EVALUATIE WOON BEWUST

EVALUATIE WOON BEWUST 7 januari 2016 drs. Anita Lahuis Annegreet Blokland MSc

Australiëlaan 5, 3526 AB Utrecht 030 693 60 00 [email protected] www.atrive.nl KvK: 31042832

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding

1

Hoofdstuk 2 Aanpak Woon Bewust

3

2.1 Regionaal 2.1.1 Communicatie: boodschap & middelen 2.1.2 Website 2.1.3 Ondernemers 2.1.4 Regionale afstemming 2.2 Lokaal 2.2.1 Beoogde doelgroep 2.2.2 Activiteiten campagne 2.2.3 Start lokale campagne in gemeenten 2.3 Evaluatie Woon Bewust

Hoofdstuk 3 Resultaten en ervaringen 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11

Bekendheid Woon Bewust Website: bezoekers & waardering PR: Folder, poster en persberichten Inhoud campagne Manifestaties: aantal bezoekers & waardering Aantal en ervaringen huisbezoeken Gebruik Huistest Gebruik stimuleringsregeling Betrokkenheid ondernemers Betrokkenheid lokaal netwerk Bewustwording & aanpassingen

Hoofdstuk 4 Conclusies en aanbevelingen 4.1 4.2 4.3

Succespunten Verbeterpunten en aanbevelingen Mogelijkheden vervolg

3 3 4 5 6 7 7 7 12 12

14 14 15 15 16 16 19 21 22 22 23 24

27 27 28 29

Bijlage 1: Aantallen per gemeente

30

Bijlage 2: Organisatie Woon Bewust

31

Bijlage 3: Ondernemers Woon Bewust

32

Hoofdstuk 1

INLEIDING Het beleid van de overheid is erop gericht dat senioren zolang mogelijk in hun eigen woning kunnen blijven wonen. Zeven van de acht gemeenten in de regio FoodValley (Ede, Nijkerk, Renswoude, Rhenen, Scherpenzeel, Veenendaal en Wageningen) zijn daarom in april 2014 gestart met de uitvoering van de campagne Woon Bewust. In het jaar daarvoor was een gezamenlijk projectplan opgesteld, inclusief een instrumentenwaaier (juni 2013). Doel Het doel van Woon Bewust is mensen ertoe aanzetten om eventuele maatregelen te nemen die hen in staat stellen zo lang mogelijk zelfstandig te kunnen en blijven wonen, ook als de vraag naar zorg toeneemt. Dit kan alleen als mensen beseffen wat daarvoor nodig is: wat maakt mijn huis zodanig, dat ik daar nog lang prettig en veilig woon? Kan dat in mijn huidige woning, is het slim daarvoor (preventief) aanpassingen te doen of moet ik verhuizen? Het realiseren van het bewustzijn van de eigen verantwoordelijkheid van inwoners om zelf tijdig maatregelen te treffen om langer zelfstandig te wonen is ook van belang om de druk op de Wmo-gelden van de gemeenten te verminderen. Uitgangspunten In het regionale projectplan zijn de volgende uitgangspunten voor Woon Bewust geformuleerd: • comfortabel en veilig wonen is voor iedereen belangrijk • doorstroom naar geschikte woning is ook een oplossing • energetische verbetering van de woning meenemen • mensen actief en ‘fris’ benaderen • relevante thema’s verbinden • niet subsidiëren, maar wijzen op financiële mogelijkheden • hele gemeente erbij betrekken, eventueel focus op één gebied • verschillende partijen erbij betrekken • dementerende ouderen • evalueren en van elkaar leren. Op basis van het projectplan heeft Atrivé een aanpak voorgesteld.

1

Organisatie campagne Elke gemeente heeft zijn/haar eigen lokale projectleider Woon Bewust (zie bijlage 2). Gemeente Rhenen is regionale projectleider/contactpersoon namens de gemeenten. Atrivé verzorgde de opstart en begeleiding van het regionale project Woon Bewust, inclusief de lokale uitvoering, samen met de betreffende lokale projectleiders. Doorlooptijd campagne In april 2014 is opdracht verleend aan Atrivé om de campagne Woon Bewust op te starten en te begeleiden. Op 24 april 2014 vond het startoverleg met de gemeenten plaats, waarna in mei/begin juni 2014 individuele gesprekken met de afzonderlijke gemeenten zijn gevoerd om de lokale uitvoering van de campagne te bespreken. In juni 2014 zijn de bestuurders geïnformeerd en half juli 2014 is er een avond voor ondernemers georganiseerd om hun betrokkenheid bij de campagne te bespreken. In september 2014 waren de PR activiteiten gereed (website, folder, poster), zodat de lokale uitvoering van start kon gaan (september 2014 t/m december 2015). Budget In mei 2014 is gestart met een versoberde aanpak van het oorspronkelijke plan van aanpak (minder manifestaties en cursussen, geen nulmeting bij evaluatie, beperkte kennisdeling). In november 2014 is extra budget beschikbaar gekomen waardoor het aantal manifestaties en cursussen conform oorspronkelijk plan uitgevoerd konden worden, bij de eindevaluatie verschillen tussen gemeenten aangegeven kunnen worden en er extra uren waren voor kennisdeling). De campagne is mede mogelijk gemaakt door provincie Gelderland, provincie Utrecht en regio FoodValley. Atrivé heeft maandelijks gefactureerd en een verantwoording van de inzet conform offerte aangeleverd. Opzet evaluatierapport In hoofdstuk 2 is de aanpak van Woon Bewust beschreven, gevolgd door de resultaten en ervaringen in hoofdstuk 3. Hoofdstuk 4 bevat de conclusies en aanbevelingen. Bijlage 1 bevat een samenvatting van een groot aantal kwantitatieve gegevens uit het onderzoek per gemeente. In bijlage 2 is het overzicht met (lokale) projectleiders Woon Bewust per gemeente opgenomen.

2

Hoofdstuk 2

AANPAK WOON BEWUST In dit hoofdstuk beschrijven we de aanpak van Woon Bewust: wat was de opzet van de campagne, regionaal en lokaal? Ook gaan we in op de wijze waarop Woon Bewust is geëvalueerd.

2.1 Regionaal 2.1.1 Communicatie: boodschap & middelen De kernboodschap van de campagne Woon Bewust is (zie ook: www.woonbewustfoodvalley.nl):

Woon Bewust: langer thuis wonen op een gezonde, comfortabele manier Uw huis is een thuis, een plek waar u zich prettig voelt. Nu, maar ook in de toekomst. Maak het uzelf makkelijk. Extra comfort, meer veiligheid en lagere energiekosten zijn met soms simpele woningaanpassingen en slimme techniek al binnen handbereik. Want gemak dient de mens. Vitaal ouder worden Bewust wonen en leven betekent ook vitaal ouder worden in uw eigen huis. Het sleutelwoord hierbij is: preventie. Met een gezonde en bewuste levensstijl in uw woning die comfort en veiligheid biedt, kunt u de toekomst aan én heeft u er nu al het gemak van. Zelf aan de slag Ga er ook zelf mee aan de slag. De campagne ‘Woon Bewust’ biedt u hierover alle informatie en handige tips. Niet alleen vindt u hier tips voor in en om uw woning, maar ook over voeding en beweging. De campagne Woon Bewust is opgezet voor de inwoners van de gemeenten Ede, Nijkerk, Renswoude, Rhenen, Scherpenzeel, Veenendaal en Wageningen. Er zijn regionaal verschillende communicatiemiddelen ontwikkeld in de periode juni t/m september 2014 om de boodschap van de campagne onder de aandacht te brengen. De gemeenten konden dit

3

basismateriaal gebruiken voor de lokale campagne. Op verzoek van de gemeenten ging het om bewerkbare pdf-bestanden, zodat de gemeenten zelf de teksten konden aanpassen op de lokale campagne. Er is een logo, poster (A3-formaat) en folder in de huisstijl van Woon Bewust ontwikkeld. Vanaf september 2014 waren de communicatiemiddelen beschikbaar voor de gemeenten. Gemeenten hebben de posters en folders gebruikt om de manifestaties/informatiemarkten aan te kondigen en inwoners te informeren over de campagne. Daarnaast is er drie keer regionaal een persbericht verspreid over Woon Bewust via de regionale communicatiekanalen (één keer in september 2014 - aankondigen start campagne) en twee keer in 2015 (in het voorjaar van 2015 – huistest en forum en in oktober 2015- aankondigen evaluatieonderzoek). Het eerste en laatste persbericht is ook aan de regionale kranten gestuurd (en nagebeld), met het aanbod om de wethouder van gemeente Rhenen te interviewen over Woon Bewust. Tot slot heeft de regio FoodValley tijdens de eerste informatiemarkt in Rhenen op 11 oktober 2014 een film gemaakt 1.

Poster Woon Bewust

Folder Woon Bewust met antwoordkaart ‘aanvraag huisbezoek’

2.1.2 Website Bij de start van Woon Bewust in 2014 is de website www.woonbewustfoodvalley.nl ontwikkeld. In de communicatie naar burgers gebruikt elke gemeente zijn eigen url: www.woonbewust[naamgemeente].nl. De burger komt dan terecht op de regionale website. In september 2014 was de website online en is hierover een persbericht verspreid (aankondigen start campagne). De website biedt inwoners informatie en tips over woningaanpassingen/woning verbouwen, energie besparen, gezond wonen, wonen met geheugenproblemen, mantelzorgwoningen. Ook is er informatie te vinden over voeding en bewegen. Gedurende de looptijd van de campagne is er door derden informatie aangeleverd over bijvoorbeeld ergotherapie, fysiotherapie, mantelzorgwoningen. Iedere gemeente heeft op de regionale website een eigen pagina (onder ‘Uw gemeente’) met informatie over de campagne in de betreffende gemeente en een knop naar de (Gelderse) Huistest. Via het onderdeel ‘aan de slag’ vinden bezoekers onder meer informatie over advies, aanschaf

1

De persberichten en film staan op de regionale website www.woonbewustfoodvalley.nl.

4

(contactgegevens van ondernemers) en vergoedingen. De website bevat een agenda, nieuws en een forum waar burgers vragen kunnen stellen en antwoord krijgen van een expert. In het onderdeel agenda/nieuws zijn op de website de manifestaties aangekondigd en is voor meerdere gemeenten een bericht geplaats over het resultaat daarvan. Daarnaast is een aantal keer een nieuwsbericht geplaatst over de verloting van de prijsjes van standhouders onder bezoekers van de manifestaties.

Startpagina website Woon Bewust

2.1.3 Ondernemers

Ondernemers (installateurs, aannemers, klusbedrijven, bouwmarkten) zijn betrokken bij de campagne Woon Bewust, zodat burgers naar hen verwezen kunnen worden voor informatie, aanschaf en uitvoering van woningaanpassingen. Ook kunnen ondernemers ambassadeur zijn van Woon Bewust. Alle gemeenten hebben in mei/juni 2014 gegevens over lokale ondernemers aangeleverd. Atrivé heeft deze gegevens aangevuld (mailadressen). In totaal zijn circa 400 ondernemers in de regio die digitaal vindbaar zijn en over een mailadres beschikken aangeschreven en uitgenodigd voor de startbijeenkomst op 15 juli 2014. Ook is er een persbericht in de lokale kranten geplaatst om ondernemers te attenderen op de campagne Woon Bewust en de bijeenkomst voor ondernemers. Op deze manier kunnen alle ondernemers ervan op de hoogte zijn. Bij de startbijeenkomst waren 18 bedrijven aanwezig. Bedrijven konden op verschillende manieren participeren in Woon Bewust: 1.

Vermelding op website Woon Bewust – hiervan hebben 24 bedrijven 2 gebruikgemaakt.

2.

Deelname aan het forum op de website – 17 bedrijven zijn als expert betrokken bij het forum.

2

Gedurende de campagne hebben andere bedrijven zich aangemeld.

5

3.

Deelname aan manifestaties – per manifestatie zijn de geïnteresseerde ondernemers steeds uitgenodigd als standhouder.

4.

Bijdrage aan ontwikkeling van een demokast. Een groep van 13 bedrijven (zie bijlage 3) uit/werkzaam in de regio heeft een demokast ontwikkeld die op de manifestaties in de gemeenten te zien was. Deze bedrijven hebben ook gezorgd voor de bemensing van de demokast tijdens het merendeel van de manifestaties. Op de website is bij de betreffende bedrijven het Woon Bewust-logo weergegeven.

Er is vijf keer overleg geweest met de ondernemers over de totstandkoming van de demokast en de voortgang van Woon Bewust. Ook zijn zij regelmatig via de e-mail geïnformeerd.

Demokast met voorbeelden van woningaanpassingen

2.1.4 Regionale afstemming Gemeenten Er is vijf keer een regionaal gezamenlijk overleg geweest met de lokale projectleiders van iedere gemeente. In deze overleggen is de aanpak (bij de start), de voortgang (drie keer) en de evaluatie en het vervolg besproken. Daarnaast is het project twee keer gepresenteerd in het bestuurlijk overleg: op 3 juli 2015 om het doel en de aanpak van de campagne toe te lichten en op 10 december 2015 om de eerste uitkomsten van de evaluatie van Woon Bewust te presenteren. Om de verbinding te leggen met duurzaamheid/energetisch renoveren is er in de periode juli t/m oktober 2014 veelvuldig telefoon- en mailcontact geweest met beleidsmedewerkers van de gemeenten die duurzaamheid/energetisch renoveren in hun takenpakket hebben. Daarna is het contact vooral verlopen via de regionale projectleider duurzaamheid (M. Nevens, via Platform 31), waarmee een overleg heeft plaatsgevonden en meerdere keren telefonisch en mailcontact is geweest. Externe contacten Voorafgaand aan de start van het project heeft Atrivé contacten gelegd met de Innovatiemakelaar FoodValley (contacten met ondernemers) en met ziekenhuis Gelderse Vallei in Ede (in kader van verdiepingscursus ‘voeding en beweging’). Verder is er in september 2014 een overleg geweest met

6

Bouwend Nederland over de mogelijkheden om ondernemers actiever bij Woon Bewust te betrekken. Voor gemeente Barneveld is in afstemming met de regionale projectleider van Woon Bewust een voorstel uitgewerkt om aan te haken bij Woon Bewust, met name bij de website.

2.2 Lokaal 2.2.1 Beoogde doelgroep De doelgroep van Woon Bewust bestaat uit alle inwoners. Bij de mailing richting burgers is er echter gekeken naar de leeftijd van burgers, om de doelgroep te bereiken waarvoor de campagne met name bedoeld is, maar ook uit kostenoverweging (kosten drukwerk en verzendkosten brief). De leeftijdsgrens verschilde per gemeente, variërend van 55 jaar en ouder tot 70 jaar en ouder (zie tabel 1). In Nijkerk en Veenendaal zijn er twee mailingen aan inwoners verstuurd, waarbij verschillende leeftijdscategorieën gehanteerd zijn. Op basis van ervaringen van de eerste mailing is de leeftijdsgrens naar boven bijgesteld. Tabel 1. Doelgroep mailing per gemeente Ede Nijkerk Rhenen Renswoude Scherpenzeel Veenendaal Wageningen Doelgroep

60+

60+/70+

55+

55+

55+

55+/60+

65+

Bron: gemeenten/Atrivé

2.2.2 Activiteiten campagne Pr Woon Bewust is in de gemeenten via de lokale communicatiekanalen onder de aandacht gebracht: • Alle gemeenten hebben een brief over Woon Bewust naar de doelgroep gestuurd. De folder Woon Bewust is meegestuurd met de brief aan bewoners, met uitzondering van gemeente Veenendaal. De brieven zijn steeds voorafgaand aan de manifestaties verstuurd. In de gemeenten Rhenen en Veenendaal heeft (een deel van de) inwoners twee keer een brief ontvangen omdat in beide gemeenten twee manifestaties plaats hebben gevonden. In gemeente Ede is in de eerste mailing Ede-Zuid en Bennekom aangeschreven; in de tweede mailing Lunteren en andere buitendorpen. In Nijkerk is in de eerste mailing de doelgroep in de hele gemeente Nijkerk aangeschreven; in de tweede mailing alleen Hoevelaken. • In Veenendaal krijgen 70-plussers in het kader van preventief huisbezoek een brief van Veens Welzijn. Zij kunnen aangeven of zij een preventief huisbezoek willen en/of een huisbezoek Woon Bewust. • Voor enkele gemeenten zijn bij de start van de campagne ook nog folders gemaakt zonder een antwoordkaart voor het aanvragen van een huisbezoek erin. De vrijwilligers waren op dat moment nog niet getraind, terwijl er in die gemeenten bijeenkomsten/markten waren waar Woon Bewust al onder de aandacht gebracht kon worden. • Verschillende gemeenten hebben de poster van Woon Bewust op centrale plekken in de gemeente opgehangen om de manifestatie aan te kondigen. • Alle gemeenten hebben informatie over Woon Bewust op de eigen website van de gemeente geplaatst.

7

• Alle gemeenten hebben een of meerdere keren berichten geplaatst in de lokale huis-aan-

huiskrant(en) en een aantal keren ook op lokale websites. Insteek: informatie over de informatiemarkt en huisbezoeken, bericht over de verloting van de prijsjes van de informatiemarkt of een interview met een bewoner die een huisbezoek heeft gehad. • Diverse gemeenten hebben hun eigen sociale media (facebook, twitter) gebruikt om Woon Bewust onder de aandacht te brengen. • De demokast van Woon Bewust heeft in de gemeente Rhenen ook op de duurzame dag in de gemeente gestaan en bij de start van het project ook een geruime tijd in de hal van het gemeentehuis. Manifestaties Woon Bewust Aantal en doelgroep In elke gemeente zijn één of meerdere manifestaties/informatiemarkten Woon Bewust voor inwoners georganiseerd. In totaal zijn er 10 manifestaties georganiseerd door Atrivé in samenwerking met de betreffende gemeente. In Renswoude is geen aparte informatiebijeenkomst georganiseerd, maar stond de gemeente met een kraam met informatie over Woon Bewust op de nieuwjaarsbijeenkomst (januari 2015) en de voorjaarsmarkt (19 t/m 21 maart 2015). Beide markten zijn drukbezocht. Er heeft één manifestatie in oktober 2014 plaatsgevonden (gemeente Rhenen). De andere 9 manifestaties vonden plaats in 2015, waarvan 6 in de periode september t/m november 2015 (Scherpenzeel, Hoevelaken, Ede, Rhenen, Lunteren, Veenendaal). In de gemeente Ede is gekozen om de twee informatiemarkten voor verschillende wijken/dorpen van de gemeente te organiseren en inwoners gericht hiervoor uit te nodigen met de brief. Er was één markt in Ede Zuid / Bennekom omdat de gemiddelde leeftijd van de inwoners hoger ligt dan het gemeentelijke gemiddelde en één markt in Lunteren (ook voor alle andere buitendorpen) vanwege het relatief hoge aandeel eigen woning bezit. In Nijkerk was de eerste informatiemarkt gericht op alle inwoners die behoren tot de doelgroep in de gemeente en de tweede informatiemarkt voor inwoners uit Hoevelaken. Tabel 2. Aantal manifestaties per gemeente

Aantal manifestaties

Ede

Nijkerk

Rhenen

2

2

2

Renswoude (2)

Scherpenzeel

Veenendaal

Wageningen

1

2

1

Totaal 10 (12)

Bron: gemeenten/Atrivé

Opzet Er is een regionaal basisdraaiboek voor manifestaties opgesteld, die vervolgens met elke lokale projectleider doorgenomen is en op maat gemaakt is voor elke manifestatie. De opzet van de manifestaties verschilt van elkaar en sluit aan bij de wensen van de gemeente. Bij alle markten was er een combinatie van presentatie(s) over Woon Bewust en een informatiemarkt waar verschillende organisaties zich presenteerden in een stand met hun producten en diensten, passend bij Woon Bewust.

8

Denk aan installatiebedrijven en aannemers (de Woon Bewust ondernemers, vaak aangevuld met enkele lokale bedrijven), doe-hetzelfzaken, welzijnsorganisaties, woningcorporaties, zorgorganisaties, serviceorganisaties voor senioren, fietsenwinkel met elektrische fietsen, hoveniersbedrijf, bank, brandweer, makelaar. Uiteraard was er ook een stand over de campagne Woon Bewust in de gemeente. Hier konden bezoekers zich onder meer opgeven voor een huisbezoek. De demokast van Woon Bewust was te zien tijdens de manifestaties, vaak bemand door één of meerdere Woon Bewust-ondernemers. Naast de presentatie(s) over Woon Bewust waren er vaak verschillende workshops over relevante thema’s, zoals brandveiligheid, inbraakveiligheid, voeding en beweging, duurzaamheid, valpreventie, financiën. Het workshopaanbod verschilde per gemeente. Bij de ingang van de manifestaties is aan elke bezoeker gevraagd om twee stickers te plakken: één op de leeftijdsthermometer bij zijn/haar leeftijd en één op de plattegrond van de gemeente bij zijn/haar woonadres. Ook is gevraagd of de bezoeker een evaluatieformulier in wilde vullen om een beeld te krijgen van de waardering van de manifestaties onder bezoekers. Vrijwilligers: coördinatie, werving en training Inwoners krijgen een huisbezoek aangeboden van een vrijwillige Woon Bewust adviseur/woonadviseur. De huisbezoeken werden gecoördineerd door de gemeente zelf (Renswoude, Scherpenzeel, Wageningen, Rhenen (deels, bij het begin van de campagne)) of door de lokale welzijnsorganisatie (Ede, Nijkerk, Rhenen (deels, vanaf januari 2015), Veenendaal). De werving van de vrijwilligers gebeurde via deze coördinator. In de gemeenten waren circa 5 tot 10 vrijwilligers actief met een diverse achtergrond (zorg, technisch, werkzoekend/arbeidsintegratie, et cetera) en gevarieerde leeftijd. De vrijwilligers waren over het algemeen erg enthousiast en betrokken. Het kostte ook weinig moeite om voldoende vrijwilligers te werven. In enkele gemeenten was (een deel van de) vrijwilligers reeds actief als seniorenvoorlichter/vrijwillige ouderenadviseur. In alle gemeenten is bij de start van de lokale campagne (voorafgaand aan de manifestatie) een basistraining voor de vrijwilligers georganiseerd met informatie over woningaanpassingen en de werkwijze/procedure van de huisbezoeken. Ook is tijdens deze training informatie gegeven over het beleid van de lokaal werkzame corporatie(s) bij aanpassingen van huurwoningen en over het Wmo-beleid van de gemeente. Soms hebben nieuwe vrijwilligers een basistraining bij een andere gemeente bijgewoond, omdat de training in hun gemeente al gegeven was. Er is een regionale basisprocedure voor de huisbezoeken opgesteld, die voorafgaand aan de basistraining op maat is gemaakt voor elke gemeente, in samenspraak met de lokale projectleider en coördinator.

9

De coördinator van de vrijwilligers heeft terugkombijeenkomsten voor de vrijwilligers georganiseerd waarbij de vrijwilligers onderling ervaringen konden uitwisselen, signalen konden doorgeven en vragen konden stellen. Deze bijeenkomsten waren niet in alle gemeenten. In de gemeente Wageningen zijn aanvullende trainingen gegeven aan de vrijwilligers, bijvoorbeeld over woningaanpassingen bij dementie en hoe om te gaan met ‘niet pluis’ signalen. In Rhenen heeft Thuiswonenwinkel Veenendaal diverse hulpmiddelen laten zien tijdens een bijeenkomst van de vrijwilligers. In gemeente Nijkerk heeft een aanvullende training plaatsgevonden over ‘niet-pluis’signalen. Werkwijze huisbezoeken Inwoners konden zich op verschillende manieren aanmelden voor een huisbezoek van een vrijwilliger: via de website Woon Bewust, via de folder/brief die de doelgroep per post thuis kreeg, via de manifestaties, telefonisch en via de e-mail. De uitvoering van de huisbezoeken vond met name plaats in de periode na een manifestatie in een gemeente. De vrijwilligers namen een papieren versie van de checklist ‘woningaanpassingen’ (gebaseerd op de (Gelderse) Huistest en inclusief richtprijzen) mee op huisbezoek en vulden dit in met de bewoner. Vervolgens waren er meerdere varianten in de werkwijze: • De vrijwilligers lieten één exemplaar achter bij de inwoner en namen zelf één exemplaar mee. • In een paar gemeenten was het mogelijk dat inwoners het woonadvies van de (Gelderse) Huistest per post toegestuurd kregen of zelf konden downloaden en printen via de eigen computer. Dit was aanvullend op de papieren versie van de checklist. • In de gemeente Wageningen namen de vrijwilligers de checklist mee en vulden deze zelf in op de computer. Inwoners kregen vervolgens het woonadvies van de Gelderse Huistest via de post toegestuurd. Naast de checklist namen de vrijwilligers informatie mee over het beleid van de lokaal werkzame woningcorporatie(s), een lijst met ondernemers, het zorgtechnologie-aanbod van zorgorganisaties in de gemeente, het Wmo-beleid van de gemeente en ander relevant informatiemateriaal (verschilde per gemeente). Deze informatie heeft Atrivé verzameld en op ‘lijstjes’ gezet en aangeleverd. In de gemeenten Scherpenzeel en Rhenen hadden de vrijwilligers ook de informatie over de stimuleringsregeling Woon Bewust bij zich. Na ongeveer drie weken belden de vrijwilligers om het huisbezoek te evalueren en te horen of inwoners nog vragen hadden. Zo nodig vond -in overleg met de bewoner- verwijzing plaats naar de coördinator van de huisbezoeken, zodat zij/hij de signalen aan de juiste organisatie door kon geven (Wmo, seniorenvoorlichter) of ergotherapeut, thuiszorg. De huisbezoeken hadden dus ook een bredere signaleringsfunctie. (Gelderse) huistest Op de website is een ‘knop’ voor de Huistest te vinden. Inwoners kunnen zelf de digitale test invullen om hun woning te checken en een woonadvies te krijgen. Vier gemeenten (Ede, Nijkerk,

10

Veenendaal, Wageningen) hebben de uitgebreide versie van de Huistest aangeschaft. Met deze versie krijgen inwoners een uitgebreider woonadviesrapport inclusief richtprijzen aan het einde van de test. Ook is het mogelijk dat inwoners het woonadviesrapport downloaden of thuis laten sturen (door gemeente). De vier gemeenten hebben van de leverancier van de Huistest een instructie gekregen voor het beheer van deze digitale test. Betrokkenheid lokaal netwerk In zes van de zeven gemeenten is een informatiebijeenkomst met signaleerders georganiseerd, voorafgaand aan de manifestatie. Signaleerders zijn professionals en vrijwilligers die veel contact hebben met inwoners en een belangrijke informerende en verwijzende rol kunnen hebben. Vandaar het belang om hen vanaf de start te betrekken. Gemeenten hebben aangegeven welke organisaties/personen een uitnodiging moesten ontvangen. Tijdens de informatiebijeenkomsten voor signaleerders is informatie gegeven over het doel en de aanpak van Woon Bewust en zijn voorbeelden van woningaanpassingen toegelicht. Ook is met de signaleerders gesproken over hun rol in de gemeente om Woon Bewust onder de aandacht te brengen bij inwoners en collega’s. In de gemeente Scherpenzeel is gekozen voor een informatiebijeenkomst met vertegenwoordigers van thuiszorgorganisaties. In Nijkerk heeft de lokale projectleider de signaleerders via bestaande overlegvormen meerdere keren over Woon Bewust verteld. In Wageningen heeft een extra bijeenkomst met medewerkers van zorgorganisatie Vilente plaatsgevonden. Andere thuiszorgorganisaties in de gemeente zijn ook benaderd, maar zij gaven aan of zelf al over voldoende informatie te beschikken of op dat moment geen tijd te hebben. Stimuleringsregeling In de gemeenten Rhenen en Scherpenzeel is/was er een stimuleringsregeling voor de aanschaf van woningaanpassingen. De stimuleringsregeling ziet er als volgt uit: • Vergoeding van 50% van kosten waarbij het bedrag voor de aanpassing in de checklist als maximum geldt. • Maximaal €500,= per woning en eenmalig. • Voor inwoners van 55 jaar of ouder. • Voorwaarde is een ingevulde checklist met een Woon Bewust adviseur (huisbezoek) en bewijs dat de maatregelen zijn uitgevoerd (betaalbewijzen). • De subsidie dient in 2015 aangevraagd te zijn (in Rhenen is in december 2015 besloten om de regeling in 2016 voort te zetten). • Er kan steekproefsgewijs door een Woon Bewust adviseur worden gecontroleerd of de aanpassingen ook daadwerkelijk zijn uitgevoerd. De gemeente Scherpenzeel had een bedrag van € 7.500,- beschikbaar voor de stimuleringsregeling. In de gemeente Rhenen gaat het om een bedrag van € 80.000,-. De regeling is in maart 2015 van start gegaan.

11

Extra activiteiten Er zijn een aantal extra activiteiten ondernomen om Woon Bewust onder de aandacht te brengen: • Presentatie voor leden van de Christelijke Vrouwenvereniging Veenendaal • Presentatie voor leden van de Zonnebloem in Rhenen • Presentatie voor senioren via SWO-R (Renswoude en Scherpenzeel) • Stand Woon Bewust op dorpsdagen in Hoevelaken en Nijkerkerveen (gemeente Nijkerk).

2.2.3 Start lokale campagne in gemeenten Het moment waarop de campagne Woon Bewust in een gemeente gestart is, verschilt per gemeente. De manifestatie was de stip op de horizon: als die datum geprikt was, werden de andere werkzaamheden daarvoor gepland en uitgevoerd (vrijwilligers werven en trainen, bijeenkomst signaleerders, inrichten huistest, et cetera). Na de manifestatie vonden de huisbezoeken plaats (met uitzondering van gemeente Renswoude waar geen manifestatie heeft plaatsgevonden): • In de gemeente Rhenen is in september 2014 aan inwoners een brief gestuurd over Woon Bewust en heeft er op zaterdag 11 oktober 2014 een eerste manifestatie plaatsgevonden. In maart 2015 heeft de gemeenteraad ingestemd met de stimuleringsregeling. Een tweede manifestatie vond plaats op zaterdag 10 oktober 2015 . • In de gemeente Renswoude is de campagne gestart in oktober/november 2014 toen inwoners een brief kregen, met o.a. informatie over de huisbezoeken. De huisbezoeken vonden eind 2014/begin 2015 plaats. Tijdens de nieuwjaarsmarkt en voorjaarsbeurs is Woon Bewust onder de aandacht gebracht. • In de gemeente Veenendaal was de eerste manifestatie op vrijdag 10 april 2015 en de tweede op vrijdag 20 november 2015. Na beide manifestaties zijn er huisbezoeken uitgevoerd. • In de gemeente Nijkerk vond op woensdag 21 januari 2015 de eerste Woon Bewust markt plaats. In Hoevelaken heeft op zaterdag 26 september 2015 een tweede manifestatie plaatsgevonden, in de Week van de Aandacht. • In de gemeente Wageningen zijn de voorbereidingen gestart in januari 2015, is in april/mei 2015 de brief aan inwoners verstuurd en heeft op 28 mei 2015 de manifestatie plaatsgevonden. Hierna is gestart met het uitvoeren van de huisbezoeken. • In de gemeente Scherpenzeel is in september 2015 de brief aan inwoners verstuurd en op vrijdag 18 september is de manifestatie gehouden. Vervolgens is gestart met het uitvoeren van de huisbezoeken in combinatie met de stimuleringsregeling. • Ook in Ede is de lokale campagne in september 2015 van start gegaan. In die maand is een brief aan inwoners verstuurd, waarin twee manifestatie aangekondigd werden: vrijdag 2 oktober 2015 in Ede en vrijdag 13 november 2015 in Lunteren. Daarna is gestart met de huisbezoeken.

2.3 Evaluatie Woon Bewust De uitkomsten van Woon Bewust zijn op een aantal manieren geëvalueerd om inzicht te hebben in het effect van de campagne. Er is gevraagd naar de bekendheid van Woon Bewust, ondernomen acties, eventuele belemmeringen, waardering van de activiteiten en de website van Woon Bewust. De evaluatie bestond uit de volgende onderdelen: • Evaluatieformulier bezoekers manifestaties

12

• Bezoekersaantallen website • Aantal huisbezoeken • Evaluatiebijeenkomst met coördinatoren en vrijwilligers • Aantal ingevulde huistesten • Gebruik stimuleringsregeling (twee gemeenten) • Registratieformulier lokale projectleiders over de lokale campagne • Enquête onder de doelgroep op basis waarvan representatieve uitspraken op regionaal niveau

gedaan kunnen worden en op hoofdlijnen (zonder inzoomen) verschillen tussen gemeenten kunnen worden aangegeven. o

De gemeente heeft op basis van een steekproef onder de doelgroep (= inwoners die eerder in de gemeenten een brief over Woon Bewust hebben ontvangen) een adressenbestand aangeleverd aan Atrivé. De gemeenten konden zelf vervolgens een brief versturen naar deze inwoners of de verzending laten verzorgen door Dimensus, die deze enquête namens Atrivé uitvoerde. Via deze brief kreeg men het verzoek om deel te nemen aan de enquête. Men kreeg circa 1,5 week de gelegenheid om de enquête via internet in te vullen. De mensen die dit niet hadden gedaan, konden gebeld worden met het verzoek alsnog deel te nemen via de telefonische enquête (zie tabel 3). De concept-vragenlijst is vooraf in een overleg met de lokale projectleiders besproken. Bij de uitkomsten zijn de gemeente Renswoude/Scherpenzeel samengenomen vanwege het overeengekomen budget voor de enquête en de daarbij mogelijke respons regionaal en lokaal.

Tabel 3. Respons per gemeente Ede

Nijkerk

Rhenen

Renswoude/

Veenendaal

Wageningen

Scherpenzeel Aangeleverde

600

425

425

425

600

420

227

193

157

194

222

194

78

56

39

72

80

63

149

137

118

122

142

131

adressen Totaal respons Respons via internet Respons via telefoon Bron: enquête

13

Hoofdstuk 3

RESULTATEN EN ERVARINGEN In dit hoofdstuk geven we de uitkomsten van de campagne Woon Bewust per onderdeel weer: wat waren de resultaten en welke ervaringen zijn opgedaan? De informatie komt uit diverse bronnen (zie hoofdstuk 2). In dit hoofdstuk worden ook de uitkomsten van de enquête weergegeven, op regionaal niveau. Alleen bij de vragen waar voldoende respons is behaald per gemeente, worden de verschillen tussen gemeenten aangegeven.

3.1 Bekendheid Woon Bewust Uit de enquête blijkt dat bijna 45% van de doelgroep bekend is met Woon Bewust. In de gemeenten Renswoude/Scherpenzeel ligt dit een stuk hoger, daar kent ongeveer 60% de Woon Bewust campagne. Dit heeft waarschijnlijk te maken met de kleinere schaalgrootte van deze gemeenten. Er zit geen verschil in de mate van bekendheid tussen huurders en bewoners-eigenaren. Ook zijn er geen duidelijke verschillen in de bekendheid van Woon Bewust tussen bewoners van verschillende type woningen. De inwoners die op de hoogte zijn, hebben vooral over Woon Bewust gehoord via de brief/folder (70%) en via de krant (30%) (meerdere antwoorden waren mogelijk). Van de mensen die niet op de hoogte zijn, geeft een kwart aan dat zij de folder van Woon Bewust willen ontvangen 3. Nog eens een kwart geeft aan dat zij zelf op de website van Woon Bewust gaan kijken. De helft van de groep die niet op de hoogte is, geeft aan dat zij geen belangstelling heeft.

3

Deze adressen zijn doorgegeven aan de gemeenten.

14

Tabel 4. Bekendheid Woon Bewust onder de doelgroep

Ja Nee Totaal

40% 60% 100%

42% 58% 100%

58% 42% 100%

50% 50% 100%

42% 58% 100%

Totaal

Wageningen

Veenendaal

Rhenen

Renswoude / Scherpenzeel

Nijkerk

Ede

gemeente

40% 60% 100%

43% 57% 100%

Bron: enquête

Uit de evaluatie met de coördinatoren en vrijwilligers komt naar voren dat het moeilijk is om de doelgroep te bereiken die nu nog niet bewust bezig is met het thema.

3.2 Website: bezoekers & waardering De website Woon Bewust is in de periode 1 oktober 2014 tot 1 december 2015 circa 9.425 keer bezocht. Ongeveer 20 procent van de bezoekers heeft de website meerdere keren bezocht. Tabel 5. Bezoek website Woon Bewust Paginaweergaven Aantal pagina's per sessie 01-10-2014 t/m 30-11-2015

24.112

2,01

Gemiddelde sessieduur 1 min 33

Aantal % nieuwe % terugkerende gebruikers bezoekers bezoekers 9.423

79,4

Bron: Atrivé (websitestatistieken)

Uit de enquête blijkt dat 10% van de doelgroep die op de hoogte is van Woon Bewust, op de website van Woon Bewust heeft gekeken. Driekwart van hen beoordeelt de informatie op de website met ‘goed’. Het forum op de website -waar bezoekers vragen konden stellen- is niet gebruikt door bezoekers. Er is niet consequent na elke manifestatie een persbericht op de website geplaatst.

3.3 PR: Folder, poster en persberichten De folder en poster zijn op verzoek geleverd in bewerkbare pdf bestanden, maar de gemeenten bleken niet over de juiste software te beschikken om de folders en poster zelf aan te passen. Gewenste wijzigingen zijn door de vormgever of drukker doorgevoerd. In enkele gemeenten had de lokale projectleider moeite om de volle medewerking te krijgen voor de campagne van de collega’s van communicatie (maar ook soms van collega’s Wmo).

15

20,6

Het aangeleverde persbericht over het forum en de huistest is niet door alle gemeenten in lokale kranten geplaatst.

3.4 Inhoud campagne Regionaal zijn drie inhoudelijke thema’s onderscheiden: • Woningaanpassingen (bouwkundig en thuistechnologie). • Duurzaamheid/energetische maatregelen. • Voeding en beweging.

Met elke gemeente is afgestemd welke inhoudelijke thema’s in de gemeente aan de orde gesteld moesten worden. Hierdoor ontstonden er accentverschillen. In Wageningen zijn alle drie thema’s in workshops tijdens de manifestaties aan bod gekomen. In Ede, Rhenen en Veenendaal is duurzaamheid bewust ook meegenomen. In Nijkerk was de eerste manifestatie vooral gericht op ‘wonen’ en zijn de standhouders daar bij gezocht en bij de tweede manifestatie zijn gericht meer bedrijven op het vlak van thuistechnologie benaderd. Er is gekozen om het thema Voeding en beweging niet te koppelen aan de campagne. In de gemeente Rhenen is bij de tweede manifestatie het thema ‘mobiliteit en verkeer’ ook meegenomen.

3.5 Manifestaties: aantal bezoekers & waardering Aantal bezoekers In totaal hebben circa 1.700 inwoners de Woon Bewust manifestaties/informatiemarkten bezocht (en kunnen er circa 1.600 personen langs de stand van Woon Bewust tijdens de nieuwjaars- en voorjaarsmarkt in gemeente Renswoude zijn gelopen). Gemiddeld hadden de Woon Bewust manifestaties circa 170 bezoekers. Dit aantal is vergelijkbaar met bezoekers van manifestaties bij andere bewustwordingscampagnes elders in het land (circa 5-7% van het aantal aangeschreven huishoudens). De twee informatiemarkten in Rhenen hadden de meeste bezoekers (500 in totaal). De eerste markt in Veenendaal had –in verhouding tot de omvang van de doelgroep- een beperkt aantal bezoekers, namelijk 125. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat dit de eerste warme, zonnige dag van het jaar was. De tweede markt in Veenendaal had een hogere opkomst met 175 bezoekers die verspreid over de middag binnenkwamen, ondanks het feit dat de bezorging van de brief niet goed verliep 4. In gemeente Nijkerk was de eerste manifestatie zeer goed bezocht (300 mensen), maar de tweede manifestatie in Hoevelaken niet (50 mensen). De brief voor de manifestatie in Hoevelaken zat als een los inlegvel in een informatieboekje van de welzijnsorganisatie. Achteraf blijkt dat die brief niet

4

De brief werd op de dag zelf (of later) bezorgd, vaak in 2-voud. Om iedereen een kans te bieden om alsnog de Woon Bewust-informatiemarkt te bezoeken, organiseert de gemeente op 18 maart 2016 nogmaals een informatiemarkt.

16

of nauwelijks is gelezen en de bezoekers vooral kwamen omdat er ook een kunstmarkt in het dorpshuis georganiseerd was. In gemeente Ede was de opkomst in Lunteren (130) groter dan in Ede zelf (85). Hier is geen duidelijke verklaring voor te geven. In de enquête is gevraagd of men de manifestatie heeft bezocht. Hieruit blijkt dat huurders en bewoners-eigenaren ongeveer in gelijke mate de manifestaties hebben bezocht. De meeste manifestaties zijn na de zomer van 2015 georganiseerd. In een aantal gemeenten ging het om een tweede manifestatie. In de gemeente Ede werden beide manifestaties in het najaar (oktober en november) 2015 georganiseerd. Tabel 6. Aantal bezoekers van manifestaties Ede Bezoekers

230

Nijkerk 350

Rhenen 500

Rens-

Scherpen-

Veenen-

Wage-

woude

zeel

daal

ningen

(1.600)

140

300

170

Totaal 1690 (+ 1.600)

manifestaties Bron: gemeenten

Ervaringen informatiemarkten/manifestaties • De meeste manifestaties zijn overdag georganiseerd, vaak op een zaterdag zodat ook kinderen

•

• •

•

• •

van senioren konden komen. Het aantal bezoekers liep tegen het einde van de middag vaak sterk af. Ook de avonden werden minder druk bezocht. Belangrijk is om de pr van te voren goed te organiseren, door middel van een brief (op gemeentebriefpapier en in een envelop van de gemeente) en via de lokale communicatiekanalen. Ook de locatie is van belang. De locatie dient goed toegankelijk en bekend te zijn bij de doelgroep en in de buurt van de doelgroep die bereikt moet worden. Standhouders waardeerden het persoonlijke gesprek met bezoekers tijdens de markten. Bezoekers waren vaak erg geïnteresseerd en kwamen met een gerichte vraag naar de markt. Een te drukke markt is voor standhouders en bezoekers minder gunstig, omdat er dan geen tijd is om goed in gesprek te gaan met elkaar. De presentaties tijdens de markten zijn wisselend bezocht. In de ene gemeente liep dit goed. In een andere gemeente waren er nauwelijks mensen die de presentatie wilden volgen en wilde men vooral over de markt lopen en zelf de informatie ophalen. Meestal hielp het als er omgeroepen kon worden dat er presentaties waren. Bezoekers vinden het prettig als er zitgelegenheid is om na een rustmoment vervolgens nog een rondje te maken over de markt. De verloting van de prijsjes van standhouders na afloop van de manifestatie is een mooie manier om Woon Bewust nog een keer onder de aandacht te brengen via de lokale communicatiekanalen en wordt zeer gewaardeerd door de prijswinnaars.

17

Waardering manifestaties en evaluatie bezoekers De bezoekers van de manifestatie zijn positief over de manifestaties. De meerderheid waardeert de manifestatie met een 8 of hoger! De gemiddelde leeftijd van de bezoekers bevindt zich -volgens de evaluatieformulieren- tussen de 66 en 75 jaar. Deze leeftijd kan enigszins verschillen van de werkelijke leeftijden van de bezoekers, omdat niet alle bezoekers een evaluatieformulier hebben ingevuld. Van de leeftijdsthermometer van elke markt is de spreiding over de leeftijdsgroepen ook af te lezen. Tabel 7. Rapportcijfer voor waardering manifestaties bezoekers Rapportcijfer manifestatie Ede Hoevelaken Lunteren Nijkerk Rhenen 1 Rhenen 2 Scherpenzeel Veenendaal 1 Veenendaal 2 Wageningen

4 0% 0% 0% 0% 2% 0% 0% 0% 0% 0%

5 3% 0% 0% 1% 0% 0% 3% 0% 4% 0%

6 5% 0% 4% 2% 3% 6% 3% 3% 4% 7%

7 26% 5% 18% 30% 33% 30% 28% 35% 38% 38%

8 58% 85% 71% 62% 50% 55% 61% 55% 45% 50%

9 5% 10% 6% 5% 11% 8% 5% 7% 9% 4%

Bron: Evaluatieformulieren manifestaties

<= 55 jaar

56-65 jaar

66-75 jaar

Ouder dan 75 jaar

Ede Hoevelaken Lunteren Nijkerk Rhenen 1 Rhenen 2 Scherpenzeel Veenendaal 1 Veenendaal 2 Wageningen

Gemiddelde leeftijd

Tabel 8. Leeftijd bezoekers manifestaties

72,4 69,3 75,4 73,3 72,3 72,8 70,3 67,5 70,8 66,9

6% 6% 2% 4% 4% 0% 8% 1% 0% 17%

11% 28% 6% 4% 17% 14% 20% 31% 27% 9%

46% 44% 35% 54% 41% 55% 41% 59% 50% 33%

37% 22% 56% 37% 38% 31% 31% 9% 23% 41%

Bron: Evaluatieformulieren manifestaties

Uitkomsten evaluatie onder bezoekers: • 45% van de bezoekers is van plan om woningaanpassingen uit te voeren naar aanleiding van de

manifestatie.

18

10 3% 0% 0% 0% 1% 2% 0% 0% 0% 0%

• 58% van de bezoekers is zich meer bewust geworden van wat hij/zij zelf kan doen om

comfortabel en veilig te wonen en energie te besparen. 35% is zich deels meer bewust hiervan naar aanleiding van het bezoek aan de manifestatie. • 67% van de bezoekers antwoordt ´ja´ op de vraag of hij/zij tips heeft gekregen die hij/zij kan gebruiken voor de eigen situatie. 29% geeft ´een beetje´ als antwoord op deze vraag. Op basis van deze uitkomsten kan worden geconcludeerd dat de manifestaties een goed middel zijn om Woon Bewust op de kaart te zetten en inwoners aan het denken te zetten over de geschiktheid van hun woning.

Beeldimpressie manifestaties

3.6 Aantal en ervaringen huisbezoeken In totaal zijn er tot nu toe 527 huisbezoeken uitgevoerd/ingepland. Via de enquête zijn nog 55 huisbezoeken aangevraagd (en aan de gemeenten doorgegeven). Daarmee komt het voorlopige aantal huisbezoeken op bijna 600. De meeste huisbezoeken zijn in Wageningen aangevraagd. In de gemeente Ede zijn de huisbezoeken laat in het traject aangekondigd en eind 2015 op gang gekomen. Tabel 9. Aantal huisbezoeken per gemeente (voorlopig aantal, exclusief aangevraagde huisbezoeken via enquête) Aantal huisbezoeken

Ede

Nijkerk

53

75

Rhenen Renswoude Scherpenzeel Veenendaal Wageningen 96

59

55

56

133

Totaal 527

Bron: gemeenten – noot: in gemeente Ede is eind 2015 de campagne gestart waardoor het aantal huisbezoeken nog kan oplopen.

Ervaringen huisbezoeken • De aanvragen voor het huisbezoek komen vooral binnen naar aanleiding van de brief. Een klein

deel geeft zich op tijdens de manifestaties. • Inwoners waarderen de huisbezoeken en het persoonlijke contact – vrijwilligers krijgen positieve

reacties. • Een deel van de inwoners die een huisbezoek aanvragen, is vaak al goed voorbereid. Voor hen is

het huisbezoek vooral een bevestiging en bedoeld als check of ze aan alles hebben gedacht. De uitdaging is hoe de groep te bereiken die nog niet bezig is met het thema en de doelgroep die minder te besteden heeft.

19

• Het huisbezoek werkt preventief, het helpt om tijdig aanpassingen te doen. De ervaring van de

vrijwilligers is dat een deel van de inwoners ook daadwerkelijk aanpassingen uitvoert. • Vaak gaat het om relatief eenvoudige woningaanpassingen. Ook rookmelders bleken niet in alle

woningen (voldoende) aanwezig. • De kinderen van senioren zijn een stimulerende factor om aan de slag te gaan met

woningaanpassingen. • Jongere senioren redden zich vaak zelf, zij vragen geen huisbezoek aan. • Het achterlaten van de checklist bij inwoners na afloop van het bezoek is van toegevoegde

waarde. Op die manier kunnen de bewoners de checklist zelf nog eens doornemen of bespreken met familie/bekenden. • Het bellen na circa 3 weken is belangrijk. Vaak is de periode te kort voor inwoners om al aanpassingen gedaan te hebben. Het is vooral bedoeld als evaluatiemoment en als een reminder voor inwoners om er mee aan de slag te gaan en eventuele vragen te beantwoorden. Het nabellen zou ook door de coördinator kunnen gebeuren om als ‘neutrale partij’ te horen hoe het huisbezoek is verlopen. Nadeel is dat de coördinator de persoonlijke situatie van de bewoner niet kent; de vrijwilliger kan gemakkelijker refereren aan het bezoek. Een tip is om inwoners die een huisbezoek hebben gehad na één jaar nog eens te bellen om te horen of zij aanpassingen hebben gedaan. Ervaringen werkwijze huisbezoeken • De procedure van de huisbezoeken -die per gemeente kan verschillen- werkte naar tevredenheid. • De informatie over ondernemers, woningcorporaties en het aanbod van zorgorganisaties werd

•

• • • •

•

als makkelijk en overzichtelijk ervaren door de vrijwilligers. Bij voorkeur hebben de vrijwilliger één map waarin alle informatie te vinden is. Een deel van de vrijwilligers geeft aan dat zij meer (actuele) lokale informatie in de informatie-set wil hebben (de informatie verschilde per gemeente). De basistraining bevatte voldoende informatie voor de vrijwilligers om van te start te gaan. Wel was het veel informatie tegelijkertijd. Een tip is om ook de voorlichters van de preventieve huisbezoeken uit te nodigen voor de training. Op die manier kunnen zij de informatie ook meenemen in hun huisbezoeken en kunnen zij desgewenst verwijzen voor een uitgebreid woonadvies naar het huisbezoek in het kader van Woon Bewust. De aanvullende trainingen (‘signaleren’ en ‘dementie’) zijn als waardevol ervaren. In een paar gemeenten zijn vrijwilligers samen op pad gegaan (bij de start). Op die manier konden zij samen ervaring opdoen. Het is belangrijk om te zorgen voor een blijvende aanwas van aanvragen van huisbezoeken (PR). In een aantal gemeenten pakt de lokale welzijnsorganisatie de coördinatie van de vrijwilligers op. Voordeel hiervan is dat zij al ervaring hebben met de coördinatie van vrijwilligers. Nadeel is dat het project hierdoor meer op afstand van de lokale projectleider van de gemeente komt te staan en dit meer onderlinge afstemming vergt. Ook voor het doorgeven van signalen die beleidsmatig, bijvoorbeeld richting corporaties, opgepakt kunnen worden. Veenendaal zet in op de seniorenvoorlichting, uitgevoerd door Veens. Daar wordt het Woon Bewust-huisbezoek als optie aangeboden.

20

3.7 Gebruik Huistest Uit de enquête onder de doelgroep komt naar voren dat 15% van de mensen die bekend zijn met Woon Bewust en op de website hebben gekeken, de digitale huistest hebben ingevuld. Vier gemeenten hebben de uitgebreide Huistest ingekocht. Van deze versie van de Huistest is het aantal ingevulde Huistesten bekend. In onderstaande tabel is aangegeven hoe vaak de Huistest is gestart en hoeveel keer de test volledig is ingevuld. Tabel 10. Aantal gestarte en volledig ingevulde Huistesten in gemeenten met uitgebreide Huistest Aantal Huistesten

Ede

Nijkerk

Veenendaal

Wageningen

Gestart: 19

Gestart: 64

Gestart: 111

Gestart: 115

Volledig ingevuld: 2




Bron: Generatiethuis (eigenaar Huistest). noot: in gemeente Ede is eind 2015 de campagne gestart waardoor het aantal ingevulde Huistesten nog kan oplopen.

Uit de analyse van deze ingevulde huistesten blijkt dat er vooral behoefte is aan onderstaande woningaanpassingen (zie tekstvak; Ede is niet meegenomen vanwege het beperkte aantal tot nu toe). Er is het meest behoefte aan het aanbrengen van een antisliplaag op de bestaande tegels in de badkamer. Top 3 maatregelen Nijkerk: 1.

Antisliplaag op bestaande tegels badkamer aanbrengen

2.

Teruggebogen deurklink

3.

Rookmelder op batterijen.

Top 3 maatregelen Veenendaal: 1.


2.

Wandbeugel aanbrengen in de douche

3.

Draadloze deurbel met lichtflitssignaal en geluidsversterking.

Top 3 maatregelen Wageningen: 1.


2.

Rookmelder op batterijen

3.

Wandbeugel aanbrengen in de douche.

Ervaringen Huistest • Voor vitale senioren en voor bezoekers van de website is de Huistest een goed instrument om zelf

de woning te checken.

21

• De papieren versie van de checklist komt op twee punten niet overeen met de Huistest. In de

papieren checklist zijn de postopvanger en de kierstandhouder opgenomen; die staan niet in de Huistest en zijn wel van toegevoegde waarde. Dit is doorgegeven aan GeneratieThuis, die eigenaar is van de Huistest. • De gemeente Wageningen gebruikte de Huistest tijdens de huisbezoeken. Vrijwilligers voerden de checklist na afloop digitaal in, waarna inwoners een woonadviesrapport toegestuurd kregen. Dit werkte niet naar tevredenheid. De Huistest is een landelijke test, die door talrijke gemeenten wordt gebruikt, waardoor er weinig sturing door individuele gemeenten mogelijk is op de inhoud van de test. Jaarlijks wordt de Huistest aangepast. De huistest biedt wel de mogelijkheid om een bijlage toe te voegen voor opmerkingen aan een inwoner die niet elders in de huistest ingevuld kunnen worden.

3.8 Gebruik stimuleringsregeling In de gemeente Scherpenzeel loopt de regeling nog en zijn tot nu toe 24 aanvragen ingediend bij de gemeente. De aanvragen variëren van € 13,- tot € 500,-, met een gemiddeld bedrag van € 215,-. De aanvragen variëren van brand- en koolstofmonoxidemelders, drempeloplopen, wandbeugels, buitenlamp tot een inloopdouche. In de gemeente Rhenen zijn 13 aanvragen ingediend (10 koopwoningen/3 huurwoningen). Het uitgekeerde bedrag is tot nu toe € 4.712,-. Het gemiddelde subsidiebedrag is € 362,- per aanvraag. Vijf keer is de maximale subsidie van € 500,- uitgekeerd. Het gaat om heel diverse maatregelen, onder

meer

om

aanvragen

voor

aanpassingen

in

de

badkamer,

bij

de

trap,

duurzaamheidsmaatregelen (isolatie, zonnepanelen, HR-glas), verlagen drempels en beugels. De besluitvorming over de stimuleringsregeling kwam pas in maart 2015, ruim na de eerste manifestatie. De informatie over de stimuleringsregeling heeft in de lokale krant gestaan. Bij de mailing over de tweede manifestatie (eind september 2015) is de regeling goed onder de aandacht gebracht.

3.9 Betrokkenheid ondernemers Woon Bewust ondernemers Een groep van circa 10 à 15 ondernemers was nauw betrokken bij Woon Bewust. Zij hebben gezamenlijk een demokast ontwikkeld, waarin zij ruim € 5.000,geïnvesteerd hebben aan bouwmateriaal en getoonde woningaanpassingen. Met elkaar zorgden zij voor de bemanning van de Woon Bewust demokast tijdens meerdere manifestaties en voor de stalling van de demokast. Een aantal van hen is zeer actief en wil graag verder met Woon

22

Bewust en legt ook zelf contact met de gemeenten. Een viertal actieve ondernemers wenste ook graag met een eigen stand op de manifestatie te staan, net zoals andere lokale ondernemers, omdat een kraam meer zichtbaarheid van de eigen onderneming geeft dan de demokast. Een aantal Woon Bewust ondernemers heeft meerdere keren aangegeven dat zij er moeite mee hebben dat andere lokale ondernemers, die vergelijkbare producten bieden, ook op de informatiemarkten mogen staan, terwijl zij behoorlijk geïnvesteerd hebben in de demokast en in tijd (aanwezigheid bij voorbereidingsoverleggen en bij manifestaties). De lokale ondernemers uit dezelfde branches (klusbedrijven, installatiebedrijven, aannemers, bouwmarkten) hadden immers bij de start van Woon Bewust ook zelf de mogelijkheid om mee te doen. De demokast bleek dusdanig zwaar en groot dat het vervoer niet door henzelf uitgevoerd kon worden. Voor de eerste twee informatiemarkten heeft een ondernemer het vervoer geregeld; daarna heeft Atrivé de logistiek rondom het vervoer geregeld (contact met locaties over bezorg- en ophaaltijden, contact met vervoerder over data/tijden/facturatie). Alle standhouders De standhouders waren over het algemeen zeer positief over de manifestaties: zij hebben goede contacten/gesprekken met de bezoekers van de markten en leggen als standhouders onderling waardevolle contacten. De informatiemarkten geven hen een laagdrempelige mogelijkheid om met de doelgroep in contact te komen. Er komt echter geen directe klandizie voort uit de manifestaties voor standhouders.

3.10 Betrokkenheid lokaal netwerk Het lokale netwerk (signaleerders) is bij de start van de lokale campagne betrokken via een uitnodiging voor een informatiebijeenkomst, in elke gemeente afzonderlijk. In de uitnodiging was informatie over Woon Bewust opgenomen. Daarnaast hebben veel signaleerders deelgenomen aan de manifestaties. In de gemeente Nijkerk is Woon Bewust onder de aandacht gebracht via reguliere overleggen met signalerende organisaties (corporaties, zorgorganisaties, welzijn, ouderenbonden). Aandachtspunt is het regelmatig betrekken van het lokale netwerk, zodat de campagne scherp op het netvlies blijft. Nu was het lokale netwerk vooral bij de start en rondom de manifestaties betrokken. Ook de betrokkenheid van de woningcorporaties is van belang als het gaat om de geschiktheid van de huurwoningvoorraad. Tot slot is de interne samenwerking bij de gemeente belangrijk tussen de domeinen wonen en zorg/Wmo, gezien het raakvlak tussen beide domeinen. Deze verbinding bleek niet in elke gemeente even makkelijk te organiseren.

23

Tabel 11. Aantal aangeschreven signaleerders en deelname informatiebijeenkomst Ede Aantal

Nijkerk

Rhenen

Rens-

Scherpen-

Veenen-

Wage-

woude

zeel

daal

ningen

195

-

50

28

4 organisaties

circa 70

39

25

-

20

14

11

40

26

aangeschreven signaleerders Aantal signaleerders bijeenkomst Bron: gemeenten

3.11 Bewustwording & aanpassingen In de enquête is gevraagd naar de mate waarin mensen aan het denken zijn gezet en woningaanpassingen hebben uitgevoerd als gevolg van Woon Bewust. Aan het denken gezet? Van de groep die op de hoogte is van Woon Bewust, geeft een kwart aan dat zij aan het denken is gezet over of de woning geschikt is om daar lang te blijven wonen. In Renswoude/Scherpenzeel ligt dit percentage wat hoger (30%), in Wageningen juist lager (18%). Tabel 12. Aan het denken gezet door Woon Bewust

Ja Nee Totaal

28% 72% 100%

21% 79% 100%

30% 70% 100%

25% 75% 100%

26% 74% 100%

18% 82% 100%

Totaal

Wageningen

Veenendaal

Rhenen


Nijkerk

Ede

gemeente

26% 74% 100%

Bron: enquête

Type en mate van uitvoering woningaanpassingen en waarom wel/niet Ongeveer 6 procent van de doelgroep die op de hoogte is van Woon Bewust, heeft woningaanpassingen uitgevoerd. Beugels, automatische verlichting, éénhendelmengkraan in douche/keuken en het vervangen van het bad zijn de woningaanpassingen die het meeste zijn toegepast. Van de mensen die geen aanpassingen heeft uitgevoerd, geeft de meerderheid als reden aan ‘ik red mij zo nog wel’ en een deel noemt dat zij al aanpassingen heeft gedaan.

24

Tabel 13. Aanpassingen uitgevoerd naar aanleiding van Woon Bewust

Ja Nee Onbekend Totaal

9% 86% 5% 100%

4% 91% 5% 100%

2% 90% 7% 100%

5% 91% 3% 100%

6% 91% 3% 100%

4% 92% 4% 100%

Totaal

Wageningen

Veenendaal

Rhenen


Nijkerk

Ede

gemeente

6% 89% 4% 100%

Bron: enquête

Kenmerken doelgroep & kenmerken woning In de enquête is ook gevraagd naar een aantal persoonlijke kenmerken van de doelgroep (woonwens, mate van beperkingen) en de mate waarin de huidige woning geschikt is. Hieronder een aantal uitkomsten: • 29% van de doelgroep geeft aan dat zijzelf of hun partner lichte tot matige beperkingen heeft. De • • •

•

•

•

•

meerderheid (65%) heeft op dit moment geen lichamelijke beperkingen (zelf of partner). De meerderheid, namelijk driekwart, van de doelgroep wil oud worden in de huidige woning. Ongeveer 10% geeft de voorkeur aan een geschikte seniorenwoning. De grote meerderheid (86%) geeft aan dat zij de huidige woning niet te groot vindt voor zichzelf. Op dit moment woont circa een kwart van de doelgroep in een rijtjes/hoekwoning, een kwart in een twee-onder-eenkapwoning/geschakelde woning en nog eens een kwart in een vrijstaande woning. Ongeveer driekwart woont in een koopwoning. Ongeveer de helft woont in een ruime woning, zoals blijkt uit het voorgaande. Deze woningen bieden vaak relatief veel mogelijkheden voor aanpassingen om langer zelfstandig te blijven wonen. 40% van de doelgroep geeft aan dat zij in een nultredenwoning woont. Dat wil zeggen dat de slaapkamer, woonkamer, toilet, badkamer en keuken gelijkvloers liggen of dat deze vertrekken zonder trap te lopen bereikbaar zijn. De meerderheid (60%) woont niet in een nultredenwoning. Een derde van de doelgroep heeft drempels in de woning die hoger zijn dan 2 cm (richtlijn is < 2 cm). Ook hier geldt dat dit in Wageningen het minste het geval is (18%) en in Rhenen het meeste (40%). Er is ook gevraagd naar de mate waarin de woning toegankelijk is. De grote meerderheid (90%) van de doelgroep hoeft geen trap(je) op om bij de voordeur te komen. 65% van de doelgroep heeft echter een drempel bij de voor- of achterdeur die hoger is dan 2 cm (richtlijn is < 2 cm). In Wageningen ligt het aandeel het laagst (56%) en in Rhenen is het aandeel het hoogste (70%). Een klein deel, ongeveer 13%, vindt dat de huidige woning teveel onderhoud vraagt. Voor circa 20% geldt dat de tuin teveel onderhoud vraagt. In Veenendaal (9%) en Wageningen (13%) ligt dit wat lager.

25

Tabel 14. In welk type woning woont u?

Rijtjeswoning in een rij/op de hoek Twee-onder-een-kap / geschakelde woning Vrijstaande woning Benedenwoning Bovenwoning Appartement zonder lift Appartement met lift Seniorenwoning (laagbouw met tuin) Woonzorgcomplex / aanleunwoning Anders Weet ik niet Onbekend Totaal

14% 22% 38% 2% 0% 2% 14% 5% 1% 2% 0% 0% 100%

34% 18% 23% 1% 0% 3% 9% 5% 2% 4% 0% 0% 100%

Bron: enquête

26

32% 24% 26% 1% 1% 1% 5% 6% 0% 2% 0% 0% 100%

24% 27% 26% 1% 1% 0% 13% 5% 1% 1% 1% 0% 100%

33% 23% 9% 0% 0% 2% 27% 3% 3% 1% 0% 0% 100%

33% 14% 14% 2% 1% 3% 24% 2% 5% 3% 0% 0% 100%

Totaal

Wageningen

Veenendaal

Rhenen


Nijkerk

Ede

gemeente

25% 22% 26% 1% 0% 2% 17% 4% 2% 2% 0% 0% 100%

Hoofdstuk 4

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN In dit hoofdstuk zetten we op basis van de resultaten en ervaringen de conclusies op een rij: wat werkt en wat kan beter? Welke aanbevelingen zijn er voor een vervolg?

4.1 Succespunten • Een brief •

•

•

•

•

aan inwoners is een effectief middel om de campagne, huisbezoeken, informatiemarkten (en subsidieregeling) onder de aandacht te brengen. De informatiemarkten waren over het algemeen succesvol: de waardering van de bezoekers was hoog en het geeft de mogelijkheid om het gesprek te voeren met inwoners over het tijdig aanpassen van hun wonen (bewustwording). De gemiddelde opkomst was vergelijkbaar met ervaringen van manifestaties elders in het land. Sluit aan bij bestaande markten/activiteiten/bijeenkomsten in de gemeente. Er zijn vaak voldoende mogelijkheden om een korte presentatie te geven tijdens een bijeenkomst of om met een kraam deel te nemen aan een bestaande markt. Het activeren van het lokale netwerk is belangrijk om de boodschap te laten landen en bekendheid te geven aan het project. Intern (Wmo-medewerkers/via keukentafelgesprekken) en extern (professionals en vrijwilligers die veel contact hebben met inwoners en voorlichting bewonersorganisaties). Herhaling is een belangrijke voorwaarde voor succes; met één keer informeren ben je er niet. Biedt hen actief aan dat er een presentatie over Woon Bewust aan hun achterban gegeven kan worden (zie vorige succespunt). Het activeren van ondernemers/organisaties draagt bij aan het verspreiden van de boodschap. Ook helpt informatie aan burgers over ‘waar kan ik terecht’ om de drempel tot aanschaf te verkleinen. Herhaling van de boodschap is van belang: organiseer meerdere activiteiten over een langere periode om de boodschap onder de aandacht te brengen. Er ontstaat inmiddels steeds meer het

27

besef bij senioren dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor het langer zelfstandig wonen. Dit kost echter tijd. Bewustwording vraagt een lange adem. • De huisbezoeken zorgen voor diepgang in het advies op maat. Vaak komen er dingen naar voren waar mensen zelf nog niet aan hadden gedacht. Ook vindt zo nodig verwijzing naar professionals, zoals Wmo, plaats. • De regionale samenwerking rondom Woon Bewust heeft de gemeenten veel opgeleverd. De regionale basis (website, folder, brief, draaiboek, checklist, leeftijdsthermometer et cetera) zorgt/zorgde voor een efficiënte aanpak. Ook de onderlinge uitwisseling gedurende het project werd gewaardeerd en was van belang om van elkaar te leren.

4.2 Verbeterpunten en aanbevelingen • Het is wenselijk om door te gaan met Woon Bewust om de volgende redenen:

o

Met name in 2015 hebben de gemeenten veel energie gestoken om Woon Bewust onder de aandacht te brengen bij de doelgroep. Bewustwording heeft tijd nodig.

o

Gemeenten hebben nu de ervaring opgedaan met Woon Bewust. De basisstructuur is aanwezig.

o

Het thema langer zelfstandig wonen in combinatie met de vergrijzing blijft een belangrijk thema in de komende jaren. Het gaat om een grote groep inwoners en er zijn veel beleidsontwikkelingen gaande binnen het terrein van Wonen en het Sociale Domein.

• Behoud de regionale afstemming en uitwisseling over Woon Bewust, zodat ervaringen en

voorbeeld-documenten eenvoudig gedeeld kunnen worden. • Leg als lokale projectleider nogmaals de verbinding met de medewerker communicatie en trek

hier samen mee op. Goede communicatie is essentieel voor het slagen van het project. • Stel een communicatieplan op: welke accenten in de communicatie leggen? bij welke bestaande

bijeenkomsten kan Woon Bewust onder de aandacht worden gebracht? • PR is ook belangrijk om aanvragen voor huisbezoeken te blijven krijgen, waardoor de vrijwilligers

die bij Woon Bewust betrokken zijn, behouden blijven. • Organiseer intern de verbinding tussen de domeinen wonen en zorg/Wmo (beleid en uitvoering).

•

• • •

Betrokkenheid van medewerkers van beide domeinen is belangrijk gezien de raakvlakken die Woon Bewust heeft met wonen én zorg en het netwerk dat vanuit het sociale domein (lokale netwerk) erbij betrokken moet worden. Heb periodiek overleg met de coördinator van de vrijwilligers om de voortgang en signalen te bespreken. Signalen kunnen aanleiding geven om de accenten van Woon Bewust te verschuiven en geven input voor beleid (bijvoorbeeld: in één wooncomplex dezelfde maatregel toepassen omdat hetzelfde knelpunt vaker naar voren komt, signalen over verbeteren toegankelijkheid woonomgeving, stimuleren doorstroming). Ditzelfde geldt voor energetisch renoveren of thuistechnologie, als dat thema’s zijn waar de gemeenten accenten op willen leggen in het vervolg. Blijf het tijdig geschikt maken van de woning benaderen vanuit comfortabel en veilig wonen. Vermijd in de communicatie het accent op zorg. Maak (prestatie)afspraken met de woningcorporaties over hun inzet voor het geschikt maken van de huurwoningvoorraad. Benut renovatieprojecten om levensloopbestendige maatregelen toe te passen.

28

4.3 Mogelijkheden vervolg De gemeenten geven aan dat zij een regionale basis (website, inhoudelijke inbreng op thema’s) belangrijk vinden om lokaal een goed vervolg te geven aan Woon Bewust. Er zijn verschillende mogelijkheden om een vervolg te geven aan Woon Bewust: • Het thema ‘langer zelfstandig wonen’ -naast bewustwording via Woon Bewust- concreet uitwerken in het beleid ‘wonen-welzijn-zorg’ van de gemeente en per wijk/dorp. Wat is nodig om inwoners te ondersteunen om langer zelfstandig wonen en wie kan welke bijdrage daaraan leveren (taken, rollen en verantwoordelijkheden)? • Woon Bewust laten aansluiten bij bestaande structuren: inzet huidige vrijwilligers, informeren over Woon Bewust via bestaande beurzen, organisaties en bijeenkomsten met de doelgroep in de gemeente. • Ontwikkelen van een Woon Bewust keurmerk waarin een keten van lokale en regionale ondernemers participeert. • De focus leggen op de inzet van de vrijwilligers en het blijvend onder de aandacht brengen van de huisbezoeken onder inwoners. Dit vraagt een goede verbinding met andere organisaties in de gemeente, zoals met de seniorenvoorlichters en Wmo-consulenten. • Woon Bewust voortzetten met nieuwe accenten zoals ‘langer zelfstandig wonen met beginnende dementie’ en voeding & beweging. • Aansluiten bij waar lokaal de energie zit. Wanneer er bijvoorbeeld draagvlak is om aandacht te schenken aan ‘dementie’, dan lokaal daar de focus oprichten. • Inzet van de Blijverslening van Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten (SVn). De lening is bedoeld voor huiseigenaren om het levensloopbestendig maken van de eigen woning te financieren.

29

BIJLAGE 1: AANTALLEN PER GEMEENTE Ede

Nijkerk

Rhenen

Renswoude

Scherpenzeel

Veenendaal

Wageningen

60+

60+/70+

55+

55+

55+

55+/60+

65+

1

1x gemeentebreed 1x Hoevelaken

2

1

1

1x 55-75 jaar 1x 60-80 jaar

1

7320

5000

4000

790

1744

11000

3851

2

2

2

(2)

1

2

1

Bezoekers manifestaties

230

350

500

140

300

170

Aantal huisbezoeken

53

75

96

59

55

56

135

Gestart: 19 Volledig ingevuld: 2


n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.



Aantal aangeschreven signaleerders

195

-

50

28

4 organisaties

circa 70

39

Aantal signaleerdersbijeenkomst

25

-

20

14

11

40

26

Huurders

20

16

20

7

49

Bewoners-eigenaren

31

45

39

48

86

Doelgroep Aantal mailingen huishoudens Aantal aangeschreven huishoudens Aantal manifestaties

Aantal ingevulde Huistesten

Huisbezoeken

Onbekend

35

56

Wijze aanvraag huisbezoeken Aantal aangevraagde huisbezoeken via website

28

Aantal aangevraagde huisbezoeken via folder

25

1 68

Aantal aangevraagde huisbezoeken via manifestatie

28

Aangevraagd op andere manier

30

71

31

125

10

3

14

10

9

BIJLAGE 2: ORGANISATIE WOON BEWUST Lokale projectleiders: Gemeente Ede: Ilse Klompen en Erica Schrik Gemeente Nijkerk: Irene Houtsma Gemeente Renswoude: Jannet Versteeg Gemeente Rhenen: Karin Wortelboer Gemeente Scherpenzeel: Arnold den Hartog Gemeente Veenendaal: Bob Dijkman Dulkes Gemeente Wageningen: Jacqueline Oosterwijk Regionale projectleider: Gemeente Rhenen: Karin Wortelboer Atrivé: Anita Lahuis (projectleider) Annegreet Blokland

31

BIJLAGE 3: ONDERNEMERS WOON BEWUST De volgende bedrijven zijn actief betrokken bij Woon Bewust en hebben geïnvesteerd in de demokast Woon Bewust: Woningaanpassingen Jeroen van der Meulen woningaanpassingen, Malden Thuiswonenwinkel, Veenendaal Installatie en technologie Installatiebedrijf Bouman, Veenendaal* Van de Blaak Elektro Technische Installatie BV, Harskamp Enertronic, Hoevelaken Installatiebedrijf W. van Ginkel, Bennekom Simpelcare, Ede* Verkerk Service Systemen, Zwijndrecht Bouwbedrijf/aannemer/klusbedrijf Bouwbedrijf van Grootheest, Ede HG Bouwtechniek BV, Sprang-Capelle Klusbedrijf Midden Nederland, Ede Bouwbedrijf A.E. Mandersloot, Renswoude Energiezuinig verbouwen Randewijk Beter Wonen, Rhenen (Achterberg) Bedrijven met een * hebben in de loop van de campagne aangegeven geen tijd meer te kunnen investeren in de campagne (bemensing demokast) of zijn niet meer actief als bedrijf (SimpelCare)

32

EVALUATIE WOON BEWUST

Recommend Documents