de steden 31% bedroeg, en voor het platteland 19%.74 In Brugge daalde het aantal steuntrekkenden tussen 1838 en 1858 nooit onder de 40%, en vertoonde pieken tot 45%.75 Dat Brugge hard getroffen werd door de crisis van de jaren 1840 blijkt ook uit een studie van de basisvoedselprijzen hier. Die illustreren dat het hoogtepunt van de crisis bereikt werd in het voorjaar van 1847. 76 In dat jaar werd voor het eerst gewag gemaakt van voedselrellen in de stad. Een golf van opstootjes zou hierop ook over andere steden trekken als gevolg van de verhoging van de voedingsprijzen, die uitgelokt waren door de speculatie van de groothandelaars en invoerders van graangewassen. Ook aardappeldiefstallen vormden een groot probleem. Verschillende randgemeenten van 71

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1842 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1842 73 De Meester (S.). De ‘Armste stad van België’ tijdens de crisisjaren. Onderzoek naar de conjunctuurgevoeligheid van de diefstallen te Brugge 1841-1851. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2003, 214p. (promotor: E. Vanhaute). 74 Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur West-Vlaanderen, 1973, p.23p. 75 Zie Deel III - 4.2 tabel 17. 76 De Meester (S.). De ‘Armste stad van België’ tijdens de crisisjaren. Onderzoek naar de conjunctuurgevoeligheid van de diefstallen te Brugge 1841-1851. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2003, 214p. (promotor: E. Vanhaute). 72

37

Brugge, zoals Loppem, Koolkerke, St. Michiels en Oostkamp richten zich meermaals tot het Brugse stadsbestuur met klachten hierover, en het verzoek om aan de poorten toezicht te houden op verdachte individuen die aardappelen binnensmokkelden in de stad. Brugge weigerde echter dit verzoek, omdat de aardappelen anders toch gewoon verkocht zouden worden buiten de poorten, maar tegelijkertijd plaatste het wel wachters aan zijn poorten om bedelaars uit de stad te weren.77 De crisis als gevolg van de Februarirevolutie in 1848 verergerde de situatie nog. Het tekort aan werk en de voedselcrisissen van 1848 en van 1853 tot 1855 zorgen voor een sterke toename van de emigratie. Dit uitte zich ook in de forse stijging van het aantal uitgereikte buitenlandse pasporten in de jaren 1850, wat pas op het eind van dit decennium terug afnam, zoals in bijlage 5 geïllustreerd wordt. Ook de aardappeldiefstallen en de klachten van de randgemeenten bleven zich voordoen in de tweede helft van de jaren ’50, lang na de bestrijding van de aardappelziekte. Brugge verwierf in deze periode blijkbaar niet zomaar de weinig benijdenswaardige naam ‘armste stad van Vlaanderen’.78 Toch zien we vanaf de jaren 1850 een langzame verbetering in de industriesector te Brugge, als gevolg van de teruggekeerde rust, en dankzij verschillende initiatieven van industriëlen. In 1852 werd ook de ecole industrielle opgericht, waar het Brugse beleid al sinds 1838 op aandrong bij de gouverneur van de provincie. De oprichting van 15 nieuwe ateliers en fabrieken in het jaar 1854 alleen al, illustreert dat het industrialiseringsproces te Brugge eindelijk in een stroomversnelling terecht kwam.79

2. Profiel van de immigranten 2.1 Economische immigranten Binnen de immigratiebewegingen aangedreven door economische motieven tijdens de 19de eeuw, kunnen we een geografische opdeling maken tussen de internationale langeafstand migraties, en de regionale migraties over korte afstanden die al dan niet grensoverschrijdend waren. De lange-afstand migraties speelden zich voornamelijk af tussen de steden, en werden aangedreven door de zoektocht naar opportuniteiten. De regionale 77

Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 218, crimes et délits map 2. 78 De Meester (S.). De ‘Armste stad van België’ tijdens de crisisjaren. Onderzoek naar de conjunctuurgevoeligheid van de diefstallen te Brugge 1841-1851. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2003, 214p. (promotor: E. Vanhaute). 79 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1850, 1852, 1854, 1856.

38

migraties maakten veelal gewoon deel uit van een overlevingsstrategie waarbij mensen op zoek gingen naar werk om zich te voorzien in hun minimale behoeftes·. Hieronder schetsen we het profiel van beide.

2.1.1. De overlevers Hiertoe behoren naast de binnenlandse ook de buitenlandse immigranten die deel uitmaken van de regionale grensoverschrijdende immigraties, maar in minder grote getallen. Beide groepen werden in Brugge als vreemdeling bestempeld. Zowel de migranten die van op het omringende platteland naar de steden trokken als de regionale immigrant van over de grens, werkten meestal als laaggekwalificeerde arbeiders of in huishoudelijke arbeid. Ook hun drijfveer was dezelfde, namelijk de hoop om in de steden makkelijker te kunnen overleven.80 In 1815 was 16,8% van de mensen die in Brugge woonden niet uit de stad afkomstig. Vooral jonge vrouwen tussen 20 en 29 jaar trokken naar de steden om er als dienstpersoneel aan de slag te gaan. Het gebrek aan bestaanszekerheid dreef ook weduwen en werkloze of oudere alleenstaande vrouwen naar de stad. De nauwe band tussen de positie van de vrouw op het platteland en haar status als getrouwde vrouw, was hier niet vreemd aan. De aantrekkingskracht die de stad uitoefende op de vrouwen werd tevens weerspiegeld in de geslachtsverhouding van de bevolking te Brugge. In de eerste drie decennia van de 19de eeuw schommelde het aandeel van de vrouwelijke bevolking tussen 56 à 57,6%, terwijl de mannen slechts 42,4 à 44% vertegenwoordigen. De stadspopulatie blijkt op basis van een demografische analyse van het jaar 1815 ook ouder als gevolg van de immigratie. Het aandeel jongeren is er slechts 26% tegenover 30 à 35% op het platteland. Vanaf de eerste helft van de 19de eeuw begon het aandeel mannen reeds te stijgen81. Het veranderde immigrantenprofiel in de periode 1830-1860 heeft alles te maken met de structurele crisis op het einde van de 18de eeuw, die tot gevolg had dat een deel van de plattelandsbevolking daar niet langer kon overleven, en naar de stad trokken om er hun geluk te beproeven. 82 Uit de studie van A.Winter te Antwerpen blijkt dat daar het gros van de inwijkelingen jong en ongehuwd was, terwijl het aandeel ouderen, gebrekkigen en kinderrijke gezinnen veel lager 80

Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.3. 81 Ornelis (V.). Brugge: huwelijk en migratie in de stad in de eerste helft van de 19 de eeuw. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1997, 228p.32-34. (promotor: C. Vandenbroecke). 82 Ornelis (V.). Brugge: huwelijk en migratie in de stad in de eerste helft van de 19de eeuw. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1997, 228p.66-67. (promotor: C. Vandenbroecke).

39

lag.83 Om het vreemdelingen -en immigrantenprofiel te Brugge te bestuderen voor de periode 1830-1860, baseren we ons op uiteenlopende bronnen.

Tabel 4: Burgerlijke Stand van de bevolking te Brugge op 30/6/1846 en op 2/6/1856

VRIJGEZEL GETROUWD WEDUWE(NAAR) TOTAAL

TOTAAL % 63,0% 30,9% 6,1% 100,0%

1846 1856 MANNEN % VROUWEN % TOTAAL % MANNEN % VROUWEN % 44,5% 55,5% 63,6% 43,8% 56,2% 50,0% 50,0% 30,0% 49,8% 50,2% 26,7% 73,3% 6,4% 27,0% 73,0% 45,1% 54,9% 100,0% 44,5% 55,5%

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1847 en 1857, verslagen van volkstellingen 1846 en 1856

Uit tabel 3 weten we dat ongeveer een kwart van de Brugse bevolking in 1846 op basis van hun afkomst uit vreemdelingen bestond. Deze relatief grote bevolkingsgroep heeft bijgevolg ongetwijfeld zijn impact op het bevolkingsprofiel. Tabel 4 illustreert dat meer dan 60% van de Brugse bevolking vrijgezel bleef waaronder ongeveer 10% meer vrouwen. Dit overwicht aan vrouwen geldt overigens ook voor de totale bevolking. De 6% verweduwden bestond uit bijna ¾ vrouwen. Tussen 1846 en 1856 zien we slechts een geringe verandering in de bronnen die bevestigen dat de stad zeer veel vrouwen, jonge mensen en ongehuwden bevatte. Bijlage 6 schetst de verhouding tussen de mannelijke en vrouwelijke bevolking op langere termijn, vanaf 1843 tot 1860. Hier zien we een trage maar zekere toename van het aandeel van de mannen in de Brugse bevolking vanaf het midden van de jaren 1840. Dit stemt overeen met het wijzigend immigrantenprofiel als gevolg van de herstructurering van de arbeidsmarkt en de versnelling in de industrialisering van België rond het midden van de 19de eeuw. Onderstaande tabel 5 weerspiegelt dat er te Brugge in 1846 toch nog ruim 10% meer vrouwelijke dan mannelijke vreemdelingen aanwezig waren. Dit onderschrijft de stelling van de 19de eeuwse onderzoeker Ravenstein dat vrouwen meer migreren dan mannen.84 Ongeveer 2/3 van de vreemdelingen kwam uit West-Vlaanderen zelf. Bij degene afkomstig uit de provincie zijn de vrouwen het duidelijkst oververtegenwoordigd. In het aandeel

83

Winter (A.), “Eigen armen eerst? Migranten en de toegang tot de armenzorg in Antwerpen, ca. 1840-1900, in: Margo De Koster e.a. (eds.), Werken aan de stad. Stedelijke actoren en structuren in de Zuidelijke Nederlanden, 1500-1900. Liber alumnorum Catharina Lis en Hugo Soly, Brussel, VUB Press, 2011, pp.7 -10. 84 King (R.) & Thomson (M.) & Fielding (T.) & Warnes(T.). Gender, age and generations. State of the art report Cluster C8. Sussex, University of Sussex, Centre for migration and population studies, 2004, pp.33-36.

40

vreemdelingen afkomstig uit andere Belgische provincies zijn de mannen talrijker. Een verklaring hiervoor konden we uit de bronnen niet onmiddellijk afleiden.

Tabel 5: Soorten vreemdelingen te Brugge in verhouding met elkaar

TOTAAL % MANNEN % VROUWEN % UIT W-VL 63% 39% 61% UIT ANDERE PROVINCIES 27% 58% 42% UIT BUITENLAND 10% 41% 59% TOTAAL 100% 44% 56% N = 12911

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1847, Algemene volkstelling 30 juni 1846

Voor wat de afkomst van de vreemdelingen betreft, wijken de gegevens uit de telling van 1846 slechts in geringe mate af van die in onderstaande tabel 6 met de jaarlijks geregistreerde immigratiebewegingen uit de rapporten voor de periode 1847-1860. Ook in de man - vrouw verhouding, waarvoor we gegevens pas hebben vanaf 1856, zien we een gelijkaardige trend als in de telling van ‘46, zij het iets minder uitgesproken. Vooral het verschil in het aandeel mannen in de immigratie vanuit andere provincies is hier lager.

Tabel 6: Jaarlijks gemiddelde van de verschillende soorten immigratie te Brugge

1847 - 1860 1856 - 1860 TOTAAL % TOTAAL % MANNEN % VROUWEN % UIT WEST-VLAANDEREN 55% 52% 43% 57% UIT ANDERE PROVINCIES 38% 41% 51% 49% UIT BUITENLAND 7% 7% 42% 58% TOTAAL 100% 100% 47% 53% N = 23195 (periode 1847 - 1860) N = 8139 (periode 1856 - 1860)

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1848 - 1861.

In de loop van de 19de eeuw was er een sociale polarisering merkbaar tussen de verschillende zestendelen waarin Brugge destijds was ingedeeld, en die elk specifieke kenmerken vertoonden.85 De delen A en F waren de armere zestendelen waarin veruit het hoogste aantal steuntrekkenden woonden. De rijkere delen waren de secties B en D, en 85

Zie bijlage 17: stadsecties te Brugge 1830-1860.

41

steuntrekkenden kwamen slechts sporadisch uit het zestendeel B. De allerrijksten woonden in de poortstraten of langs de reien. Eind 18de eeuw mag 11% van de inwoners van Brugge zich tot de zeer gegoede klasse rekenen, 3% van de bevolking had zelfs blauw bloed.86 Bijlage 7 bevat een verdeling van de armen die hulp ontvingen, over de verschillende stadswijken. Deze overlappen echter niet met de zestendelen. De arme families die zich vanop het platteland in Brugge kwamen vestigen waren geconcentreerd in grote bevolkingscentra, vooral in de wijken van St. Saveur, St. Anna en St. Gillis. De wijken waar we zelden steuntrekkers maar wel veel welgestelden aantroffen waren St. Jacques en St. Walburge.87 In die laatste vinden we tot op vandaag de Engelsenstraat, een verwijzing naar een groep die hier goed vertegenwoordigd was, en waar we later nog verder op ingaan.

2.1.2. De cityhoppers De buitenlanders die we in de Belgische steden in de 19de eeuw aantroffen op zoek naar opportuniteiten, behoorden over het algemeen tot de meer gefortuneerde immigranten. De meesten onder hen kwamen uit buurlanden die veel culturele gelijkenissen vertoonden met België, in het bijzonder Groot-Brittannië, Duitsland en Nederland.88 De internationale lange afstand migranten waren voornamelijk gespecialiseerde werkers, artiesten, intellectuelen, ambtenaren en zakenmannen die naar de groeiende Belgische steden trokken omwille van de nieuwe opportuniteiten die ze er verwachtten te vinden.89 De gegevens die we uit de primaire bronnen verzamelden om het profiel van deze buitenlandse immigranten te schetsen te Brugge slaan echter ook op de regionale grensoverschrijdende migraties, en weerspiegelen strikt gezien niet enkel de ‘cityhoppers’. Uit voorgaande tabellen 3, 5en 6 weten we al dat het aandeel van de buitenlandse vreemdelingen te Brugge in 1846 ongeveer 3 procent bedraagt van de totale bevolking, en 10% van alle vreemdelingen te Brugge. Daarnaast blijkt dat ze gemiddeld 7% uitmaken van de immigranten die hier tussen 1847 en 1860 al dan niet tijdelijk belandden. Wat onmiddellijk opvalt, is het aandeel van 60% vrouwen in de buitenlandse vreemdelingen -en immigratiecijfers, wat nog groter is dan hun aandeel in de totaalcijfers. Het overwicht van de 86

Ornelis (V.). Brugge: huwelijk en migratie in de stad in de eerste helft van de 19de eeuw. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1997, p.44. (promotor: C. Vandenbroecke). 87 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1848, 1853 en 1856. 88 Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.136. 89 Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.3.

42

vrouwelijke immigranten in de tellingen en gemeenteraadsrapporten is volledig in tegenspraak met hetgeen weerspiegeld wordt in de vreemdelingenstaten en mutatielijsten. In bijlage 3 zien we dat op alle vreemdelingenstaten samen slechts één vrouw werd geregistreerd. Ook in tabel 15 verderop, met gegevens uit de steekproef van mutatielijsten van vreemdelingen die Brugge verlaten tussen 1848 en 1852, maakt de groep vrouwen slechts een kwart uit van het totale aantal. Een van de oorzaken hiervan is dat vaak enkel het gezinshoofd werd geregistreerd, wat bijna altijd een man was. Een andere oorzaak ligt in het vreemdelingenbeleid zelf, wat een selectieve aandacht bleek te hebben voor bepaalde categorieën vreemdelingen. Over welke categorieën dit gaat komt verderop aan bod. De steekproef illustreert ook dat 20% van alle vreemdelingen die Brugge verlieten vergezeld werden van familie. Bij de profielschets van de buitenlanders te Brugge maken we telkens de vergelijking met resultaten voor de hoofdstad Brussel in de telling van 1842 die daar werd uitgevoerd ter voorbereiding van de algemene volkstelling van 1846.90

Tabel 7: Afkomst van vreemdelingen te Brugge 1846 en Brussel 1842

BRUGGE NEDERLAND FRANKRIJK DUITSLAND ENGELAND VARIA TOTAAL

BRUSSEL 23% 32% 7% 30% 8% 100%

19% 45% 19% 11% 6% 100%

N Brugge = 1334 N Brussel = 7080

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1847. Bron: Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.111.

Ook in Brugge kwam het leeuwendeel van de buitenlanders uit de buurlanden. Het opvallendste verschil met de hoofdstad was het nog grotere aantal Britten. Gedurende de 19de eeuw genoot Brugge, nog meer dan Brussel, de voorkeur bij de Engelsen. In de vreemdelingenstaten van 1834 en 1839, opgenomen in bijlage 3, nemen de Britten een nog 90

Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.113.

43

prominentere plaats in dan in bovenstaande tabel. Respectievelijk 69 en 54% van alle geregistreerde vreemdelingen waren Brits. De tabel hieronder, op basis van deze bronnen, toont op het eerste zicht aan dat - net als te Brussel - de vreemdelingen over de hele stad verspreid waren, en dat er geen sporen terug te vinden zijn van clustervorming. Maar de gecombineerde zestendelen in de tabel bevatten armere en rijkere secties samen. Om een beter zicht te krijgen op de spreiding, zouden we de lokalisering per sectie moeten kennen.

Tabel 8: Spreiding van de vreemdelingen over de stad 1834 STADSSECTIE AANTAL % A&B 12 C&D 15 E&F 9 onbekend 0 Totaal 36

1839 1850 AANTAL % AANTAL 33% 23 41% 42% 18 32% 25% 15 27% 0% 0 0% 56

Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie,

2 1 3 1 7

Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 1834-1835,

vreemdelingenstaat 1834. Bron: Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, vreemdelingenstaat 1839. Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie,

Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220,

vreemdelingenstaat 11/4/1850.

De buitenlandse immigranten te Brussel zijn actief in de verschillende beroepen, en de verdeling over die beroepen lijkt nationaliteitsgebonden. De details met betrekking tot de beroepen in bijlage 8 zijn wel maar gebaseerd op een beperkt aantal buitenlanders, maar ze bevestigen alvast de bovenstaande omschrijving uit de secundaire literatuur. De grootste groep bij uitstek te Brugge zijn de Engelsen. Minstens de helft van hen leeft van zijn opbrengsten. Daarnaast maken de militairen of ex-militairen met pensioen in de vreemdelingentellingen van 1834 en 1839 meer dan een kwart uit, en de minderheid komt aan de kost door te werken als vakman, geestelijke of intellectueel. De tweede grootste groep, de Fransen vertonen een heel ander profiel. In 1834 kunnen nog een aantal onder hen rentenieren, maar op de lijst van 1839 behoren ze allen tot de werkende bevolking. Het aandeel van de zakenmannen en intellectuelen die in 1834 nog de grootste groep vormden, kromp dan ook in ten voordele van de gespecialiseerde vakmannen die 44% van de Fransen vertegenwoordigen in 1839. De vreemdelingenstaat van 1850 in bijlage 9 bevatte slechts 7 personen die nog in Brugge aanwezig waren, maar sluit hier helemaal bij aan. Onder de nog

44

aanwezige vreemdelingen bevonden zich twee Engelse renteniers en één Engelse militair met pensioen. De twee Fransen waren zakenmannen.

2.1.3. Engelsen De Engelsen te Brugge vormden duidelijk een apart geval. Ze vertegenwoordigen niet alleen de meerderheid op de vreemdelingenstaten, maar er worden voor hen ook aparte lijsten opgesteld op vraag van de centrale vreemdelingenadministratie te Brugge. Op die overzichten werden naast het gezinshoofd ook alle andere leden van de familie opgenomen. De tabel hieronder geeft een inzicht in de samenstelling van deze groep.

Tabel 9: Verhouding man-vrouw bij Engelse gezinshoofden en aandeel families onder Engelsen

MAN VROUW TOTAAL

1837 1850 TOTAAL % % MET FAMILIE TOTAAL % % MET FAMILIE 83% 85% 70% 71% 18% 93% 30% 69% 100% 86% 100% 70%

N 1837 = 80 N 1850 = 105

Bron: Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, staat van Engelsen 1/1/1837. Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie,

Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220,

1850-1851, staat van Engelsen op 20/11/1850.

Het valt op dat onder de geregistreerde Engelsen bijna 20% van de gezinshoofden een vrouw was. De overgrote meerderheid van zowel de mannelijke als de vrouwelijke gezinshoofden immigreerden met hun familie. Bijlage 10 en 11 illustreren het hoge aantal kinderen in veel van deze families. Een familie met kinderen telde gemiddeld 6 gezinsleden. Onderstaande tabel weerspiegelt het grote aantal renteniers en zelfstandigen/eigenaars, die samen maar liefst 70% vertegenwoordigen van de Engelse gezinshoofden. Tussen 1837 en 1850 zien we ook een verschuiving naar meer renteniers en minder zelfstandigen/eigenaars. De gegevens uit de 57 mutaties op de lijst van 1851, opgenomen in bijlage 12, bevestigen deze tendens. We vinden er 75% renteniers en 2% zelfstandigen/eigenaars.

45

Tabel 10: Beroepen van gezinshoofden Engelsen te Brugge geestelijke militair rentenier zelfstandige varia TOTAAL

1837 1850 TOTAAL 0% 6% 4% 17% 8% 11% 41% 65% 57% 37% 11% 20% 6% 10% 9% 100% 100% 100%

* voor de 26 gezinshoofden uit sectie A&B in 1837 was het beroep niet vermeld, deze werden in de tabel niet meegeteld N 1837 = 54 N 1850 = 159

Bron: Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, staat van Engelsen 1/1/1837. Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie,

Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220,

1850-1851, staat van Engelsen op 20/11/1850.

Uit de studie te Brussel blijkt dat in de hoofdstad het Engelse gezin naar het continent verhuisde op zijn geheel, en met zijn personeel. Op de staten van Engelsen en de mutatielijsten van Engelsen te Brugge konden we geen gouvernantes of personeel terugvinden. In de mutatielijsten van vreemdelingen tussen 1848 en 1852, weergegeven in tabel 15 verderop, vinden we daarentegen wel dienstpersoneel terug, waarvan 45% internationaal reist. Dit zou erop kunnen wijzen dat het huispersoneel ook te Brugge soms mee overkwam, maar niet op dezelfde lijsten werd geregistreerd. Aangezien het leven hier veel goedkoper was, vormde de immigratie naar België en Brugge voor de Engelsen een manier om hun rang te behouden. Binnen het fenomeen immigratie is dat de enige keer dat we duidelijk de invloed van de lage levensduurte zien, wat één van de meest karakteristieke aspecten vormt van de Belgische economie in de 19de eeuw. Dit speelt trouwens enkel voor de begoede milieus die redelijk wat spenderen; want de Franse arbeider bijvoorbeeld, die hier een goedkoper leven kan leiden ontvangt hier ook een lager loon.91 In Brugge vinden we verschillende voorzieningen terug die gericht zijn op de Engelsen. Reeds in 1826 verkregen de leiders van The English Society de toestemming van de overheid om te Brugge een Engels leesgezelschap op te richten.92

Dit vormde het

voorbeeld voor de latere opgerichte Société Littéraire, waar de mannen uit de hogere klasse 91

Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.113. 92 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 548, brief 3/11/1826.

46

onder de Bruggelingen samenkwamen om de krant te lezen en biljart te spelen. De Engelsen beschikten te Brugge ook over een school waar hun kinderen konden genieten van een goede kwaliteit van onderwijs. Om de spreiding van de Engelsen over de stad te bestuderen, stelt zich hetzelfde probleem als bij de andere vreemdelingen. De secties zijn ook hier per twee vermeld en combineren verschillende soorten stadswijken. Tabel 11 toont hoe het aantal Engelse families steeg van 80 in het jaar 1837 naar 105 in 1850. De toename speelde zich volledig af in de stadssectie C&D, wat zorgde voor een grotere concentratie van Engelsen in dit stadsgedeelte, waarvan de sectie D alvast behoorde tot de rijkere wijken van de stad.

Tabel 11: Spreiding van de Engelsen over de stad STADSSECTIE GEZINNEN A&B 26 C&D 24 E&F 30 Totaal 80

1837 1850 PERSONEN % GEZINNEN PERSONEN % 120 34% 24 92 112 32% 55 179 122 34% 26 132 354 100% 105 403

23% 44% 33% 100%

Bron: Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, staat van Engelsen 1/1/1837. Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie,

Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220,

1850-1851, staat van Engelsen op 20/11/1850.

2.1.4. Permanente en tijdelijke migratie In onderstaande tabel 12 ligt het sterftecijfer van vreemde mannen te Brugge tussen 1850

en

1860,

twee

maal

hoger

dan

dat

van

vrouwen.

De

vreemdelingen

vertegenwoordigden gemiddeld 13% van het totale sterftecijfer te Brugge, wat de helft lager ligt dan hun aandeel in de totale bevolking volgens de telling van 1846. Dit kan er eventueel op wijzen dat de immigranten, net zoals in de studie van A. Dewinter te Antwerpen, vooral bestonden uit jonge mensen, die deel uitmaakten van de actieve bevolking op zoek naar werk. Dit verklaart echter nog niet het hogere sterftecijfer onder de mannen, wat in tegenspraak is met de doorgaans goed vertegenwoordigde vrouwen in de groep vreemdelingen. Men kan zich ook afvragen op welke basis deze mensen bij hun overlijden bestempeld werden als vreemdeling. In ieder geval vormt gelijk welke hypothese op basis van deze ene bron niet meer dan een interessante onderzoeksvraag voor verder onderzoek, maar geenszins een conclusie.

47

Tabel 12: Sterftecijfer van vreemdelingen te Brugge 1850 -1860.

TOTALE BEVOLKING JAAR

MAN %

1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 GEMIDDELDE

VROUW %

46% 46% 46% 45% 46% 46% 45% 46% 46% 46%

54% 54% 54% 55% 54% 54% 55% 54% 54% 54%

46%

54%

VREEMDELINGEN IN STERTECIJFERS TOTAAL 13% 12% 13% 10% 17% 14% 16% 12% 10% 15% 13%

MAN %

VROUW %

58% 73% 73%

42% 27% 27%

69% 73% 74% 66% 69%

31% 27% 26% 34% 31%

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1851 - 1861.

De sterftepercentages van de vreemdelingen te Brugge lijken het vermoeden te bevestigen, van het grote aandeel van tijdelijke en circulaire immigratie van een actieve en dus relatief jonge bevolkingsgroep, in het migratiefenomeen van de 19de eeuw. Ook de gemiddelde leeftijd van de buitenlanders die tussen 1848 en 1852 Brugge verlieten, en waartoe waarschijnlijk een grote groep tijdelijke immigranten en circulaire migranten behoorde, ligt op 34 jaar. Dit is 10 jaar jonger is dan de gemiddelde leeftijd van de gevestigde vreemdelingen uit de vreemdelingenstaten. Die laatstgenoemde bevatten wel relatief veel renteniers, die vaak maar zeker niet altijd, niet meer zo jong waren. De omvang van de tijdelijke immigratie wordt ook weerspiegeld in onderstaande tabel 13, opgesteld op basis van de volkstelling van 1846, die de feitelijke bevolking indeelde in permanente bewoners, tijdelijke bewoners en passanten. De permanente bewoners maakten 92% uit van de bevolking, met een meerderheid aan vrouwen. Bij de tijdelijke bewoners en passanten die 8% vertegenwoordigen, is de verhouding tussen de mannen en vrouwen net omgekeerd. Dit is een opmerkelijke bevinding aangezien uit voorgaande analyses van zowel de groep vreemdelingen, als de groep immigranten te Brugge naar voor kwam dat vrouwen hierin de meerderheid vormden.

48

Tabel 13: Soorten verblijf te Brugge volgens de volkstelling van 30 juni 1846. TOTAAL % 91,6% 8,1% 0,3% 100%

VAST TIJDELIJK PASSANT TOTAAL

MANNEN % VROUWEN % 43% 57% 66% 34% 67% 33% 45% 55%

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1847.

Aangezien vrouwen vaak minder geregistreerd werden, moeten we ons behoeden voor al te vlugge conclusies. Het gemeenteraadsrapport van 1850 vermelde bijvoorbeeld dat nog steeds veel vrouwelijke immigranten als dienstpersoneel tewerkgesteld werden, maar een groot deel onder hen werden niet ingeschreven in de bevolkingsregisters.93 Toch kwamen er enkele interessante bevindingen naar voor uit de analyse van het aantal vreemdelingen die Brugge verlieten, per maand gedurende de periode 1848- 1852, in onderstaande tabel.

Tabel 14: Maandelijkse emigratiebewegingen van vreemdelingen te Brugge jan 5 4 3 6 11 29 5%

1848 1849 1850 1851 1852 Totaal %

feb 2 20 16 0 4 42 7%

mrt 15 2 3 24 15 59 10%

apr 2 2 1 8 15 28 5%

mei 33 46 26 33 52 190 31%

jun 2 5 7 12 35 61 10%

jul 4 0 3 1 8 16 3%

Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie,

aug 2 2 2 17 13 36 6%

sep 1 5 2 7 9 24 4%

okt 10 2 2 8 9 31 5%

nov 7 0 9 2 9 27 4%

dec 1 6 1 22 41 71 12%

Totaal 84 94 75 140 221 614 100%

Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 218 &

220 & 221.

De maand mei stak er telkens met kop en schouders bovenuit, en vertegenwoordigde maar liefst 31% van het jaarlijkse totaal. Bovendien ging het om een jaarlijks wederkerend fenomeen. Bij nadere analyse bleek dat de artiesten ruim 2/3 van die migraties voor zich namen. Tot de artiesten, wiens bewegingen klaarblijkelijk nauwgezet opgevolgd werden, behoorden ook vrouwen, die afzonderlijk geregistreerd werden als deel van het gezelschap. Het totale artiesten is samengesteld uit 4/5 mannen en 1/5 vrouwen. Een aantal van de mannen, reisde wel samen met familie waarvan de leden niet gespecifieerd werden. Toch kunnen we stellen dat deze mobiele bevolkingsgroep - die met 42% met voorsprong de grootste

groep vertegenwoordigde binnen

de registraties

van

alle vertrekkende

vreemdelingen uit Brugge - overwegend samengesteld was uit mannen, wat een deel van de 93

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen, 1851 en 1860.

49

verklaring zou kunnen vormen voor het groter aantal mannen onder de tijdelijke immigranten en passanten te Brugge volgens de telling van 1846. Verder zien we in tabel 15, die de beroepen analyseert van de vreemdelingen op de mutatielijsten van 1848 tot ’52, de typische beroepscategorieën verschijnen waartoe de buitenlandse vreemdelingen volgens de secundaire literatuur en volgens onze eigen bovenstaande bevindingen, ingedeeld konden worden.

Tabel 15: Aandeel beroepen volgens geslacht

arbeider artiest* bank dienstpersoneel geestelijke intellectueel pandnemer prostituée pol. vluchteling rentenier student vakman varia* zakenman TOTAAL*

TOTAAL % 1% 42% 1% 6% 11% 2% 3% 3% 2% 16% 1% 4% 2% 7% 100%

PER GESLACHT M% V% 60% 40% 83% 15% 100% 0% 37% 63% 100% 0% 71% 29% 94% 6% 0% 100% 100% 0% 61% 39% 100% 0% 81% 19% 92% 8% 65% 35% 75% 24%

ongekende bestemming: aantal 53 * ongekende geslachten: aantal 7 of 1% (6 artiesten en 1 varia)

Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie,

Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 218 &

220 & 221.

2.2 Politieke vluchtelingen In de periode 1830-1860 vonden politieke vluchtelingen van verschillende nationaliteiten een toevluchtsoord in België, en ook te Brugge. De meest uitgebreid gedocumenteerde in het stadsarchief zijn de Portugese vluchtelingen. Dit hoeft niet te verwonderen aangezien tijdens de woelige periode rond de Belgische revolutie, onze gewesten overspoeld werden door een paar honderd Portugese vluchtelingen, waarvan de meesten in het depot te Brugge gevestigd werden vanaf mei 1829.·. Een andere groep waarover we relatief veel sporen aantroffen in de bronnen, zijn de anti-Bonapartisten die 50

Frankrijk ontvluchtten na de coup van Napoleon III in de periode 1852-1858, en waarvan er zich een 20-tal naar Brugge begaven.. Daarnaast wijzen een aantal losse stukken in het Brugse stadsarchief op de aanwezigheid van Deense, Spaanse en Italiaanse politieke vluchtelingen, maar de aantallen waarover deze losse stukken getuigen blijven erg beperkt. 94 De beschikbare vreemdelingenstaten en alle door ons bestudeerde mutatielijsten samen, bevatten - met uitzondering van de Franse anti-Bonapartisten - slechts 10 politieke vluchtelingen, waarvan 5 Italianen en 5 Polen. Een analyseprofiel is hier dus moeilijk uitvoerbaar. De groep politieke vluchtelingen zouden vooral bestaan uit activisten die behoorden tot de hogere klasse, en die ook in ballingschap hun bourgeois levensstijl trachtten te behouden.· De Portugese vluchtelingen te Brugge in de jaren 1830 vormden echter een speciale groep, die eerst vanuit hun thuisland en uiteindelijk ook van de Belgische Staat steun ontvingen. Van de negen andere politieke vluchtelingen waarover we in 1834 en 1835 sporen vonden in de bronnen, krijgen ook drie Italianen en twee Polen financiële steun van de Belgische Staat, via maandelijkse uitkeringen. In bijlage 13, zien we dat het gaat om vier militairen en een eigenaar. Bovenstaande beschrijving van politieke vluchtelingen als leden van de hogere klasse, stemt volledig overeen met het profiel van de 20 anti-Bonapartisten te Brugge. De meest voorkomende beroepen hier zijn advocaat, dokter, hoge ambtenaar en eigenaar. De dossiers die bijna altijd opmerkingen bevatten over de inkomstenbronnen en het gedrag van de vluchteling in kwestie vermelden telkens dat ze over eigen bestaansmiddelen beschikken en een goed gedrag vertonen, zowel wat de persoonlijke als de politieke activiteiten betrof. 95

94 95

Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 554 en 555 en 556. Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 500: 1852-1858.

51

DEEL III. Rol van het beleid Nu we het profiel van de immigranten te Brugge hebben geschetst, onderzoeken we de houding van het beleid ten opzichte van deze verschillende types vreemdelingen. De manier waarop de beleidsmakers de vreemdelingen percipieerden, en in het bijzonder hun pogingen om de migraties onder hun controle te krijgen, speelde immers een grote rol in de categorisering van deze immigranten.

1. Inleiding Reeds in de periode 1830 -1860 werden bepaalde immigranten als ongewenst ervaren en gedeporteerd. De wet van 22 september 1835 was de eerste Belgische wet die de uitzetting van ongewenste vreemdelingen uit het jonge koninkrijk België mogelijk maakte, wanneer deze de openbare rust verstoorden of in het buitenland voor bepaalde misdrijven vervolgd of veroordeeld waren. Maar ook vóór 1835 had de regering van het onafhankelijke België de maatregel al een paar keer toegepast.96 Tijdens de 19de eeuw vonden deportaties echter ook plaats binnen de staat. De wetgeving voorzag immers dat de gemeentes zelf verantwoordelijk waren voor de armenzorg van hun inwoners. De uitzettingen op aanzet van de gemeentes hadden dan ook vooral betrekking op vreemdelingen die niet beschikten over eigen bestaansmiddelen. Deze gedeporteerden waren ongewenst, maar toch kan men ze niet zomaar als illegalen bestempelen. Het bewijs van één of andere inkomstenbron kon hun situatie immers zo veranderen. De illegale status daarentegen wordt bepaald door wetten die betrekking hebben op het binnenkomen of het verblijf in een land, en kan enkel wijzigen via tussenkomst van de autoriteiten. De macht van de staat om de illegale status te definiëren is met andere woorden de beslissende factor in de constructie van ‘illegale vreemdelingen’, maar ook hier zit een addertje onder het gras.97 Illegaliteit is immers niet enkel het resultaat van een striktere wetgeving, maar ook van de mogelijkheid en de bereidheid om deze toe te passen. In de 19 de eeuw hadden de ambities van de centrale autoriteiten om migratie te controleren weinig impact, vanwege de beperkte middelen waarover deze centrale autoriteiten beschikten, maar 96

Vandersteene (L.) & Scheppers (P.), “ Natievorming, nationalisme en vreemdelingen. Beeldvorming rond vreemdelingen en Belgen in de kamerdiscussies over de eerste Belgische vreemdelingenwet”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXV, 1994-1995, nos. 1-2, p.39. 97 Van Eijl (C.), “Tracing back ‘illegal aliens’ in the Netherlands 1850-1940”, in: Marlou Schrover e.a; (eds.), Illegal migration and gender in a global and historical perspective, Amsterdam University Press, 2008, p. 41.

52

nog meer als gevolg van de politieke desinteresse voor de controle van migranten als economische actoren.98 Anderzijds tonen de deportaties van ongewensten op nationaal en lokaal niveau aan, dat de differentiatie en categorisering van vreemdelingen, die uitmondde in de uitsluiting en illegalisering van bepaalde groepen, al eerder plaatsvond dan de constructie van de illegale status via de wetgeving.· De studie van dergelijke deportaties zou ons een dieper inzicht kunnen geven in het proces van illegalisering. Jammer genoeg zijn er in het archief van de Vreemdelingenpolitie geen overzichten te vinden van het aantal uitgezette vreemdelingen voor de periode 1830-1865, wat ons hierbij zou kunnen helpen.99 Ook in het stadsarchief te Brugge vonden we geen deportatielijsten terug. Om toch een beeld te vormen van de ongewenste migratie te Brugge tussen 1830 en 1860, plozen we het nationale en lokale beleid uit met betrekking tot politieke en economische immigratie. Daarnaast bestudeerden we aan de hand van de briefwisseling en de gemeenteraadsverslagen van de stad Brugge, hoe de vreemdelingen en behoeftigen er destijds gepercipieerd en eventueel gecategoriseerd werden. Ook de rol van de 19de eeuwse lokaal georganiseerde armenzorg speelt hierin een belangrijke rol.

2. Het vreemdelingenbeleid ontleed 2.1. De eerste Vreemdelingenwet Artikel 128 van de Belgische grondwet van 1831 stipuleert dat elke vreemdeling die zich op het grondgebied van België bevindt, geniet van de bescherming verleend aan personen en aan goederen, behoudens de bij wet gestelde uitzonderingen. De wetgeving over de uitwijzing van vreemdelingen was gebaseerd op twee teksten die dateerden uit het Franse bewind en op een decreet dat door de voorlopige regering werd afgekondigd, namelijk: de wet van Vendémiaire van het Jaar VI, het decreet van 23 Messidor Jaar III en het decreet van 6 oktober 1830. De inschatting of een vreemdeling een bedreiging vormde voor de openbare orde wat kon leiden tot huisarrest, een gevangenisstraf of uitwijzing, werd volledig overgelaten aan de autoriteiten.100 Het feit dat enkel de wetgever de bevoegdheid kreeg om afwijkingen van de regel te voorzien, toont het belang wat in deze grondwet werd gehecht 98

Caestecker (F.), “Migratiecontrole in Europa gedurende de 19de eeuw”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, p.243. 99 Vandersteene (L.) & Scheppers (P.), “ Natievorming, nationalisme en vreemdelingen. Beeldvorming rond vreemdelingen en Belgen in de kamerdiscussies over de eerste Belgische vreemdelingenwet”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXV, 1994-1995, nos. 1-2, p39. 100 Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p. 134.

53

aan de gelijkheid voor de wet van ieder individu.101 Anderzijds weerspiegelt de geschiedenis van de uitwijzingen in de Belgische rechtspraak, dat de uitvoerende macht zich vaak beriep op artikel 128 om hun arbitraire beslissingen te rechtvaardigen.102 Reeds in 1833 werd het Belgische regeringsoptreden hiervoor gehekeld en strijdig genoemd met bovengenoemd artikel. Wanneer de regering in 1834 een aantal vermeende politieke activisten schijnbaar onterecht het land uitzette, lokte dit felle reacties uit. Toch schaarde een meerderheid zich achter de bevoegde minister van justitie. De eerdere vernielingen te Brussel en de opstanden in Parijs en Lyon hadden hen ervan overtuigd dat de regering een juiste beslissing had genomen.103 Ook de gouverneur van West-Vlaanderen had prompt gereageerd op de rellen in Lyon, zoals blijkt uit een confidentiële brief aan de burgemeester van Brugge in 1831. Hierin verwees de gouverneur naar de desastreuse gebeurtenissen in Lyon, en maande hij aan tot waakzaamheid vooral met betrekking tot de heersende sfeer onder de werkende klasse. Zelfs uitzonderlijke fondsen werden ter beschikking gesteld om een oogje in het zeil te houden en de regering in te lichten van alles wat hen zou kunnen interesseren.104 De allereerste vreemdelingenwet die enkele maanden na de uitzetting van de politieke activisten tot stand kwam op 22 september 1835, vormde een bevestiging voor de bestaande arbitraire situatie. De wet bepaalde dat vreemdelingen die de openbare rust verstoorden of die in het buitenland voor bepaalde misdrijven vervolgd of veroordeeld waren, van het Belgische grondgebied mocht verwijderen worden. Er werd tevens een onderscheid gecreëerd tussen drie categorieën vreemdelingen: niet gevestigde vreemdelingen, gevestigde vreemdelingen, en ‘de-facto Belgen’. De wet had enkel betrekking op de laatste twee categorieën.·. Het statuut van de niet-gevestigde vreemdeling werd nog steeds geregeld door de ‘revolutionaire’ wetgeving105. Dit hield in dat de deze vreemdeling enkel werd getolereerd, en dat de centrale vreemdelingenadministratie op elk moment op arbitraire wijze kon overgaan tot zijn uitwijzing. De nieuwe wet liet echter na om de groep ‘gevestigde vreemdelingen’ te specifiëren, wat gedurende de hele 19de eeuw voor verwarring zou zorgen, zoals eerder ook bij de bronbespreking naar voor kwam. Over het algemeen doelde de 101

De Bock (J.), “De vreemdelingenwet van 28 maart 1952 - L’étranger doit être parfait”, in : Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXVIII, 2008, 1-2, p. 160. 102 Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p. 134. 103 Vandersteene (L.) & Scheppers (P.), “ Natievorming, nationalisme en vreemdelingen. Beeldvorming rond vreemdelingen en Belgen in de kamerdiscussies over de eerste Belgische vreemdelingenwet”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXV, 1994-1995, nos. 1-2, p40. 104 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 30/11/1831. 105 De ‘revolutionaire wetgeving’ dateert uit de periode van de Franse overheersing en de periode vlak na de afkondiging van de Belgische onafhankelijkheid.

54

bevoegde administratie met ‘gevestigde vreemdeling’ enkel op degenen aan wie ze een expliciete vestigingsvergunning hadden toegekend. Slechts weinig immigranten verwierven echter een dergelijke vergunning, en aan buitenlandse arbeidsmigranten en vluchtelingen werden in principe enkel tijdelijke vergunningen toegekend. Op vreemdelingen met een vestigingsvergunning had de Staat immers minder vat, aangezien deze enkel uitgewezen konden worden door middel van een koninklijk besluit, en op voorwaarde dat ze de publieke orde verstoorden of criminele feiten hadden gepleegd. De Armenwet van 3 april 1848 maakte het voor de autoriteiten mogelijk om ook de vagebonden uit te wijzen. De opvatting van de centrale vreemdelingenadministratie over wie een ‘gevestigde vreemdeling’ was botste met andere instanties die hier een verschillende invulling aan gaven, namelijk iedere vreemdeling die de facto in het land gevestigd was en er niet tijdelijk verbleef. Deze laatste interpretatie werd in 1848 trouwens door het Hof van Cassatie ondersteund, die daarmee inging tegen de door de administratie gevolgde interpretatie. De derde groep van ‘de-facto Belgen’ waren wettelijk gelijkgesteld aan de Belgen, met uitzondering van hun politieke rechten. Zij konden bijgevolg niet uitgewezen worden en ook niet uitgesloten uit de gemeentelijke liefdadigheidsinstellingen als gevolg van de wet van 1845, die verderop nog uitgebreid aan bod komt. Het ging hierbij om een uitzonderlijk gunst, meestal toegekend aan de leden van de bourgeoisie. In de eerste twee decennia na de oprichting van België waren er 338 ‘de-facto’ Belgen, voor het volgend decennium mankeert elk cijfer maar alles wijst erop dat het een gunst bleef voor een groeiende groep welstellende vreemdelingen.106 Uit de kamerdiscussies die voorafgingen aan de afkondiging van de wet van 1835, blijkt de bezorgdheid van verschillende vertegenwoordigers over eventueel misbruik van de mogelijkheid tot uitzetting van vreemdelingen door de regering. Alle Kamerleden waren het er nochtans over eens dat België zich gastvrij moest opstellen, maar onmogelijk alle vreemdelingen kon toelaten. De gedeelde bezorgdheid rond vreemdelingen werd niet gevoed door bedenkingen over de ‘eigenheid’ van vreemdelingen, maar door de overtuiging dat deze verschilden van Belgen, door hun relatie met de staat en haar instellingen. Vreemdelingen werden gezien als een soort risicogroep die minder baat had bij de stabiliteit van de instellingen en de handhaving van de interne rust, wat hen verdachter en gevaarlijker maakte. Hun aanwezigheid kon een probleem vormen voor de staatsveiligheid. Allen zagen dus het 106

De Bock (J.), “De vreemdelingenwet van 28 maart 1952 - L’étranger doit être parfait”, in : Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXVIII, 2008, 1-2, p.161-162.

55

nut van het wetsontwerp dat de uitzetting van vreemdelingen moest mogelijk maken. Maar vanuit hun fundamenteel verschillende opvattingen omtrent de juiste organisatie van de prille staat, viseerden de beide groepen andere categorieën van vreemdelingen, op een andere wijze en vooral met een ander doel voor ogen. De conservatieve katholieke of liberale voorstanders van een krachtig centraal beleid ook wel regeringsgezinden genoemd - waren vooral begaan met de rust en openbare orde, en voor het behoud van de geldende maatschappelijke verhoudingen. Hun opposanten, de progressieve radicalen daarentegen ijverden voor sociale hervormingen en voor politieke emancipatie. De regeringsgezinden vreesden de vreemdelingen die het voortbestaan van de Belgische staatsstructuren en grondwettelijke vrijheden mogelijks in gevaar konden brengen. Ze waren dan ook van mening dat vreemdelingen die de Belgische staat in vraag stelden, geen aanspraak konden maken op de bescherming die artikel 128 uit de Grondwet hen beloofde. Hun progressieve tegenstanders daarentegen hechtten meer belang aan de rechtszekerheid dan aan de interne rust en orde, en interpreteerden vrijheid veeleer als individuele vrijheid. Alhoewel ook zij een zekere argwaan koesterden tegenover vreemdelingen, beschouwden ze de grondwettelijke vrijheden als basisrechten voor elke mens. De onrusten tijdens deze periode in verscheidene Europese landen en de delicate internationale positie van de jonge Belgische staat, speelden echter in de kaart van de conservatieven. Het verlangen naar orde en interne stabiliteit was groot, een behoefte waarop de conservatieven handig wisten in te spelen. Ondanks het feit dat de Belgische grondwet van 1831 gold als zowat de meest liberale ter wereld, belandde België op korte termijn toch in een conservatieve, centrumrechtse en monarchistische orde, met een regering die de touwtjes stevig in handen hield. Het waren vooral de regeringsgezinden die het onderscheid tussen goede en slechte vreemdelingen maakten. De slechte en dus ‘ongewenste’ vreemdelingen in het prille België waren de politieke activisten, de misdadigers, de vreemdelingen die de goede internationale reputatie van België in het gedrang konden brengen,

en

de

vreemdelingen

zonder

bestaansmiddelen.

Wereldverbeteraars

en

oproerkraaiers die veranderingen nastreefden, personen die de binnen –of buitenlandse wetten niet hadden gerespecteerd, journalisten van de republikeinse pers uit Frankrijk en hun aanhangers, en bedelaars en vagebonden waren niet welkom. De goede en dus ‘gewenste’ vreemdelingen waren de fatsoenlijke en bescheiden burgers die in hun eigen land gerespecteerd werden, en de Belgische staat van dienst konden zijn, zonder zich evenwel te

56

willen bemoeien in de Belgische politiek. De goede vreemdelingen die door de Kamerleden beschreven werden, waren bijna allen ondernemers, industriëlen of handelaars. De politieke vluchtelingen speelden in deze discussies een aparte rol. Zij werden slechts in laatste instantie als goed of slecht gekarakteriseerd, aangezien ze door beide partijen vooral voorgesteld werden als ‘ongelukkige vluchtelingen’. De regeringsgezinden verwierpen met klem het verwijt van de opposanten dat deze ‘arme slachtoffers’ de dupe zouden worden van de op til zijnde vreemdelingenwet. Het onderscheid wat gemaakt werd tussen degenen die gastvrijheid verdienden en degenen die geweerd moesten worden werd hier op een veel minder expliciete wijze gemaakt.107 Het spreekt voor zich dat wanneer de omstandigheden waarin de Belgische Staat vorm kreeg anders waren geweest, of wanneer progressieven de overhand hadden gehaald, het beeld van de ongewenste vreemdeling er helemaal anders had uitgezien. Hun voornaamste kritiek op de conservatieven was dan ook dat hun drijfveer niet de bescherming van de openbare orde was, maar het zwijgen opleggen aan andersdenkenden en het tegemoetkomen aan de wensen van buitenlandse mogendheden. Hun voorstellen om de regering te verplichten eerst de rechterlijke macht te consulteren, of om verplicht advies in te winnen bij de gemeenteraad, of om de Kamers controle te laten uitvoeren met betrekking tot eventuele uitwijzingen, werden door de regering allen van tafel geveegd. Uiteindelijk werd besloten geen permanente wet te stemmen, om te benadrukken dat de maatregel tot uitzetting gebonden was aan specifieke omstandigheden. De wet was slechts geldig voor drie jaar en moest nadien telkens door het parlement geëvalueerd en desnoods gewijzigd worden. Ondanks het feit dat de verlenging van de wet vaak een publiek strijdpunt was, werd deze door de meerderheid nooit echt in vraag gesteld. De eerste Vreemdelingenwet zou dan ook de basis vormen voor meer dan een eeuw vreemdelingenwetgeving.108 Vanaf 1865 moest een uitwijzing aangenomen worden door de ministerraad, en bekrachtigd door een koninklijk besluit. Deze maatregel om juridische willekeur tegen te gaan bleek in de praktijk echter onvoldoende garanties te bieden. De opeenvolgende regeringen bleven uitwijzingen uitspreken op basis van de revolutionaire wetgeving, en

107

Vandersteene (L.) & Scheppers (P.), “ Natievorming, nationalisme en vreemdelingen. Beeldvorming rond vreemdelingen en Belgen in de kamerdiscussies over de eerste Belgische vreemdelingenwet”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXV, 1994-1995, nos. 1-2, p38-72. 108 De Bock (J.), “De vreemdelingenwet van 28 maart 1952 - L’étranger doit être parfait”, in : Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXVIII, 2008, 1-2, pp. 160-163.

57

ontsnapten zo aan elke vorm van controle.109 In 1897 werd een nieuwe Vreemdelingenwet uitgevaardigd die niet langer elke drie jaar verlengd hoefde te worden. De uitvoerende macht was nu voorzien van een permanent controle-instrument over de buitenlandse bevolking in België, maar kon echter nog steeds niet het verblijfsrecht van vreemdelingen om economische reden inperken, tot spijt van de voorstanders van een restrictiever vreemdelingenbeleid. De economische crisis van de jaren 1930 zou deze laatstgenoemde groep flink doen aangroeien.110

2.2. Het immigratiebeleid: grenscontroles Tijdens de eerste helft van de 19de eeuw, in een context van politieke turbulentie en een opeenvolging van revolties en reactie, zag de overheid de controle over internationale en interne migratie enkel als haar taak in het kader van de vrijwaring van de openbare orde. Bijgevolg werd elke geografische mobliliteit als verdacht beschouwd. Subversieve inwijkelingen moesten aan de grens worden geweerd of uit het land verwijderd worden. Internationale migratie vereiste een paspoort uitgereikt door de nationale autoriteiten en door de autoriteiten van het gastland met een visa afgestempeld. Maar ook zij die lid waren van de natie, werden wanneer zij hun woonplaats verlieten met argwaan bekeken door de Staat. In 1803 werd het werkboekje eerst ingevoerd in Frankrijk, en ook in België maakte de staat het werkboek zowel voor binnen –als buitenlandse arbeiders verplicht. Hierdoor werd het dragen van een pasport met geldig visa voor buitenlandse werknemers overbodig. Het bevatte het curriculum van de arbeider, en dwong hem zich bij vertrek te melden bij zijn werkgever die in het werkboekje de duur en de aard van de verrichte arbeid invulde. Dat de arbeiders deze controle door hun werkgevers niet smaakten, blijkt uit hun eis tot de afschaffing van het werkboek als pasmunt voor hun deelname aan de Belgische revolutie in 1830. Onder druk van de zware industrie werd het in 1841 terug ingevoerd.111 Bij de grenscontroles werden immigranten niet geviseerd. De overheid die geen inkomsten uit directe belastingen wilde verliezen, trachtte wel met man en macht de smokkel van handelswaar te verhinderen, maar de welgestelde toeristen en zakenmannen net als de transit- en arbeidsmigranten kregen de vrije toegang. Vóór 1839 waren het de lokale 109

Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p. 135. 110 De Bock (J.), “De vreemdelingenwet van 28 maart 1952 - L’étranger doit être parfait”, in : Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXVIII, 2008, 1-2, pp. 160-163. 111 Caestecker (F.), “Migratiecontrole in Europa gedurende de 19de eeuw”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, p.242-243.

58

autoriteiten in de grensstreken die instonden voor de immigratiecontrole, enkel bij twijfelgevallen werd het advies van de centrale overheid gevraagd. Als gevolg van het streven naar een sterke staat werd de grenscontrole tegen 1839 een exclusieve bevoegdheid van de centrale autoriteiten. Het stadsbestuur van Brugge werd er in mei 1839 van op de hoogte gebracht dat er grenscontroles voor pasporten waren ingesteld, en dat de gemeentelijke autoriteiten hier niet meer verantwoordelijk voor waren.112 In oktober van hetzelfde jaar voerde de overheid twee nieuwe maatregelen in voor vreemdelingen uit de aangrenzende provincies, om de relaties met de onderdanen van de bevriende naties te faciliteren.113 De in 1832 opgerichte Sûreté Publique, een geheime dienst die alles wat het koninkrijk kon bedreigen moest in de gaten houden, wordt na het vredesverdrag met Nederland in 1839 het centrale orgaan betreffende vreemdelingenzaken. De gemeentelijke administraties werden verondersteld een wakend oog te houden op de vreemdelingen die elk jaar in België immigreerden

en

alle

mogelijke

informatie

te

verstrekken

aan

deze

centrale

vreemdelingenadministatie, die op basis hiervan een soort biografie trachtte bij te houden van de vreemdelingen.114

Onder het toezicht van deze administratie werden jaarlijks

honderden vreemdelingen aan de grens de toegang tot het land ontzegd, waaronder nogal wat politieke vluchtelingen.115 In het tweede kwart van de 19de eeuw werd België, dankzij z’n centrale ligging en z’n vroege industrialisatie, al snel een knooppunt van het nieuwe Europese spoorwegennetwerk. De internationale mobiliteit nam enorm toe en de paspoortcontroles werden als hinderlijk ervaren en tegenstrijdig met de liberale handelsprincipes die hun opmars maakten.116 In België schafte men de paspoortcontrole aan de grens dan ook al af in 1842. Toen de gouverneur ter gelegenheid van de opening van de internationale spoorlijn België – Frankrijk een speciale dienst wou oprichten om de papieren van vreemdelingen te controleren, werd dit als onuitvoerbaar bestempeld.117 De lokale autoriteiten van de grensgebieden werden vanaf 1842 terug verantwoordelijk voor de immigratiecontrole. In principe moesten migranten die niet over de juiste papieren of over voldoende bestaansmiddelen beschikten geweigerd 112

Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 17/5/1839. Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 7/10/1839. 114 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 26/3/39. 115 Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.4-9. 116 Caestecker (F.), “Migratiecontrole in Europa gedurende de 19de eeuw”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, p.244. 117 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 20/8/1846. 113

59

worden. In alle andere gevallen, en ook voor degenen die het binnenland per trein hadden bereikt moest de centrale vreemdelingenadministratie geconsulteerd worden. Tegen 1850 werden de meeste immigranten niet meer aan de grens opgemerkt, waardoor de lokale autoriteiten in het binnenland verantwoordelijk werden. Sinds 1846 was het bijhouden van een bevolkingsregister waarin elke nieuweling geregistreerd werd verplicht. Omdat de centrale autoriteiten degenen die geen papieren of geen bestaansmiddelen bezaten toch bijna altijd uitwezen, mochten de lokale autoriteiten om de kosten van een wachtperiode te vermijden, dit vanaf 1850 zelf doen zonder voorafgaande verwittiging. De vrije grenskeuze werd vanaf dan ook aangeboden aan vluchtelingen en deserteurs, en na 1852 aan iedere uitgewezene.118 In 1852 wees de gouverneur er de gemeenteadministraties nog eens nadrukkelijk op dat landlopers direct uitgewezen mochten worden, om zo de kosten die een vervolging via de rechtbank te vermijden.119 In 1860 en 1861 werden internationale akkoorden gemaakt en in het laatste kwart van de 19de eeuw gaan alle grenzen binnen Europa officieel open. Visavereisten voor emigratie en immigratie werden afgeschaft, en ook het werkboek en het binnenlandse paspoort raakten na 1860 in onbruik.120 Door de wet van 10 juli 1883 werd het werkboekje in België faculatatief, en in feite afgeschaft.121 Tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was nog nauwelijks sprake van een migratiebeleid in Europa122.

2.3. Migrantenbeleid Politieke vluchtelingen konden enkel asiel verkrijgen in België wanneer ze ervan afzagen politiek actief te zijn. De diplomatieke druk van Pruisen, Rusland, Oostenrijk en Frankrijk zorgden ervoor dat hier strikt op toegezien werd. Het voorbeeld van Zwitserland had de Belgische autoriteiten voldoende afgeschrikt. Dit land kreeg werd door zijn buren met een militaire invasie bedreigd omwille van zijn te liberale vluchtelingenbeleid. Op aanvragen

118

Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.4-9. 119 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 500, brief 9/2/1952. 120 Caestecker (F.), “Migratiecontrole in Europa gedurende de 19de eeuw”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, p.244. 121 Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur West-Vlaanderen, 1973, p.242. 122 Caestecker (F.), “Migratiecontrole in Europa gedurende de 19de eeuw”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, p.244.

60

van vreemde machten om buitenlandse vluchtelingen die de Belgische voorwaarden naleefden uit te leveren, werd door de Belgische regering echter niet ingegaan.123 Alhoewel in de loop van de 19de eeuw migranten niet geviseerd werden als economische actoren, kwam het voor dat de politiek z’n invloed had op de arbeidsmigratie. Dit was het geval in de lente van 1848 toen duizenden Belgische arbeiders uit Frankrijk terugkeerden als gevolg van het geweld tijdens de crisis. In crisisperiodes kwam het wel vaker tot conflicten tussen de lokale arbeiders en de inwijkelingen. Vaak volstond fysiek geweld, of zelfs de dreiging ermee, om de vreemdelingen ertoe aan te zetten de regio te verlaten. De buitenlanders onder deze vreemdelingen, nog meer dan de andere vreemdelingen, kregen met dit soort geweld af te rekenen. Wanneer de Franse arbeiders als gevolg van de revolutie van 1848 in een machtspositie terecht kwamenen, wenden ze die aan om druk uit te oefenen op de werkgevers en lokale autoriteiten teneinde de Belgische arbeiders te ontslaan of te repatriëren. In heel deze situatie had de Franse politiek wel degelijk een rol gespeeld.124 De Belgen die hierop wraak wilden nemen op de Fransen in Belgïë, en profiteren van het eventuele ontslag van de Franse immigranten kwamen bedrogen uit. De druk die ze uitvoerden maakte weinig indruk op de overheid die het traditionele beleid verderzette. Het crisisjaar 1848 werd gekenmerkd door een groter aantal weigeringen aan de grens maar niet door een groter aantal uitzettingen, hetgeen de focus op gevaarlijke politieke immigratie nogmaals bevestigt.125 Sociale overwegingen wogen in het traditionele vreemdelingenbeleid wel door ten opzichte van behoeftige vreemdelingen. In 1845 werden ze, behalve wanneer het ‘de-facto Belgen’ waren, uitgesloten van de lokaal georganiseerde openbare weldadigheid. Enkel de centrale autoriteiten mochten nu sociale bijstand verlenen aan vreemdelingen. Omdat België meer emigratie dan immigratie kende, had een genereuze behandeling van de vreemdelingen tot doel een positief effect te hebben op de behandeling van de eigen emigranten in het buitenland. Zelfs zonder bilaterale verdragen werden vreemdelingen in Frankrijk en Duitsland niet uitgesloten van lokaal georganiseerde openbare en private liefdadigheid. In België waar de kosten voor sociale bijstand aan vreemdelingen gedragen werden door de centrale autoriteiten vertwaalfvoudigden deze tussen 1833 en 1860. Als gevolg van de crisis 123

Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.13-14. 124 Caestecker (F.), “Migratiecontrole in Europa gedurende de 19de eeuw”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, p.245. 125 Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.11-12.

61

in 1848 kwamen werkloze en behoeftige vreemdelingen in het vizier van de Staat. De wet van 3 april 1848 zette de autoriteiten aan tot de uitwijzing van veroordeelde vreemde vagebonden, zelfs wanneer deze een vestigingsvergunning hadden. Bij de uitvoering van deze maatregel bleek men in de praktijk wel rekening te houden met de banden die de migrant met België had opgebouwd.126

3. Toepassing van het Vreemdelingenbeleid 3.1. Klassenongelijkheid Alhoewel alle leden van de natie principieel gelijkgesteld waren, was er een duidelijk klassenonderscheid te bespeuren in deze mobiliteitscontrole. Dit word geïllustreerd door het verplichte werkboekje, wat een een krachtig instrument vormde om de mobiliteit van de arbeiders af te remmen en hen te disciplineren.127 De arbeiders van hun kant toonden zich echter inventief om aan de disciplinering te ontkomen. Zo trokken sommige arbeiders om moeilijkheden bij contractbreuk te omzeilen, een tijdje naar Frankrijk om er te werken, en dan voorzien van een Frans werkboekje zich opnieuw in België aan te bieden. 128 Door de invoering van het werkboekje besteedde de staat de controle op arbeidsmigratie uit aan de werkgevers. Het werkboekje raakte in Brugge pas echt ingeburgerd in het begin van de jaren 1850. Reeds in 1847 reikte het stadsbestuur ze wel al uit aan arbeiders die erom vroegen, maar ze voerden de gecompliceerde richtlijnen niet altijd correct uit. 129 Ook de werkgevers hier moesten blijkbaar nog aan het nieuwe systeem wennen. In 1846 waren er nog 108 fabrikanten die de voorschriften met betrekking tot de werkboekjes niet goed naleefden, in 1847 waren dat er nog maar 38.130 Het enthousiasme van het stadsbestuur werd snel aangewakkerd en in de jaarlijkse rapporten uitten ze meermaals hun tevredenheid over de werkboekjes die volgens hen zowel het belang van de werkgever als de werknemer diende, en een krachtige bijdrage leverde aan de eerlijkheid en de goede moraal van de arbeider.131

126

Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.12-13. 127 Caestecker (F.), “Migratiecontrole in Europa gedurende de 19de eeuw”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, p.243. 128 Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur West-Vlaanderen, 1973, p.242. 129 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen, 1847. 130 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen, 1848. 131 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen, 1857.

62

In bijlage 5 zien we tussen 1851 en 1860 een verdubbeling van het aantal uitgereikte werkboekjes. De piek in 1853 kwam er als gevolg van het verplicht maken van werkboekjes voor kantwerksters, wat aantoont dat het niet enkel een mannenzaak was. Toch blijkt in 1860 en ’61, de enige jaren waar we over cijfers per geslacht beschikken, dat slechts 15% van de boekjes bestemd was voor vrouwen. Het systeem raakte in Brugge pas laat in onbruik, gelijktijdig met de definitieve afschaffing in 1883.132 De economische belangen van de bedrijven die zelf wilden bepalen wie ze tewerkstelden primeerden, en voor deze werkgevers speelde de productiviteit van de arbeider een grotere rol dan zijn nationaliteit. Bijgevolg werden arbeiders ook in tijden van economische crisis aan de grens gemakkelijk toegelaten, mits ze over een werkboek beschikten. Maar ook zonder werkboekje en zonder geld op zak was het mogelijk dat een buitenlandse arbeider de grens over raakte, met een stuk gereedschap als bewijs van zijn stiel of een ander bewijsstuk van zijn eerbaarheid. In deze periode waarin de kapitalistische economie een enorme expansie meemaakte, werd de politiek gekenmerkt door een liberaal pragmatisme, waarbij men geen interesse vertoonde in de oorspronkelijke afkomst van een vreemdeling, maar wel in het feit of de activiteit van deze vreemdeling de natie profijt kon opleveren.133 De initiatieven ter bescherming van de eigen interne arbeidsmarkt bleven beperkt tot de crisisjaren , zoals in 1840 wanneer men een volledige immigratiestop afkondigde, en in de daaropvolgende jaren een winterstop, maar zelfs dan was dit vooral om de politieke status quo te behouden. Omwille van deze status quo en door de voorrang die toen nog gegeven werd aan de landbouweconomie werd ook de mobiliteit van de interne migranten beperkt door de verstrenging van de onderstandwoonstwetgeving.134 De implementatie van deze wetgeving gebeurde echter op zo’n wijze dat de noodzakelijke mobiliteit van zowel de externe als interne arbeidskrachten om het industrialiseringsproces mogelijk te maken, niet in het gedrang kwam. Buitenlandse immigranten die op vraag van Belgische industriëlen naar ons land kwamen kregen na de volledige migratiestop nog steeds toegang, en ook de interne migratie van arbeidskrachten bleef na 1845 mogelijk, zoals we verder in deze studie nog zullen aantonen. Zo kreeg Brugge in april 1848 een waarschuwing van de gouverneur om geen buitenlandse arbeiders meer toe te laten, en om vreemdelingen een feuille de route te 132

Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 6-14, Werkboekjes 1860-1883. Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p. 135. 134 Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p. 5-7. 133

63

geven om het land te verlaten of om ze naar de grens te begeleiden. Voor werknemers die hier waren op vraag van industriëlen werd echter wel een uitzondering gemaakt. 135 De economische belangen belemmerden vaak de strikte controle op migratie, en de lokale autoriteiten kozen hierin graag de kant van de plaatselijke ondernemers. De burgemeester van Brugge kantte zich in 1848 dan ook nadrukkelijk tegen een tijdens de revolutionaire periode aangekondigde maatregel, die fabrikanten wilde verplichten aangifte te doen telkens ze een werknemer misten.136 De controle op menselijke mobiliteit door de Staat tijdens de periode 1830-1860 werd bovendien ook nog sterk ingeperkt door de ontoereikende administratieve middelen die de centrale overheid ter beschikking had. Daarnaast was de Staat hiervoor ook erg afhankelijk van de medewerking van de lokale autoriteiten.

3.2. Burgerschap De effectieve uitwerking van het vreemdelingenbeleid in de praktijk werd gedurende de 19de eeuw grotendeels bepaald door de liberale waarden waar het Belgische regime voor stond. Bepaalde categorieën vreemdelingen kregen een absoluut verblijfsrecht, de andere buitenlandse vreemdelingen die beschikten over eigen bestaansmiddelen en politiek ‘veilig’ waren, werden door de overheid over het algemeen met rust gelaten. 137 Voornamelijk omdat men de politieke mandaten angstvallig in authentiek Belgische handen wenste te houden, was België alvast wat het toekennen van de Belgische nationaliteit betreft veel minder liberaal. Naturalisaties vergden lange en kostelijke procedures en een hoog percentage werd afgewezen.138 De nationaliteitstoekenning die in 1835 werd mogelijk gemaakt, lag volledig in handen van de Staat die hier naar eigen goeddunken over kon beslissen, in tegenstelling tot de latere mogelijkheid tot nationaliteitsverwerving die plaatsvond op basis van duidelijke criteria. Het basisprincipe van de Belgische nationaliteitswetgeving was dat de nationaliteit van vader op zoon werd doorgegeven, onafhankelijk van de geboorteplaats. Kinderen die in België geboren werden van vreemde ouders kregen de Belgische nationaliteit niet toegewezen, maar konden eens ze meerderjarig werden het Belgische burgerschap opeisen. Vreemdelingen konden de Belgische nationaliteit verwerven via naturalisatie. Om deze aan 135

Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 564, brief 2/4/1848. Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 564, brief 27/3/1848. 137 De Bock (J.), “De vreemdelingenwet van 28 maart 1952 - L’étranger doit être parfait”, in : Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXVIII, 2008, 1-2, pp. 160-163. 138 Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.114. 136

64

te vragen moest met minimum vijf jaar in België zijn. Ordinaire naturalisatie gaf dezelfde rechten aan vreemdelingen als aan Belgen, met uitzondering van politieke rechten die enkel via la grande naturalisation werden toegekend. Vreemdelingen verwierven dit laatst vernoemde enkel op initiatief van de Belgische uitvoerende of wetgevende macht, op basis van speciale diensten geleverd aan het koninkrijk België, of het bezit van een bepaald kapitaal.139 Naturalisaties bleven tot het derde kwart van de 19de eeuw slechts een zaak van de culturele en economische elite van de immigranten.140 Deze beantwoordden dan ook volledig aan de typische omschrijving van de ‘goede’ en zelfs ‘gewenste’ migrant in de kamerdiscussies van 1835. Maar ook voordien leek men karig met het uitreiken van naturalisaties. Dit blijkt uit een dossier wat nog net goedgekeurd werd door Willem I koning der Nederlanden in juni 1830. Dit dossier vertegenwoordigt de enige aanvraag van Engelsen die we konden terugvinden voor de periode 1830 - 1835. Als enige gemaakte en/of bewaarde aanvraag reflecteert ze wat de secundaire literatuur ons hierover vertelt. Het dossier bevat in een zestal brieven een uitgebreide motivatie van de aanvraag. De betrokkene was Engels, vermogend, een ondernemer, van onbesproken gedrag en bovendien houder van een octrooi. Dit volstond om in aanmerking te komen voor naturalisatie, en de man in kwestie verwierf zijn goedkeuring.141 Aangezien de Belgische nationaliteit vereist was voor het uitvoeren van een publieke functie met officiële verantwoordelijkheden, is het niet verwonderlijk dat 55% van 1569 toegekende naturalisaties tussen 1830 en 1872, gingen over vreemdelingen met beroepen zoals: militairen, ambtenaren, kapiteins en leraren. Doordat het grootste deel van de Engelsen in Brugge rentenierden, is het best mogelijk dat deze groep er weinig baat in zag om een naturalisatieaanvraag in te dienen. Maar om dit met zekerheid te zeggen, is hierover meer onderzoek vereist. Cijfers over de naturalisatieaanvragen vóór 1871 ontbreken.142 In het Brugse stadsarchief zijn losse dossiers terug te vinden van naturalisatieaanvragen, maar erg verspreid over de periodieke rapporten, politievaria, inlichtingen en politieverordeningen uit het politiearchief en de reeks vreemdelingen van het bevolkingsarchief. Bovendien moet 139

Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.15. 140 Vervaeck (S.). Gids voor de sociale geschiedenis. Bronnen voor de studie van immigratie en emigratie. Hedendaagse tijden. Deel I Archiefbronnen bewaard in het Algemeen Rijksarchief. Brussel, Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën (Overzichten en Gidsen, 26); 1996, p.33-34. 141 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, dossier Charles Thellusson. 142 Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.15.

65

men de talrijke archiefbestanden hierin - die de meest uiteenlopende informatie over vreemdelingen bevatten - volledig doornemen wil men ze terugvinden. Uit een steekproef voor de jaren 1848 tot en met 1851 bleek het om amper negen naturalisaties op vier jaar tijd te gaan. De drie ordinaire naturalisaties hierin, werden toegekend aan twee militairen en één medewerker van de West-Vlaamse Spoorwegen.143 Vanaf 1850 werden de toegekende naturalisaties in de gemeenteraadsverslagen vermeld. Deze gegevens, opgenomen in bijlage 16 weerspiegelen een gemiddelde van slechts 3 toekenningen per jaar. Dit cijfer vertegenwoordigt de naturalisatietoekenningen aan Luxemburgers of Limburgers uit het in 1838 afgestane gebied, aan in België geboren kinderen van vreemde ouders, aan kinderen van Belgen geboren in het buitenland, aan kinderen van genaturaliseerden, en de ordinaire naturalisaties als gevolg van de wet van 17/9/1953. Over het profiel van de genaturaliseerden werd in de rapporten geen informatie verstrekt. Een belangrijke vaststelling is dat het onderscheid tussen Belgen en vreemdelingen wat in de vreemdelingenwetgeving gemaakt werd, niet overeenkwam met de sociale realiteit144. Het al dan niet beschikken over het burgerschap had weinig impact op het dagelijkse leven van de meerderheid van de bevolking die niet over politieke rechten beschikte, en vreemdelingen in het 19de eeuwse België werden niet verhinderd een plaats in te nemen in de samenleving.145 De sociale rechten waren schaars, en de uitsluiting hiervan gebeurde vooral op lokaal niveau door de gemeentes die zoals we reeds vermeldden, instonden voor de opvang van hun eigen armlastigen. Al wie zijn domicilie niet in de gemeente had, was in de ogen van het beleid een vreemdeling, en had bijgevolg geen recht op bijstand. Het onderscheid tussen binnen –of buitenlander was hierbij irrelevant. Pas op het einde van de 19de eeuw zou de Staat zich meer met de sociale politiek inlaten, met als gevolg dat de grens tussen autochtone en allochtone behoeftigen moest plaatsmaken voor de grens tussen behoeftigen die staatsburgers waren, en behoeftigen van buitenlandse afkomst. Interne deportaties werden hierdoor uitzonderlijk. Samen met de stijging van het belang wat aan het burgerschap werd toegekend als gevolg van de steeds actievere staat, steeg ook het aantal naturalisatieaanvragen eind 19de eeuw. De modaliteiten van de nationaliteitsverwerving werden ingrijpend geliberaliseerd in 1889. De criteria werden voor het eerst verscherpt in 143

Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 222: brief 29/9/1849 en 10/10/1849 en 24/1/1852. 144 De Bock (J.), “De vreemdelingenwet van 28 maart 1952 - L’étranger doit être parfait”, in : Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXVIII, 2008, 1-2, pp. 160-163. 145 Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.114.

66

1932, in een periode waar het vreemdelingenbeleid immigranten ook als economische factoren ging viseren. In hoeverre factoren zoals de culturele assimilatie een rol speelden bij de toekenning van de nationaliteit blijft onduidelijk, en vergt verder onderzoek van de administratieve praktijk.146 Tussen 1831 en 1910 waren er slechts 3.680 personen die hun nationaliteit inruilden voor de Belgische, waarvan 91% uit een buurland kwam. Deze groep nieuwe Belgen bestond ongeveer uit evenveel Duitsers, Nederlanders en Fransen en in mindere mate Luxemburgers.147 Engelsen worden hier niet vernoemd.

3.3. België, terre d’accueil? Het België van de 19de eeuw had een reputatie van gastvrij land voor politieke bannelingen, die hier van een erg liberaal regime genoten in verhouding met de omringende landen. Deze reputatie was vooral te danken aan enkele gekende personen die hier een vluchtplaats vonden. In de realiteit schipperde het beleid tussen de liberale principes die gastvrijheid tegenover vluchtelingen predikten, en de vrees voor verstoring van de maatschappelijke orde door propaganda van deze potentiële politieke activisten. Het aantal politieke vluchtelingen in België bleef dan ook vrij beperkt, en er gold een strikte politiecontrole.148 Aangedreven door de angst voor onrusten kregen de lokale autoriteiten in april 1834 de opdracht om geen enkele vreemdeling het land te laten penetreren, die geen motieven kon geven om het land te betreden, en die geen middelen van bestaan had. Vooral in de grensgebieden met Frankrijk moest men de vreemdelingen extra in het oog houden, en degenen die niet over papieren beschikten en verdacht leken moesten onmiddellijk teruggestuurd worden.149 Zelfs het leger stond paraat om in te grijpen in de lokaliteiten indien daar rellen zouden uitbreken.150 Ook de vrees om net als Zwitserland de woede van de buurlanden op de hals te halen met een te liberaal beleid naar vluchtelingen toe, bleek diep geworteld. In 1836 ontving het bestuur van Brugge een schrijven van de gouverneur waarin hij benadrukte om geen enkele politieke vluchteling toe te laten, vooral niet degene die uit

146

Vervaeck (S.). Gids voor de sociale geschiedenis. Bronnen voor de studie van immigratie en emigratie. Hedendaagse tijden. Deel I Archiefbronnen bewaard in het Algemeen Rijksarchief. Brussel, Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën (Overzichten en Gidsen, 26); 1996, p.33-34. 147 Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.114. 148 Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, p.113. 149 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 17/4/1834. 150 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 15/4/1834.

67

Zwitserland waren weggestuurd.151 Aangezien de politieke vluchtelingen de precaire diplomatische verhoudingen konden schaden, mochten ambassades hen geen visa verlenen, en de grenswachten moesten hen de toegang ontzeggen. Degenen die erin slaagden België binnen te raken werden echter niet teruggezonden naar hun land van afkomst, het systeem van non refoulement was de enige toezegging aan de politieke vluchtelingen. Vluchtelingen die ermee instemden België te verlaten werden hun reis naar Groot-Brittannië terugbetaald door de Belgische autoriteiten. De behoeftige vluchtelingen en degene met subversieve overtuigingen werden geëscorteerd naar de haven van Oostende voor uitwijzing. Als gevolg van de mislukte liberale revoluties van 1848 kwam een stroom van politieke vluchtelingen op gang, die na de staatsgreep van Louis Napoleon in 1851 in Frankrijk in omvang nog toenam. De onduidelijke vreemdelingenwet van 1835 gaf aan de uitvoerende macht een relatieve grote vrijheid, en de bevoegde administrateur Mr. Hody koos voor een zeer restrictief beleid. Soms moest hij hierbij inbinden tegenover de ministers van justitie die z’n beleid temperden, en ook het enthousiasme bij de lokale autoriteiten voor de aanpak van Hody was niet erg groot.152 De politieke vluchtelingen die na de staatsgreep van Louis Napoleon met een geldig pasport, voor België en dus ‘legaal’ het land binnenkwamen werden toegelaten, en vaak toegewezen aan kleine steden waar de lokale politie hen moest superviseren. Deze groep bestond vooral uit de vooraanstaande leden van de oppositie in Frankrijk, die als ze zich aan de voorschriften hielden gastvrij werden behandeld. Bij aankomst in België moesten ze hun pasport afgeven, en nadat ze hun bron van inkomsten hadden gemeld werd al snel beslist op basis van hun financiële toestand en hun politieke activiteiten, of ze opgenomen of uitgewezen zouden worden. Alle vluchtelingen zonder geldige papieren, die dus ‘illegaal’ de grens wilden oversteken, werden naar Groot-Brittannië of naar de Frans-Belgische grens teruggestuurd. Sedert 1850 mochten ze de grenskeuze wel zelf bepalen.153 Zoals uit het profiel van de politieke vluchtelingen te Brugge reeds bleek, was hun aantal ook hier vrij beperkt. Wel moet worden benadrukt dat niet alle politieke vluchtelingen die in Brugge verbleven terug te vinden zijn in de archieven, en dat bovendien een aantal

151

Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 8/7/1836. Casteleyn (J.). Vreemdelingenbeleid en politieke migratie in België 1848-1851. Leuven (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Katholieke Universiteit Leuven), 2002, (promotor: I. Goddeeris). 153 Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, p.5-9. 152

68

politieke bannelingen erin was geslaagd om zich clandestien in het land en misschien ook in Brugge te vestigen.154

3.3.1. Portugezen De groep van wiens aanwezigheid te Brugge vóór de revoluties van 1848 het meest sporen zijn terug te vinden in het stadsarchief waren de Portugese vluchtelingen. Liesbeth Vandersteene besprak de houding van de nationale en de Brugse autoriteiten tegenover deze groep, op basis van primaire bronnen uit het stadsarchief. In 1829 kregen ongeveer vierhonderd Portugese vluchtelingen van Willem I de toelating om zich te vestigen op zijn grondgebied. Via Oostende kwam een eerste lading van 250 man toe, die bij het ontschepen werden

gecontroleerd

op

wapens,

en

waarvan

een

90-tal

zonder

verzekerde

bestaansmiddelen verhinderd werden het schip te verlaten. Zij zouden pas opvang krijgen te Oostende, nadat het stadsbestuur van de rijksoverheid de toestemming had gekregen om voorlopig bij te springen. Toen een tweede boot met nog eens 150 vluchtelingen aankwam, werd ook Brugge aangesproken om opvang te voorzien. De stad werd de officiële vestingplaats van het Portugees depot dat tot 1833 zou blijven bestaan. Het depot werd initieel vanuit Londen en via Abeu e Lima maandelijks voorzien van financiële steun, waarvan alle vluchtelingen soldij ontvingen aangepast aan hun rang. De betalende Portugese gasten waren niet onwelkom in Brugge, en genoten er van de liefdadigheid waar ze als ongelukkige slachtoffers aanspraak op mochten maken. Maar deze gastvrije houding sloeg om door nieuws van de komst van nog meer vluchtelingen. De stad nam voorlopige maatregelen om hun komst te verhinderen, maar ze kwamen nooit naar Brugge, en het is zelfs niet duidelijk of ze in de Zuidelijke Nederlanden werden toegelaten. Ondertussen stopten ook de betalingen aan het Portugees depot, en de achterblijvers konden niet anders dan schulden maken bij hun gastheren. Hierop richtten Brugse sympathisanten het Comité Portugais op wat moest instaan voor het organiseren van een inzamelactie ten gunste van de vluchtelingen, maar hun initiatieven leken niet de verhoopte resultaten op te leveren. In december 1830 dreigde de stad Brugge ermee om de vluchtelingen uit de stad te verwijderen, indien ze geen subsidies meer konden ontvangen. Het Voorlopige Bewind kende hierop een aanzienlijk bedrag toe. Dit was een opmerkelijke beslissing in de geschiedenis van de 19de eeuwse Belgische vreemdelingenpolitiek waarbij overheidsgeld 154

Casteleyn (J.). Vreemdelingenbeleid en politieke migratie in België 1848-1851. Leuven (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Katholieke Universiteit Leuven), 2002, (promotor: I. Goddeeris).

69

slechts uiterst zelden diende om politieke vluchtelingen ter hulp te komen. De mogelijkheid tot uitwijzing van vreemde nieuwkomers die geen bestaansmiddelen hadden was nochtans voorzien in de wet, terwijl uitwijzing bij de Portugese vluchtelingen nooit een optie was. Op de vraag waarom het Voorlopig Bewind deze som vrijmaakte formuleert L. Vandersteene verschillende

hypothetische

antwoorden.

Het

kon

te

maken

hebben

met

de

grensoverschrijdende solidariteit tussen de liberalen van alle landen, of het Voorlopig Bewind had misschien een informele toezegging van terugbetaling gekregen van één van de politieke leiders van de Portugese vluchtelingen. Of misschien wilden de Belgische beleidsmakers via het verlenen van asiel hun politieke stellingname uitten, met name hun keuze voor de liberale principes en ‘vrijheid’ tegenover het despotisme. Ook de druk van de pers en de publieke opinie kunnen een invloed gehad hebben. Verder speelde de onrustwekkende sfeer in de stad Brugge als gevolg van de armoede hoogstwaarschijnlijk mee in de beslissing. Het besluit waarin de som werd toegekend sprak enkel over Portugese vluchtelingen in de stad Brugge, terwijl degene die ook elders in het land verbleven er vermoedelijk niet veel beter aan toe waren. Alhoewel de financiële problemen voor de Portugezen te Brugge hiermee niet tot het verleden behoorden, werd nadien nooit geen som meer uitgekeerd. De Portugezen die zich in 1833 nog in België bevonden, ver weg van het strijdgewoel, werden dan ook niet als helden beschouwd. De publieke opinie en de pers vergaten hen stilaan, en de Poolse vluchtelingen die ondertussen in het land verbleven werden nu het uithangbordje voor de Belgische gastvrijheid en liberale houding. We haalden eerder al aan dat in de vreemdelingenmutaties van de jaren 1834 en 1835, waarin negen politieke vluchtelingen opduiken, drie Italianen en 2 Polen een maandelijkse uitkering van de Belgische staat genoten.

3.3.2. Fransen De 20-tal individuele dossiers en de briefwisseling rond de anti-Bonapartisten die tussen 1851 en 1859 te Brugge verbleven getuigen van het strikte toezicht die de Brugse autoriteiten in opdracht van de Openbare Veiligheid uitoefende op deze mensen. De meeste aanvragen om zich naar Brussel te begeven werden geweigerd, en iedere verlenging van hun verblijfsvergunning kwam er pas na een positief verslag over hun gedrag en hun politieke activiteiten. De dossiers maken melding van ondervragingen over medewerking aan een bepaalde krant, of over contacten met landgenoten die zich naar Engeland hadden begeven,

70

en zelfs over de controle van de post van sommige van de vluchtelingen.155 Anderzijds is het moeilijk in te schatten hoe strikt de Brugse autoriteiten waren in de beoordeling van deze vluchtelingen. De rapporten die ze opstelden zijn in elk geval steeds positief, en klachten over deze gasten hebben ze nooit. In de jaarlijkse gemeenteraadsrapporten tijdens deze periode werd genoteerd dat het stadsbestuur regelmatig inlichtingen verstrekte aan de centrale vreemdelingenadministratie te Brussel, en over de vluchtelingen zelf: “aucun n’a méconnu l’hospitalité qu’il recevait sur cette vieille terre de liberté toujours accessible au malheur”.156 Veel meer dan één regel, telkens met de vermelding van het goed gedrag van de vreemdelingen, de goede communicatie met Brussel, en soms ook het resterende aantal aanwezigen, besloeg deze rapportering niet.157 Dit stond in schril contrast met de eerder uitgebreide betogen over de steeds stijgende groep arme plattelandsbewoners die zich in die periode in Brugge kwamen vestigen. Voor op zijn minst sommige politieke vluchtelingen uit de Brugse dossiers kunnen we vermoeden dat ze hun engagementen niet lieten varen, en België zagen als de ideale uitvalsbasis voor politieke activiteiten die in hun eigen land verboden waren. Ondanks de strikte controles en het verbod op contact met lotgenoten in Engeland, zien we bijvoorbeeld via de vreemdelingenmutaties van de politieke vluchtelingen in bijlage 14 dat ene Antoine Valrivière Brugge verlaat voor Londen in juni 1852, om hier terug te keren en zich in december van hetzelfde jaar naar Brussel te begeven. Nochtans benadrukte de centrale vreemdelingenadministratie dat er geen reistoestemming mocht worden toegekend aan de vluchtelingen. Enkel degenen die absoluut ergens heen moesten, konden zich mits een goed gemotiveerde aanvraag naar een andere lokaliteit begeven na goedkeuring.158 De meeste anti-Bonapartisten verbleven niet lang te Brugge, en tegen 1854 waren er nog slechts 3 van de 22 vluchtelingen aanwezig.159 Minstens de helft had België ondertussen ingeruild voor Engeland.160 In verband met de terugbetalingen van reiskosten voor degenen die Brugge vrijwillig verlieten om zich naar Engeland te begeven, is niks terug te vinden in de bronnen te Brugge. De laatste anti-Bonapartist vertrok rond het midden van 1858 uit Brugge, om zich via la voie du Rhin naar Savoie te begeven. Door zich over de rivier naar dit onafhankelijk

155

Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 500: 1852-1858. Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen, 1852. 157 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen, 1852, 1853, 1854, 1855 en 1856. 158 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 500, map instructions, brief 22/4/1852. 159 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen, 1854. 160 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 500: 1852-1858. 156

71

hertogdom te begeven, hoopte hij een passage door Frankrijk en eventuele onaangename controles te vermijden. De meeste uitwijzingen van politieke vluchtelingen uit België hadden te maken met persdelicten. In december 1852 kwam er zelfs een nieuwe wet in werking die vervolging voor het beledigen van staatshoofden mogelijk maakte. Dit was vooral het gevolg van de toenemende Franse en Oostenrijkse verontwaardiging over aanvallen in de Belgische media tegen Napoleon III en Frans Jozef. België werd verweten op deze manier het neutraliteitsbeginsel te overtreden. Toen de Franse keizer in 1859 een amnestiemaatregel had uitgevaardigd, werd de Belgische overheid toleranter ten aanzien van de Franse ballingen.

3.4. Interactie tussen het nationale en het lokale beleid, en tussen de lokale overheden onderling 3.4.1. Angst voor onrust Uit de rapporten van de gemeenteraad te Brugge tussen 1830 en 1860 komt de wrijving tot uiting, tussen de lokale beleidsmakers die in hun stad dagelijks geconfronteerd worden met problemen als gevolg van immigratie, en de centrale autoriteit die het reguleren van migratie niet als haar taak beschouwde, en al helemaal niet wanneer het arbeidsmigratie betrof. De centrale autoriteiten van het pas opgerichte neutrale België ervoeren in de eerste plaats, de potentiële politieke activisten als ongewenste immigranten en pas daarna de armlastigen die toch eerder schenen te emigreren. In ‘de armste stad van Vlaanderen’, waar de verarmde boeren van het omringende platteland massaal toestroomden, bleken vooral deze armlastigen ongewenste gasten te zijn. Eind de jaren 1830 en begin ‘40 ontving het Brugse stadsbestuur talrijke berispingen van de gouverneur en de centrale vreemdelingenadministratie omtrent het niet correct vervullen van de door hen verstuurde opdrachten. Eerst werd de burgemeester op zijn vingers getikt voor de lakse opvolging van vreemdelingen binnen zijn stad.161 Daarnaast werden verschillende herinneringen verstuurd naar de lokale autoriteiten, in verband met het opstellen van mutatielijsten van vreemdelingen, omdat zij volgens de centrale vreemdelingen administratie het doel hiervan niet begrepen schenen te hebben.162 Ook wat de pasporten voor vreemdelingen betrof kreeg de Brugse gemeentelijke administratie in januari 1840 het verwijt dat sommige gemeentelijke administraties de limieten van hun rechten uit het oog 161 162

Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 21/2/1839. Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482: brief 26/6/1839.

72

hadden verloren.

163

Al in mei volgde een tweede berisping die het Brugse bestuur eraan

moest herinneren om in de kwestie van de pasporten de hiërarchie te respecteren.164 De centrale administratie rekende ook op de lokale overheden om, met behulp van nieuwe richtlijnen, ervoor te zorgen dat minder vreemdelingen de controles zouden ontlopen of te laat geregistreerd werden, en uiteindelijk geregulariseerd moesten worden.165 De lokale overheid te Brugge werd in november 1840 ook op de vingers getikt, omdat het de gegevens over de vreemdelingen die in Brugge logeerden niet bezorgde, zoals de circulaire van 31/10/1839 hen opdroeg.166 Pas in mei 1842, na verschillende aanmaningen, gaf het stadsbestuur hiertoe de reden op: de circulaire van 31/10/1839 werd niet aan hen gecommuniceerd en ook niet gepubliceerd in de administratieve memorialen.167 De opeenstapeling van de opdrachten met betrekking tot het toezicht op buitenlandse vreemdelingen, en het administratieve werk wat dit met zich meebracht zorgde klaarblijkelijk voor frustraties in Brugge. Eind 1840, in een antwoord op de vraag van de gouverneur naar de vereiste vreemdelingentabellen, beklaagde het Brugse bestuur zich over het vele werk en de ongemakken die de opdrachten van Mr. Hody met zich meebrachten voor de vreemdelingen die in Brugge logeerden. Ook aan de opdracht van mei 1841, om lijsten van vreemdelingen op te stellen die zich bij de Brugse hospitalen aanboden, werd waarschijnlijk weinig gevolg gegeven.168 Eind 1843 zien we hiervoor nog een rappel verschijnen van de burgemeester aan de commissie van de godshuizen.169 En om het rijtje van de slecht uitgevoerde orders af te sluiten, vermelden we ook nog de klacht van de gouverneur over de gebrekkige registratie te Brugge, van de huwelijken van vreemdelingen met Belgische vrouwen. Een klacht in het gemeenteraadsrapport van 1843, over de werkdruk als gevolg van de administratieve rompslomp geeft een idee van de omvang van de briefwisseling van de Brugse administratie. De medewerkers, die ondanks hun allergrootste inzet het werk bijna niet meer de baas konden, hadden maar liefst 2999 verzendingen verzorgd in het voorbije jaar.170 Ook wat de wetgeving omtrent de burgerwacht betrof zaten de twee besturen niet altijd op dezelfde golflengte. De publieke opinie liet - volgens het gemeenteraadsverslag van 1841

163

Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 30/1/40. Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 9/5/1840. 165 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 29/6/1840. 166 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 14/11/1840. 167 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 25/5/1842. 168 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 22/1/1842. 169 Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, brief 28/12/43. 170 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen, 1843. 164

73

- geen moment ongebaat om hun antipathie te tonen voor deze institutie, en drukte de unanieme wens uit om vrijgesteld te worden van de verplichting om wapens te dragen. De lokale autoriteiten zelf vonden het onmogelijk om tot een sterke en reguliere organisatie te komen, tenzij de volledige wetgeving terzake herzien zou worden.171 In 1845 protesteert het stadsbestuur tegen het wetsontwerp voor de reorganisatie van burgerwacht, en bekritiseerde de belangrijkste bepalingen hieruit.172 Het probleem werd uiteindelijk opgelost in het revolutiejaar 1848 met de herinrichting van de burgerwacht. De Februarirevolutie van 1848 in Frankrijk had dan ook voor hernieuwde waakzaamheid gezorgd. Onmiddellijk stuurden de centrale autoriteiten berichten naar de gemeentes om hen aan hun taak te herinneren. Ze verwezen hierbij naar de speciale positie van België in Europa: “Neutre et indépendante, la Belgique doit veillés avec fermeté et vigilance sur les institutions libérales qu’elle s’est données”.173 Ook de Brugse burgemeester ervoer de gebeurtenissen als bedreigend voor zijn stad, en verwittigde kort na de feiten het bestuur van de Burelen voor Weldadigheid. Deze moesten vooral alert zijn voor het opruien van de arme mensen, en hen wijzen op het belang van de orde om hen te voorzien in de middelen van het bestaan of via hulp te ondersteunen. Hij maande hen ook aan alvast voorzorgsmaatregelen te nemen.174 Daarnaast liet hij affiches ophangen om de herinstelling van de wijkmeesters aan te kondigen.175 In dergelijke omstandigheden, waarbij de publieke orde en rust van de stad op het spel stonden, bleken de lokale en de nationale autoriteiten elkaar te vinden. In april 1848 ontving de Brugse burgemeester van de centrale administratie de opdracht om aan 12 Belgen, die via Quévrain België binnenkwamen en nu op weg waren naar Brugge, een visa uit te reiken in ruil voor hun feuilles de route. Elf van deze individuen kwamen aan te Brugge, één koos vermoedelijk het hazenpad. De politiecommissaris bezorgde - zoals opgedragen - de feuilles de route die zij bij zich droegen aan de centrale vreemdelingenadministratie, maar besloot zelf om de visa op het politiecommissariaat te houden. Hij hoopte om zo deze ‘verdachte individuen’ van nabij in het oog te kunnen houden. Op de herhaalde vraag naar een lijst van werknemers die uit Frankrijk teruggekeerd waren, en naar eventuele geweldadige feiten die

171

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1841. Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1846. 173 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 564, brief 17/2/1848. 174 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 564, brief 28/2/1848. 175 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 564, brief 10/3/1848. 172

74

hun terugkeer konden motiveren, viel er volgens de burgemeester niks te melden. 176 Het Brugse stadsbestuur maakte de gevraagde verslagen voor de centrale administratie op, over alles wat verwees naar de revolutie: affiches met ‘vive la République’, mensen die deze leuzes scandeerden, of strooibriefjes met hierop: ‘Weg met de rijken, verdeling hunner goederen’. Een persoon die het in april 1848 waagde om ‘Vive la République’ te roepen in een Brugse estaminet riskeerde hiervoor zelfs drie dagen cel.177

Na een optocht van

werkloze arbeiders een maand eerder, waarbij ook drie arrestaties werden verricht, liet de burgemeester over heel de stad affiches plakken met het verbod op saemenrottingen.178 In z’n streven naar het behoud van de openbare orde en het weren van ongewenste individuen kon het stadsbestuur steeds rekenen op de centrale autoriteiten, wiens hulp ze in juli 1847 al hadden ingeroepen als gevolg van een demonstratie van werkloze arbeiders uit Zelzate die in Brugge hun loon kwamen eisen van een Brugse ondernemer. Dit incident verliep gelukkig vreedzaam.179

3.4.2. Vrees voor de mobiele armen Buiten de periodes van revolutionaire opstoten, hadden de gemeentelijke autoriteiten met betrekking tot de vreemdelingen, echter andere prioriteiten die hen bezighielden. Migratie en mobiliteit waren immers belangrijke neveneffecten van het aan de gang zijnde proletariseringsproces. Een groeiend aantal mensen werd afhankelijk van loonarbeid, wat hen mobieler maakte in hun pogingen werk te vinden en te overleven. De noodzakelijke uitbreiding van de publieke zorgvoorzieningen moest het stijgende aantal armen opvangen, maar tegelijkertijd zochten de gemeentes naar repressieve en selectieve maatregelen om deze bevolkingsgroep te controleren en te disciplineren. Enerzijds weerspiegelen de verslagen van de gemeenteraad de bekommernis van het beleid over het lot van de armen, maar tegelijkertijd werd hierin de minachting voor deze bevolkingsgroep geuit, die het bestuur op zijn minst gedeeltelijk verantwoordelijk achtte voor de toestand waarin ze verkeerden en waarin ze zich al te gemakkelijk berustten. Ook de wijze waarop het college van burgemeester en schepenen zich in 1841 uitliet over de forten180 spreekt boekdelen, ze 176

Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 564, brief 4/4/1848 en 8/4/1848 en 10/4/1848. 177 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 564, verschillende brieven in april en mei van het jaar 1848. 178 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 564, brief 16/3/1848. 179 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 564, brief 4/7/1848. 180 Bouwwerken die het arme proletariaat te Brugge huisvestten en vaak zonder vergunning op privéterrein waren gebouwd. Bijgevolg had de politie er geen enkele bevoegdheid om op te treden.

75

bestempelden het als: “haarden van corruptie en immoraliteit waar het meest verachtelijke en gemene deel van de bevolking toevlucht zoekt en er vegeteert in grootste onzindelijkheid en armoede”.181 De omschrijving van de armen in de gemeenteraadsverslagen varieert naargelang de context en de boodschap die de beleidsmakers wilden overbrengen. Wanneer ze de nationale overheid wilden waarschuwen voor beslissingen die de economie van de stad Brugge zouden kunnen schaden, spraken ze over de arme arbeiders die volledig afhankelijk zijn van het al geringe werkaanbod, maar bij de bespreking van de inspanningen die de stad leverde om de armen op te vangen zette men al te graag de eigen verantwoordelijkheid van de armen in de verf. Armenzorg was in de 19de eeuw, net als in het Ancien Régime geen vaststaand recht. De gemeenschap was enkel hulp verschuldigd aan zij die door omstandigheden onmachtig waren om in hun primaire behoeften te voorzien. De armenbesturen moesten beslissen over de legitimiteit en de waardigheid van de armen in kwestie, en kregen het laatste woord over wie recht op bijstand had, welk soort en hoeveel. Hierin speelden niet enkel morele, maar ook economische en politieke overwegingen mee, waardoor de criteria van stad tot dorp varieerden. Behoeftige vreemdelingen, die nog geen onderstandswoonst hadden verworven in hun nieuwe verblijfplaats, hingen in principe volledig af van de private weldadigheid, en wanneer die niet voorhanden was zat er niks anders op dan terug te keren naar de geboorteplaats, al dan niet vrijwillig. Dergelijke schandelijke terugkeer werd het liefst vermeden. Op deze wijze had de sociale politiek een belangrijke remmende invloed op migratie.182 De mate waarin stedelijke migranten -zowel uit het binnenland als uit het buitenland - de mogelijkheid kregen een onderstandswoonst te verwerven om zo toegang te verkrijgen tot de armenzorg, was dus een cruciaal gegeven in de mobiliteit van mensen tijdens de door ons bestudeerde periode. Via de onderstandswoonstwetgeving trachtte men de criteria hiervoor vast te leggen.183 De wetgeving terzake dateerde uit het Ancien Regime waar

het

reeds

aanleiding

gaf

tot

conflicten

tussen

de

gemeenten,

die

de

verantwoordelijkheid voor bepaalde armen trachtten af te wentelen op elkaar. De wet van 28 november 1818 trok de vereiste verblijfsduur voor het verwerven van een onderstandswoonst 181

De Meester (S.). De ‘Armste stad van België’ tijdens de crisisjaren. Onderzoek naar de conjunctuurgevoeligheid van de diefstallen te Brugge 1841-1851. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2003, 214p. (promotor: E. Vanhaute). 182 Caestecker (F.), “Migratiecontrole in Europa gedurende de 19de eeuw”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, p246. 183 Iemands onderstandswoonst verwijst naar de gemeente die wettelijk verantwoordelijk is voor diens onderhoud in geval van hulpbehoevendheid. In principe is deze gelijkgesteld aan de geboorteplaats, maar ze kon ook verworven worden door een langdurig verblijf of voor vrouwen via huwelijk.

76

op tot vier opeenvolgende jaren, maar in uitzonderlijke gevallen kon de vreemdeling in zijn nieuwe verblijfplaats als tussenoplossing toch geholpen worden door de lokale zorginstellingen. De kosten hiervoor mochten teruggevorderd worden van de gemeente van onderstand, of van de staat in het geval van buitenlandse vreemdelingen. Wat die uitzonderingen inhielden werd volledig overgelaten aan de ontvangende gemeente, zolang ze zich hierin lieten inspireren door rechtvaardigheid en menselijkheid. De Staat liet op deze manier een grote manoeuvreerruimte binnen de wetgeving voor de lokale besturen.184 Toch loste de wet van 1818 de conflicten tussen de gemeenten niet op. 185 Sommige Burelen van Weldadigheid huurden huizen in aanverwante gemeenten of steden waar zij hun behoeftigen een onderkomen verleenden, zodat deze na vier jaar ten laste zouden vallen van de andere gemeente.186 De stad Brugge wijtte zijn hoge percentage steuntrekkenden aan de foute interpretatie van het nationale beleid van de wet op onderstandswoonst van 1818, wat de emigraties vanuit het platteland nog zou bevorderen. Ook opperden ze dat de weinige delicate manoeuvres die verschillende plattelandsgemeenten niet schuwden om zich van hun behoeftigen te ontdoen, nog bijdroegen aan het verhogen van de lasten die op de schouders van de stad terechtkomen’. Uit hun kritiek op de Senaat die voor onbepaalde periode de discussie introk over een wetsontwerp die deze misbruiken moest doen verdwijnen, waarover alle grote steden bitter klaagden, blijkt dat Brugge hierin niet alleen stond.187 Het Brugse stadsbestuur verweet de plattelandsgemeenten dat ze de potentieel armlastigen nieuwkomers die hun belastingen niet konden betalen toch als lid inschreven, zelfs al waren ze ervan overtuigd dat de persoon in kwestie het lidmaatschap niet zou kunnen betalen. Deze persoon, tegenover wie men geen enkele inspanning deed om de belastingen te innen, kon dan geen recht verkrijgen op openbare onderstand in de gemeente. Op deze wijze telden het aantal jaar dat ze in de gemeente hadden gewoond immers niet, en bleven ze bijgevolg altijd ten laste van de gemeente van geboorte. De conclusie van het Brugse stadsbestuur was dan ook klaar en duidelijk: een herziening van de vigerende wetgeving drong zich op.188 De stad maakte in haar rapporten van het begin van de jaren 1840, van iedere gelegenheid gebruik om hier de

184

Winter (A.), “Eigen armen eerst? Migranten en de toegang tot de armenzorg in Antwerpen, ca. 1840-1900, in: Margo De Koster e.a. (eds.), Werken aan de stad. Stedelijke actoren en structuren in de Zuidelijke Nederlanden, 1500-1900. Liber alumnorum Catharina Lis en Hugo Soly, Brussel, VUB Press, 2011, p. 5. 185 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1840. 186 Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur West-Vlaanderen, 1973, p.55. 187 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1840. 188 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1841.

77

aandacht op te trekken.189 Ze liet zelfs het bureel van weldadigheid de invloed van de wet van 1818 onderzoeken om hun punt hard te maken.190 Deze concludeerden dat de foute interpretaties de geest van de wet volledig miskenden. Zo konden de gedetineerden van de gevangenis en de bedelaars uit het bedelaarsdepot na vier opeenvolgende jaren geïnterneerd te zijn in Brugge hier terugvallen op overheidshulp, zonder ooit één frank te hebben bijgedragen aan de stadskas. Ook voor de militairen van het garnizoen werd dit via het koninklijk besluit van 19 juli 1834 zo voorzien. Met de wetsherziening van 1845 verlengde het Belgische parlement de periode voor het verwerven van een onderstandswoonst van vier naar acht jaar, de procedures voor de terugbetaling van de gemaakte zorgkosten werden vereenvoudigd en gestandaardiseerd. De niet-Belgen werden voor het eerst uitgesloten van de mogelijkheid tot het bekomen van een onderstandwoonst, hoe lang ze ook al in het land verbleven. Tot 1876 valt dus een duidelijke trend te ontwaren waarbij het voor immigranten steeds moeilijker werd om een onderstandswoonst te verwerven in een nieuwe verblijfplaats, terwijl tegelijkertijd de tussenoplossing van het terugbetalingsprincipe werd versterkt. Hierbij springt de ongelijke positie van de zendende ten opzichte van de ontvangende gemeenten in het oog. Terwijl de eerstgenoemde door de wet financieel verantwoordelijk werd geacht voor hun uitwijkelingen, konden de zorginstellingen in de verblijfplaats vrij beslissen over het type en de hoeveelheid armenzorg die ze toekenden aan de immigranten. 191 De onderstandswoonstwetgeving zorgde, tijdens het proletariseringsproces wat zich tijdens deze periode volop voltrok, voor spanningen tussen de plattelandsgemeenten en de steden. Sommige onderzoekers concluderen dat de steden hierbij hun slag thuishaalden. De lasten van het zorgsysteem leken vooral op de schouders van de plattelandsgemeenten terecht te komen, en bovendien kregen de stedelijke armenbesturen het verwijt te vrijgevig te zijn tegenover vreemden, voor wie ze de zorgkosten toch konden terugvorderen. Historici concludeerden hieruit dat het systeem van lokale zorgaanspraken een ondersteunende rol zou hebben gespeeld voor de verstedelijking en industrialisering in de 19de eeuw. Sommige

189

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1840, 1841,1842, 1843. 190 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1841. 191 Winter (A.), “Eigen armen eerst? Migranten en de toegang tot de armenzorg in Antwerpen, ca. 1840-1900, in: Margo De Koster e.a. (eds.), Werken aan de stad. Stedelijke actoren en structuren in de Zuidelijke Nederlanden, 1500-1900. Liber alumnorum Catharina Lis en Hugo Soly, Brussel, VUB Press, 2011, p.4-6.

78

critici suggereren zelfs dat immigranten gemakkelijker zorg verkregen dan ‘autochtone’ armen.192 Tijdens de crisisjaren 1840 werden ook duizenden behoeftige Vlamingen manu militari uit het geïndustrialiseerde zuiden van het land teruggestuurd naar hun geboortestreek. Deze gedwongen reïmigraties strookten helemaal niet met het kapitalistische principe dat arbeid zich afstemde op de markt, wat tot een tekort kon leiden tijdens periodes van hoogconjunctuur. De opkomst van het industriële kapitalisme in België zorgde ervoor dat de politieke elites trachtten los te komen van de lokale basis waarop de armenzorg georganiseerd werd. Pas met de wet van 1876 versoepelden de voorwaarden voor het verwerven van een onderstandswoonst, en kregen de buitenlanders terug toegang tot de hulpverlening. Tegelijkertijd werd de verantwoordelijkheid van de lokale besturen voor hun emigranten afgebouwd.193 In 1891 werd het recht op armenzorg verworven vanaf drie jaar verblijf in een gemeente. Gelijktijdig met de beperking van het gemeentelijke recht op uitwijzing van armlastige vreemdelingen werden ook akkoorden tussen Staten gesloten die het statelijke recht op uitwijzing van armlastige buitenlanders reguleerden.

192

Winter (A.), “Eigen armen eerst? Migranten en de toegang tot de armenzorg in Antwerpen, ca. 1840-1900, in: Margo De Koster e.a. (eds.), Werken aan de stad. Stedelijke actoren en structuren in de Zuidelijke Nederlanden, 1500-1900. Liber alumnorum Catharina Lis en Hugo Soly, Brussel, VUB Press, 2011, p. 6. 193 Winter (A.), “Eigen armen eerst? Migranten en de toegang tot de armenzorg in Antwerpen, ca. 1840-1900, in: Margo De Koster e.a. (eds.), Werken aan de stad. Stedelijke actoren en structuren in de Zuidelijke Nederlanden, 1500-1900. Liber alumnorum Catharina Lis en Hugo Soly, Brussel, VUB Press, 2011, p. 4-5.

79

4. De Brugse Casus Uit de bespreking van de totstandkoming en herziening van de onderstandswoonstwetgeving kwamen de steden naar voor als de grote winnaars, die vooral de lusten en niet de lasten van de wetgeving droegen. Of dit ook voor Brugge het geval was, en of de stad haar groei en industrialisering deels te danken had aan de gemakkelijke toegankelijkheid van haar zorginstellingen voor vreemdelingen trachten we via verder onderzoek te achterhalen.

4.1. Brugse zorginstellingen Brugge beschikte over een hele reeks publieke zorgvoorzieningen. Het Bureel van Weldadigheid bood hulp aan armen thuis in geld en natura. De Commissie van de Burgerlijke Godshuizen stond in voor de verschillende vormen van residentiële hulp zoals: godshuizen, hospitalen, kraaminrichtingen, en de armenscholen Bogaerde en St.-Elisabeth. Al deze instellingen dateerden reeds uit de Franse periode.194 De Commissie was ook verantwoordelijk voor de zorg van verlaten kinderen en vondelingen, waarvan de kosten gedragen werden door de Staat, de Provincie, de Stad en de Commissie zelf, volgens de wet van 30 juli 1834. Daarnaast was er nog de berg van barmhartigheid en het bedelaarsdepot. Al deze instellingen alleen volstonden echter niet, en ook de private initiatieven waren van kapitaal belang om de situatie het hoofd te bieden. In het klooster van Spermalie leidde de abt een instelling waar blinden en doofstomme leerlingen terecht konden om een beroep te leren. Van de stad ontving hij een jaarlijkse som voor de opvang van de doofstommen die ten laste van de stad vielen.195 Brugge telde daarnaast nog twee instellingen gefinancierd en geleid door particulieren die de opvang en behandeling van geesteszieken voor zich namen. In 1840 richtte de abt van het klooster van Spermalie een opvangzaal in voor de dagopvang van arbeiderskinderen, waarvoor hij zelf de middelen bijeenzocht.196 De Société Litteraire van Brugge startte reeds in 1831 met inzamelingen ten behoeve van de arme zeventigers in de stad.197

194

Dickx (J.). Kinderen van de rekening: de zorg voor wezen, verlaten kinderen en vondelingen in Brugge (1796-1925). Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2002, (promotor: G. Deneckere). 195 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1841. 196 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1841. 197 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1864.

80

4.2. Toegang tot de zorginstellingen voor vreemden en disciplinering van de armen Uit de gemeenteraadsrapporten wordt alvast duidelijk dat ook na de herziening van de onderstandwoonstwetgeving in 1845, het Brugse stadsbestuur zich doorheen de jaren 1840 en ‘50 bleef beklagen over het grote aantal arme families zonder onderstandswoonst te Brugge. Ze drongen aan op maatregelen die de gemeenten zouden aansporen hun armen zelf op te vangen.198 De onenigheid met de plattelandsgemeenten werd ten top gedreven wanneer de laatstgenoemden hun armen zonder de tussenkomst van Brugge, wilden uitbetalen. Op deze wijze zou de Brugse administratie geen enkel zicht meer hebben op de steuntrekkers. Na acht jaar steun te hebben getrokken van hun plattelandsgemeente zouden de armen zonder probleem hun domicilie in Brugge kunnen aanvragen en ten laste komen van de stad. Dit druiste volgens het Brugse beleid volledig in tegen de geest van de wet van 1845, en in 1851 vestigden ze de speciale attentie van de superieure autoriteiten hierop.199 Het stadsbestuur beklaagde zich ook verschillende malen over de laattijdige betalingen van de schulden die de plattelandsgemeenten hen moesten vergoeden voor de opvang van hun armen in de Brugse instellingen.200 In 1857 zagen ze zich zelfs genoodzaakt om de dagprijs van het bedelaarsdepot op te trekken vanwege deze achterstallige betalingen.201 Het Brugse bestuur blijkt ten alle koste een verdere toename zijn arme bevolking te willen vermijden, vooral wanneer deze ten laste dreigde te vallen van de stad. Bovendien beklaagden ze er zich in 1841 al over dat de lijst van armen die steun ontvingen in de vorm van geld of in natura enkel aangroeide, en dat er zelden individuen werden geschrapt die het zonder hulp konden stellen, of die als gevolg van hun gedrag de steun niet waardig waren.202 De voortdurende stijging van het aantal steuntrekkenden had volgens het stadsbestuur zijn wortels in het sociaal systeem zelf. De armen rekenden op hun uitkering, die ze maandelijks ontvingen - op basis van de berekende behoeftes van de familie - als op een vast inkomen en zagen het uiteindelijk zelfs als een recht. Anderzijds was de steun die over zoveel armen verdeeld moest worden zo gering, dat het ze geen middelen opleverde die hen aan werk konden helpen, en zich zo te voorzien in hun eigen bestaan. Daarom drong het stadsbestuur

198

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1847, 1848, 1852, 1856 en 1858. 199 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1852. 200 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1848 en 1856. 201 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1858. 202 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1841.

81

aan op hervormingen. De Brugse overheid maakte zich ook zorgen over de afwezigheid van energie bij de arme bevolking te Brugge in vergelijking met de arbeidersbevolking in andere steden. Ze vreesden dat dit mogelijks te wijten was aan de makkelijke toegang tot de openbare welstand, wat de apathie van de werkende klasse aanwakkerde.203 Om de toestand te verhelpen was er in de eerste plaats een telling nodig van de families die steun trokken. Men wou de volkstelling van 1846 daarvoor aangrijpen, maar het zou toch nog tot de telling van 1856 duren, vooraleer dit idee tot uitvoering werd gebracht. Wel werden in de gemeenteraadsrapporten vanaf 1846 het aantal arme families in Brugge die hulp genoten, geregistreerd. De totale armentelling van 1856 werd uitgevoerd door de ‘armenmeesters’ onder leiding van het Bureau van Weldadigheid, met als doel een aantal mensen van de lijst te schrappen die geen recht meer hadden op hulp. In datzelfde rapport noteerde men dat het aantal vreemde families van op het platteland erg gestegen was tijdens de ’50, en dat dit fenomeen dag na dag verergerde.204 Een andere bezorgdheid van de Brugse overheid was het feit dat veel arbeiders reisgeld ontvingen, maar na verloop van tijd toch terugkeerden, om opnieuw te vertrekken als er grote werken aangekondigd werden elders in het land. Ze klaagden dit aan als een kwalijke zaak voor de arbeiders in kwestie, en een dure zaak voor de Brugse administratie. Alleen sommigen, onder degene die met reisgeld vertrokken om werk te vinden in het binnenland, slaagden erin om in de mijnen aanvaard te worden, waar ze een goed salaris verdienden en in geval van een ongeluk konden rekenen op hulpverlening of een pensioen vanwege hun werkgevers.205 Wat de situatie van de industrie in de stad Brugge zelf betrof waren de rapporten van de jaren ‘50 overwegend positief. De lokale autoriteiten drukten hun hoop uit dat de volgehouden inspanningen om nieuwe fabrieken op te richten ertoe zou bijdragen om de gewoontes van de arbeiders te Brugge om te vormen, die sinds lang hun afkeer hebben getoond tegen het leven in de ateliers. Daarnaast constateerden ze dat er een gevoelige verbetering was opgetreden, en dat de jongere generatie de voordelen van vast werk zou begrijpen en zich zo uiteindelijk zouden plooien naar de gewoontes van de grote industriële etablissementen.206

203

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1846. Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1857. 205 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1855. 206 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1856. 204

82

4.2.1. Het Bedelaarsdepot Een mooie illustratie van het feit dat ook te Brugge de uitbreiding van de zorg hand in hand ging met een repressiever beleid, is de herorganisatie van het bedelaarswerkhuis in de stad. Het werd in 1805 door het Franse bewind opgericht als eerste in een reeks van vijf verspreid over het ganse land. De bedelaarswerkhuizen ressorteerden rechtstreeks onder het Ministerie van Justitie, en functioneerden met financiële inbreng van de provincies en de gemeenten. Deze instellingen werden verplicht bedelaars en landlopers op te nemen die veroordeeld waren, of die zich hier vrijwillig kwamen aanmelden.

207

Door de verhoogde

druk op de armenzorg en de stijging van de levensduurte, slaagde het Brugse bestuur er niet meer in om de kosten te dekken van de bedelaars in het depot, die behoorden tot Brugge. Hierop stelde de stad in 1840 voor, om de opbrengst van het werk van de bewoners te gebruiken voor hun onderhoud, zoals voorzien werd in het Koninklijk Besluit van 12 oktober 1825. Er werden plannen gemaakt door de provinciale autoriteiten, om het bedelaarsdepot uit te breiden en voor de integratie van een ziekenzaal, en van een school voor de jongsten onder de bedelaars zodat deze terug onderwijs konden genieten. Daarnaast was het ook de bedoeling werkateliers op te richten, de vrouwen van de mannen te splitsen, en de volwassenen van de kinderen.208 De stad kwam voor één zesde tussen in de kosten van de uitbreiding die in het jaar 1841 gerealiseerd werd.209 Bijlage 15 illustreert dat in 1841 in het bedelaarsdepot ongeveer drie maal zoveel mannen opgenomen werden dan vrouwen of kinderen, en dat 80% van alle opgenomen bedelaars zich vrijwillig had aangeboden. Onder de veroordeelde bedelaars vertegenwoordigden de mannen een nog groter percentage dan onder de vrijwilligen, en ook kinderen konden blijkbaar een veroordeling als bedelaar oplopen. Bij de tewerkstelling zien we dat ongeveer 4/5 geschikt werd bevonden om te werken, zelfs kinderen werden in de ateliers aan het werk gezet. De crisis van de jaren 1840 leidde ertoe dat sommige armen na de verwijdering uit het bedelaarsdepot onder ogen van de politie stalen, of ruiten ingooiden met de bedoeling terug opgepakt te worden. De vorming van benden bedelaars was ook een typisch verschijnsel tijdens de crisis. In november 1845 werden te Brugge 7 bendes aangehouden die elk bestonden uit 8 tot 51 leden, tussen de 8 en de 73 jaar. Om de velden te beschermen werden

207

Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur West-Vlaanderen, 1973, p.54. 208 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1840. 209 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1841.

83

overal dag –en nachtpatrouilles georganiseerd.210 Vanaf 1846 maakten de rapporten ook melding van het groot aantal vreemde bedelaars die niet opgenomen werden in het depot, maar teruggestuurd naar hun eigen gemeenten. In 1846 zijn het er 298, in 1847 loopt het aantal uitgezette bedelaars zelfs op tot 744. De stad nam hierop speciale maatregelen en plaatste politie aan de poorten om de toegang van bedelaars van op het platteland te verhinderen.211 De mogelijkheid om zich vrijwillig aan te melden in het bedelaarswerkhuis gaf aanleiding tot veel misbruik, en zou in de crisisperiode van 1848 wettelijk aangepast worden als tegemoetkoming aan de klachten die van diverse zijden werden geuit. Enkel de houders van een attest van behoeftigheid uitgereikt door de overheid, moesten nog opgenomen worden, en speciale arbeidsateliers werden opgericht voor de minder dan 18jarigen.212 Uit een analyse van de maandelijkse misdaadrapporten van 1848 blijkt dat er in dat jaar, negen gevallen werden geregistreerd over het ingooien van ramen. Waarschijnlijk ging het om een wanhoopsdaad van enkele individuen. Het feit dat op één na, alle incidenten zich voordeden in koudste maanden van het jaar bevestigt dit vermoeden.213 Ook in de rapporten naar de gouverneur over de psychische toestand van de bevolking vinden we dergelijke meldingen terug.· Dankzij de nieuwe wet had de stad nog maar weinig last van bedelarij, in 1850 werden nog slechts 30 vreemde bedelaars die zich vrijwillig aanboden buiten de stadspoorten gezet door de politie. De ergernis van het stadsbestuur richtte zich nu op de achterstallige betalingen van de verschillende gemeentebesturen voor het onderhoud van hun bedelaars in het depot.214 Als gevolg van de voedselcrisis van 1853 doet zich opnieuw een serieuze stijging van de bedelarij voor. Het hogere aantal arrestaties van bedelaars vertaalde zich volgens het stadsbestuur in een duidelijke vermindering van het aantal inbreuken op het politiereglement. In 1854 slaagde men erin het aantal te doen dalen, vooral door vreemde bedelaars na hun gevangenisstraf van acht dagen niet meer naar het depot te escorteren, maar terug naar hun eigen gemeente te zenden.215 Het probleem van de eigen bedelaars werd aangepakt in 1856, toen de stad 200 ramasseur de fumier of mestrapers aanstelde, als maatregel tegen de 210

Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur West-Vlaanderen, 1973, p.54. 211 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1848. 212 Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur West-Vlaanderen, 1973, p.54-58. 213 Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 218, Crimes et delits map 1. 214 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1852. 215 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1854.

84

werkeloosheid. Enkel personen die een onderstandswoonstdomicilie te Brugge hadden verworven kwamen in aanmerking, mits ‘goed gedrag en zeden’. Jongeren en valide mannen onder de 40 jaar werden geweigerd. Het doel was om een eerst stap te vormen naar werk in de fabriek of het atelier, door de mensen die bij voorkeur een vagebondenbestaan leidden van de straat te houden. De maatregel oogstte succes, die arbeiders die vroeger bij de minste problemen het atelier verlieten stelden zich nu soepeler en volgzamer op.216 In 1857 werd ook de dagprijs van het bedelaarsdepot opgetrokken en men stelde zich erg streng op ten opzichte van de vrijwillige opnames.217

4.2.2. Het St. Janshospitaal Een voor de hand liggende manier om de toegankelijkheid van de zorginstellingen voor vreemdelingen te achterhalen is de analyse van de bewoners of patiënten van die instellingen. In de gemeenteraadsrapporten werden echter alleen voor het St. Janshospitaal en de bijhorende materniteit, gedurende een langere periode en op een éénduidige wijze, de aanwezige vreemdelingen vermeld.

Tabel 16: Vreemdelingen in St. Janshospitaal en in de aparte afdeling materniteit

JAAR 1838 1839 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 GEMIDDELDE

HOSPITAAL ST. JAN MATERNITEIT TOTAAL PATIENTEN TOTAAL VREEMDELINGEN OPNAMES % MAN % VROUW OPNAMES % MAN % VROUW OPNAMES % VREEMD 1596 1516 54% 46% 9% 64% 36% 1565 53% 47% 10% 47% 53% 81 41% 1799 53% 47% 15% 46% 54% 92 27% 2036 56% 44% 11% 49% 51% 124 15% 2176 109 29% 2045 12% 112 38% 2044 141 22% 2905 58% 42% 13% 59% 41% 102 4018 15% 190 21% 3383 56% 44% 16% 53% 47% 159 23% 2499 54% 46% 14% 60% 40% 129 29% 2047 53% 47% 13% 53% 47% 139 38% 2047 48% 52% 11% 36% 64% 152 30% 2504 55% 45% 12% 45% 55% 158 35% 2871 52% 48% 12% 44% 56% 178 27% 3301 12% 211 3248 12% 172 3092 166 34% 2341 144 34% 2380 177 36% 2543 176 38% 2162 204 33% 2440 54% 46% 12% 51% 49% 148 31%

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1839 - 1861. 216

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeenteblad van Brugge1856, Notulen van de gemeenteraad, nr. 20, p442, service des ramasseur de fumier. 217 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1858.

85

Bovenstaande tabel leert ons dat 12% van de patiënten in het St. Janshospitaal vreemdelingen waren, waarvan ongeveer evenveel vrouwen als mannen. Net als bij de sterftecijfers uit tabel 12 zien we een hoger percentage vreemde mannen dan vreemde vrouwen onder de patiënten, maar in dit geval wat minder uitgesproken. Daarnaast valt de ondervertegenwoordiging op van vreemde zieken, ten opzichte van het totaal aantal vreemdelingen te Brugge wat ongeveer 25% bedroeg volgens de telling van 1846. Dit bevestigt nogmaals het vermoeden dat de immigranten voornamelijk deel uitmaakten van het jongere en actievere deel van de bevolking, en bijgevolg minder beroep moesten doen op de zorginstellingen dan de eigen Brugse bevolking. Voor het overwicht van de vreemde mannen onder de vreemde patiënten vonden we - net als bij de sterftecijfers - geen plausibele verklaring. Het percentage van opnames van vreemde vrouwen in de materniteitsafdeling is opmerkelijke hoog. Dit kwam niet enkel omdat er zich vermoedelijk veel jonge vrouwen onder de immigranten en vreemdelingen te Brugge bevonden, maar ook omdat hierin veel vrouwen uit het bedelaarsdepot en de penitentiaire inrichtingen die hier tijdelijk terechtkwamen, vervat zitten. We merken op dat dit percentage vanaf de jaren 1850 - met uitzondering van 1853 - niet meer onder de 30% zakt. De schommelingen in de jaarlijkse percentages van vreemde mannen en vrouwen kunnen we niet verklaren. En ook voor het overwicht aan mannelijke patiënten onder de Brugse bevolking, wat in tegenspraak is met de verhouding in de volledige bevolking, vonden we geen verklaring in de bronnen. Verder zien we duidelijk een verhoging van het totale aantal opnames gedurende de piek van de crisis in 1847, alsook in de moeilijke jaren 1853,’54 en ’55.

4.2.3. Hulp aan vreemde families Of de demografische kenmerken van de ‘overlevers’ een gevolg waren van het beleid omtrent de toelatingsvoorwaarden in de Brugse zorginstellingen, of dat het percentage vreemdelingen in deze instellingen het gevolg was van deze demografische kenmerken, blijft een open vraag. Deze vraag kunnen we ook niet beantwoorden, enkel aan de hand van een kwantitatieve analyse van bovenstaande cijfers. De evoluties in het bedelaarsdepot wijzen in ieder geval op een verstrenging van de toelatingsvoorwaarden. De bedelaars maakten dan ook zowat de meest ongewenste groep uit onder de ongewenste immigranten. Tijdens het proletariseringsproces in de 19de eeuw, is de mogelijkheid tot het verkrijgen van tijdelijke hulp cruciaal voor potentiële immigranten. Deze hulp moest hen in staat stellen de moeilijke periodes te overbruggen indien nodig. In het Brugse Stadsarchief troffen we voor de periode 1843-1867 een dossier aan, met hierin bepalingen van onderstandswoonst 86

van vreemdelingen die in weldadigheidsinstellingen te Brugge worden verzorgd en Bruggelingen die elders ondersteund worden. Het volledige dossier maakt echter slechts melding van 20 personen in het totaal. Van de 12 personen die te Brugge verbleven hadden er 4 hun onderstandswoonstdomicilie buiten West-Vlaanderen. De bestemming van de Bruggelingen werd niet vermeld.218Aangezien we uit deze bron niet veel wijzer werden, richtten we ons op de andere beschikbare bronnen. Vanaf de telling van het jaar 1846 beschikken we over cijfers die het aantal vreemde families weergeeft die hulp ontvingen. Tabel 17 vormt hier een weergave van. Alhoewel het heel waarschijnlijk is dat de opgegeven cijfers veel lager liggen dan het werkelijk aantal steuntrekkende vreemdelingen, kunnen we toch iets leren uit de evolutie van deze cijfers, die bepaalde tendensen kunnen verraden.

Tabel 17: Armen en vreemde armen die hulp ontvangen te Brugge 1839-1860 JAAR 1838 1839 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860

ARMEN VREEMDE FAMILIES AANTAL AANTAL % *PLUS/MIN % GEZINNEN BEDRAG 18038 41% 18382 41% 1,9% 18599 40% 1,2% 18928 43% 1,8% 19171 43% 1,3% 19240 42% 0,4% 19708 43% 2,4% 20792 45% 5,5% 21032 45% 1,2% 167 21551 44% 2,5% 189 21239 43% -1,4% 191 21774 44% 2,5% 183 21328 42% -2,0% 171 2219 21581 42% 1,2% 168 2999 21297 41% -1,3% 182 4832 22038 43% 3,5% 234 6507 22256 43% 1,0% 22310 44% 0,2% 22331 44% 0,1% 271 20782 41% -6,9% 277 9973 16013 31% -22,9% 262 8811 16356 32% 2,1% 16793 32% 2,7% 301 9407

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1839 - 1861.

218

Brugge, Stadsarchief, Openbare Weldadigheid, Steun aan behoeftigen, Fiche K1XLI6, IIa250: domicile de secours 1843-1867.

87

De tabel weerspiegelt het enorm hoge aantal behoeftigen te Brugge tijdens de door ons onderzochte periode. Daarnaast kunnen we een tegengestelde evolutie vaststellen tussen het totaal aantal behoeftigen die hulp ontvingen, en het aantal vreemdelingen die steun genoten. Tussen 1850 en ‘60 steeg het aantal vreemde families die hulp ontvingen met 76%. Terwijl in de periode 1855 tot ’60 het totaal aantal steuntrekkers net daalde van 44 naar 32%, wat een vermindering inhield van ruim een kwart. De grootste afname vond plaats in de laatste drie jaren. De volkstelling van 1856 en de daaropvolgende armentelling was de belangrijke oorzaak van deze afname, maar ook de emigratie naar het buitenland zat hier voor iets tussen. Wat tevens in het oog springt, is de verdrievoudiging van het toegekende bedrag aan de vreemde families tussen 1850 en ’60. Wel moeten we met grote omzichtigheid omspringen met dergelijke cijfers, waarvan niet steeds duidelijk is op welke basis ze destijds berekend werden. Gedurende de jaren 1850 lijkt dus niet enkel het aantal vreemde armen sterk toe te nemen, maar ook het bedrag van de verstrekte hulp aan deze vreemde families. Wanneer we deze bevindingen toetsen aan andere informatie uit de primaire bronnen met betrekking tot deze periode, blijken een aantal zaken hierbij aan te sluiten.Het is waarschijnlijk niet toevallig dat tijdens de periode waarin de totale publieke steun aan de arme bevolking afnam, de private initiatieven een gelijkaardige evolutie doormaakten. Ook aan de felle stijging van het aantal zeventigers die op de liefdadigheid van de Société Litteraire van Brugge konden rekenen, kwam vanaf 1851 immers een einde. Gedurende de jaren 1830 genoten nooit meer dan honderd personen van deze hulp, maar hun aantal zou vanaf 1843 niet meer onder de honderd duiken. De groep behoeftige oudjes bleef aanzwellen tot een piek van 247 in 1851, om daarna stelselmatig te zakken tot 164 aan het einde van de door ons onderzochte periode.219 Ten tweede werd in de gemeenterapporten vermeld dat tijdens de jaren ’50 het aantal arme families die in Brugge belandden vanop het platteland enorm toenam, en de situatie elke dag erger werd. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat het aantal hulpbehoevende vreemde families gedurende deze jaren in stijgende lijn zat. Bovendien speelt de trek van het platteland naar Brugge, zich nu af tegen de achtergrond van een oplevende Brugse industrie, die eindelijk goede resultaten scoorde waar de stad fier op kon zijn. De algemene stroomversnelling in de Belgische industrialisering van de jaren ’1850, trok de transformatie van de Brugse industrie eindelijk echt op gang. Het stadsbestuur ontving tot grote tevredenheid van de gemeenteraadsleden steeds meer aanvragen voor het oprichten van 219

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1864.

88

fabrieken met stoommachines. In 1851 telde de stad acht operationele stoommachines, en tegen 1857 waren dat er al 21. Voor de gemeenteraadsleden was dit het teken dat de industrie zijn oude gewoontes had laten varen en resoluut op de trein van de vooruitgang gesprongen was.220 Dit correspondeert met het ingeburgerd raken van het systeem van de werkboekjes. Bijlage 5 illustreert dat het aantal werkboekjes, uitgereikt door het Brugse stadsbestuur verdubbelde tussen 1851 en 1860. Eerder in dit onderzoek waren we reeds getuige van het enthousiasme van het stadsbestuur over dit nieuw systeem, na een aarzelende start in de jaren 1840. Ten vierde vermelde het gemeenteraadsrapport van 1854 dat vooral de tijdelijke steuntrekkers getroffen werden door de stijging van de levensduurte en de crisis.221 Waarschijnlijk genoten net de vreemde families te Brugge vooral van tijdelijke, en in mindere mate van permanente hulp, waardoor het aan hen toegekende bedrag een totale stijging vertoonde. Het lijkt logisch dat het stadsbestuur vooral de groep steuntrekkers bedeelde, die het meest te lijden had onder de crisis. De armentelling van 1858 deelde de steuntrekkende armen voor het eerst op in een groep van hulpbehoevenden die permanente steun genoot, en een groep van armen die slechts tijdelijk steun ontving. De tijdelijke steuntrekkers hadden een aandeel van 11% in het totaal van de uitgedeelde hulp.222 Aangezien we voor de periode voordien niet over dergelijke cijfers beschikken, kunnen we geen conclusies trekken over het aandeel van de tijdelijke steuntrekkers doorheen de tijd. De klacht uit 1841 dat er zelden armen van de lijsten geschrapt werden, zien we wel niet meer opduiken in de jaren ’50. Een goed inzicht in hulpbedeling, met hierin het onderscheid tussen de hulp aan de eigen armen en de vreemden vergt echter een studie op zich. Het is ook tijdens de ’50 dat de stad Brugge ervoor zorgde dat er verbetering kwam in de woonomstandigheden in de forten, waar veel van de ingeweken families zich gingen vestigen. Deze verbeteringen werden in de eerste plaats ingegeven door de strijd tegen tyfus en cholera vereiste.223 Tenslotte werden tijdens deze periode, de Brugse ambtenaren van alle graden verzocht om de armen gratis te ondersteunen bij het indienen van hun aanvraag voor hulp. Hierbij werd niet gespecifieerd dat dit enkel gold voor armen met een onderstandswoonst te Brugge. De maatregel kwam er vooral als gevolg van de malafide praktijken van sommige personen

220

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1857. Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1854. 222 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1859. 223 Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1851. 221

89

die erop uit waren hiervan misbruik te maken, door de formulieren tegen betaling voor hen in orde brengen. Voor de arme koste dit een soms het loon van verschillende dagen, en bovendien werden deze aanvragen vaak niet juist ingevuld. Hierdoor was het niet ondenkbaar dat gefundeerde aanvragen die normaal aanvaard hadden moeten worden verworpen werden. Om dit probleem uit de wereld te helpen werd in andere grote steden in België een bureau de petitionnement opgericht. Brugge kon dit voorlopig nog zelf de baas.224 De bezorgdheid van het Brugse stadsbestuur omtrent de toegankelijkheid van de steun, doet vermoeden dat de stad er zelf ook baat bij had om de nodige arbeidskrachten die de Brugse industrie nodig had, de gelegenheid te geven in Brugge te immigreren.

224

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1852.

90

CONCLUSIE De verwarring rond de term vreemdeling, en de vaak slordige en onvolledige registratie van de gegevens met betrekking tot migraties in de periode 1830-1860, maakten de interpretatie van het bronnenmateriaal soms moeilijk. Bovendien bleken de achterliggende motieven van de beleidsmakers een belangrijke rol te spelen, in de bepalingen van wat geregistreerd moest worden en wat niet. Dit leidde ertoe dat de bronnen vaak een vertekend beeld van de realiteit weerspiegelden, waar we ons steeds voor moesten hoeden. Het gebrek aan eenduidigheid in de registratie van sommige van de beschikbare gegevens, maakte de kwantitatieve verwerking ervan complex en soms zelfs onmogelijk. Voor de tweede helft van de door ons onderzochte periode, vonden we meer en vooral steeds gedetailleerdere informatie terug. Om de hypotheses op basis van de primaire bronnen van een stevige fundering te voorzien, was het noodzakelijk om over eenzelfde fenomeen meerdere kwantitatieve en kwalitatieve bronnen aan bod te laten komen.

Doorheen de in ogenschouw genomen periode wogen politieke en economische motivaties op zijn minst evenveel door als morele overwegingen, in de totstandkoming van het vreemdelingenbeleid en de houding ten opzichte van immigranten. In het pas opgerichte België vormde de consolidatie van de piepjonge staat, het gemeenschappelijk project van de politieke elites die het land bestuurden. Onze gewesten maakten al van vóór 1830 een industrialisering door, waaraan de nieuwe staat van bij het begin haar steun verleende. De overgang van een agrarische naar een industriële maatschappij, ging gepaard met een herstructurering van de arbeidsmarkt. Alhoewel België tijdens de 19de eeuw een emigratieland was, krijgt Brugge tussen 1830 en 1860, als stad af te rekenen met de plattelandsvlucht. Dit was het gevolg van het proletariseringsproces wat zich in deze periode voltrok. De grootste groep immigranten in Brugge bestond uit regionale immigranten, vaak uit de omliggende plattelandsgemeenten, op zoek naar werk. Deze groep telde ook buitenlanders maar in veel mindere mate. De buitenlandse vreemdelingen die we er aantroffen behoorden meestal tot de meer gefortuneerde, op zoek naar opportuniteiten. Ze waren bijna zonder uitzondering uit de buurlanden afkomstig. De Engelsen, waaronder veel renteniers vestigden zich in België, omwille van de lagere levensduurte. De stad Brugge droeg hun voorkeur weg, en ze vormden er een aparte elitaire groep onder de buitenlandse vreemdelingen. Daarnaast 91

treffen we te Brugge een aantal politieke vluchtelingen aan, waaronder de Portugezen rond 1830 en de anti-Bonapartisten vanaf 1851. Van clustervorming onder de buitenlandse vreemdelingen was er niet echt sprake. Wel constateerden we dat de arme binnenlandse immigranten vanop het platteland, zich voornamelijk concentreerden in de armere wijken waar veel steuntrekkers aanwezig waren, terwijl de Engelsen beter vertegenwoordigd waren in de rijkere secties van de stad.

In de jonge Belgische staat was het nastreven van een liberaal imago bepalend voor de houding ten opzichte van de immigranten. De eerste Vreemdelingenwet van 1835 bevestigde de arbitraire situatie waarbij de wetgever vreemdelingen die de openbare orde verstoorden mocht uitwijzen. De explosieve politieke situatie binnen Europa waarin

deze

vreemdelingenwet tot stand kwam, en de precaire toestand waarin de jonge Belgische staat zich zeker tot in 1839 bevond, speelden hierin een belangrijke rol. Deze situatie zorgde er immers voor dat de voorstanders van het behoud van de maatschappelijke verhoudingen de overhand kregen. We kunnen in deze periode dan ook niet echt spreken van een breuk met het verleden, met betrekking tot de houding ten opzichte van vreemde ongewenste individuen. Niet de eigenheid of de afkomst van de vreemdeling, maar het feit of hij een potentiële bedreiging vormde voor de openbare orde en de neutrale status van België, bezorgden hem zijn ongewenste status. Tot de ongewenste vreemdelingen behoorden de politieke vluchtelingen en activisten, de misdadigers, en de vagebonden. Deze ongewensten vormden als potentiële ordeverstoorders de eerste bekommernis van de prille staat, die deze vreemdelingen liever buiten zijn grenzen hield maar tegelijkertijd zijn liberaal imago te verdedigen had. Vooral na de revolutie van 1848 worden de politieke vluchtelingen massaal geweigerd aan de grens. België verdiende bijgevolg niet volledig de reputatie van onvoorwaardelijke terre d’accueil, maar politieke vluchtelingen die zich hier aan de voorwaarden hielden en in hun eigen onderhoud konden voorzien, kregen wel asiel. Bovendien zien we de hand van het liberale beleid in de vrije grenskeuze, aangeboden aan vluchtelingen en deserteurs, en na 1852 aan iedereen. Veel buitenlandse immigranten ontvingen sociale bijstand van de regering, wat getuigt van de pragmatische houding van de Belgische regering, en vooral tot doel had een positief effect te hebben op de behandeling van de eigen emigranten in het buitenland. De besluitvorming werd overwegend gestuurd door de op grondbezit gebaseerde agrarische economie, maar na 1850 wogen de industriële belangen door in het beleid, van een ondertussen homogene liberale regering. Die creëerde het economische kader voor de versnelling in de 92

industrialisering, maar sociale overwegingen wogen in het beleid niet door. Dit gold ook voor het vreemdelingenbeleid, behalve ten opzichte van behoeftige vreemdelingen. Bedelaars waren ten allen tijde en overal ongewenst, maar als gevolg van de economische crisis van 1848 kwamen ze nog meer in het vizier. Het beleid werd repressiever en de bedelaars werden massaal uitgewezen, op het nationale en vooral op het lokale niveau. Zelfs de vreemde vagebonden die een verblijfsvergunning hadden, mochten vanaf 3 april 1848 uitgewezen worden.

Vanwege de focus van het vreemdelingenbeleid op de politieke vluchtelingen en de behoeftige vreemdelingen blijven de vrouwen, die nochtans de meerderheid uitmaakten onder de immigranten, buiten schot. De politieke vluchtelingen waren allen mannen, en ook onder de opgepakte bedelaars waren de mannen oververtegenwoordigd. Vanwege de selectieve aandacht met betrekking tot de vreemdelingen, was de registratie van de ‘brave huisvrouw’ die met haar man reisde, niet de eerste bekommernis van de centrale vreemdelingenadministratie. Onder de vrouwen die wel gevolgd werden in hun bewegingen vinden we veel prostituees en dienstmeisjes. De eerste groep vormde een bedreiging voor de goede moraal en zeden, en een gevaar voor de verspreiding van seksueel overdraagbare ziektes. Voor de dienstmeisjes was het belangrijk dat ze een onbevlekte reputatie genoten. De motivaties voor het toezicht op de vrouwelijke immigranten kende duidelijk een totaal andere voedingsbodem dan voor mannen het geval was.

In de politiek die gekenmerkt werd door een liberaal pragmatisme, vertoonde men geen interesse in de afkomst van een vreemdeling, maar in het feit of zijn activiteit de natie profijt kon opleveren. De controle op de mobiliteit werd bovendien beperkt door de ontoereikende administratieve middelen waarover de staat beschikte. Daarnaast was die ook sterk afhankelijk van de medewerking van de lokale autoriteiten. Het onderscheid dat in de vreemdelingenwet gemaakt werd tussen Belgen en vreemdelingen kwam bovendien niet overeen met de sociale realiteit. Het al dan niet houder zijn van het burgerschap had een beperkte relevantie in het dagelijkse leven. De sociale rechten waren immers schaars en de uitsluiting hiervan gebeurde op lokaal niveau. Niet toevallig tijdens de periode van zware economische crisis van 1845 wordt de wet op de onderstandswoonst aangepast. De termijn voor het verwerven van een nieuwe onderstandswoonst werd verlengd, en de terugbetalingsprincipes versterkt. Hiermee leek de oude vete tussen de steden en de plattelandsgemeenten omtrent de aansprakelijkheid voor de 93

armen, beslecht in het voordeel van de steden. Daarnaast voorzag de wetgeving in een volledige bescherming tegen buitenlandse armlastigen door deze vanaf 1845 uit te sluiten uit de publieke armenzorg. Toch kan men niet zomaar stellen dat behoeftige immigranten door het lokaal bestuur te Brugge automatisch als ongewenst beschouwd werden. Wat het stadsbestuur ten alle koste wilde vermijden was een nog verdere toename van de toch al erg grote groep armlastigen die permanente steun vereiste van de stad. Hun weerstand tegen de foute interpretatie van de wetgeving illustreert deze vrees. De nationale autoriteiten hielden zich in principe niet in met de sociale politiek, maar door de grote manoeuvreerruimte die ze binnen de nationale onderstandswoonstwetgeving aan de steden lieten, zorgden ze ervoor dat deze de arbeidsmigratie de baas bleven. De stad Brugge die in de ‘1850 meesprong op de trein van de vooruitgang, kon er dankzij de onderstandswoonstwetgeving voor zorgen dat de immigranten te Brugge steeds toegang kregen tot de zorginstellingen van de stad, zonder dat de stad zelf voor de kosten opdraaide, althans niet volledig. Dit was een noodzakelijke voorwaarde voor de versnelling in het industrialiseringsproces vanaf de jaren 1850.

De boeren op het platteland waren nog niet in geslaagd zich te verenigen en zich te organiseren om te protesteren tegen de industrialisering en mechanisering, die hen tot bezitloze proletariers maakte. Ook in de steden waar velen onder hen naartoe trokken, in de hoop op een beter bestaan, bestonden nog geen vakbonden om voor hun rechten op te komen. De meesten werkten er voor een zeer karig loon. De lokale armenzorg werd steeds meer actief ingeschakeld in hun overlevingsstrategieën. De steun kon dienen om periodes van werkeloosheid of werkonbekwaamheid te overbruggen, of zelfs gewoon als aanvulling op hun karig loon. Dit verstoorde vaak het bedoelde effect van de beleidsinitiatieven in de armenzorg, maar maakte het verblijf van de migrant in de stad wel mogelijk.

Het industrialiseringsproces en de relatief lage levensduurte in België, twee kenmerkende aspecten

van

de

Belgische

economie

in

de

19de

eeuw,

vormden

structurele

aantrekkingsfactoren voor immigranten. De lage levensduurte bracht een heuse migratiebeweging op gang van Engelse renteniers, in die mate dat Brugge in de 19de eeuw een Engelse stad genoemd werd. Toch is de aanwezigheid van de Britten hier geen nieuw fenomeen. Reeds in voorgaande eeuwen vonden ze hun weg naar Brugge. De structurele aantrekkingsfactor zorgde wel voor een verveelvoudiging van het aantal Engelse immigranten, maar het migratiepatroon bestond al.

94

Ook het immigratiepatroon van de trek van het platteland naar de steden was niet nieuw in de 19de eeuw. Het industrialiseringsproces versterkte wel de intensiteit van dit proces, op een ongeziene wijze. Ook de aard van de migratie onderging door het industrialiseringsproces een transformatie op langere termijn, vooral wat de man-vrouw verhouding in de migratiebeweging naar de steden betrof. In tegenstelling tot de 19de eeuw, leven we vandaag in een welvaartstaat, waar nationaliteit een centrale plaats inneemt in het dagelijkse leven van de burgers, en in de overheidsadministraties. In onze welvaartstaat heerst minder interne ongelijkheid dan in de 19de eeuwse Belgische samenleving het geval was, maar de internationale ongelijkheid daarentegen is spectaculair gestegen sindsdien. De opkomst van de welvaartstaat en het nationalisme, zijn twee evoluties die er samen toe hebben geleid, dat de ongewenste immigrant in België vandaag, de buitenlander is. Deze buitenlander is vaak - net als de plattelander uit de 19de eeuw - op zoek naar een beter bestaan. De centralisering van het beleid zorgde ervoor dat de staat de controle op migratie beter kan uitvoeren, zonder hiervoor af te hangen van het lokale beleid. Bovendien mengt de staat zich nu ook actief in de sociale politiek. Onze huidige maatschappij kenmerkt zich dan ook door een onevenwicht tussen de nood aan arbeidskrachten, en het beperken van de mobiliteit van arbeiders als rechtstreeks gevolg van de welvaartstaat. Dit is een belangrijkste oorzaak voor de enorme omvang van de zwarte economie waar we vandaag mee te kampen krijgen. Net als in de 19de eeuw zien we ook dat het immigratiebeleid niet altijd afgesteld is op de sociale realiteit. Migratiebewegingen spelen een belangrijke rol in onze hedendaagse maatschappij, zoals ze doorheen de geschiedenis steeds een belangrijke rol hebben gespeeld. Dit is een blijvend gegeven in een wereld die steeds sneller verandert en evolueert. Zowel de migranten als de betrokken beleidsmakers zullen telkens de tijd nodig hebben om zich aan te passen aan deze nieuwe omstandigheden.

95

BIJLAGEN Overzicht Bijlagen Bijlage 1 : Bevolking en migratiebalansen 1830 - 1860 Bijlage 2 : Aandeel Bruggelingen en residentie vreemdelingen ten opzichte van de totale bevolking. Bijlage 3 : Vreemdelingenstaten 1834 & 1839 & 1850 Bijlage 4 : Overzicht industrie en maritieme handel te Brugge 1833 - 1860 Bijlage 5 : Uitgereikte pasporten, werkboekjes, emigratie 1841 - 1860 Bijlage 6 : M/V verhouding te Brugge 1843 -1860. Bijlage 7 : Telling per wijk van de armen die hulp ontvangen te Brugge. Bijlage 8 : Beroepen en inkomstenbron van vreemdelingen 1834 en 1839 Bijlage 9 : Vreemdelingenstaat 1850 Bijlage 10 : Staat van Engelsen op 1/1/1837 Bijlage 11 : Staat van Engelsen op 20/11/1850 Bijlage 12 : Beroep gezinshoofden Engelsen op basis van mutaties 1851 Bijlage 13 : Vreemdelingenmutaties 1834 - 1835 Bijlage 14 : Tabel Vreemdelingenmutaties 1848 - 1852 : Selectie Politieke Vluchtelingen Bijlage 15 : Bedelaarsdepot 1841 Bijlage 16 : Naturalisaties 1850-1860 Bijlage 17 : Stadssecties te Brugge 1830-1860 Bijlage 18 : Hotelfiches ‘avant la lettre’ in het 19de-eeuwse Brugge

96

Bijlage 1 Bevolking en migratiebalansen 1830 - 1860 JAAR

BEVOLKING

IMMIGRATIE BEVOLKINGS BEVOLKINGS NATUURLIJKE MIGRATIE EMIGRATIE GROEI GROEI % GROEI % BALANS % * TOTAAL % **

1829 38911 1830 41472 2561 6,58% 1831 41903 431 1,04% 1832 41595 -308 -0,74% 1833 41914 319 0,77% 1834 42441 527 1,26% 1835 42869 428 1,0% 0,4% 0,6% 1836 43450 581 1,4% 0,6% 0,8% 1837 44154 704 1,6% 0,1% 1,5% 1838 44499 345 0,8% 0,2% 0,6% 1839 45308 809 1,8% -0,1% 1,9% 1840 46020 712 1,6% 0,7% 0,9% 1841 44182 -1838 -4,0% 0,2% -4,2% 0,8% 1842 44804 622 1,4% 0,6% 0,8% 0,6% 1843 45276 472 1,1% 0,3% 0,8% 0,8% 1844 45838 562 1,2% 0,3% 1,0% 0,3% 1845 46340 502 1,1% 0,4% 0,7% 0,4% 1846 46765 425 0,9% -0,5% 1,4% 1847 49456 2691 5,8% -1,3% 7,0% 0,5% 1848 49211 -245 -0,5% 0,2% -0,7% -0,7% 1849 49464 253 0,5% -0,6% 1,1% 1,1% 1850 50698 1234 2,5% 0,5% 2,0% 1,5% 1851 51603 905 1,8% 0,4% 1,4% 0,9% 1852 52001 398 0,8% 0,1% 0,6% 0,1% 1853 51425 -576 -1,1% -0,7% -0,4% -0,7% 1854 51484 59 0,1% -0,9% 1,0% 0,6% 1855 51277 -207 -0,4% -0,9% 0,5% -0,2% 1856 50825 -452 -0,9% 0,0% -0,9% 0,1% 1857 51235 410 0,8% 0,2% 0,6% 0,0% 1858 51572 337 0,7% -0,2% 0,9% 0,4% 1859 51752 180 0,3% -0,4% 0,7% 0,4% 1860 51995 243 0,5% 0,6% -0,1% -0,4% GEMIDDELDE 367 0,8% 0,0% 0,8% * migratiebalans = bevolkingsgroei - natuurlijke groei ** immigratie - emigratie = op basis van de opgegeven migratiecijfers in de gemeenteraadsverslagen Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1836 -1861

97

Bijlage 2 Aandeel Bruggelingen en residentie vreemdelingen ten opzichte van de totale bevolking. BRUGGELINGEN UIT ARRONDISSEMENT UIT ANDER ARRONDISSEMENT BUITENLANDSE PASSANTEN TOTALE BEVOLKING N = 50825

TOTAAL % 93,6% 0,7% 5,3% 0,4% 100,0%

MANNEN % 44% 56% 79% 45% 46%

VROUWEN % 56% 44% 21% 55% 54%

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslag 1857.

98

Bijlage 3 VREEMDELINGENSTAAT 1834 NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

JAAR 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834 1834

SECTIE GEB LEEFTIJD A&B 28 A&B 48 A&B 40 A&B 24 A&B 35 A&B 28 A&B 50 A&B 22 A&B 68 A&B 35 A&B 69 A&B 38 E&F 37 E&F 52 E&F 80 E&F 30 E&F 40 E&F 38 E&F 72 E&F 51 E&F 50 C&D 41 C&D 49 C&D 44 C&D 61 C&D 25 C&D 48 C&D 27 C&D 47 C&D 42 C&D 44 C&D 35 C&D 38 C&D 52 C&D 56 C&D 41

GEBOORTEPLAATS LAND STAD FR PARIJS ENG LONDEN ENG LONDEN IT TURIJN ENG LONDEN ENG LONDEN ENG LONDEN IT VENETIE FR ENG ENG LONDEN ENG ENG ENG ENG ENG ENG ENG LONDEN IERL IERL ENG LONDEN ENG LONDEN ENG LONDEN ENG LONDEN ENG LONDEN FR FR ENG LONDEN ENG ENG ENG ENG FR ENG LONDEN SCHOTL FR

BEROEP maitre de langues tellier rentenier arbeider particulier particulier rentenier leraar rentenier particulier particulier officier anglais luitenant particulier particulier particulier capitaine tailleur rentenier rentenier capitaine rentenier rentenier rentenier rentenier instituteur handelaar officier anglais particulier officier anglais officier anglais officier anglais groothandelaar particulier luitenant colonel wapenhandel

BEROEPSCAT intellectueel

M/V m m rentenier m arbeider m zelfstandige m zelfstandige m rentenier m pol. vluchteling m rentenier m zelfstandige m zelfstandige m militair m militair m zelfstandige m zelfstandige m zelfstandige m militair m vakman m rentenier m rentenier m militair m rentenier m rentenier m rentenier m rentenier m intellectueel m zakenman m militair m zelfstandige m militair m militair m militair m zakenman m zelfstandige m militair m zakenman m

INKOMEN son industrie son industrie ses revenus son etat ses revenus ses revenus ses revenus salaire ses revenus son traitement ses revenus son traitement salaire ses revenus ses revenus ses revenus salaire son travail ses revenus ses revenus salaire ses revenus ses revenus ses revenus ses revenus son etat sa commerce sa pension ses revenus sa pension sa pension sa pension sa commerce ses revenus sa pension salaire

INKOMEN CAT werk werk opbrengsten werk opbrengsten opbrengsten opbrengsten loon opbrengsten loon opbrengsten werk loon opbrengsten opbrengsten opbrengsten loon werk opbrengsten opbrengsten loon opbrengsten opbrengsten opbrengsten opbrengsten werk werk pensioen opbrengsten pensioen pensioen pensioen werk opbrengsten pensioen loon

GEDRAG goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed

Bron:Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 554, vreemdelingenstaat 2/5/1834.

99

VREEMDELINGENSTAAT 1839 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839 1839

A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B A&B C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D C &D E&F E&F E&F E&F E&F E&F E&F E&F E&F E&F E&F E&F E&F E&F E&F

1788 1796 1800 1819 1765 1795 1816 1808 1787 1806 1783 1817 1793 1787 1839 1839 1783 1785 1794 1819 1808 1796 1807 1811 1800 1811 1798 1809 1812 1809 1805 1809 1797 1814 1790 1786 1784 1789 1804 1769 1799 1794 1796 1780 1776 1774 1782 1784 1783 1786 1787 1788 1782 1803 1792 1800

51 43 39 20 74 44 23 31 52 33 56 22 46 52

56 54 45 20 31 43 32 28 39 28 41 30 27 30 34 30 42 25 49 53 55 50 35 70 40 45 43 59 63 65 57 55 56 53 52 51 57 36 47 39

ENG ENG FR FR ENG ENG FR FR IERL FR ENG

LONDEN LONDEN herzeele wormhout LONDEN LONDEN douai hondschoote dublin carcassonne

FR ENG ENG ENG ENG ENG ENG ENG IERL ENG FR FR ENG ENG POL

boulogne

ENG NL NL FR NL

eberny lille avesnes liverpool vilna walden LONDEN elburg eede lyon elshout

ENG ENG LONDEN ENG ENG ENG ENG IERL SCHOTL NL tilburg alken IERL dublin IERL ENG ENG LONDEN ENG ENG LONDEN ENG ENG ENG NL ENG IT

pensionne tailleur negociant en lin commis negociant rentier rentier chapelier componist orchestre rentier ouvrier chapelier rentier ouvrier chemiste arm. Pour la beche marine luitenant particulier officier rentier rentier particulier rentier marchand de fer millitair negociant en lin chapelier particulier rentier leraar duits horloger tandarts charpentier houtzager tienturien cordeonnier charpentier major minister admiraal rentier rentier capitaine rentier boulanger geestelijke rentier colonel rentier particulier capitaine geestelijke pelletier colonel rentier rentier musicien capitaine politieke vluchteling

pensioen vakman zakenman zakenman rentenier rentenier vakman intellectueel rentenier vakman rentenier vakman

m m m m m m m m m m m m m militair m zelfstandige m militair m rentenier m rentenier m zelfstandige m rentenier m zakenman m militair m zakenman m vakman m zelfstandige m rentenier m intellectueel m vakman m intellectueel m vakman m vakman m vakman m vakman m vakman m militair m varia m militair m rentenier m rentenier m militair m rentenier m vakman m geestelijke m rentenier m militair m rentenier m zelfstandige m militair m geestelijke m vakman m militair m rentenier m rentenier m artiest m militair m pol. vluchteling m

pensioen beroep son commerce son etat ses revenus ses revenus son etat son etat ses revenus son etat ses revenus son etat son industrie pensioen pensioen pensioen ses revenus ses revenus ses revenus ses revenus son commerce pensioen son commerce son etat ses revenus ses revenus uitkering son etat son etat son etat son etat son etat son etat son etat pensioen ses revenus pensioen ses revenus ses revenus pensioen ses revenus son industrie son etat ses revenus salaire ses revenus ses revenus salaire son etat son etat sa solde ses revenus ses revenus son etat salaire uitkering

pensioen werk werk werk opbrengsten opbrengsten werk werk opbrengsten werk opbrengsten werk werk pensioen pensioen pensioen opbrengsten opbrengsten opbrengsten opbrengsten werk pensioen werk werk opbrengsten opbrengsten uitkering werk werk werk werk werk werk werk pensioen opbrengsten pensioen opbrengsten opbrengsten pensioen opbrengsten werk werk opbrengsten loon opbrengsten opbrengsten loon werk werk loon opbrengsten opbrengsten werk loon uitkering

goed goed goed goed goed goed reguliere reguliere goed reguliere goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed goed

Bron: Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, vreemdelingenstaat 29/3/1839.

100

VREEMDELINGENSTAAT 1850 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850 1850

1789 61 1801 49 1794 56 1808 42 1809 41 1784 66

1812 38

1792 1789 1798 1815 1823 1802

58 61 52 35 27 48

ENG ENG SCHOTL ENG ENG ENG ENG USA FR ENG ENG ENG ENG ENG ENG ENG USA INDIA ENG NL NL ENG ENG FR FR FR IT

negociant colonel anglais colonel rentier LONDEN officier southampton rentier LONDEN rentier tailleur chatillon hotelier littlehampton medecin commissionaire rentier rentier particulier particulier particulier tandarts calcutta homme de lettres LONDEN eede leerling chirurgie leyden

PARIJS

capitaine negociant negociant rentier opticien

zakenman militair militair rentenier militair rentenier rentenier vakman zakenman intellectueel zakenman rentenier rentenier zelfstandige zelfstandige zelfstandige intellectueel intellectueel student

militair zakenman zakenman rentenier zakenman

m m m m m m m m m m m v m m m m m m m m m ? m m m m m

werk loon/pensioen loon/pensioen opbrengsten loon/pensioen opbrengsten opbrengsten werk werk werk werk opbrengsten opbrengsten werk werk werk werk werk werk

loon/pensioen werk werk opbrengsten werk

Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220, vreemdelingenstaat 11/4/1850.

101

Bijlage 4 Overzicht industrie en maritieme handel te Brugge 1833 - 1860 1833

MARCHE AUX TOILES SCHEEPSVAART (verwerkte stuks) (binnengekomen ton) 23000

1839

18393

1842

15040

1844 1845 1846

11637 11127 9027

1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860

3395 3297 3366 3471 3209 2924 3345 2550

12188

6872

10855 16845 5151 7790 10655 13490 20874 26072 28667 27340

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1834-1860.

102

Bijlage 5 Uitgereikte pasporten, werkboekjes, emigratie 1841 - 1860 UITGEREIKTE PASPORTEN JAAR

1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860

EMIGRATIE PASPORT % WERKBOEKJES REISGELD BINNENLAND BUITENLAND TOTAAL

294 284 307 812 319 600 786 537 483 594 660

313 359 573 811 283 243 262 511 884 1275 1328 735 360 413 483 877

78 71 72 898 1513 1034 991 1348 1576 2127 1559 1608 1879 1375 1412 1248 1644

64 68 73 164 99 157 116 41 86 74 45 60 74 137

425 548 439 413 451 411 316 272 220 231 222 315 329 263 397 369 259 296 140 68

59% 55% 56% 50% 47% 45% 41% 37% 65% 33% 44% 31% 14% 11% 5% 7% 6% 18% 24% 34%

BINNENLAND TOTAAL ARMEN

251 300 248 206 210 184 129 101 143 76 97 99 47 28 19 24 16 54 33 23

211 270 221 183 181 168 103 79 125 52 63 91 37 23 18 14 6 28 22 15

BUITENLAND TOTAAL ARMEN

%

41% 45% 44% 50% 53% 55% 59% 63% 35% 67% 56% 69% 86% 89% 95% 93% 94% 82% 76% 66%

174 248 191 207 241 227 187 171 77 155 125 216 282 235 378 345 243 242 107 45

126 205 154 172 215 206 161 154 60 129 97 170 239 198 312 305 223 192 79 26

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1842 -1861

103

Bijlage 6 M/V verhouding te Brugge 1843 -1860. TOTALE BEVOLKING JAAR MAN % VROUW % 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 GEMIDDELDE

43% 43% 43% 43% 45% 45% 45% 46% 46% 46% 45% 46% 46% 45% 46% 46% 46%

57% 57% 57% 57% 55% 55% 55% 54% 54% 54% 55% 54% 54% 55% 54% 54% 54%

46%

54%

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1843 - 1861.

104

Bijlage 7 Telling per wijk van de armen die hulp ontvangen te Brugge. 1854 TOTAAL % ST. SAVEUR STE. ANNE ST. GILLIS NOTRE DAME LA MADELEINE ST. JACQUES STE. WALBURGE TOTAAL

1855 TOTAAL % 21% 24% 19% 12% 11% 8% 6% 100%

1856 TOTAAL % 20% 23% 19% 12% 10% 9% 6% 100%

1857 TOTAAL % 20% 23% 19% 12% 10% 10% 7% 100%

1858 TOTAAL % 20% 23% 20% 12% 10% 8% 7% 100%

24% 21% 17% 13% 11% 9% 5% 100%

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1855 - 1859

105

Bijlage 8 Beroepen van vreemdelingen 1834 1834 FRANKRIJK ENGELAND ITALIE IERLAND SCHOTLAND TOTAAL

MILITAIR 0% 32% 0% 0% 100% 25%

RENTENIER ZELFSTANDIGE ZAKENMAN INTELLECTUEEL ARBEIDER VAKMAN POL. VLUCHT ONGEKEND 17% 0% 50% 33% 0% 0% 0% 0% 24% 36% 0% 0% 0% 4% 0% 4% 0% 0% 0% 0% 50% 0% 50% 0% 100% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 25% 25% 8% 6% 3% 3% 3% 3%

AANTAL 100% 100% 100% 100% 100% 100%

6 25 2 2 1 36

Bron:Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 554, vreemdelingenstaat 2/5/1834.

Inkomstenbron van vreemdelingen 1834 1834 FRANKRIJK ENGELAND ITALIE IERLAND SCHOTLAND TOTAAL

OPBRENGSTEN WERK 17% 56% 0% 100% 0% 47%

AMBT 67% 12% 50% 0% 0% 22%

PENSIOEN 17% 16% 50% 0% 0% 17%

0% 16% 0% 0% 100% 14%

TOTAAL AANTAL 100% 6 100% 25 100% 2 100% 2 100% 1 5 36

Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 554, vreemdelingenstaat 2/5/1834.

Beroepen van vreemdelingen 1839 1839 FRANKRIJK ENGELAND ITALIE IERLAND SCHOTLAND POLEN NEDERLAND ONGEKEND TOTAAL

MILITAIR 0% 30% 0% 20% 0% 0% 0% 0% 18%

RENTENIER ZELFSTANDIGE ZAKENMAN INTELLECTUEEL ARBEIDER 0% 0% 33% 11% 0% 37% 13% 0% 3% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 60% 0% 20% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 25% 0% 0% 0% 0% 27% 7% 7% 4% 0%

VAKMAN 44% 7% 0% 0% 100% 0% 60% 75% 23%

POL. VLUCHT GEESTELIJKE 0% 0% 0% 3% 100% 0% 0% 0% 0% 0% 100% 0% 0% 20% 0% 0% 4% 4%

ARTIEST 0% 0% 0% 0% 0% 0% 20% 0% 2%

ONGEKEND TOTAAL AANTAL 11% 100% 9 7% 100% 30 0% 100% 1 0% 100% 5 0% 100% 1 0% 100% 1 0% 100% 5 0% 100% 4 5% 100% 56

Bron: Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, vreemdelingenstaat 29/3/1839.

Inkomstenbron van vreemdelingen 1839 1839 FRANKRIJK ENGELAND ITALIE IERLAND SCHOTLAND POLEN NEDERLAND ONGEKEND TOTAAL

OPBRENGSTEN 0% 50% 0% 60% 0% 0% 0% 25% 34%

WERK 100% 13% 0% 20% 100% 0% 100% 75% 41%

AMBT 0% 10% 0% 20% 0% 0% 0% 0% 7%

PENSIOEN 0% 27% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 14%

UITKERING 0% 0% 100% 0% 0% 100% 0% 0% 4%

TOTAAL AANTAL 100% 9 100% 30 100% 1 100% 5 100% 1 100% 1 100% 5 100% 4 100% 56

Bron: Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482, vreemdelingenstaat 29/3/1839.

106

Bijlage 9 Vreemdelingenstaat 1850 NR GEB 1 2 3 4 1789 5 6 1801 7 1794 8 9 1808 10 1809 11 1784 12 13 14 15 16 17 1812 18 19 20 21 22 1792 23 1789 24 1798 25 1815 26 1823 27 1802 27

LEEFTIJD

61 49 56 42 41 66

38

58 61 52 35 27 48

GEB. LAND ENG ENG SCHOTL ENG ENG ENG ENG USA FR ENG ENG ENG ENG ENG ENG ENG USA INDIA ENG NL NL ENG ENG FR FR FR IT

BEROEP negociant colonel anglais colonel rentier officier rentier rentier tailleur hotelier medecin commissionaire rentier rentier particulier particulier particulier tandarts homme de lettres

BEROEPSCAT zakenman militair militair rentenier militair rentenier rentenier vakman zakenman intellectueel zakenman rentenier rentenier zelfstandige zelfstandige zelfstandige intellectueel intellectueel

leerling chirurgie

student

capitaine negociant negociant rentier opticien

militair zakenman zakenman rentenier zakenman

M/V m m m m m m m m m m m v m m m m m m m m m m m m m m

INKOMEN CAT werk loon/pensioen loon/pensioen opbrengsten loon/pensioen opbrengsten opbrengsten werk werk werk werk opbrengsten opbrengsten werk werk werk werk werk

INTERVENTIE null null null KB 31/3/1844 null null autorisation 10/1/43 null KB 8/3/1844 null null null null null null null null null null werk null null 17/1/46 loon/pensioen KB 30/9of11/ 1848 werk KB 13/10/1848 werk null opbrengsten null werk KB 5/11/1848

aanwezig sterfte onbekend 0 0 0 1 1 0 1 0 1 0 1 1 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 1 0 0 1 7 1 6

vertrek OBSERVATIES 1 vertrokken in 1844 zonder verwittigen, laat schuld achter 1 vertrokken naar Duitsland in 1837 ongekend in sectie A&B in sectie C ongekend 1 vertrokken naar Londen in sectie A ongekend in sectie E 1 vertrokken naar Londen 1 vertrokken naar Oostende 1 vertrokken naar Engeland overleden ongekend 1 vertrokken naar londen 1 vertrokken naar de Verenigde Staten 1 verbleef vroeger in sectie E, liet zich schrappen in 1850 1 vertrokken naar Londen 1 vertrokken naar Engeland ongekend ongekend in sectie E sectie niet vermeld in sectie B 1 vertrokken naar Brussel in 1848 1 voorlopig afwezig in sectie F 13 TOTAAL

Bron:Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220, vreemdelingenstaat 11/4/1850.

107

Bijlage 10 Staat van Engelsen op 1 januari 1837 NR JAAR SECTIE SECTIE 1 1837 A&B 2 1837 A&B 3 1837 A&B 4 1837 A&B 5 1837 A&B 6 1837 A&B 7 1837 A&B 8 1837 A&B 9 1837 A&B 10 1837 A&B 11 1837 A&B 12 1837 A&B 13 1837 A&B 14 1837 A&B 15 1837 A&B 16 1837 A&B 17 1837 A&B 18 1837 A&B 19 1837 A&B 20 1837 A&B 21 1837 A&B 22 1837 A&B 23 1837 A&B 24 1837 A&B 25 1837 A&B 26 1837 A&B 120 27 1837 C&D 28 1837 C&D 29 1837 C&D 30 1837 C&D 31 1837 C&D 32 1837 C&D 33 1837 C&D 34 1837 C&D 35 1837 C&D 36 1837 C&D 37 1837 C&D 38 1837 C&D 39 1837 C&D 40 1837 C&D 41 1837 C&D 42 1837 C&D 43 1837 C&D 44 1837 C&D 45 1837 C&D 46 1837 C&D 47 1837 C&D 48 1837 C&D 49 1837 C&D 50 1837 C&D 112 51 1837 E&F 52 1837 E&F 53 1837 E&F 54 1837 E&F 55 1837 E&F 56 1837 E&F 57 1837 E&F 58 1837 E&F 59 1837 E&F 60 1837 E&F 61 1837 E&F 62 1837 E&F 63 1837 E&F 64 1837 E&F 65 1837 E&F 66 1837 E&F 67 1837 E&F 68 1837 E&F 69 1837 E&F 70 1837 E&F 71 1837 E&F 72 1837 E&F 73 1837 E&F 74 1837 E&F 75 1837 E&F 76 1837 E&F 77 1837 E&F 78 1837 E&F 79 1837 E&F 80 1837 E&F 122 N gezinshoofden = 80 N totaal personen = 354

M/V M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M V M M M M M V M M M V M M M M M M M M M M M M V M M M M M V M V M M M M M V V V M V V V M M V M V M M M M M

GEZINSLEDEN 2 2 11 5 2 6 1 6 4 7 4 2 5 1 4 6 6 7 3 1 5 11 2 7 8 2 4 4 2 9 5 5 2 6 6 6 5 5 4 2 7 5 5 4 7 7 4 3 4 1 2 5 7 3 8 4 1 3 6 10 2 6 10 3 3 2 1 6 3 2 10 5 4 1 2 9 1 1 1 1

BEROEP

rentenier militair particulier particulier militair particulier varia rentenier rentenier rentenier rentenier militair rentenier particulier rentenier militair particulier militair rentenier particulier particulier particulier particulier particulier particulier rentenier particulier rentenier rentenier marchande rentenier rentenier rentenier militair rentenier militair particulier rentenier rentenier rentenier particulier rentenier rentenier particulier fabricant rentenier rentenier particulier particulier particulier particulier particulier militair militair

Bron: Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11 Vreemdelingen, Fiche 482.

108

Bijlage 11 Staat van Engelsen op 20/11/1850 NR JAAR SECTIE 1 1850 A&B 2 1850 A&B 3 1850 A&B 4 1850 A&B 5 1850 A&B 6 1850 A&B 7 1850 A&B 8 1850 A&B 9 1850 A&B 10 1850 A&B 11 1850 A&B 12 1850 A&B 13 1850 A&B 14 1850 A&B 15 1850 A&B 16 1850 A&B 17 1850 A&B 18 1850 A&B 19 1850 A&B 20 1850 A&B 21 1850 A&B 22 1850 A&B 23 1850 A&B 24 1850 A&B 25 1850 C&D 26 1850 C&D 27 1850 C&D 28 1850 C&D 29 1850 C&D 30 1850 C&D 31 1850 C&D 32 1850 C&D 33 1850 C&D 34 1850 C&D 35 1850 C&D 36 1850 C&D 37 1850 C&D 38 1850 C&D 39 1850 C&D 40 1850 C&D 41 1850 C&D 42 1850 C&D 43 1850 C&D 44 1850 C&D 45 1850 C&D 46 1850 C&D 47 1850 C&D 48 1850 C&D 49 1850 C&D 50 1850 C&D 51 1850 C&D 52 1850 C&D 53 1850 C&D 54 1850 C&D 55 1850 C&D 56 1850 C&D 57 1850 C&D 58 1850 C&D 59 1850 C&D 60 1850 C&D 61 1850 C&D 62 1850 C&D 63 1850 C&D 64 1850 C&D 65 1850 C&D 66 1850 C&D 67 1850 C&D 68 1850 C&D 69 1850 C&D 70 1850 C&D 71 1850 C&D 72 1850 C&D 73 1850 C&D 74 1850 C&D 75 1850 C&D 76 1850 C&D 77 1850 C&D 78 1850 C&D 79 1850 C&D 80 1850 E&F 81 1850 E&F 82 1850 E&F 83 1850 E&F 84 1850 E&F 85 1850 E&F 86 1850 E&F 87 1850 E&F 88 1850 E&F 89 1850 E&F 90 1850 E&F 91 1850 E&F 92 1850 E&F 93 1850 E&F 94 1850 E&F 95 1850 E&F 96 1850 E&F 97 1850 E&F 98 1850 E&F 99 1850 E&F 100 1850 E&F 101 1850 E&F 102 1850 E&F 103 1850 E&F 104 1850 E&F 105 1850 E&F N gezinshoofden = 105 N totaal personen = 403

SECTIE

92

179

132

M/V V M V V V M M M M V M M M M V M M M M M M M V M M M M M M V M M M M M M V M M M M V M V M M M M V M M M M M M M V M V V M M V M M V V M M V V M V V V V M V M M M M M V M M M M V V V M M M M M M M M V M M M V V

GEZINSLEDEN 4 6 1 6 4 7 4 8 2 7 1 2 1 5 1 3 2 8 6 6 1 2 4 1 1 1 1 3 1 1 9 1 1 1 1 6 2 1 4 5 12 3 8 3 6 8 10 1 1 4 7 3 1 2 5 7 2 3 6 4 1 9 1 2 2 5 1 1 1 3 4 1 1 1 1 2 4 3 1 4 7 10 8 4 2 5 8 6 4 1 7 9 3 1 3 5 6 4 3 4 6 6 6 4 6

BEROEP rentenier medecin particulier rentenier rentenier militair rentenier rentenier rentenier rentenier geestelijke rentenier rentenier rentenier particulier rentenier rentenier maitre ouvrier militair rentenier militair rentenier rentenier rentenier rentenier geestelijke rentenier rentenier rentenier geestelijke rentenier geestelijke geestelijke geestelijke particulier rentenier particulier rentenier rentenier proprietaire particulier rentenier militair rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier varia rentenier particulier rentenier particulier rentenier rentenier militair rentenier varia particulier rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier bibliotecaire rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier particulier varia rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier banquier particulier militair rentenier rentenier rentenier rentenier particulier rentenier rentenier militair militair rentenier cocher negociant rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier rentenier lerares particulier

Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220.

109

Bijlage 12 Beroep gezinshoofden Engelsen op basis van mutaties 1851 % BANK GEESTELIJKE INTELLECTUEEL MILITAIR PENSIOEN RENTENIER ZELFSTANDIGE Totaal aantal mutaties Engelsen:

TOTAAL AANTAL 2% 1 2% 1 5% 3 12% 7 2% 1 75% 43 2% 1 57

MAN 1 1 3 7 1 24 0 37

VROUW 3% 3% 8% 19% 3% 65% 0%

0 0 0 0 0 19 1

0% 0% 0% 0% 0% 95% 5%

20

Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 220.

110

Bijlage 13 Vreemdelingenmutaties 1834 - 1835 jaar

M/V 1834 1834 1834 1834 1834 1834

leeftijd beroep beroepcat M 33 ambtenaar M 34 eigenaar pol. vluchteling M 24 militair officier pol. vluchteling M 30 militair chef d'escadron pol. vluchteling M 31 militair luitenant pol. vluchteling M 55 militair colonel pol. vluchteling 34 militair

AFKOMST stad land FR IT POL IT POL IT

1834 1834 1834 1834 1834

M 0

pol. vluchteling Amsterdam NL

1834

M

pol. vluchteling

POL

1835 1835 1835 1835 1835 1835 1835 1835 1835 1835 1835 1835 1835

M M 0 0 0

pol. vluchteling pol. vluchteling

POL

Fam gedrag goed goed goed 1 goed goed goed goed

observaties inkomen lijkt voldoende ontvangt 45 frank van overheid + hulp van familie ontvangt 45 frank van overheid, geen andere inkomsten ontvangt 45 frank van overheid, geen andere inkomsten ontvangt 45 frank van overheid, geen andere inkomsten ontvangt 45 frank van overheid, geen andere inkomsten luitenant in Portugees regiment, middelen ongekend, deserteur Hollandais in légion étrangère geen rapport voor september 1834

0 0 uit Nieuwpoort naar militair hospitaal te Brugge, aanvraag voor nieuwe verblijfplaats te Brugge pasport met valse naam, na ondervraging in vrijheid gesteld, mag stad niet verlaten, mogelijks verdwenen naar Gent idem, in Leuven geplaatst door minister van oorlog

geen rapport voor mei 1835 0 M 0 0 0 0 0

39 geestelijke

geestelijke

Tilburg NL

Bron: Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 10-31 Politievaria, Fiche 554.

111

Bijlage 14 TABEL VREEMDELINGENMUTATIES 1848 - 1852 : Selectie Politieke Vluchtelingen Wie vreemd vreemd vreemd vreemd vreemd vreemd vreemd vreemd vreemd vreemd vreemd vreemd

vertrek maand jaar juni juni juni juni juni juni juni sept okt dec dec dec

M/V 1852 m 1852 m 1852 m 1852 m 1852 m 1852 m 1852 m 1852 m 1852 m 1852 m 1852 m 1852 m

vertrekbestemming leeftijdberoep stad land RefugiéNaam politique 30 substituut van de londen procureur van de Republiek 1 Jean Ansas 43 medecin londen 1 Louis Gornet (jeune) 54 proprietaire londen 1 Jean Gornet (aîné) 56 proprietaire londen 1 Antoine Valriviere 38 veterinaire londen 1 Jean Pergougnoux 26 advocat londen 1 Pierre Flamens 36 proprietaire londen 1 Julien Bailly 33 refugié politique engeland 1 Jacques Mancel 30 proprietaire engeland 1 Joseph-Auguste Perrein 42 refugié politique brussel 1 Pierre St Ferriol Martinon 56 refugié politique brussel 1 Antoine valriviere 45 refugié politique amsterdam 1 Charles Lagrange

Bron:Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie, Reeks 8-18 Periodieke Rapporten, Fiche 218 & 220 & 221.

112

Bijlage 15

BEDELAARSDEPOT 1841: Tabel 1 : Aandeel veroordeelden en vrijwillige opnames in het bedelaarsdepot te Brugge in 1841 VEROORDEELDEN VRIJWILLIG TOTAAL PASSAGE

TOTAAL 144 658 802

TOTAAL % 18% 82% 100%

MAN 107 389 496

MAN % 74% 59% 62%

VROUW VROUW % 27 19% 140 21% 167 21%

KIND 10 129 139

KIND % 7% 20% 17%

Tabel 2 : Tewerkstelking in het bedelaarsdepot te Brugge in 1841 BEDELAARS 1841 GESCHIKT ONGESCHIKT TOTALE BEVOLKING GESCHIKTEN 1841 HUISDIENST ATELIER

BEVOLKING 393 82 475 BEVOLKING 41 352

TOTAAL % 83% 17% 100% TOTAAL % 9% 74%

MAN 275

MAN % 70%

VROUW VROUW % 98 25%

KIND 20

KIND % 5%

MAN 14 261

MAN % 34% 74%

VROUW VROUW % 27 66% 71 20%

KIND 0 20

KIND % 0% 6%

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen

113

Bijlage 16 Naturalisaties 1850 - 1860 JAAR 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860

LUXEMBURGERS OF LIMBURGERS (wet 4/6/39)

TOTAAL NATURALISATIES 2 7 2 1 1 2 5 2 5 3 1

KINDEREN VAN KINDEREN VAN BELGEN KINDEREN VAN VREEMDE OUDERS IN GEBOREN IN HET GENATURALISEERDEN BELGIE GEBOREN BUITENLAND (art 9 of (art 4 wet 27/9/1835) (art 4 of 9 Code Civil) 10 Code Civil) 0 2 1 2 2 2 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 2 1 1 1

ORDINAIRE NATURALISATIE (wet 17/9/53)

2 2 1

Bron: Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen 1851 -1861

114

Bijlage 17 Stadssecties te Brugge 1830-1860

Bron : Ornelis (V.). Brugge: huwelijk en migratie in de stad in de eerste helft van de 19de eeuw. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1997, p.43 (promotor: C. Vandenbroecke).

115

Bijlage 18

Bron : “Hotelfiches ‘avant la lettre’ in het 19de-eeuwse Brugge”, in : Archiefleven, jaargang20, nr.2, p.7.

116

BIBLIOGRAFIE Bronnen Brugge, Stadsarchief, Bevolking, Reeks 11, Vreemdelingen 1838-1904: Fiche 482: 1836-1846 Fiche 484: 1838-1840 Fiche 485: 1841-1842 Fiche 486: 1832-1857 Fiche 488: 1842-1848 Fiche 500: 1852-1858

Brugge, Stadsarchief, Openbare Veiligheid / Politie: Reeks 10-31, Politievaria 1816-1880: Fiche 548: 1825-1826 Fiche 552: 1831 Fiche 553: 1832-1834 Fiche 554: 1834-1835 Fiche 555: 1836 Fiche 556: 1837-1838 Fiche 564: 1848-1850 Fiche 566: 1843-1857 Reeks 8-18, Periodieke Rapporten 1848-1861: Fiche 218: 1846-1849 Fiche 220: 1850-1851 Fiche 221: 1850-1854 Fiche 222: 1852-1857 Fiche 223: 1853 Reeks 6-14, werkboekjes 1860-1883

117

Brugge, Stadsarchief, Openbare Weldadigheid: Reeks 10, Varia - Behoeftige reizigers 1800-1904: Fiche 728: 1834-1850 Steun aan behoeftigen: Fiche K1XLI6, IIa250: domicile de secours 1843-1867

Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Notulen van de gemeenteraad, 1836-1861. Brugge, Stadsarchief, Leeszaal, Gemeentebladen van Brugge, Gemeentelijke jaarverslagen, 1836-1861.

Literatuur Al-Ali (N.) & Koser (K.) (eds.). New approaches to migration? Transnational communities and the transformation of home. Londen: Routledge, 2002, XV, 246p. Anderson ( B.) & Ruhs( M.), “Guest editorial. Researching illegality and labour migration”, in: Population, space and place, 2010, nr. 16, pp. 175-179. Art (J.) & Vanhautte (E.) (red.). Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en de 20ste eeuw. Gent, 2003, 416p. Baldwin-Edwards (M.), “Towards a theory of illegal migration; historical and structural components”, in: Third World Quarterly, 2008, volume 29, nr.7, pp. 1449-1459. Bauböck (R.). Migration and citizenship, legal status, rights and political participation.. Amsterdam, University Press, 2006, 128p. Bommes

(M.) & Sciortino (G.) (eds.). Foggy Social Structures: Irregular Migration,

European Labour Markets and the Welfare State. Amsterdam, University Press, 2011, 236p. Caestecker (F.). Alien Policy in Belgium, 1840-1940. The creation of guest workers, refugees and illegal aliens. New York - Oxford, 2000, 324p. Caestecker (F.), “Het Belgische management van immigratie: veranderende doelstellingen, resultaten en statistische presentaties (1840-2000)”, in: Eggerickx (T.) & Sanderson (J.-P.), 118

Histoire de la population de la Belgique et de ses territoires, Louvain-la-Neuve, 2010c, pp.365-393. Caestecker (F.), “Migratiecontrole in Europa gedurende de 19de eeuw”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, pp.241-255. Caestecker (F.), “In het Kielzog van de Natiestaat. De politiek van nationaliteitsverwerving, toekenning en verlies in België, 1830-1909”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXVIII, 34, 1997, pp.323-349. Caestecker (F.), “Vluchtelingen en de transformatie van het vreemdelingenbeleid in België (1860-1914)”, In: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XL, 2010,3, pp. 379411. Caestecker (F.). En Adriaens (W.), “Vluchtelingenbeleid in de 19de en 20ste eeuw, een terugblik”, In: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XL, 2010,3, pp. 299-341. Caestecker (F.) & Luyckx (L.), “Het individuele vreemdelingendossier: een unieke bron over migratie en migranten?, in: Tallier A. (red.). Grensgevallen. De vreemdelingenadministratie in België. Akten van de studiedag gehouden op 26 maart2009. Brussel, Algemeen Rijksarchief, pp.15-28. Caestecker (F.) & Strubbe (F.) & Tallier (P.A.). Zoekwijzer: De individuele vreemdelingendossiers afkomstig van de Openbare Veiligheid (Vreemdelingenpolitie) 18351943. Brussel, Algemeen Rijksarchief en rijksarchief in de provinciën, 20p. Casteleyn (J.). Vreemdelingenbeleid en politieke migratie in België 1848-1851. Leuven (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Katholieke Universiteit Leuven), 2002, (promotor: I. Goddeeris). Castles (S.), “The Factors That Make and Unmake Migration Policies. Conceptual and Methodological Developments in the Study of International Migration”, in: International Migration Review, , New York, Vol. 38, No. 3, (Fall, 2004), pp. 852-884. Clavin (P.), “Time, manner, place: Writing modern European history in global, transnational and international contexts”, in: European History Quarterly, 2010, nr 40, pp.624-640. 119

Conrad (C.), “Social policy history after the transnational turn”, in: Kettunen, P. and Petersen,K. (eds.). Beyond Welfare State Models. Transnational Historical Perspectives on Social Policy. Cheltenham-Northampton, Egward Elgar, 2011, pp. 218-240. De Bock (J.), “De vreemdelingenwet van 28 maart 1952 - L’étranger doit être parfait”, in : Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXVIII, 2008, 1-2, pp. 159-200. Dedecker (R.) & Slimane (L.). L’immigration clandestine. Base de données bibliographiques annotées. Sybidi Document VI,

Academia Edition et Diffusion, Université

Libre de

Bruxelles,1992. De Genova (N.P.), “Migrant ‘illegality’ and deportability in everyday life”, in: Annual Reviews of Anthropology, 2002, nr.31, pp. 419-447. De Maesschalck (E.). 150 jaar Belgen. Brussel, Cultura, 1980, 320p. De Meester (S.). De ‘Armste stad van België’ tijdens de crisisjaren. Onderzoek naar de conjunctuurgevoeligheid van de diefstallen te Brugge 1841-1851. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2003, 214p. (promotor: E. Vanhaute). Deneweth (H.),” Migratie, armenzorg en arbeidsmartkregulering. Brugge in zestiende eeuw”, in: Margo De Koster e.a. (eds.), Werken aan de stad. Stedelijke actoren en structuren in de Zuidelijke Nederlanden 1500-100. Liber Alumnorum Catharina Lis en Hugo Soly, Brussel, Academic & Scientific Publishers, 2011, pp. 103-118. De Smet (J.), “De weerslag van de Franse Omwenteling van 1848 in West-Vlaanderen”, in : Handelingen van het Genootschap “Société d’Emulation te Brugge, LXXXIX, 1952, pp. 2438. De Wever (B.) & Deneckere (G.). De geschiedenis van België. Gent, Academia Press, 2010, 157p. Dickx (J.). Kinderen van de rekening: de zorg voor wezen, verlaten kinderen en vondelingen in Brugge (1796-1925). Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2002, (promotor: G. Deneckere).

120

Dooms (E.). Internationale migratie van prostituees, het abolitionisme en het vreemdelingenbeleid:

de

Belgische

case

(1830-1914).

Gent

(onuitgegeven

licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2005, 161p. (promotor: F. Caestecker). Entzinger (H.) & Fermin (A.) & Schoor ( J.). “Feasibility Study Eurolinks”. Amsterdam, University Press, Working Papers, 2008, serie 23, 75p. Feys (T.) “Radeloosheid in crisistijd: pogingen van de Belgische autoriteiten om een deel van de arme bevolking naar de Verenigde Staten te sturen 1847-1856”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXXIV, 2004, pp. 195-230. Gillen (J.). Inventaire des sources pour une histoire de l’immigration: archives communales. Brussel, 2004. Goddeeris (I.), “Van favoritisme naar legaliteit. De Belgische tolerantiedrempel voor politieke activiteiten van ballingen, 1830-1914”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XL, 2010,3, pp. 341-379. Goddeeris (I.), “Het vestigingsgedrag van romantische ballingen. Poolse vluchtelingen binnen de Brusselse migrantenprofielen in het midden van de 19de eeuw”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XL, 2010,3, pp. 287-306. Green (N.L.), “The Politics of Exit: Reversing the Immigration Paradigm”, in: The Journal of Modern History, University of Chicago Press, Vol. 77, No. 2 (June 2005), pp. 263-289.

King (R.) & Thomson (M.) & Fielding (T.) & Warnes(T.). “Gender, age and generations. State of the art report Cluster C8”. Sussex, University of Sussex, Centre for migration and population studies, 2004, 77p. Kraler (A.) “Regularisatie: A misguided option or part and pacel of a comprehensive policy response to irregular migration”. Amsterdam, University Press, Working Papers, 2009, serie 24, 39p. Luibhéid (E.), “Sexuality, migration, and the shifting line between legal and illegal status”, in: A journal of lesbian and gay studies, 2008, Volume 14, nr. 2-3, pp. 289-315.

121

Luibhéid (E.), “Nationalist heterosexuality, migrant (il)legality, and Irish citizenship law: queering the connections”, in: The South Atlantic Quarterly, 2011, volume 110, nr.1, pp. 179-204. Maes

(J.)

Antibonapartisten

in

België,

1851-1859.

Leuven

(onuitgegeven

licentiaatsverhandeling Katholieke Universiteit Leuven), 2003, (promotor: I. Goddeeris). Mahiau (R.). De genderdimensie in het Belgische en Europese asiel –en migratiebeleid. Brussel, Instituut voor de gelijkheid van mannen en vrouwen, 2010, 152p. Morelli (A.). (Red). Geschiedenis van het eigen volk. De vreemdeling in België van de prehistorie tot nu. Leuven, 1993, 340p. Morelli (A.), “Recent onderzoek naar de geschiedenis van de immigranten in België”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XL, 2010,3, pp. 284-286. Oris (M.), “Informatique et analyse des migrations belges au XIXe siècle”, in : Revue Informatique et Statistique dans les Sciences Humains, 1992, pp. 163-203. Ornelis (V.). Brugge: huwelijk en migratie in de stad in de eerste helft van de 19de eeuw. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1997, 228p. (promotor: C. Vandenbroecke). Pasleau(S.),” Les migrations internes en Belgique. Ruptures et continuités du 18e au 20e siècle”, in : Internal and Medium-Distance Migrations in Europe, 1500-1900. First European Conference of the ICHD (Santiago de Compostela, 1993), 1994, pp.179-203. Penninx (R.) & Berger (M.) (eds.). “The dynamics of international migration and settlement in Europe. A State of the Art”. Amsterdam, University Press, 2006, 318p. Penninx (R.) & Selier (F.), “Theorievorming over internationale migratie : een historisch overzicht en een stand van zaken”, in: Migrantenstudies, XXIV, 1992, no.4, pp. 4-20. Portes (A.). “Towards structural analysis of illegal immigration”, in: International Migration Review, XII, 44,1978, pp. 469-484.

122

Schepens (L.). Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, Provinciebestuur WestVlaanderen, 1973, 292p. Schrover

(M.), “Verschillen die verschil maken”, in: Tijdschrift voor sociale en

economische geschiedenis, 5, 2008, nr.1, pp. 3-22. Schrover (M.) & Van Der Leun (J.) & Lucassen (L.) & Quinspel (C.)(eds). Illegal migration and gender in a global and historical perspective. Amsterdam University Press, 2008, 189p. Schrover (M.) & Van der Leun (L.) & Lucassen (L.) & Quispel (C.), “Illegale migratie vanuit een genderperspectief”, in: Kritiek – Jaarboek voor socialistische discussie en analyse, 2009, pp. 3-32. Thoen (E.), “Verhuizen naar Brugge in de late middeleeuwen. De rol van immigratie van de poorters in de aanpassing van de stad aan de wijzigenden ekonomische omstandigheden (14de – 16de eeuw)”, in: Soly (H.) en Vermeir (R.) (eds.), Beleid en bestuur in de oude Nederlanden: liber amicorum Prof.dr.M.Baelde, Gent, 1993, pp 329-349. Van Den Eeckhout (P.) & Vanthemsche (G.) (eds.). Bronnen voor de studie van het hedendaagse België, 19e – 21e eeuw. Brussel, 2009, 1629p. Vandersteene (L.), “Met gemengde gevoelens. De houding tegenover politieke vluchtelingen vóór, tijdens en vlak na de Belgische revolutie. Portugese vluchtelingen in Brugge”, in: Art (J.) & François (L.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, Academia Press, 1999, pp. 829-852. Vandersteene (L.) & Scheppers (P.), “ Natievorming, nationalisme en vreemdelingen. Beeldvorming rond vreemdelingen en Belgen in de kamerdiscussies over de eerste Belgische vreemdelingenwet”, in: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XXV, 1994-1995, nos. 1-2, pp. 31-78. Van Eijl (C.), “Tracing back ‘illegal aliens’ in the Netherlands 1850-1940”, in: Marlou Schrover e.a; (eds.), Illegal migration and gender in a global and historical perspective, Amsterdam University Press, 2008, pp. 39-56.

123

Vanneste (L.), “Historiek en demografie van de Belgische immigraties”, in Liber Amicorum Herman Van der Haeghen, 1994, pp. 51-61. Vanhoutryve (A.). Bibliografie van de geschiedenis van Brugge. Handzame, 1972 – 2004 , 11 delen. Vervaeck (S.). Gids voor de sociale geschiedenis. Bronnen voor de studie van immigratie en emigratie. Hedendaagse tijden. Deel I Archiefbronnen bewaard in het Algemeen Rijksarchief. Brussel, Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën (Overzichten en Gidsen, 26); 1996, 75p. Winter (A.), “Eigen armen eerst? Migranten en de toegang tot de armenzorg in Antwerpen, ca. 1840-1900, in: Margo De Koster e.a. (eds.), Werken aan de stad. Stedelijke actoren en structuren in de Zuidelijke Nederlanden, 1500-1900. Liber alumnorum Catharina Lis en Hugo Soly, Brussel, VUB Press, 2011, pp. 135-156. Zincone (G.) & Caponio (T.).

The multilevel governance of migration. Amsterdam,

University Press, Working Paper, 2005, 34p. Zoekwijzer: Archieven van gemeenten. Brussel, 2012, Algemeen Rijksarchief en rijksarchief in de provinciën, 24p. “De Engelse kolonie in Brugge in de 19de eeuw”, in : Biekorf, LXXXVIII, 1988, pp.150-166.

124

125