Literatuur in de middeleeuwen
naam:……………………… klas:……………………….. reader letterkunde periode B, ‟10/‟11
1
Inhoudsopgave
1. Inleiding
3
2. De middeleeuwen in 7 onderwerpen
6
3. De goddelijke komedie van Dante
12
4. Koning Artur
18
5. Het Boerdespel
25
2
1. Inleiding Deze periode gaan we aan de slag met literatuur in de middeleeuwen. We gaan fragmenten lezen van verschillende werken uit die periode. Daarbij horen steeds opdrachten. De theorie en opdrachten uit deze reader moeten geleerd worden voor de toets. Daarnaast gaan we ook een middeleeuws werk in zijn geheel lezen. Hiervoor gebruiken we de Tekst in Context-reeks. Dit zijn boekjes die een Middelnederlands werk bevatten met daarbij extra uitleg en opdrachten. Dit middeleeuws werk komt op je boekenlijst te staan. We lezen het verhaal klassikaal en de docent zal opgeven welke opdrachten moeten worden gemaakt. Let op: de opdrachten uit het boekje moeten in de les gemaakt worden. De middeleeuwen De naam middeleeuwen is door geleerden uit de zeventiende eeuw bedacht. Die geleerden waren van mening dat de beschaving in de oudheid, ten tijde van de Grieken en Romeinen, haar top had bereikt. Pas sinds de renaissance, rond 1500, was de beschaving, dankzij het opnieuw ontdekken van de antieke cultuur, weer tot grote hoogte geklommen. Tussen die twee toppen, 500 en 1500, lag volgens de geleerden een diep dal, een duistere periode van verval, onwetendheid en barbaarsheid. Deze duistere middentijd werd de middeleeuwen genoemd. Gelukkig is die negatieve visie verleden tijd - al klinkt er nog iets van door in bijvoorbeeld de uitdrukking „middeleeuwse toestanden‟. Toch heeft onze maatschappij heel wat aan de middeleeuwen te danken. Onze staatsvorm bijvoorbeeld, de parlementaire democratie, heeft haar wortels in de middeleeuwen. En ons economisch stelsel zou niet kunnen functioneren zonder de tussenkomst van banken - een middeleeuwse uitvinding. Verder woont een groot deel van de bevolking van Europa in steden; deze verstedelijking is in de middeleeuwen begonnen. Ook op technologisch gebied zijn er in de middeleeuwen grote stappen gezet: de windmolen, het mechanisch uurwerk en de bril zijn in de dertiende eeuw uitgevonden. En dat wij tot slot een taal schrijven die we allemaal begrijpen, is ook voor een groot deel aan onze voorvaders te danken. In de middeleeuwen maakte de mondelinge cultuur namelijk plaats voor een schriftcultuur zoals wij die nu kennen. Taal In de middeleeuwen sprak men nog geen Algemeen Beschaafd Nederlands (ABN). Sterker nog, er was helemaal geen eenheidstaal. Elke schrijver schreef in zijn eigen dialect: Vlaams, Brabants, Hollands, etc. Voor al die verschillende dialecten die in de Nederlanden werden gesproken, gebruikten de middeleeuwers de term Diets (van diet = volk). Later hebben wetenschappers voor dat Diets de benaming Middelnederlands bedacht.
3
Luister nu aandachtig naar de uitleg en kijk goed naar de powerpointpresentatie. Opdracht 1 Wat betekent de term „middeleeuwen‟ en wanneer was deze periode? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. Omschrijf de standentheorie …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. Omschrijf het feodale stelsel …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. Omschrijf theocentrisme …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. De drie middeleeuwse literaire genres zijn …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
4
Omschrijf de voorleescultuur …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
5
2. De middeleeuwen in zeven onderwerpen Voor dit hoofdstuk heb je een computer met internetverbinding nodig. Ga naar de site www.literatuurgeschiednis.nl. Je ziet dat de startpagina onderverdeeld is in vijf kolommen. We gaan ons bezighouden met de linkerkolom, over de middeleeuwen. 1. De Nederlanden in kaart Ga naar: `De Nederlanden in kaart`. Bekijk de kaart en zie hoe het Nederland van nu verschilt van De Nederlanden uit de middeleeuwen. Klik de gewesten aan en lees de geschiedenis van dat stukje Nederland. Wat valt je op? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. 2. Een pennenproef als begin Ga naar het tabblad de “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan “Een pennenproef als begin”. Lees de pagina in zijn geheel. a. Wanneer begint de Nederlandse literatuur pas echt van belang te worden? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. b. Waarom? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. c. Noteer die “eerste zin van de Nederlandse literatuur”. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
6
d. Schrijf de vertaling op. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. Bekijk het filmpje op onderstaande website. http://www.entoen.nu/hebbanollavogala/beeld-en-geluid/canonclip-hebban-olla-vogala(voortgezet-onderwijs)#beeld e. Denk je dat wij onze taal over duizend jaar nog zouden herkennen? Wat zal het meest veranderen? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. f. Wat is een pennenproef? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. g. Waarom kun je niet zeggen dat “Hebban olla vogalas nestas..”de eerste Nederlandse literaire zin is? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
7
3. Hendrik van Veldeke Ga naar “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan "Hendrik van Veldeke". Lees de pagina in zijn geheel. a. Wanneer leefde Hendrik van Veldeke en wat is er bijzonder aan hem? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. Klik het door Frank Willaert voorgelezen fragment aan en luister naar de uitspraak en naar het ritme van het gedicht. b. Aan welke taal doet het je het meest denken? Waarom is dat niet gek? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. Klik “De Servaaslegende” (in de eerste alinea) aan c. Lees de bladzijde helemaal en vat het fragment uit dit verhaal in een paar zinnen samen. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. d. Wie heeft de belangrijkste rol in dit fragment? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. e. Waarom zou Van Veldeke dit zo gedaan hebben? …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
8
…………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. 4. Van den vos Reynaerde Ga naar “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan "Van den vos Reynaerde". Lees de pagina in zijn geheel. a. Wie schreef `Van den vos Reynaerde`? En wat schreef hij nog meer? Waar haalde hij zijn ideeën voor deze roman vandaan? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. b. Waarom wordt het een satirisch dierenverhaal genoemd? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. c. Hoe gebruiken wij Reynaert tegenwoordig nog in een spreekwoord/gezegde? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. d. Waar blijkt in het tekstfragment dat Reinaert een doortrapte schurk is? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
9
e. Welke twee tegenstrijdige gevoelens maakt Reinaert bij de lezer/luisteraar los? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. 5. Het boek als bibliotheek Ga naar “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan “Het boek als bibliotheek”. Lees de pagina in zijn geheel. a. Hoe ontstonden verzamelhandschriften? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. b. Waarom waren ze juist rond 1400 zo populair? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. c. Er is een grote kans dat de inhoud van de boekenkast bij je thuis een goede afspiegeling geeft van de interesses van jou en/of je huisgenoten. Probeer vanuit die gedachte te verklaren waarom geschiedkundigen erg geïnteresseerd zijn in de samenstelling van middeleeuwse verzamelhandschriften. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
10
6. Voorbeeldige levens Ga naar “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan „Voorbeeldige levens’. Lees de pagina in zijn geheel. Klik “Beatrijs” (onderaan) aan en lees ook die bladzijde goed door. Schrijf in het kort, in je eigen woorden, op waar het verhaal over gaat. Noteer daarna de wijze les die de middeleeuwer uit het betreffende verhaal te leren had. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. 7. Rederijkerij Ga naar “middeleeuwen in 20 hoofdstukken” en dan „Rederijkerij’. Lees de pagina in zijn geheel. a. In welke periode was er sprake van Rederijkerskamers? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. b. Welke rol speelden rederijkers bij officiële gelegenheden in de stad? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. c. Waarom en hoe probeerden steden rederijkers aan zich te binden? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
11
3. De goddelijke komedie van Dante Wie was Dante? Dante Alighieri was de schrijver van een van de belangrijkste werken van de middeleeuwen: de Divina Commedia, oftewel de Goddelijke Komedie. Dante werd in 1265 geboren in Florence, Italië. Daar woonde hij tot hij in 1302 voor de rest van zijn leven verbannen werd. Hij is gestorven in 1321. Dante was naast schrijver ook politicus en hij werd verbannen omdat hij het niet eens was met de politieke situatie in die tijd. Italië was toen nog geen eenheid: er waren verschillende steden met verschillende regerende partijen, die vaak ook nog eens ruzie met elkaar hadden. De Divina Commedia, een werk dat bestaat uit drie boeken, heeft hij geschreven tijdens zijn verbanning. Hij is zowel de schrijver van dit boek als de hoofdpersoon. Context: Dante en de middeleeuwen Een „commedia‟ is een term voor een verhaal dat treurig begint, maar een goede afloop heeft. Hier betekent „komedie‟ dus niet dat het werk grappig is. Dante begint zijn reis door het hiernamaals in de hel, maar hij eindigt in de hemel. Daar vindt hij ook het meisje terug op wie hij vroeger verliefd was: Beatrice. Eén van de redenen dat de Goddelijke Komedie zo‟n groot succes werd, is dat het werk was geschreven in de volkstaal. In de middeleeuwen was er een verschil tussen de geschreven en de gesproken taal. Er waren niet zo veel mensen die konden lezen en schrijven en daarom waren er maar weinig mensen die teksten schreven. Deze teksten waren meestal geschreven in het Latijn, de taal van de kerk en wetenschap. De taal die gesproken werd, de volkstaal, was anders. Omdat Dante zijn Goddelijke Komedie in die volkstaal schreef, was het werk geschikt voor een groot publiek. Het werk was zo‟n succes dat er verschillende kopieën van werden gemaakt. Toen het boek uitkwam bestond de boekdrukkunst nog niet, dus moest het werk met de hand gekopieerd worden. Nu nog zijn er veel van die kopieën/handschriften bekend. Het werk is geschreven aan het einde van de middeleeuwen, in de eerste helft van de veertiende eeuw. Italië bevond zich toen in een overgangsfase van de middeleeuwen naar de renaissance. De renaissance begint in Italië en verspreidt zich later over de rest van Europa. Tijdens de renaissance hadden schrijvers veel aandacht voor boeken en onderwerpen uit de klassieke oudheid. Dit zie je ook al bij Dante. Veel personages in de Goddelijke Komedie komen uit de oudheid, zoals Vergilius. Vergilius is de schrijver van Aeneis, een verhaal over de stichting van Rome. In de Goddelijke Komedie is hij de gids van Dante en samen reizen ze door de hel en beklimmen ze de Louteringsberg. In het boek komen natuurlijk ook veel personages uit de middeleeuwen en uit het Florence van Dantes tijd voor. Het werk geeft een goed beeld van de middeleeuwen; van de theologie, de wetenschappen, filosofie, kunsten en politiek van die periode. Reis door het hiernamaals Zoals gezegd bestaat de Goddelijke Komedie uit drie boeken: Hel (Inferno), Louteringsberg (Purgatorio) en Hemel (Paradiso). Het is een dichtwerk, geschreven op rijm. We spreken hier van canti (zangen). Elk deel bestaat uit 33 canti en samen met de proloog zijn er dus precies 100 canti. Het getal 3 komt ook weer terug in het aantal regels per strofe; dit zijn er meestal 3. Dante heeft zijn werk de titel Mijn Komedie meegegeven. Later heeft een andere beroemde Italiaanse schrijver, Boccaccio, het werk de Goddelijke Komedie genoemd. Dante beschrijft een denkbeeldige reis die hij in het jaar 1300 gemaakt heeft door de drie rijken van het hiernamaals. Deze drie rijken zijn gebaseerd op het christelijke concept van het
12
leven na de dood: mensen die tijdens hun leven slecht waren gingen naar de hel en mensen die goed waren gingen naar de hemel. Tussen de hel en de hemel was nog een andere plek, de Louteringsberg, waar mensen heengingen die zondig waren geweest, maar spijt hadden van wat ze hadden gedaan. De Louteringsberg is dus te vergelijken met het Vagevuur. Op de Louteringsberg kregen ze een tijdelijke straf, waardoor ze boete konden doen voor hun zonden, om vervolgens door te kunnen gaan naar de hemel. Dante reisde eerst door de hel, samen met zijn gids Vergilius. Boven de poort van de hel staat de beroemde spreuk “Laat alle hoop varen, gij die hier binnen treedt.” In het wereldbeeld van Dante is de aarde het middelpunt van het universum (geocentrisch wereldbeeld). Binnen in de aarde is de hel, een soort trechter die uit negen kringen bestaat en uitmondt in de plek waar Lucifer vast zit in het ijs. Dit is dus het binnenste punt van de aarde, dat het verst verwijderd is van God. De hel zou zo gevormd zijn toen Lucifer, een opstandige engel, door God uit de hemel werd gegooid. In de negen kringen van de hel zitten verschillende zondaars. In de eerste vijf kringen, de bovenhel, zitten zondaars die zich schuldig hebben gemaakt aan incontinentia, het niet in bedwang kunnen houden van driften en lusten. In de benedenhel (vanaf de zesde kring), zitten de geweldplegers en bedriegers. Dante heeft veel van zijn politieke vijanden in de hel geplaatst. Wat opvallend is, is dat deze hel weinig te maken heeft met vuur. Weinig straffen in de hel hebben iets met vuur te maken en Lucifer zit opgesloten in het ijs. In het derde boek betreedt Dante de hemel. Hij doet dit samen met Beatrice. Hij heeft haar ontmoet toen hij negen jaar oud was en werd verliefd op haar. Zij is later echter met iemand anders getrouwd en gestorven toen Dante nog leefde. De hemel is een plaats van licht. Rondom de aarde draaien negen hemelsferen. Ook zijn er engelen te vinden in de hemel, en natuurlijk God. De Louteringsberg en de zeven zonden Voor deze les is het tweede boek het belangrijkst, de Louteringsberg. De Louteringsberg is een berg die omgeven is door water en bestaat uit zeven ommegangen. In Dantes wereldbeeld wordt maar één halfrond van de aarde bewoond. Het andere halfrond bestaat uit zee en hier bevindt zich de Louteringsberg. Op elke ommegang wordt één van de zeven zonden gestraft.
13
Afbeelding: Uit de Nederlandse vertaling van Van Dooren
1. Superbia: hoogmoed, trots. Mensen die willen uitblinken en daarbij andere mensen vernederen. 2. Invidia: jaloezie, afgunst. Invidere betekent zien, kijken naar. 3. Ira: toorn, wraak willen nemen, verblindende woede. 4. Acedia: luiheid. Mensen zijn te passief, ondernemen niets. Ook mentale traagheid, melancholie: je komt tot niets. 5. Avaritia: hebzucht, gierigheid, verspillen van geld. Te veel gericht zijn op aards bezit. 6: Gula: vraatzucht, gulzigheid. 7. Luxuria: lust, te veel toegeven aan de liefde.
14
Alle zonden hebben te maken met het te veel of te weinig op iets gericht zijn. Al deze zondaars konden geen maat houden. Op de Louteringsberg moeten de zielen voor een bepaalde periode een vervelende taak verrichten of in een bepaalde toestand verblijven om daarna naar de hemel te mogen. De Louteringsberg is dus te omschrijven als een plek waar mensen gezuiverd of gereinigd worden van hun zonden. In de Goddelijke Komedie worden mensen niet met een gevangenisstraf gestraft. Dante heeft voor iedereen een straf verzonnen die past bij de zonde die ze hebben begaan. We spreken hier van contrapasso‟s. We kunnen de contrapasso vergelijken met het het (bijbelse) principe van oog om oog, tand om tand. Dante past de contrapasso op twee manieren toe: - contrapasso bij contrast: de straf is een tegenhanger van de zonde. - contrapasso naar analogie: de straf is een wrede voortzetting van de zonde. Bij de zonde van invidia, jaloezie, past Dante een contrapasso bij contrast toe. Mensen die tijdens hun leven te jaloers zijn geweest op andere mensen, en dus te veel naar andere mensen hebben gekeken, moeten op de Louteringsberg rondlopen met ogen die zijn dichtgenaaid met ijzerdraad. Ze kunnen nu helemaal niets meer zien.
Invidia (Gustave Doré)
Een ander voorbeeld zijn de mensen die zich schuldig hebben gemaakt aan acedia, luiheid. Zij moeten de hele tijd rondjes rennen.
Acedia (15e eeuws handschrift) Een derde voorbeeld is de straf van zij die zich schuldig hebben gemaakt aan gula, gulzigheid. Op de Louteringsberg krijgen zij geen eten en drinken meer.
15
Bij de zonde avaritia, de hebzuchtige mensen en de verspillers, past Dante een contrapasso naar analogie toe. Deze mensen waren te veel gericht op aardse bezittingen en moeten nu op hun buik op de harde aarde liggen.
Avaritia (Gustave Doré) Een tweede voorbeeld van contrapasso naar analogie vinden we bij ira, verblindende woede. De zondaars lopen nu in een dikke rook, die symbool staat voor hun woede.
Ira (Gustave Doré)
Daarnaast zijn er nog de wellustigen (luxuria). Zij zitten gevangen in een muur van vuur.
Luxuria (William Blake)
16
Opdracht van de vier hoofdzonden Je weet nu hoe het hiernamaals is ingedeeld, hoe de Louteringsberg eruit ziet en welke zonden hier worden gestraft. Nu ga je zelf aan de slag met de vier hoofdzonden. Deze vier zonden zijn acedia (luiheid), avaritia (hebzucht), invidia (jaloezie) en ira (toorn, woede). Bij elke zonde horen twee krantenartikelen. De klas wordt in vier groepen verdeeld, elke groep krijgt twee artikelen. Bepaal met je groep bij elk artikel om welke zonde het gaat. Verzin vervolgens bij deze zonde een straf, zoals we die in de inleiding hebben gezien. Bij één artikel bedenk je een contrapasso naar analogie en bij het andere artikel een contrapasso bij contrast. Je krijgt hiervoor 15 minuten de tijd. Daarna worden de resultaten klassikaal gepresenteerd. Van elk groepje worden één of twee leerlingen aangewezen om dit te doen. Zij vertellen en laten zien: - waar het artikel over gaat, - welke zonde is begaan, - welke straf ze hebben bedacht en of dit een contrapasso bij contrast of naar analogie is. Bij elke besproken zonde geeft de docent(e) een voorbeeld uit de Goddelijke Komedie, dat aangeeft hoe Dante deze zonde straft.
17
4. Koning Artur De ridderroman Vandaag de dag zijn er tal van literaire genres: detectives, thrillers, liefdesverhalen, sience fiction etc. In de middeleeuwen was dat niet anders. Een verhaalsoort die vanaf de twaalfde eeuw erg populair wordt bij de adel is de ridderroman. In zo'n tekst beleven ridders allerlei spannende avonturen. De ridderroman is ontstaan in Frankrijk. Het woord roman, dat oorspronkelijk „verhaal in het Romaans‟ (= Frans) betekende, herinnert nog aan deze oorsprong. In de oudste ridderromans staan Karel de Grote en zijn ridders centraal. In die teksten, die ook wel Frankische romans, Karelromans of voorhoofse romans worden genoemd, verrichten Karel en zijn vazallen de ene heldendaad na de andere. Ander kenmerk is dat het er niet bepaald zachtzinnig aan toe gaat: het wapengekletter vliegt je om de oren en veelvuldig worden hoofden doorkliefd en ledematen afgehakt. Ook de vrouw heeft bij Karel de Grote niet veel te vertellen. In de dertiende eeuw komt de hoofse ridderroman op. In deze Keltische, Britse of Arturromans, draait alles om koning Artur en zijn ridders van de Ronde Tafel. Net als zijn collega Karel, is Artur een superkoning. Ook Arturs ridders zijn dapper en gaan een gevecht niet uit de weg. In tegenstelling tot Karels volgelingen, zijn Arturs ridders ideale schoonzoons; ze wassen hun handen voor het eten, zitten niet om een praatje verlegen en zijn altijd bereid een jonkvrouw in nood te helpen. Wie de beste koning is, Karel of Artur, is zo een-twee-drie niet uit te maken. Wel is duidelijk dat Artur meer dan Karel tot in onze tijd zijn invloed laat gelden. Jaarlijks nog verschijnen er boeken over hem en zijn ridders en ook als acteur heeft Artur al lang en breed zijn debuut gemaakt. Terzijde: Strijders te paard Ridders waren strijders te paard, die hun glorietijd hadden van de elfde tot de vijftiende eeuw. In oorlogstijd vormden ze de kern van het leger, in vredestijd hielpen ze mee om de orde te handhaven. Tijdens de middeleeuwen steeg hun aanzien en rijkdom, zodat ze deel uit gingen maken van de bovenlaag van de samenleving. Middeleeuwse ridders volgden een aantal idealen: dapperheid (moed, kracht en vaardigheid), trouw, vroomheid en hoffelijkheid. De ridders van koning Artur zijn prima voorbeelden van ridders die volgens deze idealen leven.
Opdracht 1 1. Wat is het voornaamste verschil tussen Karel- en Arturromans? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
18
Arturs populariteit Als ridder aan het hof vind je het natuurlijk leuk om naar verhalen over collega's te luisteren. Zo'n verhaal bevat immers veel herkenbaars. Maar er zijn meer verklaringen voor het succes van de Arturromans. De veranderende status van het ridderschap bijvoorbeeld. Waren ridders oorspronkelijk niet meer dan ruige strijders te paard die er lustig op los hakten, weinig respect hadden voor vrouwen en hun tegenstanders het liefst onthoofden (lees Karel ende Elegast er maar eens op na), vanaf de twaalfde eeuw krijgt het ridderschap een andere invulling. Een echte ridder ben je pas als je er een hoofse manier van leven op na houdt. Hoofs betekent letterlijk zoals aan het hof en figuurlijk hoffelijk. Die aanbevolen gedragswijze werd hoofsheid genoemd. Bij hoofsheid hoorden regels. Er waren regels voor alle gebieden van gedrag: voor correcte kleding, tafelmanieren, conversatie, wijze van vechten en de omgang met anderen. Daarnaast houdt een hoofse ridder rekening met de ander en weet hij zichzelf te beheersen. Het toernooi als hoofs tijdverdrijf Nauw verwant aan hoofsheid is de hoofse liefde. Dit is een hartstochtelijke verering van een vrouw door een ridder. Hij moet bereid zijn al de wensen van de dame te honoreren, haar te dienen en pijn voor haar te lijden. Meestal richt de hoofse liefde zich tot een getrouwde vrouw; daarom moet zij geheim blijven. In de Arturromans is Lancelot (Lanceloet in het Middelnederlands) de perfecte hoofse minnaar. Hij heeft een geheime relatie met Guinevere, Arturs vrouw. Zijn liefde voor haar inspireert hem tot grote daden en maakt hem aanvankelijk tot één van de beste ridders van de Ronde Tafel. Ook andere ridders van koning Artur trotseren heel wat gevaren omwille van jonkvrouwen. Daarmee zijn ze bij uitstek voorbeelden van hoofse ridders. En de echte ridders wilden maar al te graag worden vergeleken met hen. De hoofsheid is een ideaal, bedoeld om het onderlinge verkeer aan het hof te regelen. Daarnaast was het een middel om zich te onderscheiden van de rest van de samenleving, die er een minder verfijnde levensstijl op na hield. Naast vermaak boden de Arturromans lessen in gewenst en ongewenst gedrag, vergelijkbaar met de huidige etiquetteboekjes. Geen wonder dat de verhalen over koning Artur en zijn ridders aan de middeleeuwse hoven zo populair waren. Want wie wil er nou niet trendy zijn en laten zien dat hij weet hoe het hoort? Het hoofse spel bij uitstek: schaken
19
Lanceloet Een beroemd handschrift vol met verhalen over Artur en zijn ridders is de Haagse Lancelotcompilatie. Dit handschrift is een gedeeltelijk bewaard gebleven vertaling op rijm van de Franse Lancelot-en-prose. De hoofdpersoon in dit werk is de door zijn overspelige liefde voor Aturs vrouw Guinevere gedreven ridder Lanceloet. In de Haagse Lancelotcompilatie is ook een aantal afzonderlijke ridderromans ingevoegd. In deze ingevoegde romans is veelal een positieve rol voor ridder Walewein weggelegd. Een kort Arturverhaal uit de Lancelotcompilatie is Lanceloet en het hert met de witte voet. Een jonkvrouw verschijnt aan Arturshof met een boodschap. Wie het witte voetje van een door leeuwen bewaakt hert te pakken krijgt, mag met haar koningin trouwen. Hert en leeuwen bevinden zich in een besloten plek tussen de bergen. Een hondje zal de weg naar het hert wijzen. Als eerste vertrekt Keye, maar die faalt. Keye durft de river (de barrière met het avonturenland) niet over. Dan vertrekt Lanceloet. Hij overwint de leeuwen en snijdt het witte voetje van het hert af. Op dat moment verschijnt een anonieme ridder die Lanceloet ernstig verwondt en met het witte voetje naar de koningin gaat. Hij wil haar huwen. Ondertussen is Walewein ongerust geworden. Hij zoekt Lanceloet, zorgt voor z‟n genezing bij een dokter in de stad en verslaat de anonieme ridder. Lanceloet en Walewein keren dan terug naar Arturs hof. Arturs ridders gaan op pad voor weer een avontuur Onderstaand hertaald (aangepast aan deze tijd) fragment komt uit Lanceloet en het hert met de witte voet. Als het fragment begint, heeft Lanceloet de leeuwen die het hert bewaakten, overwonnen en rijdt hij met een jachthondje het gebied binnen waar het hert met het witte voetje zich bevindt. Hij hoorde vogelgeluiden: de geur van heerlijke kruiden, waarvan en vele in het bos waren, gaf hem zelfvertrouwen. Hij reed wat heen en weer. Hij hoorde veek vogelgezang, het deed hem goed en verzachtte zijn leed. Hij speurde overal rond, en onder een kruidnagelboom zag hij toen het hert liggen. Luister wat Lancelot toen deed. Hij gaf zijn paard de sporen. Het hert zag het en rende weg. Lancelot achtervolgde hem, ook al voelde hij zich moe en ziek. Het hondje liep nog sneller. Voor Lancelot het in de gaten had, had hij het hert te pakken. Toen het hondje het hert gedood had, reed hij er in volle draf naartoe en steeg af. Hij was begerig naar de witte voet en sneed hem af met zijn zwaard. Toen viel hij op de grond neer: hij kon niet meer blijven staan. Op hetzelfde ogenblik zag hij een ridder op een prachtig paard aankomen. Lancelot vroeg hem bij hem te komen en de witte voet mee te nemen. De ridder moets beloven dat hij de witte voet naar de jonkvrouw zou brengen en haar bovendien zou zeggen dat Lancelot zeer zwaar gewond in het bos lag. Hij zou komen zodra hij kon en zij moest beslist niemand tot man nemen voor hij bij haar zou zijn. “Zeg haar dat het haar altijd goed moge gaan. Ik heb me zo erg ingespannen ter wille van de eer en deugd die ik van haar heb horen vertellen.” Hierop stak hij zijn hand uit en gaf hij de ridder de voet. Het zou beter voor hem geweest zijn als hij hem niet gegeven had. Maar wat gebeuren moet, gebeurt nu eenmaal ook onherroepelijk. Nadat de anonieme ridder de voet had
20
aangenomen, greep hij zijn zwaard en sloeg Lancelot zo dat hij het nauwelijks overleefde. Hij pleegde een schandelijke, eerloze daad. Was er maar iets aan te doen geweest! Hij vond hem gewond en verwondde hem nog erger en vergold goed met kwaad, zoals zo vaak in heden en verleden. Moge de onsterfelijke God alle slechte mensen weerhouden opdat zij zich zullen bedenken en zich van alle slechtheid afwenden om zich op de juiste wijze te gedragen. Nadat hij Lancelot zo verwond had dat hij dacht dat deze daardoor zou sterven, ging de aartsgemene ridder naar de verblijfplaats van de koningin. Hij was bijzonder opgetogen dat het hem zo vergaan was. Hij verwachtte nu wel een vorst te zullen worden. Maar hij zal spoedig ondervinden of zijn streek hem iets zal opleveren. Wat zou het baten als ik lang van stof zou zijn? De Graal Artur en zijn ridders ontlenen veel van hun roem aan de Graal. De Graal duikt voor het eerst op in de laatste roman van Chrétien, Le conte du Graal (ca. 1190). Door zijn dood heeft hij het verhaal niet kunnen voltooien; na ruim 9000 verzen breekt het plotsklaps af. Bij Chrétien is de Graal een schotel die licht uitstraalt, in andere middeleeuwse verhalen is het de schotel die door Christus bij het Laatste Avondmaal werd gebruikt. Volgens een andere traditie ving Jozef van Arimathea in de Graal het bloed op uit Christus' zijde toen men hem aan het kruis met een speer stak. Deze Jozef zou de Graal naar Engeland hebben gebracht, waar hij wonderlijke mysteries veroorzaakte. De queeste naar de Graal is het onderwerp van verschillende Arturromans. Heel wat ridders trekken er op uit om de Graal te vinden. Maar alleen een werkelijk volmaakte ridder kan die zoektocht volbrengen. Gevestigde namen zoals Walewein en Lancelot falen. Ondanks dat ze dapper en hoofs zijn, zijn ze niet in alle opzichten perfect. Walewein bijvoorbeeld wordt in de Graalromans getypeerd als een berouwloze zondaar, terwijl de onwettige verhouding met Guinevere Lancelot verhindert de Graal te vinden. Juist nieuwkomers aan Arturs hof lukt het om de Graalqueeste te voltooien. Een voorbeeld hiervan is Galahad, Lancelots zoon. Hij overtreft zijn vader in volmaaktheid en zuiverheid, waardoor hij slaagt in de zoektocht naar de Graal. Andere nieuwkomers en Graalridders zijn Bohort en Perceval. De boodschap die in de Graalromans doorklinkt, is dat de vroegere ridderlijke waarden, dapperheid en hoofsheid, hun langste tijd hebben gehad. In Chrétiens laatste roman wordt voor het eerst de keerzijde van het ridderschap belicht als een wereld van ijdele roem, destructie en geweld. De Graalteksten uit de middeleeuwen verlegden het accent van een wereldlijk naar een geestelijk ridderschap. In feite gaat het hierbij om een mystieke zoektocht naar God. De nieuwe helden zijn weliswaar hoofs en dapper, maar voelen zich vooral aangetrokken tot God. De wereldlijke ridder die nog wel eens een slippertje maakte, heeft plaatsgemaakt voor een onfeilbare, kuise en zuivere ridder die zijn ridderschap in dienst stelt van God. De Graalridders hebben de Graal gevonden
21
Terzijde: Nazi's op Graaljacht Al meer dan 800 jaar zijn mensen op zoek naar de Graal. Ook de Nazi's hebben naar dit magische voorwerp gezocht. Terwijl de oorlog in volle gang was, stuurde Hitler diverse hoge SS-officieren op een geheime missie om de Heilige Graal te bemachtigen. Afgaande op aanwijzingen in de Parzifal, een middeleeuwse tekst van Wolfram van Eschenbach over Percevals zoektocht naar de Graal, en bij Duitse geleerden en dichters uit de middeleeuwen, vertrok de groep naar Montségur in de Franse Pyreneeën. Deze burcht, die ook als tempel dienst deed, zou gebouwd zijn door Jozef van Arimethea. Jozef, die volgens de verhalen, de Graal naar Engeland zou hebben gebracht en het bloed van Jezus' lichaam met de Graal opving, zou van Jezus Christus de opdracht hebben gekregen om na zijn dood voor de Graal te zorgen. Jozef belandde in Frankrijk waar hij op de berg Muntsalvach, wat Verlossersberg betekent, het kasteel bouwde en de Graal verborg. De missie van de Nazi's leverde niets op. Opdrachten 2. Leg uit waarom de verhalen over koning Artur en zijn ridders enorm populair waren aan de Europese hoven. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. 3. De middeleeuwse Arturromans lijken op onze detectives, thrillers of doktersromans. Verklaar deze bewering. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. 4. Arturromans zijn spiegels van hoofsheid. Onder andere blijkt dit uit de pracht en praal aan het hof en de manier waarop de ridders en jonkvrouwen met elkaar omgaan. Lees het verhaal Lanceloet en het hert met de witte voet nog eens door.
22
a. Zijn Lanceloet en de anonieme ridder typen of karakters? Wie is de positieve figuur? Waarom? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. b. De anonieme ridder zondigt tegen de regels van de hoofsheid. Wat is er onhoofs aan zijn gedrag? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. c. Welke les bevat dit fragment voor het publiek aan het hof? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
Op vakantie met Artur Niet alleen aan het eind van de vijftiende eeuw, maar ook nu nog wordt op talloze plaatsen in Groot-Brittannië de herinnering aan koning Artur levend gehouden. Het wemelt van de Arturstenen, -grotten, -zetels, -fonteinen en bomen in Engeland, Schotland en Wales. Vele daarvan zijn moeilijk te bereiken en en/of nauwelijks interessant. Meestal beëindig je zo'n queeste onverrichterzake in een plaatselijke pub met de voorspelbare naam Artur's Hall of Merlin's Cave. Toch zijn er met name in Zuid-Engeland een aantal bezienswaardigheden die de moeite waard zijn. Tintagel Castle, het befaamde kasteel waar Artur geboren is
23
Artur vandaag de dag Op het graf van koning Artur zou geschreven hebben gestaan: Hic iacet Arturus, rex quondam rexque futurus. Dit betekent: hier ligt Artur, koning eens en voor altijd. En inderdaad, ook na de middeleeuwen is de beroemde vorst de verbeelding van kunstenaars blijven inspireren. Er zijn opera's over hem gemaakt, schilderijen, musicals, toneel- en balletvoorstellingen, maar vooral in literatuur en film leeft Artur onverminderd voort. Zo schreef Terence H. White de vijfdelige romanreeks The Once and Future King, waarin de complete geschiedenis van Artur wordt verteld. Ook in Tolkiens Lord of the Rings zijn volop Arturmotieven aanwijsbaar: de queeste, de Andere Wereld, magische voorwerpen etc. En zo zijn er nog honderden boeken te noemen waarin Arturstof de hoofdmoot vormt. Ook voor het witte doek werd het Arturverhaal bewerkt. First Knight, Quest for Camelot en Excalibur zijn enkele films waarin Artur een hoofdrol speelt. Voor de liefhebber van kolder is Monty Python and the Holy Grail een absolute aanrader. Een andere populaire film waarin de Graallegende doorklinkt is Indiana Jones and the Last Crusade. En tot slot werken ook in fantasy-films als Star Wars Arturthema's door.
Artur (Sean Connery) en Guinevere (Julia Ormond), een scène uit First Knight
Opdracht 5 Arturs Ronde Tafel leeft in onze tijd voort in het verschijnsel van de rondetafelconferentie. Leg uit wat dit verschijnsel te maken heeft met de Ronde Tafel uit de Arturverhalen. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………….
24
5. Het Boerdespel Zelfs vandaag de dag nog worden er teksten gevonden die geschreven zijn in de middeleeuwen. Omdat er tijd nodig is om alle teksten te onderzoeken worden veel teksten tijdelijk opgeslagen, in Nederland of in Duitsland. Stel je de volgende situatie voor: begin maart 2009 is het archief van Keulen, in Duitsland, in elkaar gestort. Daarbij zijn enkele Middelnederlandse teksten uit de middeleeuwen verloren gegaan die daar lagen opgeslagen. Gelukkig hebben wetenschappers delen van teksten kunnen redden uit de puinhopen. Een van de weinige verhalen in het Middelnederlands die we nog over hebben, is het verhaal van Tgoede wijf maect den goeden man ende den goede man maect tgoede wijf. Hierbij is een probleem: alle coupletten van het verhaal zijn door elkaar gehusseld en het verhaal is niet helemaal compleet terug gevonden. De bedoeling van dit spel is om alle losse coupletten in de juiste volgorde zetten en er een goed verhaal van maken. Dat is wat we vandaag gaan doen. Wat is een boerde? De boerde is een komisch verhaal met meestal een schunnige inhoud. Deze verhalen kwamen niet alleen in Nederland voor, maar ook in Frankrijk en Duitsland. De boerde werd voorgedragen door vertellers of minstrelen die rondreisden langs de steden en dorpen. Boerden werden vaak voorgedragen of gespeeld op een kermis of dorpsfeest. De inhoud ging over het algemeen over het leven van de lagere kringen van de samenleving, zoals boeren, zwervers, armoedzaaiers etc. Ook kwamen er vaak burgers in voor zoals molenaars en ijzersmeden. De schrijver van een boerde was meestal niet bekend; de minstrelen voegden vaak zelf teksten toe en brachten veranderingen aan. Het spel De klas wordt verdeeld in twee groepen, groep 1 en 2. Iedere groep wordt weer onderverdeeld in 6 groepjes (twee- en drietallen). Ieder groepje krijgt twee coupletten van de boerde die ze gaan vertalen naar het modern Nederlands. De coupletten staan op een blad met een kleur. De vertaling wordt gemaakt op een apart blad. De twee- of drietallen werken samen en mogen niet overleggen met andere groepjes. Als de leerlingen klaar zijn met het vertalen dan gaan ze proberen aan de hand van de vertaling die ze zojuist gemaakt hebben, de boerde in de juiste volgorde te leggen. De tweeof drietallen komen hiervoor bij elkaar in groep 1 of 2. Beide groepen maken hun eigen volgorde. Het op volgorde leggen van de boerde moet gedaan worden met bladen met een kleur, zodat er uiteindelijk een kleurcode ontstaat. Hierna wordt de juiste Nederlandse vertaling uitgedeeld en de tekst in willekeurige volgorde klassikaal doorgelezen. Daarna gaan beide groepen nog eens een kleurcode bepalen aan de hand van de uitgedeelde vertaling. De groep (groep 1 of groep 2) die de het dichtste bij de juiste kleurcode zit of de volgorde helemaal juist heeft, wint.
25
