Hysterica in de middeleeuwen

Hysterica in de middeleeuwen Onderzoek naar het Heilige Vasten

Lidwina van Schiedam na haar val op het ijs

Masterscriptie Universiteit van Amsterdam Helmi Willems (9658742) Scriptiebegeleider dr. W.A.W. (Wendelien) van Welie-Vink Tweede lezer prof. dr. C.A. (Claudine) Chavannes-Mazel

Augustus 2012

1

Inhoudsopgave Voorwoord

p. 2

Hoofdstuk 1 – Inleiding: leven van de hostie, is er een beeldtraditie

p. 4

Hoofdstuk 2 – Het leven van Lidwina van Schiedam in beeld

p. 7

Hoofdstuk 3 – Vastenwonderen in de Oudheid 3.1 De profeet Elia 3.2 Paulus de kluizenaar 3.3 Antonius van Egypte 3.4 Maria van Egypte (Maria Aegyptiaca) 3.5 Gerrit de kluizenaar

p. p. p. p. p. p.

Hoofdstuk 4 – Vastenwonderen in de middeleeuwen

p. 17

Hoofdstuk 5 – Het heilige vasten: identificatie met het Lijden van Christus of obessie met het Lichaam van Christus 5.1 Historie 5.2 Wat dreef vrouwen in de middeleeuwen zich over te geven aan extreme vastenpraktijken 5.3 Weerstand van de Kerk 5.4 Hekserij en bezetenheid door de Duivel 5.5 Het feest van Corpus Christi

p. 21

Hoofdstuk 6 – De omgekeerde wereld: vraatzucht 6.1 De geschiedenis van vraatzucht

p. 28 p. 30

Bijlage - De legenden van een aantal heilige vrouwen van dichtbij bekeken Lidwina van Schiedam Lutgard van Tongeren Maria van Oignies Alpaïs van Cudot Catharina van Siena Colomba van Rieti Francesca Romana Margaretha van Cortona Angela van Foligno

p. 33

Conclusie

p. 51

Bibliografie

p. 54

Lijst van afbeeldingen

p. 57

12 13 13 14 14 15

p. 21 p. 22 p. 24 p. 24 p. 26

p. p. p. p. p. p. p. p. p.

33 40 41 41 42 45 46 47 48

1

Voorwoord Door een afbeelding van de Heilige Lidwina van Schiedam ben ik op het spoor van mijn scriptie gezet. Deze afbeelding is een houtsnede uit 1498 uit: Johannes Brugman. Vita alme virginis Lijdwin. Otgier Pietersz. Nachtegael (drukker). De houtsnede laat Lidwina zien nadat zij op het ijs ten val is gekomen. Afbeelding 1: Lidwina na haar val op het ijs. Lidwina werd geboren in 1380 en stierf in 1433. In 1395, Lidwina was toen bijna vijftien jaar oud, kwam zij op het ijs ten val. Zij raakte gewond en door allerlei complicaties werd zij voor de rest van haar leven bedlegerig. Zij heeft haar bed nooit meer verlaten. De gruwelijke wonden die zij had zijn op plastische wijze beschreven in Het leven van Liedewij, de maagd van Schiedam 1. Lidwina was in eerste instantie opstandig over hetgeen haar was overkomen. Een priester wist haar ervan te overtuigen standvastig te zijn, te geloven in God en zich te verdiepen in het lijden van Christus. Lidwina volgde deze raad op en heeft zich zodanig vereenzelvigd met het lijden van Christus dat zij zeer levendige visioenen kreeg, waarin Christus en engelen een grote rol speelden. Lidwina kon geen voedsel meer tot zich nemen en heeft vele jaren geleefd op slechts de heilige eucharistie, die haar door een priester werd gebracht. Dat gebeurde op onregelmatige tijden, soms maar eens in de paar weken. Tot aan haar dood in 1433 heeft zij dit volgehouden. Een verhaal als dat van Lidwina roept de vraag op of dit een op zichzelf staand geval is. Zijn er meer jonge vrouwen geweest die in leven bleven terwijl zij zich slechts voedden met de heilige eucharistie? Wat dreef hen tot extreme vastenpraktijken, is hun motivatie van religieuze aard? Waar en wanneer leefden zij? Wat was er specifiek aan hun situatie? Hoe werden zij afgebeeld, ligt in hun iconografie de nadruk op het “hostiewonder”? Zijn er gerelateerde verhalen bekend, bijvoorbeeld van mensen die langere tijd zonder voedsel leefden? In deze scriptie ga ik als volgt te werk: uitgangspunt is het zoeken van afbeeldingen waarop Lidwina en eventueel andere heiligen de heilige hostie in ontvangst nemen. In hoofdstuk 1 komt aan de orde of deze afbeeldingen er zijn. In hoofdstuk 2 schets ik een aantal episodes uit het leven van Lidwina aan de hand van verschillende afbeeldingen. Hoofdstuk 3 gaat een stap terug in de tijd: Lidwina en haar tijdgenoten hadden voorbeelden uit de eerste eeuwen na Christus, de woestijnvaders en hun vastenpraktijken en voedselwonderen zijn een vooraankondiging van hun levens. In hoofdstuk 4 komen de vastenwonderen uit de late middeleeuwen aan bod en in hoofdstuk 5 probeer ik een verklaring te vinden voor het heilige vasten van Lidwina een haar tijdgenoten. Als tegenhanger van al dit vasten neem ik in hoofdstuk 6 de vraatzucht onder de

1

Het Leven van Liedewij, de maagd van Schiedam. De Middelnederlandse tekst naar de bewaarde bronnen uitgegeven, vertaald en van commentaar voorzien door Ludo Jongen en Cees Schotel. Verloren, Hilversum, 1994.

2

loep. De beschrijvingen van de legendes van Lidwina en een aantal andere heiligen uit haar tijd neem ik op in de bijlage, na hoofdstuk 6. Het uitwerken van het verhaal van Lidwina en haar iconografie en het verzamelen van gerelateerde verhalen en afbeeldingen vormt het startpunt van deze scriptie. Ik ben benieuwd waar deze weg mij brengt en welke ontdekkingen ik ga doen! Graag wil ik mijn studiebegeleider, dr. W.A.W. (Wendelien) van Welie-Vink, hartelijk danken voor het niet aflatende enthousiasme waarmee zij het maken van deze scriptie begeleid heeft. De heer Kees van Schooten van Rijksmuseum Het Catharijneconvent in Utrecht heeft een genereus gebaar gemaakt en mij in het bezit gesteld van alle negen afbeeldingen die ik graag voor mijn scriptie wilde hebben van Lidwina van Schiedam. Alle afbeeldingen zijn afkomstig uit het al eerder genoemde handschrift van Johannes Brugman uit 1498: Vita alme virginis Lijdwin. Catalogusnummer van Het Catharijneconvent BMH 144. Hartelijk dank!

3

Hoofdstuk 1 – Inleiding: leven van de hostie, is er een beeldtraditie Lidwina van Schiedam heeft achtentwintig jaar geleefd zonder voedsel tot zich te kunnen nemen. Het enige dat zij in al die jaren zonder problemen door kon slikken was de heilige hostie. Dat is een bijzonder verhaal. Op zoek naar afbeeldingen van Lidwina die de hostie in ontvangst neemt, kwam ik erachter dat deze niet voor het oprapen liggen. Het levensverhaal van Lidwina is al opgetekend in de tweede helft van de vijftiende eeuw, de eeuw waarin zij gestorven is. Rijksmuseum Het Catharijnecovent in Utrecht heeft twee handschriften in haar bezit met de vita van Lidwina. Dit zijn Vita alme virginis Lijdwin, geschreven door Johannes Brugman in 1498 en gedrukt door Otgier Pietersz. Nachtegael en Leven ende hystorie der saligher maghet Liedwij van Schiedam, uitgegeven door dezelfde Otgier Pietersz. Nachtegael in 1505. Het werk van Brugman is volgens het museum een Latijnse kopie van het originele handschrift Hier begint dat leven der heiliger maghet Liedewij van Schiedam, van Jan Gerlachs uit de tweede helft van de 15e eeuw. Het museum bezit een drietal pagina’s uit dit handschrift. De handschriften uit 1498 en 1505 zijn geïllustreerd met houtsneden, de houstsneden in het handschrift uit 1498 zijn ingekleurd. In geen van beide versies komt een afbeelding voor van Lidwina die de hostie ontvangt. Er is één afbeelding van Lidwina, beschreven in hoofdstuk 2, waarop Lidwina in relatie tot de hostie is afgebeeld. Zij neemt de hostie echter niet in ontvangst, zij weigert hem aan te nemen. De afbeelding laat volgens mij het moment zien waarop Lidwina op de proef wordt gesteld en haar een ongewijde hostie wordt aangeboden. Afbeelding 2: Lidwina weigert de ongewijde hostie. Het wonder van het in leven blijven van Lidwina door slechts het consumeren van de heilige hostie blijkt niet op zichzelf te staan. Lidwina is één van de vrouwen die zich in de late middeleeuwen, vanaf de 12e eeuw tot en met de 15e eeuw, overgaven aan extreme vastenpraktijken en hevig verlangden naar de heilige hostie die hen lichamelijk volkomen verzadigde en hen zich liet vereenzelvigen met het lijden van Christus. Lidwina werd onder andere voorgegaan door Christina Mirabilis (1150–1224), Alpaïs van Cudot (1155–1211) en Catharina van Siena (1347–1380) en gevolgd door Francesca Romana (1384– 1440) en Colomba van Rieti (1467-1501). Van alle heiligen die bekend staan om hun extreme vastenpraktijken en het in leven kunnen blijven door slechts de hostie te consumeren zijn er maar enkelen waarvan ik een afbeelding heb kunnen vinden van het moment waarop zij de hostie consumeren. Dat zijn Catharina van Siena en Francesca Romana. Dat zijn er zeer weinig (!) en ik vraag mij af waarom dat zo is. Ik heb daar wel ideeën over. De positie van vrouwen in de middeleeuwen was ondergeschikt aan die van de man. Dat was niet alleen op maatschappelijk gebied zo maar voornamelijk op religieus gebied. De vrouwen die zich overgaven aan extreme vastenpraktijken

4

en vereenzelviging met het lijden van Christus, waren onafhankelijke vrouwen die een harde strijd moesten leveren om het leven te leiden dat zij voor ogen hadden. De Kerk hield niet van onafhankelijke vrouwen en wilde haar machtspositie niet afstaan. De Kerk zag zichzelf als middelaar tussen God en de gelovige en kon het niet verdragen dat er sprake was van een een-op-een relatie tussen God en een gelovige. Veel vrouwelijke heiligen streefden naar een exclusieve relatie met Christus, hun hemelse bruidegom, en hadden er alles voor over om zich met Hem te verenigen. Zelfs hun leven want deze vastenpraktijken hadden vaak de dood tot gevolg. De hostie was het Lichaam van Christus. Het afbeelden van het consumeren van de hostie door vrouwen zou als oneerbiedig kunnen worden bestempeld. In het levensverhaal van Lidwina komt bijvoorbeeld een episode voor waarin Lidwina in haar kamer wordt bezocht door Christus, in de gedaante van een kind aan het kruis. Op het moment dat Lidwina haar vader aan hoort komen vraagt zij Hem haar een teken te geven van zijn aanwezigheid. Hij verandert daarop in een hostie met vijf bloedende wonden. Deze speciale hostie wordt door de priester die Lidwina bezoekt niet als echt beschouwd en hij beschuldigt Lidwina van bezetenheid door de Duivel. Na lang aandringen is hij genegen Lidwina de hostie toe te dienen en zij kan hem zonder problemen doorslikken, daarmee is de heiligheid van de hostie bewezen. Ook dit moment is in de vita van Lidwina niet afgebeeld. Wat mij opvalt is dat ook in de werken van onderzoekers die zich intensief hebben beziggehouden met het onderwerp “vrouwen, voedsel & (heilig) vasten in de middeleeuwen”, zoals Caroline Walker Bynum, Rudolph Bell en Ron van Deth & Walter Vandereycken,2 nauwelijks afbeeldingen voorkomen van heiligen die de hostie ontvangen. In “Holy Feast and Holy Fast” staat één afbeelding van de heilige Colette van Corbie, een gedeeelte van een drieluik in het bezit van het klooster van de clarissen in Gent, waarop Colette de hostie ontvangt. Afbeelding 3. Er staat verder nog één afbeelding in hetzelfde boek van Christus die de wonde in zijn zijde toont en een hostie aanbiedt aan een niet nader genoemde non uit de orde van de clarissen. Dit is een werk van Quirizio da Murano getiteld The Savior, het hangt in de Accademia in Venetië. Afbeelding 4. In “Van Vastenwonder tot Magerzucht” staat wel de al eerder genoemde afbeelding waarop Lidwina de haar aangeboden, vermoedelijk ongewijde, hostie weigert.

2

Walker Bynum, Caroline. Holy Feast and Holy Fast. The religious significance of food to medieval women. University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1987 & Fragmentation and Redemption. Essays on Gender and the Human Body in Medieval Religion. Zone Books, New York, 1992. Deth, Ron van en Vandereycken, Walter. Van vastenwonder tot magerzucht. Anorexia nervosa in historisch perspectief. Boom, Meppel Amsterdam, 1988. Bell, Rudolph, M. Sancta Anorexia. Vrouwelijke wegen naar heiligheid Italië 12001800. Uitgeverij Wereldbibliotheek bv, Amsterdam, 1990, pp. 41-42. Vertaling van: Holy Anorexia. University of Chicago, Chicago Illinois, 1985.

5

Moet de conclusie dan zijn dat er geen beeldtraditie is van vrouwen die de hostie ontvangen. Laat ik dan maar gaan kijken naar de wijze waarop Lidwina is afgebeeld en naar de afbeeldingen die er wel zijn van bijzondere manieren van voedsel ontvangen. In hoofstuk 2 licht ik een aantal afbeeldingen van Lidwina toe en in hoofdstuk 3, waarin de vastenwonderen in de Oudheid worden belicht, bespreek ik de afbeeldingen die ik in dat kader heb gevonden.

6

Hoofdstuk 2 – Het leven van Lidwina van Schiedam in beeld De meest bekende afbeelding van Lidwina van Schiedam, de heilige die tientallen jaren van haar leven in bed moest doorbrengen, is die van haar val op het ijs. Met die val begon haar lijdensweg. Tijdens het schaatsen in 1395, zij was toen bijna vijftien jaar, is Lidwina ongelukkig ten val gekomen doordat een vriendinnetje in volle vaart tegen haar aanbotste. Zij viel op een stapel ijsschotsen en brak een rib in haar rechterzij. Op die plek ontstond een groot gezwel, dat niet meer te genezen was.3 De afbeelding laat Lidwina zien na haar val op het ijs. Zij ligt nog half op haar rechterzijde en wordt overeind geholpen door twee vriendinnen. Onder haar de stapel ijsschotsen waarop zij gevallen is. Op de achtergrond zijn de stadsmuren van Schiedam te zien en rondom Lidwina en haar vriendinnen gaat de ijspret rustig door. Afbeelding 1: Lidwina na haar val op het ijs. Van 1414 tot 1421 at Liedewij helemaal niets en sliep ze nauwelijks twee nachten. Zij leed ontzettend veel pijn; ze verloor zelfs haar darmen. Bovendien leefden veel grauwe, slijmerige wormen in haar lichaam. Ze waren zo dik als het uiteinde van de spil van een weefgetouw en zo lang als het kootje van een pink. Die teerden op haar lichaam. Desondanks stonk het niet.4 In 1412 gaf ze grote stukken van haar longen, lever en darmen over, die een geur van kostbare kruiden verspreidden. In haar lichaam had ze drie gaten, elk bijna zo groot als de palm van een hand. Eén daarvan zat in haar buik en daaruit kropen de eerder genoemde wormen. Voor deze wond maakte men een pleister van honing, tarwemeel, room en vet van paling of gesneden haan, waar men het poeder van oud, in een over gedroogd rundvlees overheen strooide. De pleister legde men op het gat, opdat de wormen die haar anders opgevreten zouden hebben, zich erin zogen. Wanneer men de oude pleister verving, zaten er kleine grauwe maden met zwarte koppen in. Deze maden waren zo lang als een vingernagel en riekten aangenaam. Haar onderlijf was helemaal verrot; daarop legde men een zakje van zachte wol ter breedte van een hand, omdat haar darmen uit haar buik dreigden te komen.5 Lidwina wordt onderzocht door haar arts Govaart Sonderdanc.6 In de linkerhoek van de afbeelding is in de achtergrond een doorkijkje te zien naar de kamer van Lidwina. Zij ligt in bed en haar arts onderzoekt haar discreet. Van Lidwina zijn haar hoofd en haar half ontblote bovenlichaam te zien. De voorgrond toont Lidwina in bed na het onderzoek. Zij is tot onder haar buik ontbloot, de wormen kruipen uit haar lichaam en zij ziet er zwaar ziek uit. Boven haar hoofd hangt een kruisbeeld. Voor het bed, met zijn rug naar Lidwina toe, staat Govaart 3

Jongen en Schotel, 1994, p. 25 Jongen en Schotel, 1994, p. 27 5 Jongen en Schotel, 1994, p. 29 6 Govaart Sonderdanc was lijfarts en de zoon van Guillaume Sans Gré. In 1397 trad hij in dienst van Albrecht van Beieren, na de dood van Albrecht in 1404 werd hij de chirurgijn van Willem VI. Jongen en Schotel, 1994, p. 162 4

7

Sonderdanc die in gesprek is met twee vrouwen en een beker leeggooit waar ongetwijfeld viezigheid uit Lidwina’s lichaam in heeft gezeten. Het verhaal van Lidwina’s verrotte lichaam is hier zeer plastisch uitgebeeld. Boven het bed van Lidwina hangt een afbeelding van Christus aan het Kruis. Afbeelding 5: Lidwina in bed, wordt onderzocht door haar arts. Lidwina kon zelf niet eten, zij liet echter regelmatig voedsel aan de armen uitdelen. Dat Lidwina, net als Christus, een aantal voedselwonderen heeft bewerkstelligd, heb ik beschreven in de bijlage, pagina´s 33 tot en met 39, waarin de legende van Lidwina uitgebreid aan de orde komt. Op de afbeelding is Lidwina te zien, liggend in haar bed en half ontbloot. Zij ziet er redelijk goed uit. Voor haar deur verdringen de armen en zieken elkaar om het voedsel te bemachtigen. Op deze afbeelding ontbreekt het Christusbeeld. Dit gegeven zou kunnen wijzen op de verbintenis tussen Christus en Lidwina. Christus heeft zelf diverse voedselwonderen verricht, denk aan de wonderbaarlijke vermenigvuldiging van broden en vissen en de bruiloft te Kanaa waar Hij water in wijn veranderde, en nu Lidwina hem op deze manier navolgt is Hij, weliswaar slechts symbolisch, toch aanwezig. Afbeelding 6: Lidwina deelt voedsel uit aan de armen. Lidwina heeft vrijwel haar hele leven doorgebracht in bed, zonder voedsel tot zich te nemen en zelfs nauwelijks in staat een slokje water binnen te houden. Oneerbiedig gezegd, het is ook duidelijk te zien op afbeelding 2, lag zij letterlijk te rotten in haar bed. Het enige dat zij zonder problemen kon doorslikken, en ook binnenhouden, was de heilige eucharistie. Ik ben ervan uitgegaan dat het ontvangen van de eucharistie een belangrijk thema was in de afbeeldingen die van Lidwina zijn overgeleverd. In het eerder genoemde boek van Ludo Jongen en Cees Schotel heb ik echter slechts één afbeelding aangetroffen van Lidwina in relatie tot de communie. Lidwina ligt in haar kamer in bed. Zij rust in de kussens, haar hoofd en een gedeelte van haar blote schouders en linkerarm zijn zichtbaar. Pastoor Andries biedt haar de heilige communie aan. Dat is althans het onderschrift bij de afbeelding op pagina 40 van het boek van Jongen en Schotel. In feite heeft hij de hostie nog in zijn hand, Lidwina maakt een gebaar met haar hand maar niet om de hostie aan te kunnen pakken. Als je goed kijkt zie je dat zij een afwerend gebaar maakt en dat deze afbeelding vermoedelijk het moment uitbeeldt waarop pastoor Andries, die niets geloofde van alle wonderlijke verhalen die over haar de ronde deden, Lidwina een ongewijde hostie aanbiedt. Lidwina spuwde de ongewijde hostie direct uit en maakte de pastoor, die woedend was omdat zij de hostie uitspuwde, duidelijk dat zij heel goed in staat was een ongewijde van een gewijde hostie te onderscheiden.7 Op een tafeltje naast haar bed staat de kelk waarin de ongewijde hostie vervoerd is. Ook op deze afbeelding ontbreekt het kruisbeeld. Een verklaring hiervoor had kunnen zijn dat het lichaam van Christus al in een andere vorm aanwezig is: als de hostie. Dat is dan wel weer tegenstrijdig in het licht van mijn eerder genoemde 7

Jongen en Schotel, 1994, pp. 47-48

8

veronderstelling dat dit niet het moment is waarop Lidwina de communie ontvangt. Afbeelding 2: Lidwina weigert de ongewijde hostie. Op een andere afbeelding is te zien dat Lidwina de stigmata ontvangt. Zij ligt in haar bed, Christus staat in haar kamer met het kruis in zijn handen. Uit zijn handen en voeten komen stralen die naar de handen, voeten en zijde van Lidwina reiken. Lidwina heeft zich altijd vereenzelvigd met de passie van Christus en kon daardoor haar eigen lijden verdragen. Op deze afbeelding is evenmin een kruisbeeld te zien; dat lijkt mij logisch omdat Christus zelf aanwezig is in de kamer en het ligt in lijn met de scène van afbeelding 4, waarop Lidwina de hostie ontvangt. Afbeelding 7: Lidwina ontvangt de stigmata. Een scène uit haar levensverhaal die ik had verwacht aan te treffen in de afbeeldingen is die waarin Lidwina een verschijning in haar kamer heeft in de gedaante van Christus als kind, aan het kruis. Deze episode beschrijft hoe Lidwina de transformatie mag aanschouwen van het Christuskind in een hostie met vijf, bloedende wonden. Deze hostie vertegenwoordigt het grootste wonder dat in haar vita beschreven is. Er is echter geen afbeelding van. Toen zij haar ogen opsloeg, zag zij aan het voeteneinde van haar bedstede een kruis, waaraan een Kind van vlees en boed hing met vijf wonden. Terstond vereerde zij Het als Onze Heer Jezus Christus, en ze dankte Hem voor het feit dat Hij Zich op deze manier openbaarde.8 Op dat moment komt haar vader de kamer binnen en Lidwina vraagt de verschijning een tastbare herinnering achter te laten. Het gekruisigde Kind daalde direct neer en veranderde in een hostie, een beetje groter dan die welke leken bij de communie krijgen, en omgeven door schitterende stralen. Hij bleef in de lucht hangen, een klein stukje boven het laken. De hostie had vijf wonden: in de handen, in de voeten en in de rechterzijde. Deze laatste zat vol geronnen bloed en was ongeveer zo groot als een halve erwt.9 Omdat het strenge vasten van Lidwina en het feit dat zij in leven bleef op slechts de consumptie van de heilige eucharistie, de rode draad van haar leven en lijden vormt zou deze gebeurtenis naar mijn idee prominent afgebeeld moeten zijn. Dat is niet het geval: wel afgebeeld is de scène waarin pastoor Andries, aan wie Lidwina de gebeurtenis had beschreven getuigenis aflegt aan bisschop Matthijs. De pastoor had Liwina tijdens een dienst in de kerk beticht van bezetenheid door de Duivel en de kerkgangers waren woedend op hem geworden. Hij wist namelijk dat Lidwina niet loog; zij heeft de hostie na flink aandringen uit zijn handen ontvangen en kon hem zonder problemen doorslikken.10 Op de afbeelding waarop pastoor Andries aan de tand wordt gevoeld, ligt Lidwina op de 8

Jongen en Schotel, 1994, p. 49 Jongen en Schotel, 1994, p. 49 10 Jongen en Schotel, 1994, pp. 51-53 9

9

achtergrond in bed. Alleen haar hoofd is zichtbaar en boven haar hoofd hangt het kruisbeeld met stralen er omheen. Dat betekent dat Christus niet in een andere, symbolische vorm aanwezig is. Afbeelding 8: Bisschop Matthijs ondervraagt pastoor Andries. Het zou het kunnen zijn dat de hostie met de vijf stigmata te expliciet verwees naar het lichaam van Christus en dat het niet gepast was het moment af te beelden waarop iemand dat lichaam tot zich nam. Lidwina had regelmatig visoenen waarin zij door een engel werd meegenomen. Vaak kreeg Lidwina zielen te zien die in het vagevuur zaten en die door haar lijden de kans kregen toch opgenomen te worden in de hemel. In één visioen werd Lidwina door de engel meegenomen naar de plaatsen waar Christus geleefd heeft. Lidwina is afgebeeld terwijl zij in haar bed ligt, haar kamer lijkt zich in de open lucht te bevinden. Het kruisbeeld ontbreekt. Lidwina bevindt zich op de plaatsen waar Christus geleefd heeft en op die manier is Hij toch weer symbolisch aanwezig. Aan de rechterzijde is het visioen van Lidwina te zien. Zij staat bovenop een berg met de engel aan haar zijde. De engel wijst naar beneden, daar is een aantal huizen te zien. Lidwina staat op haar benen, het is duidelijk een visioen omdat zij in werkelijkheid niet kon staan of zitten. Afbeelding 9: In een visioen neemt de engel Lidwina mee naar de plaatsen waar Christus geleefd heeft. Een bijzondere gebeurtenis is het leven van Lidwina is het kerstwonder. Lidwina kreeg van een weduwe, genaamd Katrijn, te horen dat op kerstavond 1426 haar borsten gevuld zouden worden met melk en dat Lidwina Katrijn hiervan moest laten drinken. Dit wonder heb ik beschreven in de bijlage over het leven van Lidwina. De afbeelding waarop dit kerstwonder te zien is laat volgens mij een heel andere interpretatie van het verhaal zien. De vrouw die bij Lidwina in de kamer staat draagt een lichtblauwe mantel, op de flap waarvan een naakt kindje ligt en heeft een stralenkrans rond haar hoofd. Volgens mij is hier Maria afgebeeld. Zij ontbloot haar rechterborst en er spuit een straal melk naar Lidwina toe. Lidwina ligt in bed, alleen haar hoofd is te zien. Voor Maria knielt een engel. De weduwe Katrijn is in geen velden of wegen te bekennen. Op deze afbeelding ontbreekt ook het kruisbeeld, Christus is immers al in fysieke vorm aanwezig in de kamer. Afbeelding 10: Het kerstwonder. Op de laatste afbeelding van Lidwina die ik heb uitgekozen is Lidwina overleden. Zij ligt op haar sterfbed en is omringd door familie en bewonderaars. Eén van de aanwezigen houdt een lange, brandende kaars in haar handen. Van Lidwina is alleen haar hoofd te zien. Haar kamer is verder kaal, het kruisbeeld ontbreekt. Lidwina is opgenomen in het Paradijs en voor eeuwig aan de zijde van Christus. Afbeelding 11: Lidwina op haar sterfbed. Het leven van Lidwina is ook historisch gedocumenteerd. Er bestaat een oorkonde uit 1421, opgesteld twaalf jaar voor Lidwina’s dood, waarin het stadsbestuur van Schiedam melding maakt van de wonderbaarlijke dingen die zij

10

meemaakte. Het feit dat zij op dat moment al meer dan twintig jaar op bed lag zonder te eten of te drinken, nauwelijks sliep en leefde met allerlei vreselijke ziektes werd door het stadsbestuur als een wonder beschouwd. De oorkonde maakte ook melding van het feit dat Lidwina om de veertien dagen de heilige communie ontving. Waarvan geen melding werd gemaakt zijn haar visioenen, haar afwijzing van het huwelijk, haar zorg voor de armen, de verspreiding van licht (en zoete geuren) en het wonder met de bloedende hostie.11

11

Deth, Ron van en Vandereycken, Walter. Van vastenwonder tot magerzucht. Anorexia nervosa in historisch perspectief. Boom, Meppel Amsterdam, 1988, p. 45

11

Hoofdstuk 3 – Vastenwonderen in de Oudheid Heiligen en vrome mensen die langere tijd zonder voedsel konden leven, slechts gevoed door de eucharustie, dat kwam in de Oudheid sporadisch voor en wel bij een aantal kluizenaars. Genoemd zijn onder anderen de heilige Gerasimus van Palestina, overleden in 475 na Christus, en de heilige Ampelius van Genua, overleden in 500 na Christus. Van Ampelius wordt beweerd dat hij, behalve de zondagse eucharustie, de hele week geen voedsel tot zich nam.12 Voedselwonderen kwamen al vroeg in de geschiedenis voor. Vanaf de vierde eeuw na Christus zijn velen, voornamelijk mannen, naar de woestijn getrokken om daar in afzondering te leven. Zij deden dit omdat zij een volkomen ascetisch leven wilden leiden en dat uitsluitend in eenzame afzondering konden doen. Door deze reine levenswijze hoopten zij hun begeerten volkomen te overwinnen. De drie begeerten die zij wilden overwinnen waren sex, voedsel & drank en roem & status. Deze zaken hinderden hen op hun weg naar God en daarmee naar het eeuwige leven. De allereerste kluizenaars zouden zich al aan het eind van de derde eeuw na Christus in kluizenaarscellen hebben afgezonderd. In de loop van de vierde eeuw na Christus begint de bloeiperiode van deze zogenaamde “woestijnvaders”. De belangrijkste plaats waar de woestijnvaders zich terugtrokken was een vallei in de Egyptische woestijn, Wadi Natroun. De heilige Antonius, afkomstig uit Egypte, is de grondlegger van het heremitische anachoretendom. Dit betekent: in eenzaamheid leven, teruggetrokken uit de wereld. Een belangrijke reden voor de kluizenaars om zich terug te trekken in de woestijn was hun onvrede met de vervlakking van het christendom, nadat de vervolgingen van de christenen waren gestopt en de godsdienst in vrijheid kon worden beleden.13 Er deden al snel verhalen over deze woestijnvaders de ronde en deze verhalen werden opgeschreven en veelvuldig gekopieerd en vertaald, een teken van hun grote populariteit. Een geschrift dat is overgeleverd is bijvoorbeeld de Vita Antoniii, over het leven van de heilige Antonius, geschreven in de 4e eeuw door Athanasius. Er zijn meerdere bronnen die verhaalden van de strenge vastenpraktijken van de woestijnvaders. Volgens de heilige Hiëronymus, gestorven in 420 na Christus, had er een monnik bestaan die dertig jaar lang leefde op gerstebroood en troebel water en kende hij een ander die zich in leven hield met slechts vijf vijgen per dag.14 In het kader van deze scriptie zijn de meest interessante vragen hoe zij zich in de woestijn in leven hielden, welke hulp zij daarbij kregen en hoe dit in de kunst werd verbeeld. Ik heb hiervoor een aantal voorbeelden gekozen: als zeer vroege 12

Browe, Peter S.J. Die Eucharistischen Wunder des Mittelalters. Verlag Müller & Seiffert, Breslau, 1938, p. 49 Horst, Pieter W. van der. De Woestijnvaders. Levensverhalen van kluizenaars uit het vroege christendom. Prometheus, Amsterdam, 1998, p. 12 14 Van Deth en Vandereycken, 1988, pp. 31-32 13

12

voorloper de profeet Elia, de woestijnheiligen Paulus van Thebe en Antonius van Egypte, Maria Aegyptiaca en als laatste Gerrit de kluizenaar die in het boek van Lidwina ten tonele wordt gevoerd en waarvan zeker niet vaststaat dat hij een historisch figuur is. 3.1 De profeet Elia Het oudste voorbeeld is dat van de profeet Elia. In het Oude Testament wordt de episode waarin hij zich in eenzaamheid had teruggetrokken en gevoed werd door raven, als volgt beschreven15 ... Daarna kwam het woord des HEREN tot hem: Ga vanhier, wend u oostwaarts en verberg u bij de beek Kerit, die in de Jordaan uitmondt. Gij kunt uit de beek drinken, en Ik heb de raven geboden u daar van spijze te voorzien. Daarop ging hij heen en deed naar het woord des HEREN; hij ging verblijf houden bij de beek Kerit, die in de Jordaan uitmondt. De raven brachten hem des morgens brood en vlees, en des avonds brood en vlees, en hij dronk uit de beek. 1 Koningen 17: 26. Op het schilderij, gemaakt door een kunstenaar uit de omgeving van Maarten Heemskerck, is Elia te zien zittend onder een boom. Op de achtergrond zijn ruïnes en volledig kale bomen te zien; hij bevindt zich in de woestijn. Boven zijn hoofd vliegt een raaf met een brood in zijn snavel. Elia strekt zijn rechterhand naar het brood uit, in zijn rechterhand heeft hij een boek. Hij ziet er gezond uit. Afbeelding 12: Elia gevoed door de raaf. 3.2 Paulus de kluizenaar. Paulus van Thebe, die geleefd zou hebben van 228 tot 341 na Christus, zou volgens Hiëronymus, de kerkvader die leefde van 347 tot 420 na Christus, de eerste kluizenaar in de woestijn zijn geweest. Hij tekende het levensverhaal van Paulus op. Paulus leefde in de woestijn vanaf het moment dat hij dreigde te worden opgepakt om zijn geloofsovertuiging. Hij trok zich terug in een grot die overschaduwd werd door een palmboom en heeft daar de rest van zijn leven gewoond.16 Volgens het verhaal van Hiëronymus werd Paulus in de woestijn bezocht door de heilige Antonius van Egypte die ook in de woestijn leefde. Paulus werd naar zijn zeggen dagelijks gevoed door een raaf, die hem een half brood kwam brengen. Toen Antonius bij hem op bezoek was, bracht de raaf in plaats van het gebruikelijke, halve brood een heel brood.17 Op deze afbeelding uit de 16e eeuw, waarvan de maker onbekend is, is de heilige Antonius Abt te zien samen met Paulus de kluizenaar. Antonius en Paulus zitten voor het onderkomen van Paulus. Boven hun hoofden komt de raaf aanvliegen met een half brood in zijn snavel. In de achtergrond is de scene afgebeeld waarin Paulus is overleden 15

Bijbel. Vertaling 1951 in opdracht van het Nederlands Bijbelgenootschap bewerkt door de daartoe benoemde commissies. Nederland Bijbelgenootschap Haarlem, Vlaams Bijbelgenootschap Beernem, 1997. 16 Van der Horst, 1998, pp. 49-50. 17 Van der Horst, 1998, p. 50

13

en twee leeuwen bezig zijn een graf voor hem te graven. Afbeelding 13: Antonius en Paulus gevoed door de raaf. Een oudere afbeelding, een ongedateerd Koptisch icoon, laat Paulus en Antonius zien, beiden staand en met een nimbus rond hun hoofd. Tussen hen in is het hoofd van een raaf te zien, met een stuk brood in zijn snavel. Achter hen staan twee leeuwen, een verwijzing naar hun naderende dood. De leeuwen groeven na hun beider dood hun graven. Afbeelding 14: Antonius en Paulus met de raaf. Op beide afbeeldingen zien de mannen er goed gevoed uit. 3.3 Antonius van Egypte Antonius van Egypte, geboren in 251 en gestorven in 356 na Christus, wordt ook wel Antonius Abt genoemd. Zijn levensverhaal werd opgetekend door Athanasius van Alexandrië, die leefde van 295 tot 373 na Christus. Antonius werd geboren in Egypte en bleef na de dood van zijn ouders met zijn jonge zusje achter. Zij waren zeer bemiddeld achtergebleven. Na een bezoek aan de kerk, waarin tijdens de preek werd verteld hoe de apostelen alles achter zich hadden gelaten om Christus en hun geloof te volgen, schonk Antonius al zijn bezittingen weg en zorgde hij dat zijn zusje bij vrome vrouwen onder dak kwam en goed verzorgd achterbleef. Vermoedelijk werd zij dus in een klooster ondergebracht. Antonius trok de woestijn in en werd daar blootgesteld aan vele verzoekingen, die hij door zijn sterke geloofsovertuiging allemaal wist te doorstaan. Hij trok zich terug in een grafkamer, ook daar wist de duivel hem nog te vinden en sloeg hem vreselijk in elkaar. Antonius heeft uiteindelijk alle beproevingen doorstaan en leidde een volkomen ascestisch leven. Eén van zijn vrienden legde elke dag wat brood voor hem neer, verder had hij niets nodig.18 Op een schilderij van Cornelis Cornelisz. Kunst zijn diverse scènes uit het leven van Antonius afgebeeld. Zijn vertrek uit het ouderlijk huis en de verzoekingen waaraan hij werd blootgesteld, zijn ontmoeting met Christus terwijl hij slaapt en ook de scène waarin hij op bezoek is bij Paulus in de woestijn en de raaf hen beiden een brood komt brengen. De laatste scène laat Antonius op zijn sterfbed zien. Afbeelding 15: scènes uit het leven van Antonius. 3.4 Maria van Egypte (Maria Aegyptiaca) Maria van Egypte (Aegyptiaca) was een prostituee die vermoedelijk in de 5e eeuw na Christus in Alexandrië leefde. Van haar levensverhaal bestaan verschilende versies. De Griekse, vertaalde versie die Van der Horst in zijn boek heeft opgenomen is waarschijnlijk één van de oudste en dateert van kort na 600 na Christus. Het verhaal zou opgetekend zijn door pseudo-Sophronius.19 Het verhaal begint met de geschiedenis van een man, genaamd Zosimas. Hij leefde in een klooster in Palestina en stond bekend om zijn ascetische leven. Hij was nog jong toen hij het klooster inging en na 53 jaar vond hij dat hij niets meer kon leren in het klooster. Hij hoorde een stem die hem opdroeg te vertrekken 18 19

Van der Horst, 1998, pp. 21-27 Van der Horst, 1998, p. 211

14

naar een klooster, gelegen dicht bij de rivier de Jordaan. Deze stem, God zelf, vertelde hem dat er nog een zware taak op hem wachtte. Hij vertrok naar het klooster en leidde een sober leven van psalmen zingen en werken. Het klooster lag volkomen afgelegen. Aan het begin van de vastenweek trokken alle monniken de woestijn in en verbleven daar helemaal alleen, met slechts het hoognodige voedsel bij zich. Zij vermeden elkaars gezelschap en ook achteraf vertelden zij niets van wat zij gedaan hadden. Tijdens deze periode in de woestijn ontmoette Zosimas een verwilderde, naakte vrouw. Zij vertelde hem haar levensverhaal, van haar zeer losbandige leven en het feit dat haar de toegang tot de Heilig Grafkerk in Jeruzalem was ontzegd. Zij kon daar niet binnentreden. Nadat zij oprecht berouw had betoond en Maria haar onder haar bescherming nam veranderde zij haar levensstijl en trok de woestijn in. Daar verbleef zij al zevenenveertig jaar toen Zosima haar ontmoette. Zij had geld gekregen en daar drie broden voor gekocht. Met deze broden had zij dertig jaar gedaan, zij waren keihard geworden en zij had er steeds kleine stukjes van gegeten. De laatste zeventien jaar at zij wat de woestijn haar gaf. Zosimas liet zich door haar zegenen. Zij verzocht hem om na precies één jaar terug te keren en voor haar de heilige communie mee te brengen. Dat deed Zosimas. Zij liep over het water van de Jordaan en hij gaf haar de communie. Daarna vertrok zij weer met het verzoek over precies één jaar terug te komen. Toen Zosimas terugkeerde, vond hij haar dood. Met de hulp van een leeuw groef hij een graf voor haar en legde haar daarin. Terug in het klooster vertelde hij het verhaal van Maria, haar naam stond geschreven in het zand van de woestijn.20 Een illustratie uit een Engels manuscript van het begin van de 15e eeuw laat Maria van Egypte zien, haar haren bijna tot op de grond en met een nimbus rond haar hoofd. Zij draagt een lang gewaad met daar overheen een lange mantel. In haar rechterhand houdt zij de drie broden vast waarop zijn vele jaren lang geleefd heeft in de woestijn. Afbeelding 16: Maria van Egypte met de drie broden. Op een latere afbeelding, een gravure van Justus Sadeler, is Maria Aegyptiaca te zien die geknield op de grond de communie ontvangt van Zosimas, achter haar liggen de drie broden, voor haar ligt een rozenkrans. Links in beeld is de scène van een jaar later te zien. Zosimas staat weer met de communie bij haar, zij is dood en ligt op de grond. Naast haar de leeuw die Zosimas hielp haar te begraven. Op deze afbeelding is de overhandiging van de communie expliciet weergegeven. Afbeelding 17: Maria van Egypte ontvangt de communie van Zosimas. 3.5 Gerrit de kluizenaar Het verhaal van Gerrit de kluizenaar is opgenomen in de vita van Lidwina, van hem zijn echter geen historische feiten te achterhalen en evenmin afbeeldingen. Lidwina ontmoette een jongeman uit het bisdom Keulen, Gerrit geheten. Hij vertelde haar dat hij naar de woestijn wilde vertrekken om een godvruchtig leven te gaan leiden. Hij verzocht haar om steum om een dergelijk leven vol te kunnen 20

Van der Horst, 1998, pp. 212-234

15

houden. Lidwina voorspelde hem dat hij het de eerste drie dagen moeilijk zou krijgen en gebrek zou lijden. Als hij het kon volhouden kreeg hij aan het einde van de derde dag troost en genade. Hij volhardde en op de avond van de derde dag vond hij hemels brood. Op die manier hield hij zich voortaan in leven. Gerrit vertrok naar Egypte en betrok een kluizenaarscel, hoog in een boom als bescherming tegen wilde dieren. Hij bracht daar zijn hele verdere leven door. Zeventien jaar later ontdekten een Engelse bisschop en zijn reisgenoten Gerrit de heremiet in de woestijn van Egypte. Hij zag er weldoorvoed uit, hoewel hij vertelde dat hij al twaalf jaar geen mens had gezien. Toen zij hem vroegen hoe hij had overleefd en zo dik geworden was antwoordde Gerrit dat hij leefde van manna, dat uit de hemel kwam regenen en dat hij verzamelde. Toen zij hem vroegen of hij meer mensen kenden die zonder aards voedsel konden leven vertelde Gerrit hen over Lidwina van Schiedam die al jaren ernstig ziek was en niets at.21 Het lijkt mij dat dit verhaal over Gerrit in de vita van Lidwina is opgenomen om haar verhaal “echter” te laten lijken. Als zelfs een kluizenaar in een verre woestijn van haar gehoord had, zou haar verhaal echt gebeurd kunnen zijn.

21

Jongen en Schotel, 1994, p. 73

16

Hoofdstuk 4 – Vastenwonderen in de middeleeuwen Tussen de periode van vastenwonderen in de Oudheid en de vastenwonderen in de late middeleeuwen gaapt een gat van enkele eeuwen. In de late middeleeuwen, vanaf ongeveer de 12e eeuw zien we in Europa een groot aantal vrouwen dat zich overgaf aan vastenpraktijken. Waar het er bij de woestijnvaders om ging een ascetisch leven te leiden en een goed christen te zijn, waren de motieven van de vrouwen uit de late middeleeuwen van geheel andere aard. Zij gingen zich te buiten aan zelfkastijding, op allerlei manieren, en gaven zich over aan extreme vastenpraktijken teneinde zich te vereenzelvigen met het lijden van Christus en zich met hem te verenigen. Een heilige uit de 11e eeuw, Petrus Damianus, een monnik uit de kring rond paus Gegorius VII, heeft het verhaal verteld van een arbeider die bedolven was in een steengroeve. Na een aantal jaren werd hij bij toeval gevonden en bleek hij levend en gezond te zijn. Hij vertelde dat hem elke dag door een duif een sneeuwwitte hostie was gebracht en dat deze hostie hem had gesterkt en vervuld van een hemelse gelukzaligheid. De duif was slechts één dag weggebleven; dat bleek de dag te zijn waarop de echtgenote van de arbeider verzuimd had de mis voor hem te laten lezen.22 Een bijzonder voorbeeld uit de late middeleeuwen is Nicolaas van Flüe, een Zwitserse kluizenaar. Hij verbleef vanaf 1467 tot aan zijn dood in 1487 in zijn kluizenaarscel en heeft gedurende die lange periode geleefd van slechts de dagelijkse eucharistie. Nicolaas van Flüe is de enige man in de middeleeuwen waarvan verteld wordt dat hij dit voedselwonder heeft meegemaakt.23 De verhalen over voedselwonderen hebben meestal betrekking op ongetrouwde vrouwen en jonge meisjes. Het oudst bekende voorbeeld in de middeleeuwen dateert van 825. In de Franse stad Commercy woonde een twaalfjarig meisje. Zij at in eerste instantie geen brood meer, daarna stopte zij geheel met eten en drinken en hield dat drie jaar vol. Daarna begon zij weer normaal te eten. Ook in Duitsland, in het bisdom Münster, leefde in de 9e eeuw een twaalfjarig meisje dat gedurende een periode van drie jaar geen voedsel tot zich nam. Zij deed dit om haar ongelovige vader van de goddelijkheid van de eucharistie te overtuigen. Pas in de 12e eeuw is er opniew sprake van een meisje, dit keer een twintigjarig meisje in Zuid-Engeland, dat zich slechts voedde met de eucharistie op zondag. Zij slikte de hostie door met een beetje wijwater. Volgens de in 1554 overleden Laurentius van Durham, die een biografie over de heilige Brigida schreef, was het meisje lichamelijk zwak maar helder van geest.24 Jacobus van Vitry verhaalde van twee gelijksoortige zaken; een arm meisje uit Eudes (Frankrijk) dat veertig jaar leefde zonder iets te eten of drinken en een 22

Browe, 1938, p. 49 Browe, 1938, p. 50 24 Browe, 1938, p. 50 23

17

meisje uit Normandië, eveneens in Frankrijk. Hij beschrijft het verhaal van het Normandische meisje als volgt: In het Franse Vernon leefde een meisje in een cel. Zij had al enkele jaren niets gegeten en gedronken en had ook geen afvalstoffen uitgescheiden, niet uit haar mond en niet via andere, natuurlijke wegen. Elke vrijdag kwam een duif haar in zijn snavel het lichaam van Christus brengen en zei tot haar: Ontvang het eeuwige leven”. Elke zondag ontving zij de eucharistie uit handen van de priester. De duif had haar geboden dit te doen om haar eerbied voor de kerk en de priester te tonen en niet de verdenking op zich te laden dat zij aan de verleiding van de Duivel was blootgesteld en daardoor onwaardig zou zijn het ware sacrament te ontvangen. Als zij niet wekelijks de eucharistie tot zich nam verzwakte zij en kon nauwelijks op haar benen staan.25 Browe noemt ook de sagen rondom de heilige Graal waarin voorbeelden van voedelwonderen voorkomen. De vader van Titurel, de visserkoning, heeft zich gedurende de twintig jaar waarin hij permanent in zijn kamer verbleef slechts gevoed met de dagelijkse hostie die hem na de mis werd gebracht.26 Verhalen over heiligen in de middeleeuwen die in verband worden gebracht met voedselwonderen zijn volgens Browe zeldzaam. Genoemd worden Catharina van Siena, overleden in 1380, en Colomba van Rieti, overleden in 1506.27 In de canonisatiebul van paus Pius II uit 1461 staat vermeld dat Catharina van Siena een keer vanaf aswoensdag tot aan de hemelvaart van Christus gevast heeft en slechts leefde van de eucharistie. Haar biechtvader en biograaf Raymond van Capua heeft deze ongewone vorm van langdurig vasten beschreven en haar gevraagd of zij niet hongerig was. Catharina antwoordde dat het heilig sacrament haar zozeer verzadigde dat zij geen ander, vast voedsel meer verlangde. Zelfs op de dagen dat zij de eucharistie niet kon ontvangen had zij geen honger. De nabijheid van Christus, of zelfs van de priester, gaf haar zoveel voldoening dat zij al het voedsel vergat.28 Een andere versie van dit voedselwonder verhaalt over vrome vrouwen die zo’n walging en afkeer van voedsel vertoonden dat zij alles wat zij aten onmiddellijk weer uitbraakten. Het enige wat zij binnen konden houden was de eucharistie. Jacobus van Vitry verhaalt in dit verband over de Belgische non Maria van Oignies, overleden in 1213. Tijdens een periode van ziekte kon zij niets meer eten en zelfs de geur van brood niet verdragen. Zij nam echter zonder problemen het lichaam van Christus tot zich en werd hierdoor niet alleen geestelijk, maar ook lichamelijk sterker. Men heeft getracht haar een ongewijde hostie te laten eten: zij had al direct een afkeer van de geur van het brood en zodra haar tanden het aanraakten begon zij te schreeuwen en alles uit te 25

Browe, 1938, p. 51 Het verhaal van Titurel is na 1217 geschreven door Wolfram van Eschenbach, auteur van de Parzifal. Titurel is de voorgeschiedenis van Parzifal. 27 Als sterfjaar van Colomba van Rieti kom ik meestal 1501 tegen, ik heb het hier laten staan omdat Browe het zo in zijn boek heeft vermeld. 28 Browe, 1938, pp. 51-52 26

18

spugen. Zij kwam hijgend van haar bed omhoog en snikte het uit. Ondanks dat zij haar mond meerdere keren met water gespoeld had, kon zij de gehele nacht niet meer tot bedaren komen.29 Ook van Christina de Wonderbare (1150-1224) wordt verteld dat zij lange tijd leefde op de heilige hostie. Heel bekend en beroemd was het arme meisje Alpaïs van Cudot (1155-1211). Zij woonde in Cudot, Frankrijk, en hielp haar vader met het bewerken van zijn akkers. Zij werd ziek, raakte verlamd en heeft gedurende een periode van veertig jaar het bed moeten houden. Begeleid door cisterciënzer nonnen leidde zij haar vrome, visionaire leven. Zij werd bezocht en bewonderd door bisschoppen en monniken, koningen en vorsten. Vele kronieken hebben over haar verhaald. Met uitzondering van haar hoofd was vrijwel haar gehele lichaam afgestorven. Zij vastte dagen- en later wekenlang, eerst omdat zij niet anders kon, later omdat zij eraan gewend was geraakt. Zij kon slechts met veel moeite iets van voedsel tot zich nemen. Ook haar biograaf, een niet bij name genoemde cisterciënzer, verhaalt van een voedselwonder. Op de woensdag in de Goede Week kwam een sneeuwwitte duif naar haar toe, de mooiste van alle vogels ter wereld. Alle dagen van de week was de vogel treurig en ging met gebogen hoofd en hangende vleugels van haar weg. Op paasochtend kwam hij vredig, als herboren, om Alpaïs heenvliegen. Hij veranderde in een priester, gekleed in misgewaad en bood haar de eucharistie aan. In zijn linkerhand had hij een schaal waaruit hij haar het brood aanbood, met zijn rechterhand maakte hij het kruisteken voor haar. De hostie die de priester haar aanbood kon zij zonder probleem innemen. Tot die tijd kon zij slechts heel kleine stukjes van de hostie binnenkrijgen en moest die met een slokje wijn of, in haar overtuiging, bloed van Christus wegslikken. Gedurende drie dagen had Alpaïs het visioen van de duif en de priester in zijn heilige gewaad. Later verschenen de heilige Johannes en de aarstengel Gabriël aan haar en gaven haar zoveel kracht dat zij de hostie weer in zijn geheel tot zich kon nemen en elke zondag ter communie ging.30 Het gebeurde wel dat men de bewering dat vrouwen zich langere tijd van voedsel en drank konden onthouden niet vertrouwde en een onderzoek instelde naar de vrouwen die slechts op de eucharistie schenen te leven. In 1225 werd een vrouw die in Leicester, Engeland, leefde gedurende veertien dagen voortdurend in de gaten gehouden door priesters en klerken. Zij bleek echter niets anders tot zich te nemen en tot aan haar dood, zeven jaar later, slechts te leven van de eucharistie. Een andere manier om te controleren of er daadwerkelijk sprake was van volledige onthouding van voedsel was het aanbieden van ongewijde hosties. Als vrouwen deze hosties niet konden doorslikken, of honger hadden na het eten van de hosties, werden zij geloofd. Ook in Duitsland waren in de 13e eeuw voorbeelden van meisjes en vrouwen die

29 30

Browe, 1938, p. 52 Browe, 1938, pp. 52-53

19

deze proeven doorstonden en zelfs was er een vrouw die gedurende dertig jaar zonder voedsel en drank leefde.31 Dat er ook voorbeelden waren waarbij wel sprake was van bedrog bleek in Marsal, bij Metz, in Frankrijk. In de 13e eeuw leefde hier een vrouw die beweerde slechts van de eucharistie te leven. Zij werd door velen bezocht en bewonderd maar bleek uiteindelijk door een klerk heimelijk van voedsel voorzien te worden, dat zij in haar bed verborgen hield. 32 In de late middeleeuwen werden deze voedselwonderen ook ingezet in de strijd tegen ketters. Het bewijs dat het ging om het lichaam van Christus werd aangetoond doordat het mensen jarenlang kon voeden. Daar was niets bovennatuurlijks aan. Karmeliet Thomas Netter uit Waldensis, overleden in 1431, kende uit zijn eigen omgeving een meisje, Johanna Metles uit Norfolk, dat elke zondag de eucharistie ontving en verder gedurende vijftien jaar zonder voedsel en drank leefde. Dat het geen truc was bleek uit het feit dat zij uit duizend hosties de enige die gewijd was er altijd tussenuit kon halen.33 Browe noemt ook Lidwina van Schiedam en het gegeven dat zij gedurende een periode van veertien jaar geen vast voedsel tot zich nam, slechts leefde van de eucharistie die zij elke veertien dagen ontving. Zij kon geen voedsel meer naar binnen krijgen verhaalde ook tijdgenoot Johann Brugmann, overleden in 1473, die het levensverhaal van Lidwina optekende. De echaristie slikte zij zonder problemen door. In een oorkonde uit 1421 waarin de stadsraad van Schiedam haar ziekte uitgebreid heeft beschreven, werd ook gesteld dat zij het water waarmee zij de hostie innam, met moeite binnen kon houden.34

31

Browe, 1938, pp. 53-54 Browe, 1938, p. 54 33 Browe, 1938, p. 55 34 Browe, 1938, p. 55 32

20

Hoofdstuk 5 – Het heilige vasten: identificatie met het Lijden van Christus of obsessie met het Lichaam van Christus 5.1 Historie Vastenpraktijken in de middeleeuwen zijn niet terug te brengen op één motief, in het kader van deze scriptie ben ik bezig geweest met onderzoek naar het heilige vasten en daarmee komt vooral de motivatie in de christelijke wereld aan de orde. Vasten was een praktijk die de christenen verbond en was niet alleen gericht op versterving van het lichaam maar bond mensen aan elkaar zoals dat gaat met gemeenschappelijke regels en gewoonten. Zoals ook ter sprake komt in hoofdstuk 6, over vraatzucht, als je minder zou eten bleef er ook meer voedsel over voor de armen. In het christendom was een ander motief de identificatie met het lijden van Christus en het willen meevoelen met zijn kwellingen.35 Voordat deze christelijke motivatie aan de orde was waren er al volkeren die ervan overtuigd waren dat via voedsel, met name via vlees, demonische krachten het lichaam binnen konden dringen en schade aanrichten. Door te vasten beschermden mensen zich tegen deze kwade krachten en werd de vastenpraktijk onderdeel van het rouwritueel, zoals in het oude Egypte en Griekenland. 36 Het is dan weer opvallend dat in de latere middeleeuwen het extreme vasten werd gezien als bezetenheid door de Duivel of hekserij! Het vasten als boetedoening en zelfkastijding zoals dat bij veel vrouwen in de middeleeuwen voorkwam vindt zijn oorsprong in het vroege christendom. Door middel van het vasten kon de zondaar boete doen en laten blijken wroeging te hebben over begane zonden. Vrome christenen waren ervan overtuigd dat de mens zondig was en de liefde van God moest verdienen. Om een volgeling van Christus te worden moest je je aardse bezittingen, dus ook voedsel, achter je laten.37 Om een leven van ascese te kunnen leiden moest in het christendom de geest boven het lichaam worden gesteld. Het lichaam werd beschouwd als aards en zinnelijk en aandacht voor het lichaam stond het hebben van een reine geest in de weg. Dit gedachtengoed is in het christendom geintrduceerd door de Groekse wijsgeer Plato. Door middel van het vasten kon men zich losmaken van het zondige lichaam dat werd geassocieerd met vleselijke behoeften, zoals ook onthouding van sexuele handelingen een doel was om te komen tot een ascetische levenswijze. En een ascetische levenswijze tilde de mensen op naar een hoger plan, gaf hen de kans dichter bij God te komen.38 De mate waarin mensen tijdens het vroege christendom vastten was in eerste instantie niet gebonden aan regels. Men vastte al naargelang men zich gelovig

35

Van Deth en Vandereycken, 1988, p. 25 Van Deth en Vandereycken, 1988, p. 25 37 Van Deth en Vandereycken, 1988, p. 27 38 Van Deth en Vandereycken, 1988, p. 28 36

21

achtte. Toen het christendom als officiële godsdienst erkend was en velen zicht tot het christendom bekeerden, begon de Kerk het vasten steeds meer aan regels te binden. In de 4e eeuw werd bijvoorbeeld een vastenperiode van veertig dagen ingesteld, voorafgaand aan de viering van Pasen. Deze veertigdaagse vastenperiode werd later ook ingevoerd voorafgaand aan de viering van Kerstmis en Pinksteren. Met de instelling van ook nog enkele korte vastenperioden waren gelovigen in de middeleeuwen een derde deel van het jaar aan het vasten! De Kerk zag streng toe op het naleven van de vastenregels maar toen steeds meer mensen zich gingen bekeren tot het christendom en duidelijk werd hoe zwaar het de gelovigen viel zich eraan te houden, versoepelde het beleid en in de 5e eeuw werd de volledige onthouding van voedsel omgezet in een verbod op sommige dierlijke producten terwijl men in plaats daarvan vis mocht eten. In de middeleeuwen tenslotte werden de langdurige vastenperioden rond Kerstmis en Pinksteren afgeschaft.39 5.2 Wat dreef vrouwen in de middeleeuwen zich over te geven aan extreme vastenpraktijken Vrouwen in de middeleeuwen vereenzelvigden zich met het lijden van Christus, het consumeren van de hostie stond gelijk aan het consumeren van zijn Lichaam, niet symbolisch maar als realiteit. In een artikel van Donald F. Duclow is een citaat van Hadewijch opgenomen, afkomstig uit haar “Mengeldichten16” waarin zij verwoord hoe intiem het eten van de hostie is. ... One soul assaults the other (and invades) it completely As he who is Love itself showed us When he gave us himself to eat, Disconcerting the thoughts of man. By this he made known to us That’s love’s most intimate union Is through eating, tasting, and seeing interiorly. He etas us; we think we eat him, And we do eat him, of this we can be certain.40 Extreem vasten was een belangrijk onderdeel van de geloofspraktijken van vrouwen in de late middeleeuwen. Het aantal heiligen onder vrouwen steeg vanaf de 12e eeuw, dit hield verband met het groeiende aantal vrouwen dat deelnam aan het religieuze leven, vanouds was dit voorbehouden aan mannen. Vrouwen gingen extreem vasten om zichzelf te straffen en hun lichamelijke zonden in te tomen maar vooral omdat zij zich vereenzelvigden met Christus aan het Kruis en één wilden worden met zijn lijden. Het vasten was één van de middelen die zij inzetten om zichzelf te kastijden. Daarnaast geselden zij zichzelf, droegen schoenen met spijkers erin, doorstaken hun tong en andere lichaamsdelen met ijzeren pennen of sliepen op een bed van doornen of met ijzeren pinnen. Van Catharina van Siena is bekend dat zij sliep op een houten plank. Veel vrouwen 39

Van Deth en Vandereycken, 1988, pp. 29-30 Duclow, Donald F. The Hungers of Hadewijch and Eckhart. In: The Journal of Religion, Vol. 80, No. 3 (Jul., 2000), p. 424 40

22

onthielden zich grotendeels van voedsel en aten slechts wat brood, groente of droge kost en dronken een beetje water. Dit was voor sommige vrouwen nog niet streng genoeg. Zij vastten zeer streng en namen slechts de gewijde hostie tot zich. Hun levensdoel was de Imitatio Christi en zij hadden door dit te doen deel aan het lijden van Christus. Een aantal van hen ontving ook de stigmata. Uit het ontvangen van de hostie putten deze vrouwen enorm veel kracht en het stelde hen in staat zich aan het strenge vastenregime te houden.41 Het ontvangen van de stigmata is in elk geval bij Lidwina van Schiedam, afbeelding 5, en bij Catharina van Siena, afbeelding 30, afgebeeld. Zij zijn beiden afgebeeld op het moment dat zij de stigmata ontvangen van Christus. De Vlaamse heilige Maria van Oignies kon zelfs niet tegen de geur van voedsel en verlangde in hevige mate naar de hostie. Zij hield het volgens een tijdgenoot, Jacques de Vitry, een periode van vijfendertig dagen vol zonder iets te eten, behalve het lichaam van Christus waar zij voortdurend om vroeg. Ook in de laatste twee maanden voor haar dood zou zij slechts op de hostie hebben geleefd. Verschillende vrouwelijke heiligen zoals bijvoorbeeld Angela van Foligno, die in de bijlage beschreven wordt, zouden vele jaren op de hostie geleefd hebben. Degene die het langst zonder voedsel kon en uitsluitend op de hostie leefde, gedurende een periode van achtentwintig jaar, is Lidwina van Schiedam.42 Rebecca Lester heeft op een rijtje gezet wat de gemeenschappelijke kenmerken waren van de vrouwen die zich overgaven aan het heilige vasten. Zij noemt als de belangrijkste kenmerken: het zich op jonge leeftijd overgeven aan religieuze gevoelens en opdragen van maagdelijkheid aan Maria, het hebben van een belangrijke rol als dochter in het gezin, het verdiepen van de religieuze gevoelens na het overlijden van een geliefd familielid en zichh overgeven aan zelfkastijding en extreem vasten, ruzie met de ouders over een door heb gewenst huwelijk, angst voor sexuele relaties het toetreden tot een orde van nonnen en steeds meer verlangen naar de heilige hostie en niets anders meer willen en kunnen eten dan de hostie.43 In de beschrijving van een aantal heiligenlevens, opgenomen in de bijlage, komen deze kenmerken inderdaad tegelijkertijd voor. Lidwina is hier een voorbeeld van en ook op een aantal van de Italiaanse heiligen zijn de kenmerken van toepassing. Wat haar opvalt in het onderzoek naar het heilige vasten is dat Caroline Walker Bynum zich voornamelijk richt op de vrouwen in de middeleeuwen als groep met gemeenschappelijke kenmerken en gedragingen en dat bijvoorbeeld Rudolph Bell, die onderzoek heeft gedaan naar wat hij noemt “Heilige Anorexia” veel meer poogt de kenmerken van de moderne ziekte terug te voeren op de

41

Van Deth en Vandereycken, 1988, p. 33 Van Deth en Vandereycken, 1988, p. 34 43 Lester, Rebecca J. Women’s Food Asceticism and the Negotiation of Identity. In: Ethos, Vol. 23, No.2 (Jun., 1995), p. 205 42

23

praktijken van de heilige vrouwen uit de late middeleeuwen. Dat laatste lijkt mij een vorm van interpretatie achteraf. 5.3 Weerstand van de Kerk Het extreme vasten van de heilige vrouwen in de middeleeuwen werd door de Kerk niet gewaardeerd. Er was een aantal gronden waarop de Kerk bezwaar maakte. Op theologische gronden wees de kerk het extreme vasten af omdat alles wat God geschapen had goed was en men door voedsel af te wijzen de goedheid van God en zijn schepping ontkende. Om praktische reden wees de Kerk het vasten eveneens af. Kloosterlingen die zeer streng vastten waren doordat zij verzwakt en uitgeput raakten niet meer in staat hun dagelijkse plichten te vervullen. Wat volgens mij het grootste bezwaar van de Kerk was, was dat haar machtspositie werd aangetast. De Kerk zag zichzelf als middelaar tussen God en de gelovige en kon het niet verdragen dat er sprake was van een een-op-een relatie tussen God en een gelovige. Veel vrouwelijke heiligen streefden naar een exclusieve relatie met Christus, hun hemelse bruidegom, en hielden zich verre van lichamelijke relaties met mannen van vlees en bloed.44 5.4 Hekserij en bezetenheid door de Duivel Een aantal heilige vrouwen werd ervan beschuldigd dat hun extreme vastenpraktijken het werk waren van de Duivel. Zij werden ervan beschuldigd dat Satan en niet God hun inspiratiebron was. Tot de vrouwen die ervan beschuldigd werden een pact met de Duivel te hebben gesloten, zoals heksen deden, behoorden Catharina van Siena, Alpaïs van Cudot, Colomba van Rieti en Angela van Foligno. Beschuldigingen van hekserij waren levensgevaarlijk! Om de beschuldigingen van hekserij te ontzenuwen deden zij hun uiterste best af en toe een kleine hoeveelheid voedsel tot zich te nemen. Het eten van voedsel bekwam hen niet goed. Als zij iets gegeten hadden braakten zij het meestal direct weer uit. Zoals ook naar voren komt in de korte beschrijving van de legende van Colomba van Rieti, die ik in de bijlage heb opgenomen, werd zij beschuldigd van hekserij. Dit had behalve met haar strenge vastenpraktijken ook te maken met de vondst van een verzameling botten onder haar bed en een zak met uitgebraakte hosties. Na haar dood werd zelfs een autopsie op haar lichaam uitgevoerd om vast te stellen of zij zich aan duivelse praktijken had overgegeven. Zij bleek zichzelf te hebben doodgehongerd.45 In haar boek Holy Feast and Holy Fast46 uit 1987 gaat Caroline Walker Bynum in op de betekenis die voedsel in de middeleeuwen had voor vrouwen en hoe hun houding was ten opzichte van voedsel. Voedsel is het centrale thema in de geloofsbelevenis van vrouwen in de middeleeuwen. Alle zaken die met voedsel te

44

Van Deth en Vandereycken, 1988, pp. 35-36 Van Deth en Vandereycken, 1988, pp. 51-53 46 Walker Bynum, Caroline. Holy Feast and Holy Fast. The religious significance of food to medieval women. University of California Press, Berkeley, Los Angeles, Londen, 1987 45

24

maken hadden zoals eten, voeden en ook niet eten stelden vrouwen in staat controle te houden over hun lichaam en hun leefomgeving. In alle culturen is het bereiden van voedsel een zaak van vrouwen, in elk geval in het Europa van de middeleeuwen. Het was de verantwoordelijkheid van vrouwen dat er maaltijden op tafel kwamen. De afhankelijkheid van mannen waar het op de voedselbereiding aankwam leidde ook tot beschuldigingen dat vrouwen knoeiden met voedsel. Zij konden door middel van voedsel vergiftigd worden door vrouwen of gedreven tot betere sexuele prestaties doordat vrouwen menstruatiebloed of sperma aan het eten toevoegden of het deeg kneedden met hun achterwerk. Om biologische redenen is de vrouw het meest aangewezen om voedsel te schenken; zij doet dit al vanaf het moment dat zij borstvoeding geeft.47 Zoals het bereiden van voedsel een aangelegenheid was voor vrouwen, was het eten een zaak voor mannen. Vrouwen en mannen aten gescheiden van elkaar en soms keken vrouwen alleen toe als de mannen aan het eten waren. In de middeleeuwen was het voor vrouwen moeilijk zich te onttrekken aan zaken als sexuele gemeenschap met hun echtgenoot, familieaangelegenheden of geldzaken. Doordat vrouwen als enige controle hadden over de voedselbereiding was het voor hen eenvoudig om te stoppen met eten. In plaats van het voedsel zelf op te eten gaven zij het stiekem weg aan de armen. Vrouwen hadden in de middeleeuwen dus de kans om zelf te vasten en eten weg te geven doordat zij de voedselbereiding in eigen hand hielden. Ook het vasten op religieuze gronden is iets dat voornamelijk vrouwen deden.48 Voedsel, eten en niet eten, speelde niet allen een grote rol in het dagelijks leven maar ook in het religieuze leven. Voedsel had een religieuze betekenis. Waar vrouwen in het dagelijks leven voedsel weggaven aan de armen smachtten zij in hun geloofsbeleving naar de communie en kregen zij in ruil voor het heilige vasten visioenen en kracht om hun behoefte aan aards voedsel te weerstaan. Het gegeven dat vrouwen al het voedsel dat zij aten onmiddellijk weer uitbraakten en de hostie wel zonder problemen konden doorslikken maakte duidelijk dat de hostie dus wel echt het lichaam van Christus moest zijn.49 Dat vrouwen zich identificeerden met het lijden van Christus en de hostie beschouwden als zijn werkelijke lichaam waarmee zij één werden door de communie is iets dat ik in veel literatuur ben tegengekomen. Omdat het ontvangen van de hostie de rode draad was in veel vrouwenlevens verbaast het mij dat zo weinig van hen zijn afgebeeld terwijl zij de hostie ontvingen. Van Catharina van Siena en Francesca Romana zijn dergelijke afbeeldingen er wel. Van Lidwina van Schiedam is geen afbeelding bekend waarop zij de hostie ontvangt. Sterker nog, de afbeelding waarop Lidwina en de hostie samen zijn afgebeeld is die waarop Lidwina de ongewijde hostie weigert. 47

Walker Bynum, 1987, p. 190 Walker Bynum, 1987, pp. 191-192 49 Walker Bynum, 1987, pp. 227-228 48

25

5.5 Het feest van Corpus Christi Het was Christus zelf die de aanzet gaf tot verering van zijn lichaam en bloed door tijdens het Laatste Avondmaal Brood en wijn aan zijn discipelen uit te delen onder de woorden “Neemt en eet, want dit is mijn lichaam en bloed”. Van Het Laatste Avondmaal zijn vele afbeeldingen bekend, de afbeelding die ik heb gekozen is een werk van tempera op paneel van de kunstenaar Ugolino da Siena en is vervaardigd in ca. 1325-1330. Christus zit aan het hoofd van de lange tafel waar zijn discipelen omheen zijn geschaard. Zij dragen allemaal een nimbus rond hun hoofd, behalve één en dat is Judas. Afbeelding 18: Het Laatste Avondmaal. Het lichaam van Christus was het centrale thema van de geloofsbeleving van vrouwen in de middeleeuwen. Hun strenge vastenpraktijken waren erop gericht één te worden met Christus en zijn lijden in te voelen. Dat het lichaam van Christus het punt was waarom het geloof in de middeleeuwen draaide staat onomstotelijk vast daar er zelfs een feest is ingesteld ter ere van zijn lichaam. Het feest van Corpus Christi. In de 12e eeuw had er een grote verandering op religieus gebied plaats in Luik, België. In Luik waren de orden van de dominicanen altijd in de meerderheid geweest en zij waren in groten getale aanwezig in de stad. De dominicanen fungeerden als geestelijk leiders voor de gelovigen. Echter, in de 12e eeuw vestigden zich orden van de cisterciënzers in de stad. Zij namen de rol van de dominicanen over. Aan het eind van de 12e eeuw waren er al vijftig orden in de stad aanwezig en aan het eind van de dertiende eeuw bijna honderd. Wat de cisterciënzers van de dominicanen onderscheidde was het feit dat zij een belangrijke rol toekenden aan lekenbroeders en religieuze vrouwen. De cisterciënzers vormden een open religieuze gemeenschap. De vrouwelijke religieuzen, van wie velen zich overgaven aan strenge vastenpraktijken en frequent ter communie gingen, werden begijnen gnoemd.50 Juliana van Cornillon, 1193-1258, was één van deze vrome vrouwen. Zij werkte als verzorgende in een hospitaal behorend bij de orde van Mont Cornillon in Luik. Juliana had regelmatig eucharistische visioenen en in één van die visioenen zag zij een volle maan waaruit een hapje genomen was. Dit visioen herhaalde zich meerdere keren en de betekenis ervan werd haar tenslotte door Christus zelf gegeven. De maan stelde de Kerk voor en het ontbrekende stukje stond symbool voor het gegeven dat er één feest was dat nog in de Kerk gevierd moest worden. Dat werd het feest van Corpus Christi. Juliana had haar eerste visioen rond 1208 en nadat de betekenis van het visioen aan haar onthuld was zweeg zij er nog lange tijd over. Zij was van plan zich in te zetten voor de stichting van het feest

50

Rubin, Miri. The Eucharist in Late Medieval Culture. Cambridge University Press, Cambridge, 1991, pp. 168169

26

en heeft haar inzicht tenslotte gedeeld met haar biechtvader, Jan van Lausanne van St. Martin’s Church.51 Het duurde, door perikelen van politieke aard, nog tot 1246 voordat het feest van Corpus Christi officieel geinstalleerd werd. De installatie van het feest werd wereldkundig gemaakt door bisschop Robert van Turotte in zijn brief genaamd Inter alia mira van 1246. Het feest kreeg niet een vastgestelde datum waarop het gevierd moest worden, de datum kon variëren tussen 21 mei en 24 juni. Kort na de bekendmaking van het nieuwe feest stierf de bisschop in het cisterciënzer klooster van Fosses, op 16 oktober 1246.52 Het feest van Corpus Christi verspreidde zich langzaam over Europa en kende zijn eigen liturgie en attributen waarvan de hostie het middelpunt was. Op een bladzijde uit een manuscript dat vervaardigd is in Gent/Brugge in België, is een priester te zien die de communie toedient aan een man in een met bont omzoomde mantel. Hij is wellicht de eigenaar van het manuscript. In de marge van de tekst is de man opnieuw te zien. Hij volgt de priester, het koor en de acolieten die in een processie lopen. Dit stelt vermoedelijk een processie voor tijdens het feest van Corpus Christi. Afbeelding 19: De Heilige Communie. Een afbeelding van de hostie, als middelpunt van de eucharistie komt regelmatig voor in de kunst. Een manuscript uit 1241, zelfs voordat het feest van Corpus Christis was geinstalleerd, laat een prister zien die aan het altaar staat. Hij houdt de hostie in zijn beide handen omhoog, achter hem knielt de geloofsgemeenschap. Op het altaar staat een kelk en ligt een opengeslagen boek. Afbeelding 20: Het heffen van de hostie.

51 52

Rubin, 1991, pp. 169-170 Rubin, 1991, p. 174

27

Hoofdstuk 6 – De omgekeerde wereld: vraatzucht O glotonye, full of cursednesse! O cause first of our confusion! O original of our damnation. Til Christ had bought us with his blood again! Lo, how deare, shortly for to sayn, Abought was thilke cursed vileyne! Corrupt was all this world for glotonye.53 William Ian Miller schreef een essay over vraatzucht, dat is opgenomen in het boek Wicked Pleasures van Robert C. Solomon.54 Tegenover het extreme vasten staat het volproppen van het lichaam met voedsel. De term die gebruikt wordt voor excessief eten, kwantitatief of kwalitatief, is vraatzucht of gulzigheid.55 Vraatzucht is één van de zeven hoofdzonden. De Latijnse benaming voor vraatzucht is Gula. Tegenover vraatzucht staat Temperantia, gematigdheid, één van de zeven deugden. Vraatzucht is niet een eigenschap om trots op te zijn, dat blijkt ook uit de wijze waarop de vraatzuchtigen werden afgebeeld. Dik, slordig gekleed, voedsel of een fles drank in hun handen, soms liggend op de grond en brakend. Een weinig verheffend schouwspel. Het dier dat symbolisch met vraatzucht werd verbonden is het varken. Mensen die vraatzuchtig waren, aten als varkens. Vraatzucht heeft onaangename nevenverschijnselen: het voedsel komt terug tijdens het braken, het transformeert tot uitwerpselen, veroorzaakt gasvorming en leidt tot een algeheel gevoel van walging en ongemak. Vraatzucht wordt geassocieerd met lelijkheid, mensen die zich volproppen met voedsel worden gezien als vet en onaantrekkelijk en bovendien ongezond.56 In een aantal manuscripten uit de 15e eeuw heb ik afbeeldingen gevonden van vraatzucht, hoe later gedateerd, hoe meer expliciet de afbeeldingen werden. In Le Pèlerinage de la vie humaine van Guillaume de Deguilleville, een Frans manuscript gedateerd 1400, is de ontmoeting tussen een pelgrim en Vraatzucht afgebeeld. De pelgrim is gekleed in een lange, bruine mantel, zijn hoofd is bedekt met een blauwe doek en hij draagt een hoed. Om zijn schouder hangt een pelgrimstas en in zijn linkerhand houdt hij zijn staf. Hij kijkt vol walging, in elk geval zeer misprijzend, naar een figuur tegenover hem. Deze man draagt een lange blauwe mantel, zijn hoofd is bedekt met een vreemd gevormde, bruine 53

Citaat uit The Canterbury Tales van Geoffrey Chaucer, uit het vers van de handelaar in aflaten. Geschreven in e de 14 eeuw. Opgenomen in: Solomon, Robert. C. Wicked Pleasures. Meditations on the seven “deadly” sins. Rowman & Littlefield Publishers, Inc. Lanham, Boulder, New York, Oxford, 1999, p. 22 54 Solomon, Robert. C. Wicked Pleasures. Meditations on the seven “deadly” sins. Rowman & Littlefield Publishers, Inc. Lanham, Boulder, New York, Oxford, 1999 55 Vraatzucht betekende niet alleen het je volproppen met grote hoeveelheden voedsel, ook het uitsluitend eten van voedsel van zeer hoge kwaliteit (om anderen de ogen uit te steken) werd beschouwd als een vorm van vraatzucht. William Ian Miller in Solomon, 1999, p. 19 56 William Ian Miller in: Solomon, 1999, pp. 19-20

28

doek. Het lijkt wel een muts. Uit zijn mond hangt een lange, grijze lap. Is dit braaksel dat uit zijn mond komt of is hij iets ondefinieerbaars aan het verzwelgen? Het ziet er onsmakelijk uit. Hij heeft een enorne, knobbelige neus en steekt zijn handen uit naar de pelgrim. Het is geen wonder dat deze zo’n afwerende houding aanneemt. Afbeelding 21: De pelgrim ontmoet Vraatzucht. In dit manuscript van Guillaume de Deguilleville is ook een illustratie opgenomen van Gematigdheid, de tegenhanger van Vraatzucht en één van de Zeven Deugden. In de uitgebeelde scène is Grace-Dieu te zien, zij is gekleed in een lange, blauwe jurk en heeft op haar hoofd een soort kroon, gedeeltelijk lijkt het op een muts, van dezelfde blauwe stof. Tegenover haar staat een figuur die de ideale pelgrim uit moet beelden. Hij is getooid met diverse attributen, die allemaal verwijzen naar deugdzame eigenschappen: de helm van zelfbeheersing, het schild van gematigdheid, handschoenen van kuisheid, het zwaard van gerechtigheid, de zwaardschede van nederigheid en de gordel van volharding. De figuur van Grace-Dieu heeft in haar handen iets dat ook lijkt op een zwaardschede en iets dat lijkt op een touw. Zij ziet erop toe dat de pelgrim zich op de juiste wijze kleedt. Afbeelding 22: Grace-Dieu en Gematigdheid. In Engeland verscheen ruim honderd jaar later, in het tweede kwart van de 15e eeuw, ca. 1530-1550, een Engelse vertaling van Le Pèlerinage de la vie humaine. De scène waarin de pelgrim Vraatzucht ontmoet is iets anders weergegeven dan in het oorspronkelijke manuscript. De pelgrim, geheel in het wit gekleed als symbool van reinheid, staat geleund op zijn pelgrimsstaf en kijkt naar een figuur aan zijn rechterzijde. Deze man is gekleed in een blauwe mantel, hij draagt schoenen en over zijn hoofd heeft hij een witte doek gedrapeerd. Wat opvalt is dat zijn neus, die net als in het originele, Franse manuscript, heel lang is nu ook zeer spits is. In zijn beide handen houdt hij een grote zak vast. De zak zal gevuld zijn met voedsel en er steekt een kelk bovenuit. Ook overmatig drankgebruik werd in de middeleeuwen onder vraatzucht gerekend. De pelgrim heeft een groot kruis op zijn kleding en staat erbij als het braafste jongetje van de klas. Afbeelding 23: De pelgrim ontmoet Vraatzucht. In een Engels manuscript uit 1427, Piers Plowman geschreven door William Langland, staat in de marge van de tekst een man afgebeeld. Hij lijkt wel te springen. Hij draagt een driekwart jas en een nauw aansluitende broek. Hij heeft een uitstulping die kan duiden op zijn geslachtsdeel waarmee de link werd gelegd met Lust, één van de andere Zeven Hoofdzonden. Lust werd met Vraatzucht in verband gebracht. Hij is aan het drinken uit een grote kom en ik vermoed dat daar geen water maar wijn in zit. Vraatzucht had niet alleen te maken met het innemen van grote hoeveelheden voedsel, ook teveel alcoholgebruik viel onder de noemer vraatzucht. Afbeelding 24: Vraatzucht als drinkebroer afgebeeld. De jongste afbeelding komt uit een Engels manuscript, Mirroure of the Worlde, en is gedateerd ca. 1470-1480. Het is een vertaling van Miroir du Monde. Dit manuscript is, in tegenstelling tot de drie eerder genoemde, die op perkament

29

zijn geschreven, op papier geschreven en de illustratie is een pentekening. De illustratie laat vraatzucht in tweevoud zien. Een man zit op de rug van een zeug, een dier dat symbool staat voor vraatzucht, en eet een groot stuk vlees dat hij in zijn rechterhand houdt. Aan zijn linkerarm hangt een fust met drank. Misschien is het vat leeg, nee, dan zou het op de grond liggen. De zeug is zelf ook aan het schransen, zij heeft haar snuit in een trog met voedsel gestoken. Van mensen die zich te buiten gingen aan grote hoveelheden voedsel wordt ook nu nog gezegd dat zij eten als varkens. Deze afbeelding is veel explicieter dan de voorbeelden uit de 15e eeuw. Afbeelding 25: Vraatzucht gezeten op de rug van een zeug. De illustraties in de manuscripten uit de 15e eeuw zijn nog niet zo expliciet als de afbeeldingen in later eeuwen. Ter illustratie laat ik een prent zien uit 1539 van Gerorg Pencz waar de personificatie van Gulzigheid staat afgebeeld. Afbeelding 26: Gulzigheid. Op een prent uit de 16e eeuw van Pieter Jalhea Furnius staan Gematigdheid en Gulzigheid samen afgebeeld. Hierop is een vrouw te zien, de personificatie van Gematigdheid. Zij zit op een rotsblok en vult een bakje met water dat uit de rotswand komt. Puur, helder water. Aan haar voeten ligt een andere vrouw, de personificatie van Gulzigheid. Zij omarmt een kruik met wijn en is tegelijkertijd uitgebreid aan het braken. Een groot verschil met de op haar neerkijkende Gematigdheid, die er onberispelijk uitziet. Afbeelding 27: Gematigdheid en Gulzigheid. 6.1 De geschiedenis van vraatzucht. Aan het eind van de vierde eeuw na Christus verscheen de eerste lijst met ondeugden, bovenaan deze lijst stond Gulzigheid. De lijst zou zijn opgesteld door Evagrius van Pontus, één van de woestijnvaders, die leefde van 345 tot hij stierf rond het jaar 400 na Christus. Ook in de drie verzoekingen van Christus staat het weerstand bieden aan de verleiding van voedsel als eerste op de lijst. In de vijfde eeuw verscheen voor het eerst een lijst met de zogenaamde hoofdzonden in de westerse wereld. Deze lijst zou zijn opgesteld door Johannes Cassianus, eveneens één van de woestijnvaders. Ook op de lijst van Johannes Cassianus staat Vraatzucht op de eerste plaats. De woestijnvaders stonden in hun tijd bekend om hun ascetische levenswijze, waarin zij weerstand boden aan de verlokkingen van het vlees in de vorm van voedsel en sex en het lijkt logisch dat hun zienswijze doorklinkt in deze lijsten met ondeugden. De verdrijving van Adam en Eva uit het Paradijs werd gezien als de eerste uiting van vraatzucht. Op een latere lijst, opgesteld door paus Gregorius de Grote (540 – 604 na Christus), verschoof Vraatzucht van de eerste naar de een-na-laatste postie, net voor Lust (Luxuria) ook een van de zonden van het vlees. Op de eerste plaats stond sinds die tijd trots (Superbia).57 In de middeleeuwen werd niet alleen het buitensporig veel eten beschouwd als vraatzucht. Paus Gregorius de Grote maakte al in de zesde eeuw een 57

William Ian Miller in: Solomon, 1999, pp. 21-22

30

onderverdeling die tot in de vijftiende eeuw werd gehandhaafd in beschrijvingen van de deugden en ondeugden: men at te vroeg, teveel, te begerig, te overdadig in de zin van te duur en te verfijnd. In middeleeuwse geschriften werd vraatzucht traditioneel op één lijn gesteld met andere zonden die met de mond begaan werden: liegen, roddelen, godslasteren, opscheppen, meineed plegen en mopperen. Men ging zelfs zover ketterij en hekserij, als uitingen van godslastering, te verbinden aan vraatzucht. Dat vraatzucht ook beschouwd werd als een zonde omdat de één zich volpropte met voedsel terwijl de ander niet voldoende te eten had en zijn eerste levensbehoefte hierdoor niet kon vervullen, wordt minder vaak gezien als het centrale thema rondom vraatzucht. In de middeleeuwen komt het wel vaker als motief voor dan in onze tijd.58 Op een illustratie in een Engels manuscript uit het begin van de 14e eeuw, het Breviary of Chertsey Abbey, is in een initiaal aan het begin van de tekst de scène te zien uit het bijbelverhaal waarin Lazarus in huis is bij de rijke man.59 Deze man zit met zijn vrouw aan tafel en eet terwijl Lazarus bedelt om voedsel. In plaats van hem iets te geven stuurt de man twee honden op Lazarus af, zij vallen hem aan en bijten hem. Ook deze episode is in de illustratie afgebeeld. Afbeelding 28: Lazarus en Dives, de rijke man. Miller legt aan het eind van zijn essay ook de link met het consumeren van de hostie. In het christendom worden de mond en het voedselkanaal gebruikt om het centrale mysterie van het geloof te beschrijven en te illustreren. Gelovigen wilden God zowel dienen als hem eten en dat kon alleen in de vorm van de hostie.60 Miller neemt het navolgende citaat op over de Vlaamse Maria van Oignies uit een werk van Caroline Walker Bynum.61 ... the holy bread strengthened her heart; the holy wine inebriated her, rejoicing her mind; the holy body fattened her.... Indeed she felt all delectation and all savor of sweetness in receiving it, not just within her soul but even in her mouth…. Vraatzucht krijgt hier een andere betekenis dan het zoveel eten tot je er ziek van wordt. Het consumeren van de hostie was voor Maria van Oignies niet slechts een middel om zich te verzadigen, zij genoot ook van de smaak in haar mond van wat zij beschouwde Christus zelf te zijn.62

58

William Ian Miller in: Solomon, 1999, pp. 28-29 Lucas 16: 19-31 60 In de Engelse tekst maakt Miller een woordspeling als hij zegt dat .... they wanted to serve him.... in: Solomon, 1999, p. 33 61 Walker Bynum, Caroline. “Women Mystics and Eucharistic Devotion in the Thirteenth Century” in: Fragmentation and Redemption: Essays on Gender and the Human Body in Medieval Religion. Zone Books, New York, 1992, p. 119 62 William Ian Miller in: Solomon, 1999, p. 33 59

31

In de middeleeuwen werd het excessieve vasten dat veel vrouwen tentoonspreidden net als vraatzucht als een zonde beschouwd. Het werd ongezond geacht voor lichaam en geest. Excessief vasten werd als hypocriet aangemerkt, uitgevoerd in gezelschap van anderen om zich beter voor te doen dan men was.63

63

William Ian Miller in: Solomon, 1999, p. 33

32

Bijlage - De legenden van een aantal heilige vrouwen van dichtbij bekeken Het zou te ver voeren van alle vrouwen die in verband worden gebracht met het heilige vasten aparte levensbeschrijvingen op te nemen in deze scriptie. Ik heb een keuze gemaakt uit de verhalen die mij het meest interessant leken in relatie tot het fenomeen van het heilige vasten. Te beginnen met de vrouw wier verhaal de aanzet gaf voor mijn scriptie. Lidwina van Schiedam (1380-1433) Het is in onze tijd nauwelijks voor te stellen dat Lidwina vereerd kon worden als heilige en dat zij velen troost en genezing schonk. Het leven van Lidwina, ook wel Liedewij of Liduina genaamd, is na haar rustige jeugdjaren door een ongeluk veranderd in een onvoorstelbare tragedie waarvan de gruwelijke details de lezer niet bespaard worden. De beproevingen die zij onderging, gesterkt door een diepgaand geloof in Christus en met niet aflatend vermogen zich in te leven in zijn lijden, zijn voor ons nauwelijks te bevatten. Lidwina werd geboren op 18 maart 1380, palmzondag, in Schiedam. Haar ouders waren Peter Janszoon en Pieternel, een vrouw uit Kethel. Zij noemden het meisje, dat vlot en vrijwel pijnloos ter wereld werd gebracht, Liedewij. Haar naam Liedewij, liede betekent lijden en wij(de) betekent lang, voorspelde dat zij ter wille van God intens zou lijden.64 Lidwina had al op jonge leeftijd, zij was zeven of acht jaar oud, grote verering voor Maria en liep regelmatig de kerk in, waar een Mariabeeld stond dat op miraculeze wijze in Schiedam was gebleven.65 Toen Lidwina ongeveer twaalf jaar oud was, wilden vele mannen met haar trouwen. Haar vader werd aangeraden haar uit te huwelijken, tegen de zin van haar moeder en nog veel meer tegen de zin van Lidwina zelf. Zij dreigde zichzelf te mismaken als men haar tot een huwelijk dwong en vroeg Christus de begeerte naar de verderfelijke wereld en de zinnelijke liefde uit haar hart weg te nemen. Zij wilde slechts Hem met een zuiver gemoed en rein lichaam kunnen liefhebben.66 Lidwina’s gebed werd verhoord en zij viel ten prooi aan een ernstige ziekte. Toen zij bijna vijftien jaar oud was en met vriendinnetjes aan het schaatsen was, botste een van haar vriendinnetjes wild tegen haar op. Lidwina kwam ten val, belandde op een stapel ijsschotsen en brak een korte rib. Op deze plek ontstond een groot gezwel dat op geen enkele manier te genezen bleek. Op zeker moment barstte het gezwel en braakte Lidwina pus uit. Zij raakte van het overgeven zo verzwakt dat men vreesde dat zij doodging. Vanaf die dag was Lidwina voortdurend ziek. Zij moest 64

Jongen en Schotel, 1994, p. 21 Het beeld van Maria was in Schiedam gemaakt en zou naar Antwerpen verscheept worden om daar verkocht te worden. Het schip waarop het beeld vervoerd moest worden, was niet van de walkant te krijgen zolang het beeld erop stond. Het moest een teken van Maria zelf zijn dat zij in Schiedam wilde blijven en het beeld kreeg een plaats in de kerk. 66 Jongen en Schotel, 1994, pp. 23 & 25 65

33

naar de kerk gedragen worden om met Pasen de communie te kunnen ontvangen. Zij kon zich de eerste drie jaren van haar ziekte nog enigszins voortbewegen met een stok en strompelde naar de gracht om daar een slokje vuil water te nemen. Zij dronk ook weleens wat water uit een ketel die boven de haard hing. Zij braakte het water echter direct weer uit. Zo “voedde” zij zich.67 Lidwina leed op een gegeven moment aan zoveel kwalen dat zij voortdurend het bed moest houden en tot aan haar dood geen voet meer op de grond zette. Deze periode duurde drieëndertig jaar. Vanaf het vierde tot en met het negentiende jaar van haar ziekte at zij af en toe een stukje appel of een stukje brood, gedoopt in bier of melk. Toen zij dit niet meer naar binnen kon krijgen dronk zij enkele jaren lang elke week een halve pint wijn, in eerste instantie onverdund, later aangelengd met water. Zij at soms wat suiker of kaneel, een dadel of een muskaatnoot. Deze dingen kon zij al snel ook niet meer verdragen. Zij dronk toen een halve pint Maaswater per week en dit water smaakte haar aangenamer en zoeter dan wijn. De volgende negentien jaar, van 1414 tot aan haar dood in 1433 at en dronk zij naar eigen zeggen helemaal niets meer.68 Voor de beschrijving van enkele gruwelijke details uit de periode 1414 tot 1421 verwijs ik naar hoofdstuk 2, alinea 1 en 2. In de tijd dat Lidwina nog weleens wat water dronk, werd zij bezocht door meester Govaart Sonderdanc, die haar wilde helpen. Hij haalde haar darmen uit haar lichaam en legde ze in een waskom. Zo goed en zo kwaad als het ging onderzocht hij Lidwina. Hij vertelde haar dat er wormen groeiden vanuit het verrotte merg van haar rug en dat dat kwam omdat zij geen zout gebruikte. Hij kon niets voor haar doen en legde haar darmen terug in haar lichaam. De verrotte darmen die zij had overgegeven hingen op een rek naast haar bed en deze werden jaren voor haar dood begraven op het kerkhof. Lidwina zou volgens meester Govaart binnen een half jaar aan waterzucht gaan lijden en water op gaan geven. Vanaf 1414 leed Lidwina inderdaad aan waterzucht en zou zij niets meer eten en drinken en zij kon vanaf die tijd ook niet meer plassen.69 Lidwina leed aan nog veel meer kwalen: grote zweren op haar hoofd, kiespijn, koorts en puisten. Zij had al twee puisten maar smeekte Christus om nog een puist, ter ere van de Heilige Drievuldigheid. In 1430, drie jaar voor haar dood, kreeg zij er in haar lies een vierde puist bij; zij behield deze tot aan haar dood. Verder had zij een grote steen in haar blaas en liep er een kloof van haar voorhoofd tot haar neus. Ook in haar onderlip en in haar kin zat een kloof. Zij kon niet praten als het bloed in de kloven gestold was. Zij was blind aan haar rechteroog en haar linkeroog was zo gevoelig dat zij geen natuurlijk licht kon verdragen en altijd in een verduisterde kamer lag.70 Ze lag een tijdlang op een verenbed, maar toen de tijk versleten was, prikten de veertjes pijnlijk in haar wonden. Daarom werd dit matras verwijderd: eerst lag 67

Jongen en Schotel, 1994, p. 25 Jongen en Schotel, 1994, p. 27 69 Jongen en Schotel, 1994, p. 31 70 Jongen en Schotel, 1994, p. 31 68

34

zij een poos op het bedstro, en daarna ruim drie jaar op een kale plank. Omdat ze vrijwel naakt in bed lag, verstijfde ze in de strenge winter van 1408 vaak helemaal en waren haar ledematen volledig zwart. Het traanvocht bevroor in haar ogen; om haar weer te laten zien moest men haar ogen eerst ontdooien. Bovendien had ze nog zoveel andere ongemakken, dat ze zonder twijfel een natuurlijke dood gesorven zou zijn, als ze niet dankzij Gods genade op wonderbaarlijke wijze in leven gebleven was.71 Ik vraag mij af in hoeverre hier sprake kan zijn van genade. Een dergelijk, ondraaglijk lijden beëindigen, zou in mijn, moderne, ogen veel genadiger zijn. Lidwina leerde in 1414 een pater Wermbold kennen. Hij was een franciscaan uit het bisdom Utrecht. Aan deze Wermbold bekende Lidwina dat haar ziekte haar zwaar viel. Hij antwoordde dat zij zich erin moest schikken, omdat zij pas halverwege haar ziekbed was.72 Omdat Lidwina het zwaar had met haar ziekbed en liever, net als haar vriendinnetjes, gezond wilde zijn raakte zij diep in de put en was niet te troosten. Ook haar biechtvader, Jan Pot, kon haar niet troosten maar adviseerde haar zich te verenigen met Gods wil en zich te concentreren op de Passie van Christus. Het hielp in eerste instantie niet. Lidwina moest beter haar best doen om haar verdriet te overwinnen. Zij deed dat en kreeg er zoveel voldoening in dat zij haar ziekte niet meer wilde inruilen voor gezondheid. Zij verdeelde de Passie van Christus in zeven getijden die zij dag en nacht overwoog. Zij voelde zich, in diepe gedachten verzonken, zo gelukzalig dat zij al haar pijn en ellende vergat. Lidwina’s gelukzalige toestand werd nog vergroot toen haar biechtvader haar het Heilig Sacrament kwam brengen en haar op het hart drukte dat zij het sacrament aandachtig moest beschouwen, liefdevol ontvangen en erkennen dat het haar God en Schepper was die voor haar mens was geworden en aan het kruis gestorven. Lidwina werd door deze woorden zeer geraakt en heeft twee weken gehuild uit diep berouw, omdat zij zo kortzichtig en ongeduldig was geweest, en diepe liefde voor Christus. Zij ervoer grote geestelijke voldoening en troost, maar had in die tijd nog geen visioenen, het duurde nog acht jaar voordat zij die kreeg.73 Lidwina ging intens op in haar liefde voor God, zozeer dat zij vele keren werd opgeheven in hemelse beschouwingen. Zij vertelde zelf dat zij tijdens de visioenen werd vervuld van een zoetheid die haar fysieke pijn aangenaam maakte. In haar visioenen werd Lidwina gevoerd naar de vreugden van hemel en aards paradijs en naar de verschrikkingen van hel en vagevuur, naar de heilige plaatsen in Rome en Palestina, naar vele andere kerken en heiligdommen. Zij had deze hemelse visioenen gedurende een periode van vierentwintig jaar. Zij werd tijdens haar visioenen regelmatig bezocht door een engel, een door God gezonden beschermer, die haar meevoerde naar het Mariabeeld in de 71

Jongen en Schotel, 1994, p. 35 (citaat) Jongen en Schotel, 1994, p. 35 73 Jongen en Schotel, 1994, pp. 39 & 41 72

35

Schiedamse kerk en daarna naar plaatsen waar rozen, lelieën en andere bloemen bloeiden.74 Lidwina trad ook lichamelijk uit vertelde dat zij regelmatig met bed en al werd opgetild, tot boven de zoldering van haar kamer. De engel bracht Lidwina tijdens haar meditaties over de passie van Christus naar de plaatsen waar Christus geboren en gemarteld werd. Lidwina kuste het Kruis en zijn wonden en beval haar geest in zijn handen om haar pijn en lijden te verzachten. Lidwina voelde zich op zo’n moment gelukzalig maar had na afloop van de uittreding vaak vreselijke wonden of zweren aan haar lippen. Een bewijs dat zij daar daadwerkelijk was geweest. Een ontwrichte voet en een gekwetste vinger door een doorn waren eveneens bewijzen van haar lichamelijke uittredingen.75 Lidwina was ernstig ziek en kon nauwelijks voedsel naar binnen krijgen. Het enige dat zij kon eten was het lichaam van Christus. Zij werd steeds zieker en at steeds minder, haar verlangen naar het Heilig Sacrament werd echter steeds groter. Het sterkte haar geestelijk. In de beginjaren van haar ziekbed kreeg zij één keer per jaar, op eerste Paasdag, de communie. Dat werd daarna twee keer per jaar en rond 1403, toen haar moeder stierf, vijf tot zes keer per jaar. Een nieuwe pastoor, de in 1407 of 1408 benoemde heer Andries, verbaasde zich er zeer over dat Lidwina haar lijden zo geduldig verdroeg en wilde niet geloven dat zij met zo weing aards voedsel in leven kon blijven. Hij weigerde haar gedurende drie of vier jaar de communie te brengen en stelde haar op de proef door haar een ongewijde hostie te brengen. De hostie spuugde zij direct weer uit. Toen hij haar woedend berispte voegde zij hem toe dat zij heel goed in staat was onderscheid te maken tussen het lichaam van Christus en een ongewijde hostie.76 Op een avond werd Lidwina bezocht door een manifestatie van Christus; een kruis met daaraan een kind van vlees en bloed met vijf wonden. Om niet ontdekt te worden door Lidwina’s familieleden veranderde de verschijning in een hostie met vijf wonden. Lidwina’s broer haalde heer Andries om hem het wonder te laten aanschouwen. Lidwina vroeg heer Andries haar de hostie uit zijn handen te geven, wat hij pas na veel aandringen deed. Lidwina kon ook deze hostie zonder problemen doorslikken, een teken dat dit het ware lichaam van Christus was.77 In het jaar 1412 verloor Lidwina stukken long, lever en darm en haar rechterarm liet bijna los van haar schouder. Na deze gebeurtenis kreeg zij een hevig verlangen naar het Heilig Sacrament. Van 1412 tot 1421 kreeg zij elke veertien dagen de communie uit handen van een priester. Zij moest hem heel voorzichtig innemen en soms moest zij kokhalzen van het beetje water dat de priester haar

74

Jongen en Schotel, 1994, pp. 41 & 43 Jongen en Schotel, 1994, pp. 43 & 45 76 Jongen en Schotel, 1994, pp. 47 & 49 77 Jongen en Schotel, 1994, pp. 49 & 51 75

36

gegeven had om de hostie makkelijker te kunnen dooslikken. De hostie was het enige dat zij kon verdragen gedurende al deze jaren.78 In het jaar 1412 gaf Lidwina aan een vrouw die tevergeefs bij de gegoede burgerij had gebedeld om drinken, iets te drinken uit haar eigen wijnkan. Lidwina gaf haar ook nog geld om bier te kopen. Zij meende dat haar wijnkan leeg was. Echter, toen haar vader ’s avonds de vermeend lege wijnkan pakte, bleek deze gevuld te zijn met de beste wijn die Lidwina ooit geproefd had. Ruim twee maanden kon Lidwina uit de niet leeg rakende kan drinken, totdat deze abusievelijk door een vrouw werd leeggegoten.79 Toen in 1412 de broer van Lidwina stierf bleek hij grote schulden te hebben gemaakt. Lidwina verkocht de kostbaarheden die zij nog had en liet de opbrengst in munten omwisselen, die zij in een buidel bewaarde. Na betaling van al haar broers schulden bleek er meer geld in de buidel te zitten dan in het begin. Lidwina dankte Christus voor dit wonder en liet voortaan aalmoezen uit deze Jezusbuidel aan de armen geven. De buidel raakte niet leeg en er werd jarenlang uit geput. Na haar dood bleken er nog steeds veel meer munten in te zitten dan er in eerste instantie in waren gestopt.80 Lidwina liet eens een grote hoeveelheid gezouten kalfsvlees met erwten koken en kon met die hoeveelheid voedsel zesendertig huishoudens te eten geven. Nadat het voedsel was uitgedeeld bleek er nog net zoveel in het vat te zitten als voordat het uitdelen begon. Zij kon de behoeftigen lange tijd voeden met de inhoud van het vat, van de herfst tot halverwege de zomer. Zij liet hen ook brood, boter, bier en geld geven en indien nodig ook amandelmelk en wijn. Haar gulle gaven kwamen niet alleen de armen maar ook de rijken ten goede.81 In het jaar 1426 werd door een weduwe Katrijn aan Lidwina verteld dat in de komende Kerstnacht Lidwina’s borsten gevuld zouden worden met melk. Katrijn had dit via Goddelijke overlevering vernomen. Lidwina moest Katrijn van deze melk laten drinken. Lidwina werd in de Kerstnacht naar een wonderbaarlijke plek gevoerd. Lidwina en andere maagden waren daar samen met Maria bijeen; zij waren allen vergezeld door een engel. Toen het geboorteuur van Christus naderde zwollen Lidwina’s borsten en die van de andere maagden op en werden gevuld met exact dezelfde hoeveelheid melk die Maria had toen Christus werd geboren. Lidwina moest haar belofte aan Katrijn nakomen en liet haar uit haar borsten drinken. Zij kon niet meer dan drie teugen nemen en hoefde daarna dagenlang niet meer te eten.82 Zoals voorzegd aan Lidwina werd zij in de ochtend van dinsdag 14 april 1433 ernstig ziek en verzwakte zij zienderogen doordat zij voortdurend moest braken. 78

Jongen en Schotel, 1994, p. 55 Jongen en Schotel, 1994, p. 57 80 Jongen en Schotel, 1994, p. 63 81 Jongen en Schotel, 1994, p. 65 82 Jongen en Schotel, 1994, p. 81 79

37

Zij stuurde iedereen bij zich vandaan en werd die dag alleen verzorgd door haar neefje Boudewijn. Op zeker moment stikte Lidwina bijna doordat zij het slijm in haar keel niet kwijt kon en Boudewijn ging heer Jan waarschuwen. Hij en andere mensen kwamen direct huilend naar het huis van Lidwina. Heer Jan wilde haar het Heilig Oliesel toedienen maar Lidwina reageerde niet meer. Zij was gestorven, 53 jaar oud, nadat zij achtendertig jaar en twee maanden bedlegerig was geweest.83 Na haar dood was het geteisterde gezicht van Lidwina prachtig blank en het glinsterde alsof het met olie of blanketsel bestreken was. Zij zag eruit als een verheerlijkt mens, niet als een gewone sterveling. Ook haar lichaam was schitterend blank en vertoonde geen spoor van de abcessen en verwondingen waaraan zij geleden had. Alleen op haar rechterarm waren enkele littekens, als zijden draden, te zien. De drie zusters van heer Jan die met andere mensen de dodenwake hielden bij Lidwina, hadden vanaf haar dood tot aan haar begrafenis geen enkele behoefte aan eten, drinken of slaap. Zij waren vervuld van gelukzaligheid.84 De wonderen na haar dood Na de begrafenis van Lidwina bezochten vele gelovigen haar graf. Zij verklaarden door Lidwina van kwalen en ziekten genezen te zijn en lieten vrijwillig een financiele bijdrage achter. Stadsbestuurders en kerkbestuur besloten daarop een stenen kapel met een altaar bij haar graf te bouwen; dat gebeurde in 1434.85 De heiligheid van Lidwina is na haar dood gestaafd door een aantal wonderen, waarvan onderstaand drie voorbeelden. In Delft was een meisje al acht jaar ziek en aan haar bed gekluisterd. Vier beroemde, ervaren geneesheren bezochten haar. Zij konden niets voor haar betekenen. Eén van hen, Willem Sondervanc, wees haar op het lijden van Lidwina. Het meisje richtte vervolgens vele gebeden tot God en Lidwina. Lidwina verscheen aan het meisje en gaf haar een geneesmiddel waarna zij volledig herstelde van haar ziekte.86 Een kloosterzuster in Gouda had één kreupel been. Zij kon het niet goed gebruiken en liep altijd krom. Zij durfde in het klooster geen toestemming te vragen een beroemd geneesheer te mogen bezoeken. Dit betrof de eerder genoemde Willem Sondervanc. Op een nacht werd zij bezocht door Lidwina. Zij liet haar beloven haar medezusters vijf keer het Onze Vader en het Weesgegroet te laten bidden ter ere van God en van Lidwina en zich op zondag naar haar eigen kerk te laten dragen. Zo geschiedde. Met toestemming van haar

83

Jongen en Schotel, 1994, p. 97 Jongen en Schotel, 1994, p. 101 85 Kempis, Thomas à. Leven van de Maagd Lidewijde (Liduina). Th.J.A. Thöne, Amsterdam, 1923, pp. 151-152 86 À Kempis, 1923, pp. 152-153 84

38

biechtvader werd zij naar de kerk gedragen. Tijdens de mis kon zij opeens weer staan en zij ging lopend terug naar het klooster.87 Het derde wonder vond plaats in Leiden. Een kloosterzuster had een kankerachtig gezwel aan haar hals, ter grootte van een flinke appel. Zij kon hierdoor niet eten, drinken of zich bukken. Zij zou anders kunnen stikken. Gehuld in een boetekleed en blootsvoets ging zij naar het graf van Lidwina om haar om hulp te vragen. Er gebeurde in eerste instantie niets, maar de volgende nacht werd zij wakker en was zij volledig genezen van het gezwel waarvan zij acht jaar last had gehad. Geneesheer Willem Sondervanc heeft het met eigen ogen gezien en haar verhaal bevestigd. Hij heeft getuigenis afgelegd van alledrie de wonderen. Dit alles in het jaar 1448.88

87 88

À Kempis, 1923, pp. 154-155 À Kempis, 1923, pp. 155-156

39

Lutgard van Tongeren (1182-1246) Lutgard is Patrones van Vlaanderen, haar feestdag is 16 juni. Het levensverhaal van Lutgard van Tongeren, ook wel Lutgardis/Lutgart, van Aywières, is opgetekend door de priester Thomas van Cantimpré. Hij schreef het op basis van zijn persoonlijke ervaringen, met behulp van gegevens van medezusters. Alle kennis over Lutgard is gebaseerd op dit Latijnse vita.89 Lutgard werd in 1182 geboren in Tongeren, zij werd op twaalfjarige leeftijd naar het Sint Catharinaklooster in Sint-Truiden gestuurd om haar opleiding te voltooien. Dit was een benedictijnenklooster. Lutgard liet al snel haar wereldse gedrag varen. Tijdens een flirtpartij met een jongen kreeg zij een visioen waarin zij de gekruisigde Christus op zich af zag komen. Vanaf dat ogenblik wendde zij zich af van de aardse liefsde en richtte zij al haar aandacht en liefde op Christus, de hemelse bruidegom. Lutgard had de gave zieken te genezen. Doordat er zeer veel mensen op haar afkwamen had zij te weinig tijd voor meditatie en contemplatie. Christus zorgde ervoor dat zij de psalmen volledig kon begrijpen, dit was een grote wens van haar. Hij zorgde er tevens voor dat Lutgard door boete te doen zondaren uit het vagevuur kon verlossen. Toen zij 24 jaar was werd zij om haar deugdzaamheid benoemd tot priorin van het klooster. Dit wilde zijn niet; zij vond dat de nonnen in het klooster een te luxueus leven leidden. Zij verliet het Sint Catharinaklooster en sloot zich aan bij een groep vrouwen die samenleefden in het dorp Glaxhe en in volstrekte armoede Christus navolgden. In 1210 vertrokken zij naar Lillois omdat de geestelijkheid moeite had met hun ongebondenheid. Zij werden opgenomen in de orde van de cisterciënzer nonnen; deze vrouwengemeenwschap betrok in 1216 het klooster in Aywières. Ook daar vielen Lutgards kwaliteiten op en men wilde haar abdis maken van het klooster. Dit wilde Lutgard niet en zij riep Maria aan. Maria zorgde ervoor dat Lutgard geen abdis hoefde te worden; zij kon geen Frans leren. Maria verscheen opnieuw aan Lutgard en vertelde haar dat in Zuid-Frankrijk ketters woonden die beweerden dat Christus alleen maar mens was en niet God. Om een aangekondigde plaag te voorkomen, moest Lutgard zeven jaar vasten. Zij nam gedurende die zeven jaar niets dan wat brood en waterig bier tot zich en wist zo het voorspelde onheil af te wenden. Tijdens een visioen zag Lutgard God de vader, Maria, heiligen, martelaren, bisschoppen, monniken, priesters en vele anderen. Christus trad op haar toe, toonde haar zijn wonden en verzocht haar opnieuw zeven jaar te vasten. Zij mocht, behalve brood, ook elke dag wat groente en pap eten. Door deze vastenperiode vol te houden redde zij vele zielen uit het vagevuur. Lutgard had regelmatig visioenen, vooral wanneer zij intens het lijden van Christus overdacht, waarin zij de hemelse zaligheden mocht aanschouwen. Men zag terwijl zij haar gebeden zei een vlammetje uit haar mond komen en zij was tijdens haar visioenen regelmatig overdekt met bloed. Dit laatste werd ook waargenomen door een priester die haar bespiedde. Door het voortduren mediteren over de passie van Christus en haar droefheid over de 89

Dit boek is in het Nedelands vertaald door A. Janssens. Thomas van Cantimpré. Het leven van de heilige Lutgart. S.V. De Vlaamsche Boekenhalle, Leuven, Mechelen, Gent en Leiden, 1921

40

zonden van de mensheid huilde Lutgard zoveel dat zij langzaam blind werd. Maria, Christus en andere hemelbewoners verschenen vaak aan haar. Zeven jaar voor haar dood verzocht God haar voor de laatste keer een vastenperiode in acht te nemen. Aan het begin van het derde jaar van deze vastenperiode werd aan Lutgard geopenbaard wanneer zij de hemel zou mogen betreden. In 1241 hoorde zij de tekst: Zeker iemand gaf een groot maal en nodigde vele gasten”. Lucas 14:16. Op dat moment gaf de Heilige Geest haar in dat zij nog vijf jaar te leven had. Lutgard overleed op 16 juni 1246. 90 Maria van Oignies (1167-1213) Maria van Oignies werd geboren in Nijvel in 1177 en overleed in 1213. Haar levensverhaal werd opgetekend door Jacob van Vitry. Als jong meisje werd zij uitgehuwelijkt, zij was pas veertien jaar en wilde niet trouwen. Zij weigerde het huwelijk te consumeren en wist haar echtgenoot zover te krijgen dat zij een kuis leven leidden. Maria leefde een zeer ascetische leven en pijnigde zichzelf lichamelijk. Haar echtegenoot en zij gaven hun bezittingen aan de armen en gingen samen werken in een kolonie voor lepralijders in Willambroux, België. Na een aantal jaren trok Maria zich terug in een kluizenaarscel in Oignies. Zij leefde in armoede en verrichte eenvoudige werkzaamheden om in leven te blijven. Zij vastte zeer streng en zij identificeerde zich zodanig met het leven van Christus dat zij lichamelijke pijnen leed en extatische visioenen had. Zij was in staat zieken te genezen en mensen van hun geestelijke dwalingen af te helpen. Maria werd beschouwd als een raadgeefster omdat zij iedereen bijstond, niet alleen met woorden maar ook met haar verschijning verlichtte zij het pad van de ongeletterden.91 Van Maria van Oignies heb ik een afbeelding in een handschrift uit de 15e eeuw gevonden. Afbeelding: 29: Maria van Oignies. Alpaïs van Cudot 1155 – 1211 Alpaïs was een boerenmeisje dat leefde in Noord-Frankrijk. Zij werd geboren in 1150. Zij was in haar tijd beroemd omdat zij regelmatig visioenen had en ook omdat zij soms weken achter elkaar vastte. Het levensverhaal van Alpaïs is vermoedelijk al tijdens haar leven, nog voor 1180, opgetekend door een niet met name genoemde cisterciënzer monnik uit het klooster van Écharlis. De datering zou kunnen kloppen. Er is in het verhaal sprake van een abt, Wilhelm van Flotin, die in 1180 is gestorven. In het levensverhaal van Alpaïs leeft hij nog.92 Alpaïs groeide op in de nabijheid van het klooster Écharlis en leefde in armoedige omstandigheden. Haar vader was landbouwer en Alpaïs moest al op jonge leeftijd meehelpen op het bedrijf. Terwijl haar broertjes de lichte klussen kregen, zoals 90

Jongen, Ludo. Heiligenlevens in Nederland en Vlaanderen. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 1998, pp. 8793 91 Folkerts, Suzan. Vrome leken en foute priesters. In: Madoc. Jaargang 2005, pp. 226-227. Opgenomen in de Digitale Bibliotheek van de Nederlandse Letteren (www.dbnl.org) 92 Stein, Elisabeth. Leben und Visionen der Alpaïs von Cudot (1150-1211). Gunter Narr Verlag, Tübbingen, 1995, p. 5.

41

het hoeden van de dieren, moest Alpaïs haar vader helpen bij de zware werkzaamheden. Alpaïs gaf niets om wereldse genoegens en op haar vrije dagen hoedde zij de koeien en schapen van haar vader. Door het zware lichamelijke werk werd Alpaïs ziek en zij bleef gedurende de rest van haar leven bedlegerig. Zij bracht haar dagen door op een hard bed zonder matras of linnengoed. Zij had totaal geen eetlust meer en haar lichaam raakte uitgemergeld. Haar lichaam was overdekt met zweren die een vreselijke stank verspreidden. Iedereen, zelfs haar familieleden, liet haar in de steek. Af en toe werd haar door haar moeder een korst brood toegeworpen. Zij was echter te zwak om op haar benen te staan en kon het voedsel bovendien niet verdragen. Omdat het drinken van water bij Alpaïs zoveel lawaai veroorzaakte dat het wel leek of je een waterval hoorde, stopte zij ook met drinken.93 Alpaïs kreeg op zeker moment, toen zij al een jaar op bed lag, een visioen van de maagd Maria. Maria genas Alpaïs van haar walgelijke zweren en beloofde haar dat zij niet meer op aards voedsel aangewezen zou zijn. Zij kon zich vanaf die tijd voeden en verzadigen met de heilige communie.94 Alpaïs probeerde af en toe wel iets te eten maar zelfs een klein stukje voedsel braakte zij weer uit. Dit fenomeen wekte verbazing in haar omgeving en zorgde ervoor dat Alpaïs niet zozeer om de visioenen die zij regelmatig had als wel om haar vastenpraktijken beroemd werd.95 Van Alpaïs zijn niet veel afbeeldingen bekend. Zij staat afgebeeld in The Nuremberg Chronicle met in haar ene hand een boek en in haar andere een tak. Het is een eenvoudig portret. Afbeelding 30: Alpaïs van Cudot. Catharina van Siena 1347 – 1380 Catharina van Siena, geboren als Catharina Benincasa, is één van de meest bekende heiligen uit de 14e eeuw en er zijn zowel geschriften van haarzelf bekend als een door haar biechtvader, Raymond van Capua, opgetekende levensbeschrijving. Al tijdens haar leven was Catharina tot een hoge graad van heiligheid gestegen, zij was echter ook een bron van conflicten. Haar vijanden trad zij tegemoet met een mengeling van onderdanigheid, ironie, sarcasme een aanspraak op totale nederigheid. Alles wat zij deed werd haar volgens eigen zeggen aangereikt door Christus, haar geestelijke bruidegom. Van levende mannen in haar omgeving nam zij geen raadgevingen of bevelen aan. Catharina at vrijwel niets en zij oversteeg met haar manier van voedselonthouding zelfs de meest rigoureuze vastenpraktijken van de heiligste mannen en vrouwen van haar tijd. Zij zou dus wel bezeten zijn van de Duivel, temeer daar zij ook de bevelen van haar biechtvaders om te gaan eten naast zich neerlegde. Zij kon naar eigen zeggen

93

Stein, 1995, p. 6-8 Stein, 1995, p. 8 95 Stein, 1995, p. 10 94

42

niet eten. Als zij slechts een klein beetje gegeten had begon zij al te braken en zij weigerde om nog langer voedsel tot zich te nemen.96 Catharina vastte al sinds haar jeugd en nadat zij zich had bekeerd en zich voorgenomen had heilig te worden beperkte zij zich tot het nuttigen van wat brood, rauwe groente en water. Zij was toen nog geen zestien jaar. Vijf jaar later kreeg zij een visioen waarin Christus haar aanspoorde zich meer onder de mensen te begeven; zij raakte hierdoor haar eetlust kwijt en kon geen brood meer verdragen. Rond haar vijfentwintigste zou zij helemaal niets meer gegeten hebben, maar dat is niet waarschijnlijk. Catharina was op een dag een vrouw aan het verzorgen die aan borstkanker leed en door haar verpleegd werd. Catharina walgde van de stank van de etter die uit haar wonden kwam maar dwong zichzelf de etter, die zij in een kom had opgevangen, tot de laatste druppel op te drinken. Zij kreeg die nacht een visioen waarin Christus haar uitnodigde het bloed te drinken dat uit zijn zijde stroomde. Catharina was hierdoor zo getroost dat zij geen voedsel meer nodig had. Haar lichamelijke gesteldheid was zodanig veranderd door deze gewaarwording dat zij niet alleen geen behoefte had aan voedsel, maar ook niet meer kon eten zonder pijn te voelen. Ze kon het eten niet meer verteren en moest braken als zij iets at.97 Catharina had eetgewoonten, als je ze zo kunt noemen, die op haar omgeving vreemd overkwamen en die haar op veel kritiek kwamen te staan. Zij kauwde een beetje op wat bittere kruiden, die ze vervolgens weer uitspuwde, en dronk een klein beetje water. Ondanks deze gewoonten had Catharina veel energie als het erom ging God te eren of goede daden te verrichten voor haar medemensen. Zij kreeg uitsluitend voedsel binnen via de hostie. Deze sterke gerichtheid op de hostie is bij vrijwel alle vrouwen met heilige anorexia terug te vinden. Voor Catharina was het zelfs genoeg om in de buurt te zijn van de priester die het heilig sacrament uitdeelde. Zij had dan geen gedachten meer aan voedsel. Er is een paneel uit het 3e kwart van de 15e eeuw waarop de wonderbaarlijke communie van Catharina staat afgebeeld. Dit paneel maakte deel uit van een altaarstuk met tien scènes, geschilderd voor de hospitaalkerk Santa Maria della scala in Siena. Het is geschilderd kort na de heiligverklaring van Catharina die in 1460 plaatsvond. De scène warin Catharina de communie ontvangt is de eerste van de serie. Catharina ontvangt de communie van Christus zelf. Zij is gekleed in een witte jurk en haar hoofd is bedekt, zij draagt er een blauwe mantel overheen. Een verwijzing naar de blauwe mantel waarin de maagd Maria meestal wordt afgebeeld. Catharina staat met haar armen voor haar borst gekruist en opent haar mond om de communie te ontvangen. Christus is half zichtbaar, hij strekt zijn rechterhand uit naar Catharina en maakt met zijn linkerhand een zegenend gebaar. In het rechtergedeelte van het paneel is Catharina’s 96

Bell, Rudolph, M. Sancta Anorexia. Vrouwelijke wegen naar heiligheid Italië 1200-1800. Uitgeverij Wereldbibliotheek bv, Amsterdam, 1990, pp. 41-42. Vertaling van: Holy Anorexia. University of Chicago, Chicago Illinois, 1985. 97 Bell, 1990, p. 44

43

biechtvader, Raymond van Capua, te zien. Hij draagt in een ander gedeelte van de kapel de mis op en is verbaasd te zien dat er een stukje aan de gewijde hostie ontbreekt. Afbeelding 31: De wonderbaarlijke communie van Catharina van Siena. Dat Catharina niet at werd haar niet in dank afgenomen. Critici wezen haar erop dat Christus had gezegd: ... eet en drink wat voor u wordt neergezet... (Lucas 10:7) Zij ging volgens hen tegen de wens van Christus in en werd onthaald op gebrek aan respect en sarcasme.98 Catharina was Christus volledig toegewijd en identificeerde zich met zijn lijden tijdens de passie. Op een schilderij uit ca. 1447-1465 staat Catharina in een kerkinterieur, in een halfknielende houding terwijl zij de stigmata ontvangt. Zij is geheel in het wit gekleed en haar hoofd is bedekt. Zij heeft haar handen omhoog geheven, tegenover haar zweeft Christus aan het kruis. Afbeelding 32: Catharina ontvangt de stigmata. Wat veel erger was, was de verdenking die Catharina op zich laadde van hekserij of bezetenheid door de Duivel. Zij was in staat om zonder voedsel te leven en zou dus wel gevoed woorden door een demon. Als dit waar was kon zij natuurlijk geen aards voedsel accepteren. Catharina was bang voor deze beschuldigingen en om te bewijzen dat zij wel probeerde te eten ging zij één keer per dag eten, in gezelschap van andere mensen. Volgens Raymond van Capua ging dat eten van Catharina als volgt in zijn werk. Zij at niet echt maar kauwde een beetje op de kruiden en andere dingen die zij in haar mond stak. Als er per ongeluk iets in haar maag terecht kwam, moest zij dit onmiddellijk uitbraken. Zij kon slechts overgeven als zij stengels van planten via haar keel in haar maag stak. Dit deed haar erg veel pijn. Deze omgang met haar voedsel hield zij vol tot aan haar dood, wat betekent dat zij dat ongeveer zes jaar heeft volgehouden. Toen Raymond van Capua Catharina ertoe probeerde over te halen deze praktijken van voedselinname en pijnlijk braken te staken weigerde Catharina dat. De pijnlijke braakpartijen waren voor haar een straf voor haar zonden.99 Catharina is uiteindelijk gestorven doordat zij een maandlang geen water dronk. Zij leefde desondanks nog drie maanden door en had een doodsbed waarin zij hevig leed en slecht af en toe helder was.100 Catharina is als meisje van ongeveer twintig jaar toegetreden tot de derde orde van de dominicanessen, nadat zij haar moeder daar eerst lange tijd tevergeefs om had gesmeekt. Het was de bedoeling dat Catharina zou trouwen, daar wilde zij echter niets van weten. Zij heeft zichzelf vreselijk gepijnigd en net zolang aangedrongen tot zij tenslotte werd toegelaten tot de orde. Dat zij koos voor de

98

Bell, 1990, pp. 44-45 Bell, 1990, pp. 46-47 100 Bell, 1190, p. 78 99

44

derde orde, betekende dat zij niet in het klooster hoefde in te treden, maar haar liefdadige werken in de wereld kon verrichten.101 Op een illustratie in een Italiaans manuscript uit 1480 is Catharina te zien, gekleed als non. Zij is helemaal in het zwart gekleed hetgeen niet overeenkomt met de kleding die zij als dominicanesse droeg. Die was wit met een zwarte mantel eroverheen. Catharina houdt in haar linkerhand een lelie en onder haar mantel schuilen vier nonnen. Afbeelding 33: Catharina als non gekleed. Colomba van Rieti 1467 – 1501 Het levensverhaal van Colomba is opgetekend door één van haar biechtvaders, Padre Sebastiano degli Angeli.102 Colomba werd geboren in 1467 in Rieti, Italië. Zij begon met haar strenge vastenpraktijken in 1485, toen zij achttien jaar was. Elk jaar vastte zij vijf keer gedurende een periode van veertig dagen. Zij had een afkeer van aards voedsel, de reden hiervoor was dat zij slechts hongerde naar het Heilige Brood, de communie. Als zij al iets at, was het een beetje fruit. Mensen in haar omgeving zagen haar nooit eten. Zij zagen haar likken aan fruit om het sap eruit te halen, af en toe een beetje water drinken, aan restjes soep in de soepkommen van de andere nonnen in het klooster likken of aan slablaadjes knabbelen zonder ze op te eten.103 Rond het jaar 1488 vertrok Colomba naar Foligno. Zij was op weg naar het klooster van Catharina van Siena, haar grote voorbeeld. Zij kwam per ongeluk terecht bij de arme clarissen van Catharina van Alexandrië in plaats van bij de dominicanessen van Catharina van Siena. Colomba reisde door naar Siena, nam de verkeerde weg en vestigde zich toen in een kloostergemeenschap in Perugia.104 Door de kerkelijk leiders was Colomba voortdurend gewaarschuwd niet te streng te vasten en gemaand meer te gaan eten. Omdat de extreme levenswijze van Colomba (en ook van andere heiligen) niet werd goedgekeurd door de Kerk, werd Colomba beschuldigd van hekserij en bezetenheid door de Duivel. Zij werd bezocht door een inquisiteur-provinciaal van de Sorbonne, die in Rome verbleef en haar kwam onderzoeken. Volgens hem was zij “areptitia” onschuldig gezegd niet goed bij haar hoofd. Uit de mond van de inquisiteur gekomen had het woord echter een juridische lading hetgeen betekende dat Colomba in gevaar was. Van hekserij beschuldigde vrouwen werden meestal ter dood gebracht. De onderzoeken van de inquisiteur leidden niet tot de conclusie dat zij schuldig was aan hekserij of bezetenheid, maar ook niet dat zij geheel onschuldig was. De Kerk bleef Colomba bij allerlei gelegenheden observeren maar men kon niet de vinger op de beschuldigingen leggen. Colomba overleed toen zij vierendertig jaar

101

Bell, 1990, p. 69 Bell, 1990, p. 197 103 Bell, 1990, p. 200 104 Bell, 1990, p. 198-199 102

45

was. Op haar lichaam werd sectie verricht om vast te kunnen stellen of zij een heks of een heilige was geweest. Zij bleek zich te hebben doodgehongerd. Zij had geen borsten en was zo mager dat haar botten geteld konden worden en haar huid geleek op een sluier. Zij leek op een skelet. Zij had toen zij leefde nauwelijks ontlasting en menstrueerde nooit volgens een verklaring van de priores van het klooster waar Colomba leefde.105 Francesca Romana (Francesca Bussi de’Ponziani) 1384 - 1440 Francesca Romana, familienaam Francesca De Bussi, was een Italiaanse ordestichtster. Zij stichtte in 1425 de Oblaten van Sint Benedictus en nam in 1436 de leiding van de orde op zich. Francesca werd in 1384 geboren in Rome en al op elf- of twaalfjarige leeftijd uitgehuwelijkt aan Lorenzo de’Ponziani. Hij was een telg uit een gegoede familie van veehandelaren. Francesca schonk haar man drie kinderen, waarvan er twee al jong stierven. Francesca en haar schoonzuster Vannozza slaagden er samen in een zeer vroom en religieus leven te leiden. Zij gingen regelmatig op pelgrimstocht naar kerken in Rome, zamelden geld in om aalmoezen aan de armen te kunnen geven en werkten samen in de armen- en ziekenverzorging. In 1425 traden zij in in het klooster van Santa Maria Nova, dat tegenwoordig Santa Francesca Romana heet. In 1436, na de dood van Francesca’s echtgenoot, verhuisden zij naar een andere kloostergemeenschap in de Tor de’Specchi. In die tijd waren er in Rome veel vrouwelijke kloostergemeenschappen. Francesca werd na haar dood op het Forum Romanum in een graf bijgezet. In de 15e eeuw werd tot drie keer toe getracht Francesca heilig te verklaren. Dat gebeurde uiteindelijk pas in 1608, tijdens het pontificaat van paus Paulus V.106 Francesca had er al van kind af aan een hekel aan om door mannen aangeraakt te worden. Zij wilde graag non worden maar dit werd haar door haar vader verboden. Zoals gezegd moest zij trouwen met Lorenzo de’Ponziani. Het feit dat het huwelijk geconsumeerd moest worden, zij was pas dertien jaar toen zij trouwde, vervulde haar met afkeer. Na de bruiloft raakte zij in een diepe depressie, zei niets meer en was niet meer in staat om te eten. Artsen en familieleden dachten dat zij bezocht werd door een boze geest en trachtten haar met behulp van zwarte magie te genezen. Francesca weerstond al hun kuren en was op slag genezen toen zij in 1398 een visioen kreeg van de heilige Alexis, een heilige uit de 5e eeuw die in Rome vereerd werd. Francesca kreeg op haar zestiende haar eerste zoon en daarna nog een zoon en een dochter. Zij leek het leven te leiden van een modelechtgenote en moeder. Zij legde zichzelf echter zware beperkingen op. Zij droeg een harig gewaad onder haar kleding en een ijzeren band om haar heupen. Een andere ijzeren band had scherpe punten die in haar vlees sneden. Zij geselde zichzelf. Zij had zo’n afkeer van de sexuele gemeenschap met haar echtgenoot dat zij hete, gesmolten was in haar vagina 105

Bell, 1990, pp. 201-202 Böse, Kristin. Gemalte Heiligkeit. Bilderzählungen neueu Heiliger in der italienischen Kunst des 14. Und 15. Jahrhunderts. Michael Imhof Verlag, Petersberg, 2008, p. 16 106

46

druppelde zodat zij tijdens de gemeenschap vreselijke pijnen leed. Terug in haar slaapkamer moest zij van walging braken en spuwde zij bloed. Haar echtgenoot ging er tenslotte mee akkoord dat zij verder samenleefden als broer en zus. Francesca volgde ook een zeer streng regime wat eten betreft. Zij nam slechts één maaltijd per dag en die maaltijd bestond uit bittere groenten en bonen, niet aangemaakt of anderszins toebereid. Zij weigerde ook om wijn te drinken en als zij na lang aandringen van haar biechtvader toch een slokje nam, moest zij dagenlang braken.107 Ogenschijnlijk leidde Francesca het leven van een goede huisvrouw in welvarende omstandigheden. Zij werd echter gekweld door demonische aanvallen waarbij zij werd blootgesteld aan sexuele fantasieën en visioenen waarin zij op het rottende lijk van een man werd gedrukt; voor Francesca met haar afkeer van lichamelijk contact moet dit afschuwelijk zijn geweest.108 Van Francesca Romana is een afbeelding uit de 15e eeuw bekend, nu in het bezit van The Walters Art Gallery in Baltimore, waarop een visioen staat afgebeeld dat Francesca had tijdens Kerstmis 1432. Sint Petrus leidt een mis, hij is twee keer afgebeeld en heeft de pauselijke kroon op zijn hoofd. In de scène aan de rechterkant zegent hij Francesca, gadegeslagen door Sint Benedictus en Maria Magdalena. Aan de linkerkant is te zien dat Petrus Francesca de heilige communie geeft. Naast haar staat Sint Paulus met een zwaard in zijn hand, verwijzend naar zijn dood door de heidenen. Afbeelding 34: Francesca Romana ontvangt de communie. Margaretha van Cortona (1247 – 1297) Margaretha is geboren rond 1247 in Laviano, Italië, op de grens van Toscane en Umbrië. Zij is nooit gehuwd geweest maar had wel gedurende negen jaar een minnaar die zij een zoon schonk. Het feit dat zij vleselijke gemeenschap had gehad dreef Margaretha uiteindelijk tot zeer strenge vormen van ascetisch leven en boetvaardigheid.109 Margaretha’s moeder was een zeer vrome vrouw, zij overleed toen Margaretha nog jong was. Toen Margaretha vijftien jaar was werd zij verliefd op Arsenio del Monte Santa Maria uit Montepulciano. Een huwelijk werd door zijn familie niet toegestaan maar zij ging wel in op zijn verzoek om met hem samen te leven. Zij leidde het leven van een rijke echtgenote. Van die levensstijl kreeg zij op zeker moment genoeg.110 Na de dood van Arsenio was Margaretha niet welkom bij haar vader en stiefmoeder en zij vertrok met haar zoontje naar Cortona. Zij wilde zich vestigen in het klooster van San Francesco maar kreeg van de broeders geen toestemming om in te treden omdat zij jong en knap was en wellicht niet zou 107

Bell, 1990, pp. 177-179 Bell, 1990, p. 180 109 Bell, 1990, p. 126 110 Bell, 1990, p. 127 108

47

volharden in haar overtuiging. Na drie jaar aanhouden accepteerden de Franciscanen Margaretha als lid van de derde orde. Zij was vastbesloten heilig te worden en vernietigde hiertoe eigenhandig haar lichaam. Margaretha woonde in het paleis van de familie Moscati maar vertrok naar een aangrenzende kloostercel waar zij dertien jaar zou blijven. Zij hield zich bezig met liefdadigheid en wijdde zich in de eenzaamheid van haar cel aan haar geestelijke oefeningen.111 Margaretha had bij haar bekering besloten haar lichaam aan God te offeren. Dat deed zij zowel door haar lichaam te geselen als door steeds meer voedsel uit haar maaltijden te schrappen. Als zij ergens voedsel kreeg voorgezet at zij het wel op maar voor zichzelf vergat zij vaak eten te koken. In haar kloostercel at zij uitsluitend nog groente, rauw en zonder toevoegingen. Wat brood, rauwe groente, noten en water om drie uur en om zes uur ’s middags, in kleine porties. Zij at nooit in het bijzijn van anderen. Zij verzwakte, kon bijna niet meer lopen en verbleef steeds meer in haar kloostercel. Margaretha was zo streng voor zichzelf dat zij in een dialoog met Christus door Hem gewaarschuwd werd niet zo streng te vasten dat zij de mis niet meer kon bijwonen. Zij lag soms dagenlang op de grond, te zwak om op te staan. Het gesprek met Christus gaf haar de kracht op te staan en de mis bij te wonen.112 Margaretha hield niet op met vasten en verlangde naar de dood. Haar lichaam was verzwakt door het vasten, de geselingen die zij zichzelf toebracht, het dragen van harige kleding en het lijden aan ziektes. Zij stierf op 22 februari 1297, haar lichaam was volledig uitgeteerd.113 Angela van Foligno 1248 - 1309 De verhalen die bekend zijn over Angela van Foligno zijn voor het grootste gedeelte afgeleid uit haar eigen geschriften. Er zijn weinig historische feiten bekend over haar, wat vaststaat is dat zij is overleden op 4 januari 1309. Angela heeft in haar geschriften zelf uitgelegd wat haar dreef het pad van het extreme vasten op te gaan. Zij verklaarde dat alles wat zij deed gebaseerd was op haar liefdesverhouding met de gekruisigde Christus.114 Tijdens een pelgrimstocht die Angela in 1291 ondernam naar Assisi raakte zij voor de ingang van de bovenkerk in een ernstige crisis en schreeuwde zij alles bij elkaar, verwarde kreten over haar Onbekende Liefde door wie zij in de steek was gelaten en dat zij wilde sterven. In het gezelschap van Angela verkeerde ook een zekere broeder Arnaldo, een familielid van haar. Hij was tevens haar biechtvader. Arnaldo heeft vanaf 1292 in Foligno veel met Angela gesproken omdat hij wilde achterhalen waar haar geestelijke crisis door veroorzaakt was en heeft aan de hand van de vele vragen die hij haar stelde haar verhaal opgetekend. Het was zijn bedoeling 111

Bell, 1990, pp. 129-130 Bell, 1990, pp. 133-135 113 Bell, 1990, pp. 137-138 114 Bell, 1990, p. 138 112

48

er een Latijnse versie in de derde persoon van te maken. Dat lukte niet en tenslotte stopte hij met vragen stellen en bleef altijd zo dicht in haar buurt dat hij haar eindeloze woordenstroom kon horen en alles opschrijven wat zij zei.115 Angela was getrouwd en had een aantal kinderen toen zij in 1285 een roeping tot heiligheid voelde. Zij ging zichzelf zware vormen van boetedoening opleggen om de liefde van God te verkrijgen. Zij leefde nog met haar echtgenoot en haar kinderen samen, deze stonden haar band met God in de weg. Het overlijden van haar moeder, haar echtgenoot en haar kinderen was een bevrijding voor haar. Haar hart kon vanaf dat moment voor altijd met het hart van God verbonden zijn.116 Nadat Angela in 1291 terugkeerde uit Assisi wilde zij sterven. Zij verlangde naar een langdurig lijden vol lichamelijke pijnen en kwellingen. Zij identificeerde zich met Christus die Zijn leven geofferd had en wilde zijn voorbeeld volgen. Haar verlangen naar het martelaarschap werd aangewakkerd door het ontvangen van de heilige communie. Haar verstervingsproces ging langzaam en zij deed extreme dingen. In een hospitaal in Foligno, San Feliciano, was zij op een Witte Donderdag lepralijders aan het verzorgen. Het vlees van één van hen was verrot en verteerd en stukjes ervan kwamen in het wasbekken terecht. Angela dronk het water met de stukjes vlees erin op en had bijna het gevoel dat zij te communie ging. Een stukje vlees dat zij niet door kon slikken, gaf zij met tegenzin over. Na die tijd begon Angela minder streng boete te doen en af en toe ook weer iets te eten. Dat deed zij niet alvorens zij God om toestemming had gevraagd.117 Angela vereenzelvigde zich met het lijden van Christus en het moment van de Kruisiging was voor haar geen symbool maar een werkelijk offer dat zij in lichaam en ziel voelde. Broder Arnaldo heeft Angela’s woorden opgetekend van de vervoering die haar ten deel viel in de Graftombe van Christus, haar Geliefde, op een Stille Zaterdag.118 Eerst kuste ze Christus’ borst en ze zag dat hij dood was, met gesloten ogen; vervolgens kuste ze zijn mond, vanwaar zich een zoete geur verspreidde, onmogelijk om te beschrijven. Na een korte pauze legde ze haar wang tegen die van Christus en Christus legde zijn hand op haar andere wang, haar tegen zich aandrukkend. Op dat moment hoorde ze de volgende woorden: ‘Voor ik in dit graf werd gelegd, heb ik je even dicht tegen me aangedrukt’.119 Angela ervoer de liefde van God als echt en vanzelfsprekend, geestelijk en lichamelijk en soms zelfs onbeschrijflijk sensueel.120 In 1309 overleed Angela, nadat zij haar lichaam vreselijk gekastijd had. Zij beschouwde zichzelf als een

115

Bell, 1990, pp. 139-140 Bell, 1990, pp. 141-142 117 Bell, 1990, pp. 143-144 118 Bell, 1990, pp. 144-145 119 Bell, 1990, p. 145 (citaat) 120 Bell, 1990, p. 146 116

49

zondares en ondanks het feit dat zij veel volgelingen had, zag zij zichzelf niet als een voorbeeld voor anderen.121

121

Bell, 1990, p. 148

50

Conclusie Mijn onderzoek naar het heilige vasten heeft mij veel historische informatie opgeleverd. Er is veel onderzoek naar gedaan. De vastenpraktijk kent een lange geschiedenis en gaat zelfs terug tot voor onze jaartelling. In het oude Egypte en in Griekenland werd gedacht dat via het eten van voedsel, met name van vlees, demonische krachten het lichaam binnen konden komen. Afzien van voedsel tijdens rouwrituelen was in deze landen heel gebruikelijk. Ook aan het begin van onze jaartelling, tijdens het leven van Christus werd het vasten beschouwd als een deugd, om een waarlijk volger van Christus te zijn moest men loskomen van alle aardse geneugten en alle bezittingen, ook voedsel, achter zich laten. Er waren ook tegenstanders van de vastenpraktijk. Zij haalden de woorden van Christus aan te eten van alles wat de aarde gaf omdat alles wat de aarde gaf goed was. Door te vasten ontkende men de goedheid van Gods’ schepping. Toen in de 4e eeuw het christendom zich steeds verder verspreidde en als godsdienst geaccepteerd werd ging de Kerk regels opstellen ten aanzien van het vasten. Deze regels waren streng, er werden langdurige, veertigdaagse, vastenperioden ingesteld voorafgaand aan de viering van Passen en later ook voorafgaand aan de viering van Kerstmis en Pinksteren. Deze vastenperioden bleken doordat steeds meer mensen zich bekeerden tot het christendom, veel te zwaar te zijn voor de gelovigen en de Kerk schafte een aantal langdurige vastenperioden af. Voor veel individuele gelovigen waren de regels nu niet streng genoeg meer en zij gingen op eigen houtje streng vasten en een ascetisch leven leiden, een voorbeeld hiervan zijn de woestijnvaders, mannen die zich terugtrokken in de woestijnen van Egypte en Palestina en een eenzaam, armoedig leven leidden. Deze mensen vastten uit geloofsovertuiging, zij wilden een goed leven leiden maar hadden niet de motieven die ik bij de vrouwelijke heiligen in de middeleeuwen ben tegengekomen. Vrouwelijke heiligen in de middeleeuwen, vanaf de 12e eeuw, hielden er vaak zeer strenge vastenpraktijken op na. Niet alleen dat, zij pijnigden hun lichaam en stelden zichzelf bloot aan ontberingen. Zij deden dit in hun streven naar heiligheid maar er speelde ook nog iets anders mee. Voor hen was de identificatie met het lijden van Christus en het één willen zijn met zijn lijden en lichaam een belangrijk motief. Veel van deze vrouwen konden uiteindelijk geen aards voedsel meer verdragen en leefden uitsluitend op de heilige communie. Voorbeelden zijn onder andere Lidwina van Schiedam, Maria van Oignies, Alpaïs van Cudot, Catharina van Siena en Angela van Foligno. Omdat het thema van de heilige communie zo’n grote rol speelde in hun levens, verwachtte ik veel afbeeldingen van het moment waarop zij de communie ontvingen te vinden. Dat was niet het geval. Lidwina is wel afgebeeld met een hostie, maar dat is een afbeelding van het moment waarop zij de, ongewijde, hostie weigert aan te nemen. De heilige vrouwen werden door de mannelijke priesters regelmatig op de proef gesteld om hun vermeend bedrog aan te tonen. Een manier was om hen een ongewijde hostie voor te houden. Maria van Oignies stikte bijna toen zij een

51

stukje van een ongewijde hostie in haar mond kreeg en spuwde het direct weer uit waarna zij nog lange tijd overstuur was. Van Catharina van Siena en Francesca Romana heb ik wel afbeeldingen gevonden waarop zij de communie krijgen aangereikt. In het geval van Catharina door Christus zelf, in het geval van Francesca door Sint Petrus, in een visioen dat zij had. Ondanks de ontberingen die zij zichzelf oplegden, zien zij er niet uit alsof zij er slecht aan toe zijn. Aan de wijze waarop zij zijn afgebeeld zijn hun extreme praktijken niet af te lezen. Dat geldt overigens niet voor Lidwina, zij ziet er op bijna alle wel ziek uit, zeker op de afbeelding waarop de wormen uit haar lichaam kruipen. Extreem waren sommige van deze vrouwen wel. Om hun eventuele verlangen naar voedsel de kop in te drukken en zich te sterken voor de ontvangst van de communie en om de daarmee gepaard gaande genoegdoening die het consumeren van de communie hen schonk te kunnen beleven, gingen zij heel ver. Catharina dronk een kom van de etter uit de wonden van een vrouw met borstkanker die zij verpleegde, Angela van Foligno dronk waswater waarin stukjes vlees van een lepralijder dreven. Het zijn in elk geval in onze moderne ogen bijna niet te begrijpen handelingen. De vastenpraktijken van vrouwen werden vaak afgeremd, althans er werden pogingen gedaan hen af te remmen, door hun biechtvaders of vertegenwoordigers van de Kerk. Het waren ook mannen die hen beschuldigden vanb hekserij en mannen die hen dwongen te trouwen (vaders en broers) of zich aan hun plichten als echtgenote te houden (echtgenoten). Ondanks al deze druk bleven zij standvastig en beoefenden, vaak in het geheim, hun strenge praktijken. Wat de vrouwen gemeen hadden is dat zij het huwelijk afwezen, zoalsbijvoorbeeld Lidwina van Schiedam, Catharina van Siena en Colomba van Rieti of wel getrouwd waren en een grote afkeer hadden van de sexuele gemeenschap die zij door het huwelijk moetsen hebben met hun echtgenoot. Voorbeelden zijn Francesca Romana en Angela van Foligno. Zij hielden zich afzijding van het vlees, zowel in de vorm van voedsel als in de gedaante van mannen. Het ergste wat een vrouwelijke heilige in de middeeeuwen kon overkomen was de beschuldiging van hekserij of bezetenheid door de Duivel. Dit is extra wrang omdat zij zozeer waren toegewijd aan Christus en hun geloofsbeleving draaide om de identificatie met Zijn lijden. Ik heb niet kunnen ontdekken dat er een beeldtraditie is van vrouwen die in leven bleven op uitsluitend de heilige hostie. Het feit dat deze vrouwen zichzelf uithongerden en kwelden en er vreselijk moeten hebben uitgezien, is op de van hen bestaande kunstwerken niet te zien, met uitzondering van Lidwina die er wel erg ziek uitziet op de meeste afbeeldingen. Het ontvangen van de communie was in de kunst niet het belangrijkste thema van hun leven en werd maar weinig afgebeeld. In tegenstelling tot het gemis aan afbeeldingen van de middeleeuwse heiligen die leefden op de hostie, zijn er wel afbeeldingen beschikbaar van de voorbeelden uit de Oudheid. Dit heeft volgens mij te maken met het feit dat het

52

heilge vasten in die tijd veel meer samenhing met het streven naar het leiden van een deugdzaam leven, een leven als goed christen. Dat de vrouwen in de middeleeuwen zich erop lieten voorstaan een wel heel speciale band met Christus te hebben en zich tot de dood erop volgde pijnigden en uithongerden, werd niet beschouwd als iets waarvoor je beloond moest worden. Zij weigerden te doen wat er van hen verwacht werd: een goede echtgenote en moeder te zijn en te gehoorzamen aan het wereldlijke en kerkelijke gezag. Hun gedrag werd door de Kerk uiteraard niet gewaardeerd en de opdrachtgevers voor kunstwerken in de middeleeuwen, die vrijwel uitsluitend religieuze onderwerpen uitbeeldden, waren toch meestal de mannen die het zowel in de maatschappij als in de Kerk voor het zeggen hadden. Afbeeldingen van hysterische vrouwen en hun vereenzelviging met Christus hoorden daar blijkbaar niet bij.

53

Bibliografie Jotischky, Andrew. A Hermit’s Cookbook. Monks, Food and Fasting in the Middle Ages. Continuum International Publishing Group, London, New York, 2011. Het gewichtige lichaam. Over dik, dun, perfect of gestoord. Tentoonstellingscatalogus. Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2010. Cruz, Joan Carroll. Eucharistic Miracles. And Eucharistic Phenomena in the Lives of the Saints. TAN Books, Charlotte, North Carolina, 2010. Eerder uitgegeven in 1987. Böse, Kristin. Gemalte Heiligkeit. Bilderzählungen neuer Heiliger in der iatelienischen Kunst des 14. Und 15. Jahrhunderts. Michael Imhof Verlag, Petersberg, 2008. Zeidler, Catherine. Christina the Astonishing. In: Mississippi Review, Vol. 36, No. 3, Literary Magazines (Fall. 2008), pp. 173-186, University of Southern Mississippi. Voragine, Jacobus de. De hand van God. De mooiste heiligenlevens uit de Legenda Aurea. Gekozen, vertaald en van een nawoord voorzien door Vincent Hunink en Mark Nieuwenhuis. Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2006. Wipfler, Esther. “Corpus Christi” in Liturgie und Kunst der Zisterzienser im Mittelalter. Lit Verlag, Münster, 2003. Duclow, Donald F. The Hungers of Hadewijch and Eckhart. In: The Journal of Religion, Vol. 80, No. 3 (Jul., 2000), pp. 421-441, The University of Chicago Press. Solomon, Robert. C. Wicked Pleasures. Meditations on the seven “deadly” sins. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, Lanham, Boulder, New York, Oxford, 1999. Horst, Pieter W. van der. De Woestijnvaders. Levensverhalen van kluizenaars uit het vroege christendom. Prometheus, Amsterdam, 1998. Jongen, Ludo. Heiligenlevens in Nederland en Vlaanderen. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 1998. Mulder-Bakker, Anneke B. En Marijke Carasso-Kok (red.). Gouden Legenden. Heiligenlevens en heiligenverering in de Nederlanden. Verloren, Hilversum, 1997. Stein, Elisabeth. Leben und Visionen der Alpaïs von Cudot (1150-1211). Gunter Narr Verlag, Tübbingen, 1995. Lester, Rebecca J. Embodied Voices: Women’s Food Asceticism and the Negotiation of Identity. In: Ethos, Vol. 23, No. 2 (Jun. 1995), pp. 187-222, Blackwell Publishing on behalf of the American Anthropological Association.

54

Jongen, Ludo en Cees Schotel. Het leven van Liedewij, de maagd van Schiedam. De Middelnederlandse tekst naar de bewaarde bronnen uitgegeven, vertaald en van commentaar voorzien. Verloren, Hilversum, 1994. Walker Bynum, Caroline. Fragmentation and Redemption. Essays on Gender and the Human Body in Medieval Religion. Zone Books, New York, 1992. Rubin, Miri. Corpus Christi. The Eucharist in Late Medieval Culture. Cambridge University Press, Cambridge, 1991. Wiethaus, Ulrike. Gender, and the Body in Late Medieval Women’s Spirituality: Cases from Germany and the Netherlands. In: Journal of Feminist Studies in Religion, Vol. 7, No. 1 (Spring, 1991), pp. 35-52, FSR, Inc. Reineke, Martha J. “This Is My Body”: Reflections on Abjection, Anorexia, and Medieval Women Mystics. In: Journal of the American Academy of Religion, Vol. 58, No. 2 (Summer, 1990), pp. 245-265, Oxford University Press. Deth, Ron van en Walter Vandereycken. Van vastenwonder tot magerzucht. Anorexia nervosa in historisch perspectief. Boom, Meppel & Amsterdam, 1988. Kurtz, Patricia Deery. Mary of Oignies, Christine the Marvelous, and Medieval Heresy. In: Mystics Quarterly, Vol. 14, No. 4 (December 1988), pp. 186-196, Penn State University Press. Walker Bynum, Caroline. Holy Feast and Holy Fast. The religious significance of food to medieval women. University of California, Berkeley Press, Berkeley, 1987. Bell, Rudolph. M. Sancta Anorexia. Vrouwelijke wegen naar heiligheid Italië 1200-1800. Uitgeverij Wereldbibliotheek bv, Amsterdam, 1990. Vertaling van: Holy Anorexia. University of Chicago, Chicago, Illinois, 1985. Watkins, Renée Neu. Two Women Visionaries and Death: Catherine of Siena and Julian of Norwich. In: Numen, Vol. 30, Fasc. 2 (Dec., 1983), pp. 174-198, Brill. Kunze, Konrad. Die Legende der Heiligen Maria Aegyptiaca. Ein Beispiel hagiographischer Überlieferung in 16 unveröffentlichten deutchen, nierderländischen und lateinischen Fassungen. Erich Schmidt Verlag, Berlin, 1978. Henisch, Bridget Ann. Fast and Feast. Food in Medieval Society. The Pennsylvania State University Press, University Park and London, 1976. Leclercq, Jacques. Mystieke en Apostel. De H. Catharina van Siena. Uitgeverij “Foreholte”, Voorhout, 1946. Heijer O.F.M., Marc. Sinte Lidwina van Schiedam. Nijmegen-Utrecht, Dekker & Van de Vegt, 1940.

55

Schoenmakers, Leny. De heilige Catharina van Siena. Dekker & Van de Vegt N.V., Nijmegen-Utrecht, 1939. Browe S.J., Peter. Die Eucharistischen Wunder des Mittelalters. Verlag Müller & Seiffert, Breslau, 1938. Kerssemakers, Ton. De Paradijsbloem (H. Lidwina van Schiedam). Uitgeverij “De Gouden Ring”, Tilburg, 1933. Kempis, Thomas à. Leven van de Maagd Lidewijde (Liduina). Th.J.A. Thöne, Amsterdam, 1923. Cantimpré, Thomas van. Het leven van de Heilige Lutgart. S.V. De Vlaamsche Boekenhalle, Leuven, Mechelen, Gent en Leiden, 1921.

56

Lijst van afbeeldingen Afbeelding 1. Lidwina na haar val op het ijs. BMH 144, f. 12r Afbeelding 2. Lidwina krijgt een ongewijde hostie aangeboden.TBMH 144, f. 53v Afbeelding 3. Colette van Corbie. Master Jehan Boniface. Manuscript 8. Fols. 34r, 68v, 75v, tussen 1468-1477 gemaakt voor Margaretha van York. Clarissenklooster Gent. Afbeelding 4. The Savior. Quirizio da Murano. Italië, tussen 1460-1478, olieverf en tempara op paneel. Accademia Venetië. Afbeelding 5. Lidwina onderzocht door haar arts Govaert Sonderdanc. BMH i44 f. 15r Afbeelding 6. Lidwina deelt voedsel uit aan de armen. BMH i44, f. 42r Afbeelding 7. Lidwina ontvangt de stigmata, Christus staat met het Kruis in haar kamer. BMH i44, f. 57r Afbeelding 8. Bisschop Matthijs ondervraagt pastoor Andries. BMH i44, f. 60r Afbeelding 9. In een visioen neemt de engel Lidwina mee naar de plaatsen waar Christus geleefd heeft. BMH i44, f. 75v Afbeelding 10. Het kerstwonder. BMH i44, f. 80r Afbeelding 11. Lidwina op haar sterfbed. BMH i44, f. 113r De afbeeldingen 1 & 2 en 5 tot en met 11 zijn in het bezit van Rijksmuseum Het Catharijneconvent in Utrecht. Het zijn houtsnedes uit: Johannes Brugman. Vita alme virginis Lijdwin. Otgier Pietersz. Nachtegael (drukker), 1498 BMH i44. Afbeelding 12. Elia gevoed door de raaf. Omgeving Maarten van Heemskerck. Olieverf op paneel, ca. 1550. Rijksmuseum Het Catharijneconvent Utrecht. Afbeelding 13. Antonius en Paulus gevoed door de raaf. Maker onbekend, 16e eeuw. Afbeelding 14. Antonius en Paulus met de raaf. Ongedateerd Koptisch icoon. Afbeelding 15. Scènes uit het leven van Antonius. Cornelis Cornelisz Kunst. Ca. 1525-1535. Stedelijk Museum De Lakenhal Leiden. Afbeelding 16. South English Legendary: Lives of Saints, and Temporale (Passion of Christ). Manuscript, Engeland, begin & midden 15e eeuw, fol. 085r, perkament. Bodleian Library Oxford. Afbeelding 17. Maria van Egypte ontvangt de communie van Zosimas. Justus Sadeler. Gravure, 1621. Indianapolis Museum of Art.

57

Afbeelding 18. Het Laatste Avondmaal. Ugolino da Siena (Ugolino di Nerio). Siena, Italië, ca. 1325-1330, tempera en goud op paneel. Robert Lehman Collection, The Metropolitan Museum of Art New York. Afbeelding 19. Breviary of Chertsey Abbey, fragments (cuttings with illuminated initials); Part of.... Manuscript, Engeland, begin 14e eeuw, fol. 014r, perkament. Bodleian Library Oxford. Afbeelding 20. Heilige Communie (De Eucharistie). Bladzijde uit een Getijdenboek. Gent/Brugge, Belgë, ca. 1500, tempera, inkt en bladgoud op perkament. The Friedsam Collection, The Metropolitan Museum of Art New York. Afbeelding 21. Le pèlerinage de la vie humaine. Guillaume de Deguilleville. Manuscript, Frankrijk, 1400, fol. 092r, perkament. Bodleian Library Oxford. Afbeelding 22. Le pèlerinage de la vie humaine. Guillaume de Deguilleville. Manuscript, Frankrijk, 1400, fol. 038v, perkament. Bodleian Library Oxford. Afbeelding 23. Pèlerinage de la vie humaine (English prose translation). Guillaume de Deguilleville. Manuscript, Engeland, 2e kwart 15e eeuw, fol. 097r, perkament. Bodleian Library Oxford. Afbeelding 24. Piers Plowman (‘C’ text). Manuscript, Engeland, 1427, fol. 029r, perkament. Bodleian Library Oxford. Afbeelding 25. Mirroure of the Worlde, English translation of Miroir du Monde. Manuscript, Engeland/Nerderland, 1470-1480, fol. 072v, pentekening op papier. Bodleian Library Oxford. Afbeelding 26. Gulzigheid. Georg Pencz. Duitsland, 1539, prent. Rijksmuseum Amsterdam. Afbeelding 27. Gematigdheid overwint Gulzigheid. Pieter Jalhea Furnius. Luik, België, eind 16e eeuw, prent. Rijksmuseum Amsterdam. Afbeelding 28. Decretals with apparatus of Bernard of Parma. Manuscript, Italië, 1241, fol. 101r, perkament. Bodleian Library Oxford. Afbeelding 29. Maria van Oignies als magistra. Houtsnede, ingeplakt in een 15eeeuws handschrift uit het klooster Bois-Seigneur-Isaac. Leuven, Katholieke Universiteit Leuven, Maurits Sabbebibliotheek, Collectie Mecgelen, Bibliotheek van het Grootseminarie, 20, f. 72r. Afbeelding 30. Alpaïs van Cudot. The Nuremberg Chronicle. Duitsland, 1493, houtsnede. Vervaardiger manuscripe: Schedel Hartmann (1440-1514), illustraties: Wilhelm Pleydenwurff en Michael Wolgemut (1434-1519). Bavarian State Library München.

58

Afbeelding 31. De wonderbaarlijke communie van Sint Catharina van Siena. Giovanni di Paolo (Giovanni di Paolo di Grazia). Siena, Italië, ca. 1460, tempera en goud op paneel, The Friedsam Collection, The Metropolitan Museum of Art New York. Afbeelding 32. Sint Catharina van Siena ontvangt de stigmata. Giovanni di Paolo (Giovanni di Paolo di Grazia). Siena, Italië, ca. 1447-1465, tempera en goud op paneel. Robert Lehman Collection, The Metropolitan Museum of Art New York. Afbeelding 33. Cuttings from an Antiphonal or Gradual. Italië, 1480, fol. 022r, perkament. Bodleian Library Oxford. Afbeelding 34. Het visioen van Sint Francesca Romana. Onbekende meester. Rome, Italië, tussen 1420-1470, tempera op paneel. Walters Art Gallery Baltimore.

59