Faust in de literatuur Uta Schützendorf
• Inleiding • Oorsprong: de historische Johann Georg Faust • Legendevorming, literaire verwerking en veranderende waardering • Goethe: Faust. Eine Tragödie • Het Faust-motief in de 20e eeuw • Thomas Mann: Doktor Faustus
Overzicht
Rembrandt
Johann Georg Faust • 1480 Knittlingen (Baden-Württemberg) – 1541 Staufen (Breisgau) • In Zuid-Duitsland rondtrekkende Wunderheiler, alchemist, tovenaar, astroloog en waarzegger • Voornaam Georg of Jörg (Johann komt te veel voor) • Achternaam Faust • Latijn: Faustus = “de gelukkige” • Renaissance: vaak voorkomende geleerdennaam; geluk brengend en humanistisch gevormd • in Knittlingen reguliere achternaam Faust-Museum
De historische Faust
• Knittlingen: koopakte en bericht van een leraar • Berichten uit verschillende plaatsen in Zuid-Duitsland • Vooral clerus negatief: bedrieger en opschepper • Geheugen zou absoluut zijn, zou teksten van alle Griekse filosofen kennen en kunnen reproduceren • Zou de wonderdaden van Christus zelf net zo goed zo vaak en waar hij wil kunnen verrichten • Beste alchemist aller tijden • Kan alle wensen in vervulling brengen
Wat weten we?
Faust Archiv
Georg Faust sterft na explosie bij alchemistische experimenten in Gasthaus “Zum Löwen” en raakt afschuwelijk verminkt: grässlich deformierter Zustand Conclusie: De duivel hoogstpersoonlijk is zijn ziel komen halen!
Gruwelijke dood
Spoedig na overlijden al avontuurlijke berichten Bijvoorbeeld Johann Weyers in 1568 over arsenicumvergiftiging van kapelaan Johann Dorstenius in het Nederlandse Wijchen: Dorstenius was geïnteresseerd in magie en bezorgde wijn voor Faust. In ruil hiervoor beloofde deze een middel waardoor de kapelaan zich zonder mesjes zou kunnen scheren. Hij adviseerde arsenicum. Niet alleen de haren verdwenen, maar ook de huid…
Legendevorming
1587: Johann Spiess (drukker, uitgever) Historia von D. Johann Fausten “Volksbuch” = verzameling verhalen en anekdotes Negatief beeld van Faust: waarschuwing vanuit christelijk perspectief Zeer bekend, meerdere herdrukken, vertalingen naar Engels, Nederlands, Frans en Tsjechisch
1589: Christopher Marlowe The Tragical History of Life and Death of Doctor Faustus Toneelstuk met slecht einde Veranderde waardering: sympathie voor het verlangen naar kennis! Rondtrekkende toneelgroepen brengen het stuk o.a. naar Duitsland
Eerste literaire verwerkingen
Populaire cultuur Demonisch monster tot komisch figuur als Janklaassen (Kasperl, Hanswurst) Integratie van allerlei vanitas-motieven (geld uitlenen, prostitutie, muziek en dans, contract sluiten …) Verschillende vormen als circus, poppenspel, ballet, vuurwerk, pantomime …
Serieuze cultuur Verlichting: Faust als naar kennis strevende renaissance-mens (o.a. Lessing) Sturm und Drang: verlangen naar intellectueel en zinnelijk avontuurlijk leven in een starre en van natuur vervreemde samenleving (o.a. Lenz) Georg Friedrich Kersting
Veranderende waardering
Faust van Goethe
Goethe was 60 jaar bezig met de Faust-stof •
1772-1831 Urfaust / Faust. Ein Fragment / Faust I / Faust II
Faust. Der Tragödie erster Teil • meestgespeelde Duitse toneelstuk • belangrijkste Faust-bewerking in de literatuur • positieve waardering, in ieder geval begrip voor Faust Faust: moderne intellectueel en humanist die streeft naar kennis en ervaringsrijkdom. dass ich erkenne, was die Welt / im Innersten zusammenhält
Tragisch lot van de wetenschapper: kan die kennis niet uit eigen kracht bereiken. Dus: pakt met de duivel door Fausts streven begrijpelijk.
Johann Wolfgang Goethe
Verbinding geleerden-tragedie en Gretchen-tragedie • Proloog in de hemel: weddenschap God + duivel • Faust gedeprimeerd, wil zelfmoord plegen Da steh ich nun ich armer Tor / und bin so klug als wie zuvor
• als wetenschapper niet in staat om de belangrijkste vraag naar oorsprong en zin van het leven te beantwoorden Grau, teurer Freund, ist alle Theorie
• als mens niet in staat om in volle teugen van het leven te genieten
• Mephisto belooft vervulling in ruil voor Faust’s ziel Das also war des Pudels Kern! Ich bin der Geist der stets verneint… … ein Teil von jener Kraft die stets das Böse will und stets das Gute schafft
• Avonturen met studenten, drank, verjongingskuur enz.
Faust I: Geleerden-tragedie
• Faust wordt verliefd op de jonge naïeve Gretchen “Mein schönes Fräulein, darf ich wagen, Meinen Arm und Geleit Ihr anzutragen?” – “Bin weder Fräulein, weder schön, Kann ungeleit nach Hause gehn.”
• Mephisto maakt ontmoeting mogelijk: 2 slachtoffers • “Gretchen-vraag”: “Nun sag, wie hast du’s mit der Religion?” “… Gefühl ist alles; / Name ist Schall und Rauch …”
• Gretchen raakt zwanger en vermoordt uit vertwijfeling haar kind • Faust wil Gretchen uit de gevangenis halen • Gretchen wil niet, legt haar lot in Gods handen en wordt verlost Gounods opera werd in Duitstalige gebieden uit eerbied voor Goethe “Margarethe” genoemd!
Faust I: Gretchen-tragedie
• Voortzetting en afronding geleerden-tragedie • Meer een cultuurkritisch essay dan een echt toneelstuk: vereist veel kennis, veel verschillende thema’s, “inkommensurabel” panopticum • Faust ontwikkelt zich tot sociaal handelende ondernemer, faalt hierin, maar overstijgt uiteindelijk zichzelf in een politiek visioen van een vrije wereldorde.
• 1e akte: schept als kunstenaar toneelstuk dat echter niet op werkelijkheid geprojecteerd kan worden • 2e akte: Assistent Wagner schept kunstmatige mens Homunculus; reis in de tijd naar klassieke oudheid op zoek naar Helena • 3e akte: relatie met Helena staat voor verbinding klassieke oudheid en germaans-romantische middeleeuwen; zoon Euphorion • 4e akte: Faust wil in het hier en nu productief zijn en bewerkt land • 5e akte: Philemon en Baucis overlijden onbedoeld door Faust’s egoïsme; Faust wil zich van nu af aan inzetten voor de armen
Faust II
Wer immer strebend sich bemüht, den können wir erlösen Omdat hij moeite deed? Zoals in de proloog in de hemel door God voorspeld blijft Faust zich bewust van het rechte pad?
• • • • • • •
Idealistisch: de weg naar een betere maatschappij via de kunst Ideale maatschappij = geordend mechanisme, vrij van willekeur en geweld Harmonie tussen ratio en emotie, natuur en maatschappij Ethisch handelen overwint conflicten Vrije ontwikkeling van talenten Esthetiek van de klassieke oudheid: het ware, goede en schone Gecomprimeerde inhoud, gestileerde taal, volmaakte vorm
Faust – klassisch
19e eeuw: bron Goethe • Literatuur: Heinrich Heine, Theodor Storm, Oskar Wilde • Muziek, opera en ballet: Beethoven, Spohr, Liszt, Schuhmann, Berlioz, en Gounod …
20e eeuw: verandering in waardering • Teloorgang burgerlijke maatschappij • Ervaring van de wereldoorlogen • Technologische ontwikkelingen
Faust-motief krijgt (weer) negatieve lading Het “Faustische” als iets typisch Duits: Oswald Spengler • Programmaboek: zie stuk van Carl Gustav Jung
Oriëntatie niet meer aan Goethe maar aan “Historia”
e e Faust-motief in 19 en 20 eeuw
Heinrich Mann: Professor Unrat (1905) Klaus Mann: Mephisto. Roman einer Karriere (1936) Thomas Mann: Doktor Faustus (1947)
3x Faust bij de Mann’s
Heinrich Mann Professor Unrat (1905) Prof. Raat eist tiranniek en aanmatigend de naleving van de heersende normen en waarden. Uiteindelijk valt hij voor een prostitué en tekent daarmee voor zijn ondergang.
Film Der Blaue Engel met Marlène Dietrich als Lola Film Lola door Fassbinder over corruptie in 50er jaren
Heinrich Mann
Klaus Mann Mephisto. Roman einer Karriere (1936) Succesvol acteur Hendrik Höfgens, oorspronkelijk maatschappijkritisch, voegt zich naar het Nazi-regime om zijn carrière veilig te stellen en intendant in Berlijn te worden. Zijn meest succesvolle rol: Mephistopheles in Goethes Faust!
Film Mephisto van István Szabó Met Klaus Maria Brandauer
Klaus Mann
• • • •
Verschenen 1936 bij Querido in Amsterdam Na het einde van WOII in West-Duitsland verboden 1956 bij Aufbau-Verlag in Oost-Berlijn uitgegeven Pas 1981 eerste uitgave in BRD
Waarom dit alles? • Sleutelroman over Gustav Gründgens? • Gustav Gründgens = • DE grote Mephisto vertolker, later regisseur en intendant • Ex-zwager van Klaus Mann
Mephisto
Thomas Mann Doktor Faustus. Das Leben des deutschen Tonsetzers Adrian Leverkühn erzählt von seinem Freunde (1947) Gebaseerd op het leven van Nietzsche Muzikale ontwikkeling van Schönberg van laatromantiek naar 12-toons-techniek Verweving levensverhaal met de geschiedenis van Duitsland die leidt tot Hitler en de catastrofe van dictatuur, holocaust en de 2e wereldoorlog
Thomas Mann
Adrian Leverkühn (let op naam!) is musicus! TM: Romantiek is Duitse culturele Gouden Eeuw Belangrijkste inspiratiebronnen: Schopenhauer, Nietzsche en Wagner Hij wil inspiratie om grenzen van laatromantiek te doorbreken. Pakt met de duivel door relatie met prostitué (syfilis-infectie – Nietzsche). Prijs: Hij mag niet liefhebben; zijn liefde is dodelijk. Dubbele verweving met Duitse geschiedenis: • Cultuur- en muziekhistorisch tot in middeleeuwen (o.a. Luther) • Vriend Serenus Zeitblom begint (net als TM) 1943 te schrijven en becommentarieert actualiteit
1945: Duitsland wordt door de duivel gehaald!
Doktor Faustus
Leverkühn = Duitsland?!? Verwijt van rechts en links: Demonisering Duitse cultuur en nieuwe mythe (noodlot) TM : “Ein-Deutschland-Theorie” > collectieve schuld Lezers zeer geraakt, vlak na einde oorlog, TM publiek figuur Cultuurpsychologische interpretatie > Deutscher Sonderweg Geschiedenis van “Innerlichkeit” en afkeer van politiek Luther en protestantisme / Geen geslaagde revoluties / Kultur – Zivilisation TM bekende zich zelf pas na 1e wereldoorlog tot republiek Kritiek aan Duitse cultuurgeschiedenis = ook zelfkritiek
Controversieel
Er bestaat … nur ein Deutschland, nicht zwei, nicht ein gutes und ein böses, und Hitler, in all seiner Elendigkeit, ist kein Zufall: nie wäre er möglich gewesen ohne psychologische Vorbedingungen, die tiefer zu suchen sind, als in Inflation, Arbeitslosigkeit, kapitalistischer Spekulation und politischer Intrige.
De Faust-figuur, de duivel en de duivelspact zijn … … etwas dem deutschen Wesen sehr Naheliegendes. Soll Faust der Repräsentant der deutschen Seele sein, so müsste er musikalisch sein; denn abstrakt und mythisch, das heißt musikalisch, ist das Verhältnis der Deutschen zur Welt, - das Verhältnis eines dämonisch angehauchten Professors, ungeschickt und dabei von dem hochmütigen Bewusstsein bestimmt, der Welt an ‘Tiefe’ überlegen zu sein.
TM legt uit …
Serenus Zeitblom … • Ik-figuur, vriend en biograaf • Leraar klassieke talen èn schrijver (kunstenaar!) • Wat we over AL te weten krijgen is bepaald door de keuzes en de duidingen van SZ … maakt net als TM en AL deel uit van de Duitse romantische cultuur • > Allen schuldig aan de pervertering van het goede van de Duitse cultuur in het slechte, het barbaarse van het Nazisme • Omdat het barbaarse al in de Duitse cultuur besloten ligt, kan deze zich niet zelf hieruit redden • > SZ en TM hopen op bevrijding door geallieerden • SZ denkt voorzichtig aan publicatie biografie in Amerika = redding stuk Duitse cultuur / net als roman DF van TM
TM / DF = AL + SZ
Faust-Kantate: AL’s laatste compositie voor diens ineenstorting SZ duidt deze als “Lied an die Trauer”, als omkering van de 9e symfonie van Beethoven … Umkehrung der Versuchungsidee, dergestalt, dass Faust den Gedanken der Rettung als Versuchung zurückweist, – nicht nur aus formeller Treue zum Pakt und weil es “zu spät” ist, sondern weil er die Positivität der Welt, zu der man ihn retten möchte, die Lüge ihrer Gottseligkeit, von ganzer Seele verachtet.
Faust-Kantate
Slotgebed SZ Heute stürzt Deutschland, von Dämonen umschlungen, über einem Auge die Hand und mit dem anderen ins Grauen starrend, hinab von Verzweiflung zu Verzweiflung. Wann wird des Schlundes Grund erreicht? Wann wird aus letzter Hoffnungslosigkeit, ein Wunder, das über den Glauben geht, das Licht der Hoffnung tragen? Ein einsamer Mann faltet seine Hände und spricht: Gott sei eurer armen Seele gnädig, mein Freund, mein Vaterland.
SZ bid alleen voor AL en Duitsland, niet voor zichzelf = offer? Dubbele negatie: hoop aan gene zijde van de hopeloosheid Wat blijft zijn de compositie (AL), de biografie (SZ) en de roman (TM)
Genade en hoop?
Einde Hartelijk dank voor uw aandacht. Heeft u nog vragen?
