Étienne-Louis Boullée, Project voor een museum met in het centrum een tempel voor vermaardheden, interieur van het museum

Étienne-Louis Boullée, Project voor een museum met in het centrum een tempel voor vermaardheden, interieur van het museum

'Grootse voorstellingen hebben een zodanige invloed op onze zintuigen, dat we weliswaar veronderstellen dat ze afstotelijk zijn, maar dat ze toch bewondering oproepen. Een vulkaan die vuur en bloed spuwt is een afschuwelijk mooi beeld.' Geciteerd uit 'Architecture. Essai sur l'art, d'ÉtienneLouis Boullée', in: Helen Rosenau, Boullée & Visionary architecture, Londen, Academy Editions, 1976, p. 125

Pieter van Wesemael

De Natuur van de Dingen Ca re I Weebers ontwerp voor het Nederlands Paviljoen op de Expo '92 in Sevilla In 1992 zal er i n h e t S p a a n s e S e v i l l a w e e r een w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g v a n f o r m a a t w o r d e n g e h o u d e n . Eén d i e z i c h , g e m e t e n naar de a m b i t i e s v a n d e S p a a n s e o v e r h e i d , m o et k u n n e n s c h a r e n in de r e e k s v a n G r o t e n , d i e v o o r a l s n o g g e ë i n d i g d is i n 1970 m e t d e E x p o in O s a k a . H e t v i j f h o n d e r d - j a r i g j u b i l e u m v a n de o n t d e k k i n g v a n A m e r i k a d o o r C h r i s t o p h e r C o l u m b u s i n 1492 i s d e officiële a a n l e i d i n g voor deze t e n t o o n s t e l l i n g . A l s t h e m a v o o r d e t e n t o o n s t e l l i n g is dan o o k g e k o z e n voor het t o e p a s s e l i j k e ' T h e A g e of D i s c o v e r y ' . T e g e l i j k e r t i j d m a g worden a a n g e n o m e n dat de geplande e e n w o r d i n g v a n d e EG in d a t z e l f d e j a a r voor de S p a a n s e o v e r h e i d en de v i j f t i e n overige Europese lidstaten zeker een reden te m e e r zal zijn g e w e e s t o m h u n d e e l n a m e weer eens serieus te n e m e n . De c o ö r d i n a t i e en v o o r b e r e i d i n g v a n d e Nederlandse d e e l n a m e aan de wereldtent o o n s t e l l i n g zijn in h a n d e n g e l e g d v a n de ' S t i c h t i n g H o l l a n d - S e v i l l a 1992'. D e z e h e e f t i n 1989 e e n b e s l o t e n p r i j s v r a a g u i t g e schreven onder vijf projectteams voor een o n t w e r p v a n de N e d e r l a n d s e i n z e n d i n g . Een van de u i t g e n o d i g d e t e a m s w a s het v o o r de gelegenheid geformeerde 'BursonMarsteller C o n s o r t i u m Holland Sevilla 1992'. B i n n e n d i t t e a m w a s d e a r c h i t e c t Carel W e e b e r v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r het ontwerp v a n het paviljoen.1 Dit o n t w e r p nu is h e t o n d e r w e r p v a n o n d e r s t a a n d a r t i k e l . Niet o m d a t het zal w o r d e n g e r e a l i s e e r d een o n t w e r p v a n de a r c h i t e c t e n M o s h é Z w a r t s e n R e i n J a n s m a is d a a r t o e g e s e l e c t e e r d 2 - m a a r o m d a t h e t in de t r a d i t i e v a n ontwerpen voor tentoonstellingspaviljoens een bijzondere p l a a t s i n n e e m t . De b e n a d r u k k i n g in d i t o n t w e r p v a n de 'zinnelijke' k w a l i t e i t e n zowel v a n het t e n t o o n g e stelde als v a n de a r c h i t e c t u u r is g e z i e n de historische o n t w i k k e l i n g v a n deze o p g a v e een o p m e r k e l i j k e en i n t r i g e r e n d e k e u z e. Deze k e u z e v o o r h e t b e l a n g v a n d e z i n t u i g lijke ervaring plaatst het ontwer p binnen een b e p a a l d e t r a d i t i e v a n a r c h i t e c t u u r o p vattingen. Dit laat zich verduidelijken aan de h a n d v a n d e i n t e r p r e t a t i e d i e É t i e n n e L o u i s B o u l l é e (1728-1799) v a n h e t k a r a k t e r begrip geeft.

Tegelijkertijd beoogt dit artikel een eerste bescheiden aanzet te geven tot een g e s c h i e d s c h r i j v i n g v a n de N e d e r l a n d s e wereldtentoonstellingspaviljoens. Iets w a t deze r u i m s c h o o t s v e r d i e n e n . A c h t e r e e n volgens zullen, naast het o n t w e r p v a n Carel W e e b e r v o o r de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g in Sevilla, een gerealiseerd paviljoen van dezelfde Carel W e e b e r en B a k e m a v o o r de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g i n O s a k a (1970) e n een paviljoen dat B a k e m a op zijn beurt s a m e n m e t V a n den Broek, B o k s en R i e t v e l d o p de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g in B r u s s e l (1958) r e a l i s e e r d e , d e r e v u e p a s s e ren. C e n t r a a l s t a a t t e l k e n s de w i j z e w a a r o p in i e d e r v a n deze p a v i l j o e n s de v e r h o u d i n g t u s s e n de v o o r s t e l l i n g , het t e n t o o n g e s t e l d e , e n d e a r c h i t e c t u u r is u i t g e w e r k t .

1 De reden voor het werken in interdisciplinaire projectt e a m s ligt besloten in de aard van de opgave; deze behelst veel meer dan alleen het ontwerp van het paviljoen. Eigenlijk toont de opgave nog de meeste overeenkomsten met het ontwikkelen van een 'corporative identity' voor een bedrijf. In dit geval bestond het team uit een aantal bedrijven, één gespecialiseerd in 'corporate- en marketing-communicatie', één gespecialiseerd in inrichting en planning van exposities, één gespecialiseerd in design van exposities, één gespecialiseerd in audio/visuele input, één gespecialiseerd in bouwtechnische aspecten en één gespecialiseerd in architectuur. In het vervolg van de tekst zal om redenen van eenvoud over het ontwerp gesproken worden als het produkt van Carel W e e b e r s bemoeienissen. Iets w a t wellicht nog een extra rechtvaardiging vindt in het feit dat het gehele ontwerp zo'n sterk architectonisch karakter draagt.

2 Zie voor een beschrijving en documentatie van dit paviljoen en de Expo het artikel van Arjen Oosterman, 'Een verleden voor de toekomst, de wereldtentoonstelling in Sevilla 1992', Archis 10, 1990, pp. 13-21. Verder het themanummer 'Wereldtentoonstellingen' van het architectuurtijdschrift De Architect 13, mei 1991.

'Ik denk dat mijn kinderen hier in vijf weken meer zullen leren over de h u i d i g e staat van de kunsten, de l a n d b o u w , de zeden en de g e w o o n ten, de a m b a c h t e n en de m i n e r a l e n en de p l a n t a a r d i g e p r o d u k t e n van de wereld dan ze zouden leren als zij vijf jaar l a n g boeken zouden lezen en even zovele jaren zouden reizen', 3 merkt de A m e r i k a a n Samuel M o r s e op naar a a n l e i d i n g van zijn bezoek aan de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g in Parijs in 1867. Een o b s e r v a t i e w a a r u i t de o v e r t u i g i n g van het i n s t r u c t i e v e karakter van de t e n t o o n s t e l l i n g e n duidelijk spreekt. Deze v i s i e vinden we in 1948 t e r u g bij Max Bill, d i r e c t e u r van het n i e u w e B a u h a u s , de H o c h s c h u l e für G e s t a l t u n g in Ulm, die dit i n s t r u c t i e v e element dan tot enig l e g i t i e m u i t g a n g s p u n t voor alle t o e k o m s t i g e t e n t o o n s t e l l i n g e n verklaart. De t e n t o o n s t e l l i n g e n van de t o e k o m s t zouden in zijn ogen ' i n s t r u c t i e v e t e n t o o n s t e l l i n g e n voor b e r o e p s g r o e p e n en ter v e r l i c h t i n g van de bevolking ( t h e m a t i s c h e r a n g s c h i k k i n g van het t e n t o o n g e s t e l d e met een u i t g e s p r o k e n d i d a c t i sche i n t e n t i e )' m o e t e n zijn. 4 D i t denkbeeld van de t e n t o o n s t e l l i n g als i n s t r u c t i e f i n s t r u m e n t v e r o n d e r s t e l t dat de t e n t o o n s t e l l i n g een zeker c o m m u n i c a t i e f v e r m o gen bezit. De t e n t o o n s t e l l i n g zelf w o r d t als een m e d i u m opgevat. Een m e d i u m dat in toenemende mate voor een ieder t o e g a n k e l i j k gemaakt w e r d en zodoende ook een v o r m m o e s t vinden w a a r i n het iedereen, o n g e a c h t a f k o m s t of voorkennis, aansprak: een m a s s a m e d i u m dus. Media zijn per d e f i n i t i e r e p r e s e n t a t i e f van aard; ze moete n een v o o r s t e l l i n g geven van een niet presente wereld. S o m m i g e doen dat met behul p van taal, andere, zoals de t e n t o o n s t e l l i n g , doen dat vooral als a f s p i e g e l i n g ; als v o o r s t e l l i n g van zaken. D a a r o m zal het geen v e r w o n d e r i n g wekken dat de t e n t o o n s t e l l i n g zich bij de uitvoering van haar taak veelvuldi g bedient van allerlei s c e n o g r a f i s c h e s t r a t e g i e ë n en t e c h n i e k e n o n t l e e n d aan het panorama, het tonee l of de film. N o c h zal het v e r w o n d e r i n g wekken dat ze niet alleen haar eigen e n t i t e i t inzet als voorstel ling maar ook dankbaar g e b r u i k m a a k t van tal van andere media o m deze v o o r s t e l l i ng te vervolmaken. De keuze van deze media w o r d t bepaald door o v e r w e g i n g e n als n i e u w s w a a r d e en perfect i e die v o o r t v l o e i en uit haar b e h o e f t e aan sensatie. In dat o p z i c h t doen de eerste t e n t o o n s t e l l i n gen nu e n i g s z i n s p r i m i t i e f aan. In het b e g i n zijn het vooral de voorwerpen zelf die zonder veel omhaal t e n t o o n g e s t e l d stonden. V o o r w e r p e n die

3 Geciteerd uit John Allwood, The Great Studio Vista, Londen, 1977.

Exhibitions,

4 Aldus de architect Max Bill in: 'Ausstellungen. Ein Beitrag zur Abklarung von Fragen der Ausstellungsgestaltung', Werk 35, maart 1948, H e ft 3, p. 66. 5 Door J.M. Leslie, 'Expo '70', Bouw nr. 36, 5-9-1970, p. 1356.

hun tot de v e r b e e l d i n g sprekende kracht vooral p u t t e n uit het feit dat er s i m p e l w e g n o o i t eerder iets dergelijks v e r t o o n d of t e zien g e w e e st was. Een roes van o p w i n d i n g , v e r b a z i n g en zelfgenoegen die vanaf dat m o m e n t t e l k e n s weer o p n i e u w o p g e r o e p e n en liefst o v e r t r o f f en m o e s t worden. De o r g a n i s t i e van iedere n i e u w e t e n t o o n s t e l l i n g b r a c h t dan ook niet alleen een s p e u r t o c h t naar n i e u w s f e i t e n met zich mee, maar ook naar n i e u w e t e c h n i e k e n o m deze e r v a r i n g e n te prikkelen. In dat o p z i c h t biedt de g e s c h i e d e n i s van de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g e n ook een o v e r z i c h t van de e v o l u t i e van de m o d e r n e m e d i a t e c h n i e k e n . De w e r e l d t e n t o o n stelling f u n c t i o n e e r d e als een l a b o r a t o r i u m w a a r i n alle m o d e r n e m a s s a m e d i a voor het eerst aan de m a s s a g e p r e s e n t e e r d w e r d e n èn d a a r m e e t e g e l i j k e r t i j d op haar u i t g e p r o b e e r d . Van het panorama, de f o t o g r a f i e , het d i o r a m a , het t a b l e a u - v i v a n t, de film, de radio, de g e l u i d sfilm, de televisie, tot aan de ' m i x e d - m e d i a spectacles'. Met als v o o r l o p i g h o o g t e p u n t v a n deze o n t w i k k e l i n g de perfecte s i m u l a t i e van de w e r k e l i j k h e i d m i d d e l s de m o d e r n s t e c o m p u t e r t e c h n o l o g i e : 'Cyber-Space' . Dankzij de p e r f e c t i o n e r i n g van deze w e e r g a v e t e c h n i e k e n o n t s t o n d de m o g e l i j k h e i d om een a f b e e l d i n g van een o r i g i n e el te maken dat volmaakter w a s d a n het o r i g i n e e l zelf. He t o r g i n e e l kon d a a r m e e als materiële e n t i t e i t van de t e n t o o n s t e l l i n g verdwijnen. S t e r k e r nog, het w e r d w e n s e l i j k dat het v e r d w e en o m d a t het als n a t u u r l i j k e e n t i t e i t o n d e r h e v i g w a s aan toeval , bederf en verval, w a a r m e e het per d e f i n i t i e o n v o l m a a k t was. D i t g e b e u r d e uiteindelij k daadwerkelijk op de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g in O s a k a van 1970. Daar w e r d de gehele t e n t o o n stelling één groo t m i x e d - m e d i a - s p e k t a k e l w a a r i n de m e e s t g e a v a n c e e r d e a u d i o v i s u e l e experimenten, i n c l u s i ef c o m p u t e r s i m u l a t i e s , op het publiek w e r d e n u i t g e v o e r d . T e g e l i j k e r t i j d w a s het e c h t e r ook een o n t d e k k i n g s t o c h t door evenzovele parallelle s y n t h e t i s c h e werelden als er n a t i o n a l e paviljoens waren. Een reis om de g l o b e in t a c h t i g paviljoens. Een a u d i o v i s u e l e orgie die, g e t u i g e haar t y p e r i n g als een ' p s y c h e d e l i s c h e w o e s t i j n ' , niet zelden het t e g e n o v e r g e s t e l d e effect b e r e i k t e van w a t zij beoogde. 5 De u i t e i n d e l i j k e c o n s e q u e n t i e van al deze a f b e e l d i n g s - en s i m u l a t i e t e c h n i e k e n is dat de t e n t o o n s t e l l i n g een d i m e n s i e verliest. Met het v e r d w i j n e n van het a u t h e n t i e k e o b j e c t in de p r o j e c t i e verliest ze haar materiële karakter. Ze verliest haar lijfelijkheid. Ze verliest aan werkelijkheid in t e r m e n van der d i n g e n eigen t a c t i l i t e i t , geur, kleur en o n v e r t e k e n d e maten. K o r t o m : de illusie van de 'vrije' w a a r n e m i n g van het o o r s p o n k e l i j k e v a n het object. K w a l i t e i t e n die de a r t i f i c i ë l e parallelle werelden van de m o d e r n e media nog niet h e b b en kunnen v e r v a n g e n of doen vergeten. T e g e l i j k e r t i j d is het o n m i s k e n baar zo dat m o d e r n i t e i t en p r o g r e s s i e g e b a s e e r d zijn op een t o e n a m e van t e c h n i s c h e b e h e e r s i n g en a r t i f i c i a l i t e i t . De r e a l i t e i t w o r d t

steeds meer een s i m u l a t i e ; een s u g g e s t i e van realiteit. De realiteit van het t a s t b a r e is veranderd in een s i m u l a t i e van het t a s t b a r e , c o m p l e e t met hallucinerende g a s s e n , ruig s c h o k k e n d e stoelen, en een p e r f e c t - r u i m t e l i j k e a u d i o v i s u e l e weergave. Een u n i v e r s u m dat de bezoeker in de waan brengt dat alles w a t binnen zijn grenzen plaatsvindt, ook w a t de bezoeker hierin e r v a a r t of verricht, even w e i n i g d e f i n i t i e f en o n h e r r o e pelijk is als in zijn g r o te voorbeeld: de d r o o m .

Carel Weeber en Jaap Bakema, Het Nederlands of de Expo in Osaka (1970)

paviljoen

Het Nederlands paviljoen op de E x p o in O s a k a (1970) H e t spreekt vanzelf dat deze o n t k e n n i n g van de f y s i e k e aard van het t e n t o o n g e s t e l d e ook b e l a n g r i j k e c o n s e q u e n t i e s h e e f t voor de a r c h i t e c t u u r van deze t e n t o o n s t e l l i n g e n . O p een aantal hiervan wil ik hier nader ingaan. In de n e g e n t i e n d e - e e u w s e t e n t o o n s t e l l i n g e n had het interieur v o o r n a m e l i jk to t taak om als a c h t e r g r o n d van het t e n t o o n g e s t e l d e v o o r w e r p een p a s s e n d e a m b i a n c e te creëren. H e t v o o r w e r p en het f o n d v o r m d en te zamen een symbiose; één scène, die de g e w e n s t e w e r k i n g op de bezoeker zou moete n hebben. De i n t r o d u c t i e op grot e s c h a a l van het p a n o r a m a op de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g in 1900 luidde het e i n d e in van deze scenografie: de r e a l i t e i t w e r d verruil d voor die van haar a f b e e l d i n g . H e t f o n d verloor tegelijk met het v o o r w e r p zijn d r i e d i m e n s i o n a l e karakter. Deze o n t w i k k e l i n g bereikte haar h o o g t e p u n t in 1970 in Osaka, w a a r de a f b e e l d i n g d e f i n i t i e f v e r d r o n g e n is door de p r o j e c t i e op een neutraal projectievlak. Hier verliezen het interieur en het v o o r w e r p ook hun materiële karakter. H e t interieur is d o m w e g verdwene n in de project i e en b e h o o r t d a a r m e e niet meer t ot het t r a d i t i o n e l e d o m e i n van de a r c h i t e c t u u r . De s e n s u a l i t e i t van een s t r a k g e s p a n n e n zilveren vel is de

enige tactiele k w a l i t e i t die haar nog rest nadat de l i c h t b u n d e l is u i t g e s c h a k e l d . De a r c h i t e c t e n van Osaka waren zich bewust van de gevolgen die de t o e p a s s i n g van g e a v a n c e e r d e s i m u l a t i e t e c h n i e k e n voor de a r c h i t e c t u u r zouden kunnen hebben. De J a p a n s e a r c h i t e c t K u r o k a w a stelde: 'Ik denk dat de a r c h i t e c t u u r v o o r b e s t e m d is om een zeer m e t a f y s i s c h objec t te worden. Nu is de a r c h i t e c t u u r nog o p g e b o u w d uit muren, vloeren en ramen, maar er is al een s i t u a t i e denkbaar w a a r i n al deze elementen op de een of andere wijze a f b e e l d i n g e n zijn geworden...' Hij zag de i n s t r u c t i e v e t o e p a s s i n g van deze t e c h n i e k e n , precies zoals Max Bill, zelfs als zijn plicht: ' H e t heeft geen zin om te veronderstellen dat men d i t niet zal begrijpen, men leef t al met d i t gegeven; " i n f o r m a t i o n o v e r l o a d " is de n o r m voor de stedeling. Hij m o e t leren selecteren en onderscheiden. Ik zie het " m u l t i s c r e e n , mixed m e d i a " paviljoen als een t r a i n i n g s c e n t r u m hiervoor.' 6 Een dergelijke a r c h i t e c t u u r van de illusie, een regelrechte f a t a morgana, w a s dan w e l l i c h t al denkbaar, v o o r a l s n o g bleek ze o n u i t v o e r b a a r. De

Exterieur en interieur van het Nederlands Expo in Osaka (1970)

paviljoen op de

o n b u i g z a a m h e i d en starheid van de a r c h i t e c t u u r speelden deze experimente n parten: ' J a m m e r genoeg bestaat de a r c h i t e c t o n i s c h e vorm van dit paviljoen, w a a r i n de a u d i o v i s u e l e elementen zijn s a m e n g e p e r s t , s l e c h t s uit o n z i n n i g a f g e g r e n s d e ruimten, h e t g e en tot gevolg h e e f t dat de beelden nooit de werkelijke g e d a a n t e van het paviljoen kunnen verwringen.' 7 In O s a k a w a s vrijwel ieder paviljoen eigenlijk zo'n g e b o u w zonder binnenkant . Ook het N e d e r l a n d s paviljoen, een gezamenlijk o n t w e r p van Carel W e e b e r en Jaap Bakema. Ook hier o n t b r a k e n de voorwerpen zelf en werd g e p r o beerd de t o e s c h o u w e r onder te dompelen in een ' a u d i o - v i s u a l e n v i r o n m e n t '. De t o e s c h o u w e r werd v e r p l a a t s t in een parallelle realiteit van f i l m p r o j e c t i e en geluid die ' N e d e r l a n d a n n o 1970' m o e st voorstellen. Foto's van de v o o r s t e l l i n g in d i t paviljoen roepen h e r i n n e r i n g en op aan die van het P h i l i p s - p a v i l j o e n van Le C o r b u s i e r op de wereldt e n t o o n s t e l l i n g in 1958. Jaap Bakema kende d i t paviljoen goed o m d a t het een onderdeel vormde van de N e d e r l a n d s e afdeling die hij zelf samen met Van den Broek, Boks en Rietveld had o n t w o r pen. Zowel in O s a k a als in B r u s s el w e r d g e b r u i k gemaakt van sterke, d i r e ct t ot de v e r b e e l d i n g sprekende, bijna a r c h e t y p i s c h e beelden. Beelden zonder inhoudelijke , verhalende s a m e n h a n g , die

op eigen z e g g i n g s k r a c h t en door m i d d e l van de associaties die ze wisten op te roepen bij het publiek, een indruk m o e s t e n geven van Nederland. ' S o m s t r i l t er door het geheel de projectie van gloeiend staal of dan weer rode zonnen of k e r s e b l o e s e m of de zee met dijken waarachter steden, of s o m s is er A n t o n Geesink worstelend op alle s c h e r m e n . ' 8 'De o n s c h u l d i g e Japanse bezoeker kan m i s s c h i e n wel een w a t misleidend beeld van N e d e r l a n d krijgen als hij jonge paartjes in hun blootje elkaar ziet o m a r m e n in een landelijk beekje.' 9 Een keten van a s s o c i a ties die o n d e r s t e u n d w e r d door een a m b i a n c e te scheppen van muziek en andere geluiden. 'Er is achtergrondmuziek en er zijn b e g e l e i d e n de geluiden zoals klaterend w a t e r , v l i e g t u i g g e r o n k en kindergelach.' 12 ' D o o r de ruimte kaatst het geluid, gecomponeerd door Louis A n d r i e s s e n , s o m s liefelijk, s p o t t e n d en vaak geweldig.' 1 1 T o c h kende de voorstelling in O s a k a nog een n a r r a t i e v e vorm, d o o r d a t deze c o l l a g e van beeld- en geluidsfragmenten lineair in de t i j d u i t e e n g e l e g d was. De bezoeker doorliep de t e n t o o n s t e l l i n g in een vorm eigen aan een v e r t e l l i n g met een duidelijk begin, een o n t w i k k e l i n g en een even duidelijk einde. Deze r e t o r i s c h e vorm wekt bij de toeschouwer ten m i n s t e de indruk dat het geheel ook inhoudelijk s a m e n h a n g t .

Om d i t verhaal van N e d e r l a n d te kunnen vertellen en tegelijkertijd de grote hoeveelheid bezoekers, drieduizend per uur, op een c o n t i n u e manier te kunnen verwerken, w a s hier gekozen voor een t e n t o o n s t e l l i n g s c o n c e p t g e b a s e e r d op de g e s t u u r d e b e w e g i n g van zowel de i n f o r m a t i e als de bezoekers. De redenatie die aan d i t c o n c e p t ten g r o n d s l a g lag w a s ongeveer als volgt: w a n n e e r er in één zaal een film v e r t o o n d w o r d t dan kan men deze s l e c h t s g r o e p s g e w i j s zien. Met als gevolg dat zich buiten het paviljoen s t i l s t a a n d e rijen vormen, die zich s l e c h t s op het ritme van de v o o r s t e l l i n g e n kunnen v o o r t b e w e gen. D i t probleem van de ' s c h o k k e n d e v o o r t b e -

6 Door Noriaki Kurokawa, AD, juni 1970, nr. 7/6. 7 Aldus Martin Pawley, AD, juni 1970, nr. 7/6.

8 Prof. J.B. Bakema, 'Nederlands paviljoen te Osaka', Bouw nr. 36, 5-9-1970, p. 1338. 9 Selwyn Goldsmith, 'Virtuositeit en vernuft', Bouw nr. 36, 5-9-1970, p. 1363.

10 Ibidem. 11 Bakema, a.w., p. 1338.

w e g i n g ' lost men niet op w a n n e e r men e r t o e overgaat de film in meerder e zalen te vertonen. N o c h w a n n e e r men de s t r o o m van bezoekers zich c o n t i n u door één zaal laat v o o r t b e w e g e n , w a n t dan zal i m m e r s geen van hen o o i t de film in zijn geheel kunnen zien. Tenzij n a t u u r l i jk de film even l a n g d u u r t als de t i j d die nodi g is om de zaal te d o o r k r u i s e n . A a n g e z i e n de o m v a n g van het t e r r e i n gegeven is, is daarmee, u i t g a a n d e van deze k r u i s s n e l h e i d, ook de duur van de film gegeven. Behalve als men de route, en d a a r m e e dus ook de duur, verleng t door haar een spiraal te laten b e s c h r i j v e n w a a r b i j gebrui k gemaakt w o r d t van meerdere p r o j e c t i e s c h e r men. In f e i t e dus een a a n e e n r i j g i n g van meerdere zalen w a a r i n dezelfde film v e r t o o n d wordt, echte r niet op hetzelfde moment: de v o o r t g a n g van de beeldjes en die van de bezoeker m o e t e n i m m e r s s y n c h r o o n lopen. Dat is precies w a t er in d i t paviljoen in O s a k a gebeurde. Eigenlijk w a s het paviljoen o p g e b o u w d uit een o p t r a p p e n d e reeks van zalen. De ene zaal lag onder een r e c h t e hoek en iets v e r s c h o v e n boven op de andere zaal, ongeveer zoals de treden van een w e n t e l t r a p . Door de vides t u s s e n deze zalen o n t s t o n d een zich s p i r a a l s g e w i j s o n t w i k k e l e n d e ruimte. De route volgde deze spiraal. Ze w a s deels g e m e c h a n i s e e r d : r o l t r a p p e n in de vides zorgden voor de v e r b i n d i n g t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e niveaus. Deze r o l t r a p p e n waren iets t r a g e r afgesteld zodat de bezoeker zich inderdaad s y n c h r o o n met de v o o r t g a n g van de v o o r s t e l l i ng l a n g s de v e r s c h i l l e n d e p r o j e c t i e s c h e r m e n zou v o o r t b e w e g e n . Eenmaal boven aangekomen w e r d de bezoeker door een aantal liften weer pijlsnel naar het maaiveld vervoerd . D i t paviljoen is d u s niet g e b a s e e r d op een ruimtelijk a r c h i t e c t o n i s c h c o n c e p t maar op het mechaniek - de t e c h n i e k en de snelheid - van de f i l m p r o j e c t o r . H e t is de l o g i c a van de projectie, de s y n c h r o n i s a t i e en de d a a r v o or b e n o d i g d e m e c h a n i s a t i e van de v o o r t b e w e g i n g door het paviljoen heen, die haar w e t t e n aan de a r c h i t e c t u u r oplegt. Of zoals een c r i t i c u s het, o n b e d o e l d en des te pijnlijker, t r e f f e n d w i s t uit te drukken: ' H e t g e b o u w m o e s t daar omhee n w o r d e n g e p r o jecteerd.' 1 2 B a k e m a noemt het dan ook een ' k o m m u n i k a t i e m a c h i n e ' . 1 3 De p r o j e c t i e reduceerde het interieu r t ot v i j f t i e n f i l m s c h e r men en t i e n d i a s c h e r m e n g e p l a a t s t in een geheel d o n k e r b l a u w g e s c h i l d e r d e ruimte, zonder o n d e r s c h e i d van onder-, boven- of welke andere zijde dan ook. De a a n e e n s c h a k e l i n g van r u i m t en werd, als route, g e r e d u c e e r d tot een g e m e c h a n i seerd v e r l e n g s t u k van de projector. De a r c h i t e c t o n i s c h e l o g i c a is hier o n d e r w o r p e n aan de 12 Goldsmith, a.w., p. 1362. 13 Prof. J.B. Bakema, 'Osaka', Wonen, nr. 2, juni 1970, pp. 12-14. 14 Pawley, a.w.

mechaniek van de kijk-machine. O v e r i g e n s wel een hele m o o i e kijk-machine... A l ver voor de u i t v i n d i n g van de p r o j e c t i e b e s t o n d het inzicht dat de a f b e e l d i n g an s i c h en haar w e r k i n g niet noodzakelijkerwij s hoeven samen te vallen met de p e r m a n e n t i e van de s t r u c t u u r die haar overeind houdt en b e s c h u t . De p a n o r a m a ' s en alle s u c c e s s i e v e l i j k e s i m u l a t i e t e c h n i e k e n maken in hun streven naar een s t e e d s ' n a t u u r l i j k e r e ' n a b o o t s i n g dankbaar g e b r u i k van het feit dat ze decor kunnen zijn: het gaat s l e c h t s om de s c h i j n van w e r k e l i j k h e i d . A l deze t e c h n i e k e n kenmerken zich door de m o g e l i j k h e i d van een s c h e r p o n d e r s c h e i d t u s s e n de v o o r s t e l l i n g, die de g e w a a r w o r d i n g bepaalt, en d a t g e n e w a t deze v o o r s t e l l i n g o m h u l t en s t e u n t . In de t e n t o o n s t e l l i n g s p a v i l j o e n s maakt d i t z e l f de o n d e r s c h e i d een o n t k o p peling van i n t e r i e u r en exterieur mogelijk. Deze o n t k o p p e l i n g o p e n t de m o g e l i j k h e i d om het exterieur aan geheel andere w e t t e n te o n d e r w e r pen dan het interieur. De f u n c t i e van de b u i t e nzijde kan g e r e d u c e e r d w o r d e n to t die van een huid die iedere w i l l e k e u r i g e vorm kan aannemen, die c o n t i n u van vorm kan veranderen, of zelfs haar v o r m kan verliezen. Iets dergelijks g e b e u r t in het Ricoh-paviljoen op de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g in Osaka. H e t paviljoen b e s t o n d uit een cilinder w a a r u i t aan het b e g i n van de v o o r s t e l l i n g een l u c h t b a l l o n o p s t e e g . V a n u i t de l u c h t b a l l o n w e r d op de buitenzijde van het paviljoen een film g e p r o j e c teerd. Hiermee w e r d ook de g e w a a r w o r d i n g van de b u i t e n z i j de door de p r o j e c t i e bepaald en verloor ook het exterieur zijn a r c h i t e c t o n i s c h e karakter. H e t b e h o o r d e niet meer to t het d o m e i n van de a r c h i t e c t . Maar n a t u u r l i j k voldeed ook d i t paviljoen nog wel aan die ene eis, die van de d i s t i n c t i e , w a a r a a n alle paviljoens m o e t e n voldoen. H e t paviljoen zal zich a l t i j d m o e t e n blijven o n d e r s c h e i d e n van de andere paviljoens. Ook in d i t o p z i c h t w a s O s a k a v o o r b e e l d i g. Ze w a s een viering van de pure differentie, van de v e r s c h i l l e n zonder enig andere zin dan die van de n i e u w s w a a r d e van het v e r s c h i l zelf. Of ze dat nu d o e t volgen s de e s t h e t i s c h e p r i n c i p e s van de a r c h i t e c t u u r , die van de industriee l o n t w e r p e r of die van de m e d i a d e s k u n d i g e d o e t daarbij niet meer terzake. Pawley raadt zelfs de a r c h i t e c t aan om zich bij t e s c h o l e n of a n d e r s te verdwijnen : '...het o n t w e r p van deze o m g e v i n g - t e n t o o n s t e l ling of s t a d s g e z i c h t - zal de f a c t o het d o m e i n w o r d e n van s y s t e e m b e h e e r d e r s , m e d i a d e s k u n d i gen, e l e k t r o n i c a - en c o m p u t e r e x p e r t s , f i l m r e g i s e u r s en f i l m m o n t a g e l e i d e r s , f o t o g r a f e n en e t a l e u r s . A r c h i t e c t e n die niet om kunnen gaan met p r o j e c t i e - en g e l u i d s s y s t e m e n en de e r m e e s a m e n h a n g e n d e o p t i c a en e l e k t r o n i c a zullen van evenveel nut zijn als een t o v e r d o k t e r in een i n s t i t u u t voor kankeronderzoek.' 1 4

Het Ricoh-paviljoen op de Expo in Osaka

(1970)

1 Vallend water 2 Vlam 3 Verschuivende opening 4 Tentoonstellingsgebied 5 Dijk voor hydrocultuur 6 Zoutberg 7 Zandberg 8 Kiosk 9 Ingang diensten 10 Ingang V I P ' s 11 Vide tentoonstelling 12 13 14 15 16

Cafetaria Kantoren en diensten Receptie galerij V I P room Multipurpose zaal

17 Hal 18 Flexibele wanden 19 V l a g 20 21 22

Vide V I P room Vide Multipurpose zaal Regie en projectie 23 Ventilator 24 Dakvlak 25 Onderzijde 3e verdieping 26 Onderzijde 2e verdieping 27 Onderzijde 1e verdieping 28 Spiegel

H e t ontwerp v a n Carel Weeber v o o r het N e d e r l a n d s p a v i l j o e n in S e v i l l a (1992) In Carel W e e b e r s o n t w e r p is, buiten noc h binnen, een spoor van e l e k t r o n i s c h e media te bekennen. N o c h is het paviljoen als een a f b e e l d i n g van het een of ander te o m s c h r i j v e n . S l e c h t s het paviljoentje, midden in het paviljoen, w a a r i n de officiële o n t v a n g s t r u i m t e n zijn onderg e b r a c h t , vormt hierop een u i t z o n d e r i n g . De o n d e r k a n t van d i t paviljoentj e bestaat uit een f o t o l a n d s c h a p van Nederland. De z i j w a n d e n zijn in s p i e g e l g l a s u i t g e v o e r d zodat ze v e r d w i j n e n in de herhaling van het o m r i n g e n d e i n t e r i e u r van het paviljoen. Deze a f b e e l d i n g e n en s p i e g e l i n gen lijken inderdaad bedoeld om een b o u w k u n dig element te laten verdwijnen in het beeld. Een s u g g e s t i e die v e r s t e r k t w o r d t d o o r d a t het pavilj o e n t j e lijkt te zweven op de s p i t s e t o p p e n van t w e e kegels, een van zand en een van zout, die het t o c h o n m o g e l i j k kunnen dragen. H e t o n t b r e k e n van e l e k t r o n i s c h e media is m i s s c h i e n niet zo v e r w o n d e r l i jk gezien de hoge v l u c h t die de v e r s p r e i d i n g van i n t e r f a c e s en t e l e v i s i e t o e s t e l l e n s i n d s de w e r e l d t e n t o o n s t e l ling in Osaka in 1970 h e e f t genomen. H et is nu voor vrijwel iedereen mogelijk om overal ter wereld d a t g e n e w a t ver weg is d i c h t b i j t e halen, dat w a t over de gehele wereld v e r s p r e i d is met elkaar t e verbinden en zelfs dat w a t lang geleden h e e f t p l a a t s g e v o n d e n o p n i e u w te v o o r s c h i j n te

Carel Weeber, ontwerp voor het Nederlands paviljoen op de Expo in Sevilla (1992), doorsnede en

plattegrond

toveren. T o t op het m o m e n t dat men erin s l a a g t om deze i n f o r m a t i e s t r o o m naadloos in onze waarneming op te nemen, en d a a r m e e de voor ons mensen ' n a t u u r l i j k e ' grenzen van t i j d en ruimte definitief te doorbreken, is er eigenlijk geen spectaculair e n i e u w e o n t w i k k e l i n g te verwachten. T o t op dat m o m e n t zullen de moderne media de a a n t r e k k i n g s k r a c h t van het nieuwe en v e r r a s s e n d e , van het s e n s a t i o n e l e en het spectaculaire verloren hebben. Ze zijn al te bekend en dus alleen maar vervelend. Een ernstige t e k o r t k o m i n g op een w e r e l d t e n t o o n s t e l ling waar alles om de n i e u w s w a a r d e draait. In 'The A g e of D i s c o v e r y ' w o r d t d i t nog eens versterkt d o o r d a t in t o e n e m e n d e mate de techniek van deze media g e m i n i a t u r i s e e r d is, opgelost is in het d i g i t en o n z i c h t b a a r verdwenen is achter e r g o n o m i s c h e w e l v i n g e n en bollingen. Daarmee is het ook o n m o g e l i j k g e w o r d en om deze m e d i a t e c h n i e k e n zelf nog ten t o o n te stellen. T o c h zijn veel t e n t o o n s t e l l i n g s p a v i l j o e n s in Sevilla weer op zo'n m i x e d - m e d i a - c o n c e p t gebaseerd. Ook het N e d e r l a n d s paviljoen dat Moshé Z w a r t s en Rein J a n s m a zullen realiseren. In dat licht gezien is Carel W e e b e r s b e s l i s s i n g om af te zien van de v i e r i n g van deze verdwenen mediatechniek opmerkelijk. Hij h e e f t niet gekozen voor het v l u c h t i g e , t r a n s p a r a n t e en vormeloze karakter van de m u l t i - m e d i a - s p e k t a kels en de ' H i g h - t e c h ' - a r c h i t e c t u u r . Hier is geen

sprake van een t e c h n i s c h e i n f o r m a t i e d r a g e r die als l o g i s t i e k e i n f r a s t r u c t u u r allereerst dienst baar m o e t zijn en z o d o e n d e zo neutraal en flexibel mogelijk m o e t w o r d e n vormgegeven. Carel W e e b e r heeft in d i t o n t w e r p duidelijk gekozen voor de v e r s c h i j n i n g en de w e r k i n g van de objecten zelf als materiële e n t i t e i t e n . Een t e n t o o n s t e l l i n g s t e c h n i e k die a n t i c i p e e r t op hun zinnelijkheid en lijfelijkheid. Een duidelijke keuze vóór de a u t h e n t i c i t e i t van het reële en vóór de z i n t u i g lijke w a a r n e m i n g van deze realiteit. De b e l a n g rijkste c o n s e q u e n t i e van deze keuze voor de materie is n a t u u r l i j k dat hiermee ook het b o u w w e r k niet meer bepaald w o r d t door t e c h n i e k e n en s t r a t e g i e ë n eigen aan de projectie. D a a r m e e is de e e r s t e stap gezet om het b o u w w e r k ü b e r h a u p t weer als a r c h i t e c t o n i s c h object te kunnen bewerken. Het g e b o u w b e h o o r t weer to t het d o m e i n van de a r c h i t e c t . H e t lijkt dan ook wel of Carel W e e b e r d i t h e e f t willen benadrukken door te verwijzen naar de klassieke a r c h i t e c t u u r . Het z i c h t op het paviljoen, w a n n e e r men het over de A v e n i d a 2 overhoeks nadert, w o r d t bepaald door het klassieke s c h e m a van plint, m i d d e n en kroonlijst. Een klassieke r e m i n i s c e n t i e die nog eens versterkt w o r d t door de h e r k e n n i n g van een klassiek type: de tempel. Er is sprake van een basement met d a a r o p een d o o r l o p e n d e rij zuilen, bekroond door een heus h o o f d g e s t e l en een d o o r l o p e n d e a r c h i t r a a f . In de zuilenorde is er

een v e r s c h i l gemaak t t u s s e n de voor-, de a c h t e r en de langszijden en de hoeken zijn b e n a d r u k t . Met enige goede wil is zelfs het g r o n d p l a n van de v e r d i e p i n g e n te i n t e r p r e t e r e n als u i t w e r k i n g van d i t s c h e m a van de tempel, w a a r b i n n e n dan het o n t v a n g s t p a v i l j o e n de plaats van de cella inneemt. Deze klassieke s c h e m a ' s voorzien het paviljoen van een a r c h i t e c t o n i s c h e o r d e n i n g. T o c h zijn ze hier op een z o d a n i g e wijze ingezet en bewerkt dat het j u i s t e r is om te spreken van s u g g e s t i e v e verwijzingen dan van een d i r e c t e t o e p a s s i n g . De i n t e r p r e t a t i e s doen de o o r s p r o n kelijke s c h e m a ' s nog s l e c h t s zachtjes door het beeld van het uiteindelijk e o n t w e r p h e e n s c h emeren. H et basement, w a a r v a n de treden bij nadere b e s c h o u w i n g in het vlak liggende kleurbanden blijken te zijn, is ter plekke van de i n g a n g doorbroken . Er is geen b e n a d r u k k i n g van het midden, hoewel op dat punt wel de enige symmetrie-as van het g e b o u w loopt, en de zuilen zijn wel van een bijzonder i n n o v a t i e v e orde; a l t e r n e r e n d zuilen van oranje g e s c h i l d e r d geperforeerd p l a a t s t a a l en zuilen van vallend w a t e r , bekroond door p l a a t s t a l e n k e g e l v o r m i g e kapitelen. D i t m e c h a n i s m e van de herinnering en de herkenning, door m i d d e l van z i n s p e l i n g e n op klassieke s c h e m a ' s en typen, d o e t denken aan de n e o k l a s s i e k e a r c h i t e c t u u r van de Franse r e v o l u t i e - a r c h i t e c t e n uit het einde van de

15 Geciteerd uit 'Architecture. Essai sur l'art, d'EtienneLouis Boullée', in: Helen Rosenau, Boullée & Visionary architecture, Londen, Academy Editions, 1976, p. 124. 16 Jürgen Habermas schrijft in dit verband over de achttiende eeuw: 'In dem Masse aber, in dem die philosophischen und die literarischen Werke, Kunstwerke überhaupt, für den Markt hergestellt und durch ihn vermittelt werden, ahneln sich diese Kulturgüter jener A r t Informationen an: als W a r e n werden sie im Prinzip allgemein zuganglich. Sie bleiben nicht langer Bestandteile der Representation kirchlicher wie höfischer Öffentlichkeit; genau das ist mit dem Verlust ihrer Aura, mit der Profanierung ihres einst sakramentale Karakter gemeint. Die Privatleute, denen das Werk als W a r e zuganglich wird, profanieren es, indem sie autonom, auf dem W e g e der rationellen Verstandigung untereinander, seinen Sinn suchen, bereden und damit aussprechen müssen, was eben in der Unausgesprochenheit solange autorative Kraft hatte entfalten können.' In: Strukturwandel der Öffentlichkeit. Untersuchungen zu einer Kategorie der bürgerlichen Gesellschaft, Darmstadt, Sammlung Luchterhand, 1962, pp. 52-53. 17 Geciteerd uit de toelichting van het ontwerpteam bij het ontwerp. 18 Ibidem. 19 Geciteerd uit 'Architecture. Essai sur Tart, d'EtienneLouis Boullée', in: Rosenau, a.w., p. 123. 20 Geciteerd uit de toelichting van het ontwerpteam bij het ontwerp.

a c h t t i e n d e e e u w . Deze h e r i n n e r i n g w o r d t versterkt door de wijze w a a r o p in d i t o n t w e r p met s c h a a l en p r o p o r t i e s w o r d t o m g e g a a n . Eén die sterk d o e t denken aan de e l e m e n t a i r - g e o m e t r i s c h e massa- en s c h a d u w - a r c h i t e c t u u r van Étienne-Louis Boullée (1728-1799). Boullée o n d e r k e n d e het belang van de differentie, van het n i e u w en v e r a s s e n d zijn, voor bepaalde opgaven. W a n n e e r hij de a r c h i t e c t o n i s c h e opgave o n d e r v e r d e e l t in vier c a t e g o r i e ë n , a n a l o o g aan de k a r a k t e r i s t i e k e n van de vier j a a r g e t i j d e n , o m s c h r i j f t hij het karakte r w a a r a a n de a r c h i t e c t u u r van de lente m o e t b e a n t w o o r d e n als volgt: ' H i e r u i t kunnen w e o p m a k e n dat w a n n e e r we vrolijke, b l i j m o e d i g e beelden willen maken, we de kunst van het variëren m o e t en verstaan. Hiervoor m o e t e n we o n s laten leiden door vlagen van i n s p i r a t i e w a n t deze zorgen ervoor dat de o b j e c t e n ons n i e u w , a n d e r s en prikkelender voorkomen, ze diversificeren het o n t w e r p . De i n s p i r a t i e v e r d r a a it de p i t t o r e s k e vormen z o d a n i g dat deze een n i e u w , eigen karakter krijgen. Ze laat licht spelen op s c h a d u w t e n e i n d e prikkelende effecten te veroorzaken die door ze v a a r d i g te menge n de kleuren s c h a k e ren; door gelukkige, beredeneerd e a n a l o g i e , door slanke, e l e g a n t e p r o p o r t i e s , g e e f t ze a r c h i t e c t u u r een zekere l i c h t h e i d . Door v i n d i n g r i j k e c o m b i n a t i e s en o n v e r w a c h t e o n t w i k k e l i n g e n creëert ze o n v e r w a c h t e v i s t a s die de prikkelende a a n t r e k k i n g s k r a c h t van het n i e u w e bieden. D i t type a r c h i t e c t u u r zou het meest g e s c h i k t zijn voor vauxhalls, j a a r m a r k t e n en kuuroorde n die vrijwel a l t i j d in s c h i l d e r a c h t i g e o m g e v i n g e n gelegen zijn, voor een t h e a t e r in een a a n g e n a m e o m g e v i n g , of voor vrolijke openbare w a n d e l g e l e genheden, zoals b o u l e v a r d s , etc., etc.' 15 Nu, t w e e e e u w e n later, in een e c o n o m i s c h universum w a a r i n de d i n g e n vrij, als pure d i f f e r e n t i e s, kunnen c i r c u l e r e n , kan deze v a a r d i g h e i d van het diversifiëren, die Boullée zo van b e l a n g a c h t t e voor het o n t w e r p e n van ' F u n - t e c t u r e ' , pas werkelijk o n b e l e m m e r d w o r d e n o n t w i k k e l d . Boullée v e r m o e d d e w e l l i c h t al de v i r t u a l i t e i t van het van zijn s y m b o l i s c h e b e t r e k k i n g e n o n t d a n e ding, 1 6 maar d i t v e r m o e d e n w a s zeker niet zo sterk dat het voor hem mogelijk w a s om geheel voorbij te gaan aan de a r c h i t e c t o n i s c h e regels en geheel op te gaan in het pictureske; in de illusie van de s c h i l d e r a c h t i g e v o o r s t e l l i n g e n . De a r c h i t e c t o n i s c h e regels, in zijn geval die van de klassieken, blijven het hart vormen van zijn begrip van de a r c h i t e c t u u r zoals ook duidelijk blijkt uit zijn o n t w e r p e n . V o o r zowel W e e b e r als Boullée geldt dat er sprake is van een a r c h i t e c t u u r die t e g e l i j k e r t i j d als z o d a n i g herkend wil w o r d e n en t o c h ook n i e u w wil zijn. Ze wil w e r v e n d zijn maar niet vervreemden. Z o w e l Carel W e e b e r als Boullée t r a c h t e n d i t te bereiken door het g e b r u i k e l i j k e, hier de erfenis van de klassieke a r c h i t e c t u u r , o p n i e u w t e i n t e r p r e t e r en en niet door het verwerpen van iedere t r a d i t i e . Ook voor het g r o t e publiek, de massa, zijn

het deze zelfde klassieke k a r a k t e r i s t i e k e n die een gebouw tot a r c h i t e c t u u r maken. W e l l i c h t een extra argument voor Carel W e e b e r om het type van de klassieke tempe l in t e zetten als het meest authentieke en k r a c h t i g s t e a r c h e t y p i s c h beeld van dé a r c h i t e c t u u r . In die zin w o r d t de architectuur hier dan eerder een a f b e e l d i n g . Een afbeelding van zichzelf. S l e c h t s het f e i t dat ze bewerkt wordt behoedt haar er dan voor om als lachwekkend a n a c h r o n i s m e een k a r i k a t u u r van zichzelf te worden. Het 'zinnelijke' karakterbegrip van É t i e n n e - L o u i s B o u l l é e (1728-1799) Nu er in het o n t w e r p voor Sevilla geen g e b r u i k meer wordt gemaakt van e l e k t r o n i s c h e m e d i a betekent dat wel dat de voorwerpen zelf als medium moeten gaan f u n c t i o n e r e n , leder voor zich en te zamen m o e t e n ze een beeld o p r o e p e n meteen duidelijke b o o d s c h a p : ' N e d e r l a n d is een vooruitstrevende natie die o n t v a n k e l i j k is voor grensverleggende o n t w i k k e l i n g e n en denkbeelden op zakelijk, c u l t u r e e l en sociaal terrein.' 1 7 In het Nederlands paviljoen in O s a k a speelde, zoals we gezien hebben, de a f s t e m m i n g van de route en de media op elkaar een b e l a n g r i j k e rol in het overbrengen van zo'n beeld. In het ontwerp voor het paviljoen in Sevilla o n t b r e e k t daarentegen ieder spoor van een duidelijke route. Noch is er een andere, duidelijke, ruimtelijke articulatie of s e q u e n t i e aanwezig. De tentoongestelde voorwerpen staan vrij in de ruimte. De bezoekers bewegen zich vrijelijk tussen deze voorwerpen door en de ruimte w o r d t omsloten door grote neutrale vlakken die de binnenruimte op geen enkele wijze geleden. Dit tentoonstellingsconcept zou g e k e n s c h e t s t kunnen worden als dat van de 'Freie Flache'. In zo'n concept is het o n m o g e l i j k om de b o o d s c h a p die overgebracht dient te w o r d e n te s t r u c t u r e r e n en te doseren tot een verhaal met een begin, een ontwikkeling en een einde. In plaats d a a r v a n gaat men uit van de u i t d r u k k i n g s k r a c h t van de gehele voorstelling die zich in één klap voor het oog ontvouwt: als bij een kijkdoos. Men heeft gekozen voor de a s s o c i a t i e v e w e r k i n g van dit geheel in plaats van het expliciete karakter van het verhaal: 'De o n t w e r p e r s willen bovenal, dat de eerste indrukken van het land en zijn bewoners in het N e d e r l a n d s e paviljoen op een impressionistische manier w o r d e n geleverd.' 1 8 Dit idee van een a s s o c i a t i e f effect, een werking die u i t g a a t van een materieel object, stemt overeen met de invulling die door Boullée en zijn t i j d g e n o t e n aan het k a r a k t e r b e g r i p gegeven wordt. Boullée b e g r i j pt het 'karakter' van de a r c h i t e c t u u r als iets w a t een bepaalde betekenis, een bepaald idee, o v e r d r a a g t. De architectuur is dan in de eerste p l a a t s een beeld dat een wel o v e r w o g en effect moet hebben; een actief principe w a a r i n de a r c h i t e c t u u r een bepaalde betekenis t r a c h t duidelijk te maken aan haar g e b r u i k e r s . De a r c h i t e c t u u r h e e f t daarmee het karakter van een v o o r s t e l l i n g

a a n g e n o m e n en de g e b r u i k e r s krijgen voor alles de rol van t o e s c h o u w e r s t o e b e d e e l d . Een o n t w i k k e l i n g die geheel naar de aard van de t e n t o o n s t e l l i n g e n is waar de g e b r u i k e r s i m m e r s per d e f i n i t i e t o e s c h o u w e r s zijn van v o o r s t e l l i n gen. Boullée o n t w i k k e l t het k a r a k t e r b e g r i p v a n u i t de n a t u u r . De w a r e s c h o o n h e i d w o r d t in zijn ogen niet meer b e l i c h a a m d door de w e t t e n van de g e o m e t r i e maar door de p o s i t i e v e w e t t e n van de n a t u u r . Een z o r g v u l d i g e b e s t u d e r i n g van de effecten die de n a t u u r in o n s o p r o e p t zal ons het b e n o d i g d e inzicht m o e t en v e r s c h a f f e n om die m i d d e l en t e kunnen o n t w i k k e l e n w a a r m e e deze effecten ook in de a r c h i t e c t u u r verwezenlijkt kunnen worden: 'Ik kan niet vaak genoe g herhalen dat een a r c h i t e c t i n d r u k w e k k e n de n a t u u r m o e t maken. H e t is o n m o g e l i j k om zonder d i e p g a a n d e kennis van de n a t u u r a r c h i t e c t o n i s c h e beelden te s c h e p p e n ; het d i c h t e r lijke van de a r c h i t e c t u u r is gelegen in haar n a t u u r l i j k e effecten. Dat is w a t a r c h i t e c t u u r to t een k u n s t v o r m maakt en deze kunst sublie m maakt. A r c h i t e c t o n i s c h e beeldspraak creëert men w a n n e e r een project een eigen karakter bezit dat het g e w e n s t e effect veroorzaakt.' Of: 'Oh, n a t u u r . Hoe w a a r is het dat jij het boek der boeken zijt, de universel e kennis! Neen, zonder j o u kunnen wij niets! ...leder jaar weer van g je o p n i e u w aan met de meest i n t e r e s s a n t e en i n s t r u c t i e v e l e e r g a n g die er bestaat...' 1 9 Deze effecten zouden in zijn ogen, geheel c o n f o r m de dan g a n g b a r e s e n s u a l i s t i s c h e k e n n i s t h e o r i e van de ' I d e o l o g u e s ' , via deze z i n t u i g l i j k e s e n s a t i e een n a t u u r l i j k e ethiek kunnen o p b o u w e n . O v e r i g e n s w a s volgens deze zelfde ' I d e o l o g u e s ' ook iedere andere vorm van kennis s l e c h t s te verwerven via de z i n t u i g l i j k e w a a r n e m i n g . Boullée zocht naar a r c h i t e c t o n i s c h e i n s t r u m e n ten en t e c t o n i s c h e effecten die de zinnelijke en zedelijke w e r k i n g van de n a t u ur op de t o e s c h o u wer zouden kunnen benaderen: de w e r k i n g van het p e r s p e c t i e f , van de route en de ruimtelijk e o n t w i k k e l i n g , van de b e w e g i n g l a n g s opeenvolgende v o o r s t e l l i n g e n en van licht en s c h a d u w . Maar ook een m i d d e l als de geur w e r d daarbi j niet g e s c h u w d . Dit g e b r u i k van de n a t u u r om een bepaald effect t e bereiken vinden w e t e r u g in het paviljoen voor Sevilla. ' H e t o n t w e r p h e e f t als g r o n d s l a g de idee om in het w a r m e z o m e r s e Sevilla een oase t e realiseren w a a r m e e N e d e r l a n d w o r d t u i t g e d r u k t als het open, v e r f r i s s e n d en m o d e r n e w a t e r l a n d aan de Noordzee.' 2 0 Ook het b e l a n g van de z i n t u i g l i j k e e r v a r i n g om een bepaald idee of k e n n i s over te d r a g e n vinden we hier t e r u g. W a n n e e r we de grafiek van de a r c h i t e c t u u r t e k e n i n g - de a f b e e l d i n g - v e r r u i l e n voor de ' m i s e - e n - s c è n e ' van de m a q u e t t e dan zien we dat er uitdrukkelij k op al onze z i n t u i g e n een beroep g e d a a n w o r d t door v o o r w e r p e n die vrijwel allemaal als symbolen van de n a t u u r zijn op t e vatten. In Sevilla w o r d t de bezoeker in een sensueel u n i v e r s u m g e p l a a t s t dat m i d d e l s tal van z i n n e n p r i k k e l e n d e t e c h n i e k e n en v o o r s t e l l i n-

gen het idee van een t y p i s c h en a u t h e n t i e k N e d e r l a n d s e n a t u u r t r a c h t over t e dragen. In f e i t e w o r d t ook hier weer g e t r a c h t , door te refereren aan een klassieke t r a d i t i e , de n a t u u r een symbool - of t e k e n k a r a k t e r te geven. De vier elementen aarde, water, l u c h t en vuur w o r d e n op een f o r m e l e en m o n u m e n t a l e wijze geëtaleerd: het vallende w a t e r in de vorm van zuilen, de aarde in de vorm van t w e e kegels, een van zand en een van zout, het vuur in de vorm van t w e e o f f e r s c h a l e n met ' e e u w i g e ' op g a s brandende vlammen, en de l u c h t in de vorm van een zachte bries b e z w a n g e r d met een s u b t i e l e zoutessence. 2 1 H e t oog ziet w a n d e n van geperfo reerd p l a a t s t a l e n w a t e r g o r d i j n e n w a a r i n a f w i s selend golven oranje en zilver zijn g e s c h i l d e r d en de zon een s t r o b o s c o p i s c h spel van regenbogen speelt; de vloer is een groen g r a z i g grasveld, de plinten zijn dijken van kleurige en geurige bloemen en het p l a f o n d t e n s l o t t e is een b l a u w e zee van staven met boten en Fokkervleugel. De neus ruikt het zout van het zeewater, het zoet van de bloemen en het gehoor h o o r t de wind, o v e r v l i e g e n d e vogels, ijle m e i s j e s s t e m m e n en eens per half uur, onders t e u n d door een o r k e s t van b r u l b o e i e n en zwiepende l i c h t b u n d e l s van de vuurtoren, een opstekend en o n t l a d e n d onweer. Precies zoals Boullée a a n b e v e e lt voor de a r c h i t e c t u u r van de lente w o r d t hier g e b r u i k g e m a a k t van aan de n a t u u r o n t l e e n d e effecten om een a r c h i t e c t u u r te s c h e p p e n die s e n s a t i e s als plezier en vrolijkheid moet oproepen. 2 2 A l o n m i d d e l l i j k bij het betreden van het paviljoen w o r d t men i n g e w i j d in d i t s y m b o l i s c h universum. H e t e n t r e e g e b i e d is een a p o t h e o s e van zinnelijkheid . Hier is de plint onderbroken over een a f s t a n d van z e s e n d e r t i g meter w a a r d o o r het w a t e r g o r d i j n t ot op het groene grasveld valt. Hierin loopt een o p e n i n g heen en weer zodat de bezoekers g e s p r e i d in het g e b o u w g e ï n j e c t e e rd worden. In het 'special effect' 2 3 van d i t bewegend e w a t e r g o r d i j n w o r d t het paviljoen voor het eerst u i t g e w e r k t als een beroep op het gehele s p e c t r u m van de z i n t u i gen. De r e t o r i s c h e f i g u u r van de nadering van het heen en weer s c h u i v e n d e w a t e r g o r d i j n impliceert het p s y c h o l o g i s c h e motief van de d r e i g i n g . De a v o n t u u r l i j k e en o n s c h u l d i g e d r e i g i n g van het spel en de a t t r a c t i e ; wie w o r d t er nat? In deze t o e s t a n d van v e r h o o gd en a l e r t bewustzijn, eigen aan de wijze w a a r o p het spel en de a t t r a c t i e ervaren w o r d e n , m a n i f e s t e e r t zich hier nu t e g e l i j k e r t i j d het lopende w a t e r g o r dijn als m e t a f o or van de vallende regenbui. De regenbui als t y p i s c h symbool van het N e d e r l a n d s e klimaat. V i a deze f i g u u r van het cliché is een eerste stap gezet op weg naar de r e a l i s e r i n g van w a t het o n t w e r p t e a m zelf een voor N e d e r l a nd t y p i s c h e ' a t m o s f e e r ' noemt. Een zinnelijk en fraai o n t w e r p w a a r i n deze Nederlandse atmosfeer ongetwijfeld overtuigender g e s i m u l e e r d is dan in Osaka. Met het 'special effect' van dit e n t r e e g e b i ed

lijkt Carel W e e b e r een t e c h n i s c h equivalent voor Boullées a r c h i t e c t o n i s c h e i n t e r p r e t a t i e van het k a r a k t e r b e g r i p gevonden te hebben. Een t e c h n i s c h e a n a l o g i e van de n a t u u r dus in p l a a t s van een a r c h i t e c t o n i s c h e .

21 Ook deze vormgeving en onderwerpkeuze lijken sterk op de neoklassieke ontwerpen die, geïnspireerd door Boullée, gemaakt werden voor de eerste Franse industrie-tentoonstelling en alle andere feesten ter viering van de Revolutie. Na de Revolutie ontstaan uit de behoefte aan een tastbare 'nieuwe' symboliek voor een nieuwe samenleving; een zelf-verwerkelijking in de meest letterlijke zin van het woord; in het materiële. Rosenau, a.w. 'The similarity with the festival arrangements of the revolution can not be due to chance however. A f t e r 1789 the artistic situation changed. T h i s is manifest in the flamin g altars, Egyptian motives, used, for example by David in the "Festival of Unity and Indivisibility" of 1793. Just because of the transitory nature and the topical symbolism of the themes the most up to date, novel forms were employed to contrast with the values of the past. A n d thus the style of Boullée, which sofar had not received popular recognition, suddenly becarm topical.' 22 De gelijkenis tussen deze beschrijving van het ontwerp en het citaat van Boullée op p. 70 in dit artikel is treffend. 23 Deze vergelijking met de sensaties van de 'special effects' zoals we die kennen uit pretparken als de Efteling ligt in meer dan één opzicht voor de hand. Immers het 'special effect' van het lopende-watergordijn transformeert ook de ervaring van het gehele paviljoen. Ze gelijkt op de geheime grot achter de waterval, een geheime parallelle en sprookjesachtige wereld, die vooral de nieuwsgierigheid dient te prikkelen: 'Door het watergordijn heen zijn grote delen van het interieur zichtbaar. Met dit uitdagend effect wordt het publiek verleid tot een bezoek aan dit paviljoen.' 24 Het architectenbureau Van den Broek en Bakema heeft maar liefst drie Nederlandse paviljoens voor wereldtentoonstellingen ontworpen. In 1937 voor die in Parijs, in 1958 voor die in Brussel en in 1970, i.s.m. Carel Weeber, voor die in Osaka. Daarnaast waren ze in de wederopbouwperiode een van de drijvende krachten achter de R o t t e r d a m s e tentoonstellingen zoals 'Rotterdam Ahoy'. Voor al deze manifestaties ontwierpen ze de uitleg van het tentoonstellingsterrein en diverse schitterende paviljoens. 25 In een speciaal nummer ter gelegenheid van 'The Brussels Exhibition' van The Architect's Journal 127, 29 mei 1958, nr. 3300.

H e t N e d e r l a n d s p a v i l j o e n op de Expo in B r u s s e l (1958) Carel W e e b e r mag a l t i j d graag refereren aan de a r c h i t e c t u u r o p v a t t i n g e n van Boullée zelf en van zijn t i j d g e n o t e n . Echter, de wezenlijke rol die de natuur vervul t in dit o n t w e r p voor het Nederlands Paviljoen in Sevilla verwijst niet alleen naar die t r a d i t i e . De n a t u u r f u n g e e r t sinds de w a t e r s n o o d r a m p van 1953 als het volmaakte symbool van N e d e r l a nd w a a r i n a u t h e n t i c i t e i t enerzijds en v o o r u i t g a n g ander zijds op voorbeeldige wijze zijn verenigd. Het eerste paviljoen w a a r i n deze Nederlandse n a t u u r i n t e r p r e t a t i e een wezenlijke rol speelde w a s het N e d e r l a n d s e paviljoen voor de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i ng van 1958 in Brussel, ontworpen door de a r c h i t e c t e n Van den Broek, Bakema, Boks en Rietveld. 2 4 Dit paviljoen zette een tendens voort die al voor de oorlog w a s ontstaan. M i d d e l s d i r e c t w e r v e n d e beelden en fragmenten van Nederlan d w e r d g e t r a c h t een idee van Nederlan d op te roepen in de verbeelding van de bezoekers. Toen g e b e u r d e d i t nog door t w e e d i m e n s i o n a l e a f b e e l d i n g s t e c h n i e k e n zoals s c h i l d e r i n g e n en c o l l a g e s te g e b r u i k e n die men o n t l e e n d e aan de ' a d v e r t i s e m e n t industry': de reclame. In B r u s s e l zijn het d r i e d i m e n s i o n a l e voorstellingen geworden, s a m e n g e s t e l d uit materiële en a u t h e n t i ek N e d e r l a n d s e voorwer-

pen, w a r e ' o b j e t s trouvés'. Of w e l l i c h t is het beter om te spreken van 'ready mades'. De 'ready mades' als symbolen van de t e c h n o l o g i s c h e v o o r u i t g a n g die in N e d e r l a nd t r a d i t i o n e e l innig v e r s t r e n g e ld is met de heroïsche strijd t e g e n het water. H e t v o l s t r e k t artificiële, t e c h n i sche, N e d e r l a n d s e l a n d s c h a p w o r d t hier g e b r u i k t als een verzamelin g van voor N e d e r l a nd t y p i s c h e tekens. De n a t u u r als m e e s t o o r s p r o n kelijke k a r a k t e r i s t i ek van een land en haar t e c h n i s c h e en w e t e n s c h a p p e l i j k e m a n i p u l a t i e als meest o o r s p r o n k e l i j k e e i g e n s c h a p van het volk dat er leeft. Een c u l t u u r die hiermee g e r e d u c e e r d w o r d t tot één teken: dat van de door m e n s e n h a n d e n g e m a n i p u l e e r d e natuur, in d i t paviljoen werden stukken N e d e r l a n d s e n a t u u r t e n t o o n g e s t e l d , '...om het N e d e r l a n d s e l a n d s c h a p te simuleren', 2 5 bedoeld als geëigende symbole n van de N e d e r l a n d s e aard. W e zien een zee met een m a c h i n a a l a a n g e d r even g o l f s l a g , een vuurtoren, een dijk, een polder, een w i n d m o l e n , o v e r v l i e g e n d e vogels... G e t u i g e de e n t h o u s i a s t e reactie van een Engelse a r c h i t e c t u u r c r i t i c u s w a s het paviljoen ook effectief in het o v e r d r a g e n van het gewenst e beeld van Nederland: 'Geen enkel paviljoen s l a a g t er zo

Bakema, Van den Broek, Rietveld en Boks, het paviljoen op de Expo in Brussel (1958)

Nederlands

goed in om het beste van de eigen n a t i o n a l e aard weer te geven of een a r c h i t e c t o n i s c h kader te s c h e p p e n dat goed s a m e n g a a t met het t e n t o o n g e s t e l d e maar zich t e g e l i j k e r t i j d e r v a n d i s t a n t i e e r t . W a n t het is kenmerkend voor d i t paviljoen dat men zich niet alleen het g e b o u w herinnert maar ook het tentoongestelde... Men verlaat het paviljoen, w a n n e e r men bereid is er w a t t i jd voor uit t e trekken, met een veel beter begrip van N e d e r l a n d s eindeloze strijd met het water, een strijd die zo'n sterk stempel g e d r u k t heeft op het n a t i o n a l e k a r a k t e r . ' 2 6 Ook Boullée verwijst naar de n a t u u r. Maar de o n t w e r p e n van Boullée hebben n o o i t een n a t u u r l i j k e gedaante. 2 7 Zijn a r c h i t e c t u u r kent s l e c h t s een relatie met de n a t u ur in de v o r m van een a n a l o gie van s t e m m i n g e n en werkingen . In het pavilj o e n in B r u s s e l is de n a t u u r feitelijk aanwezig als artefact. Hier staat de n a t u ur dan ook niet voor een t r a n s c e n d e n t e e r v a r i n g. De e r v a r i n g die b e o o g d w o r d t is e d u c a t i e f van aard. Er is geen sprake van analogie, in plaats d a a r v a n is alles model. Niet alleen in de zin van s c h a a l m o del maar vooral als een n a b o o t s i n g van de 'werking', hier dan te begrijpen in de zin van m e c h a n i s m e . S o m s w o r d t ze g e b r u i k t om een principe uit te leggen, zoals in het geval van de ringdijk met het werkende gemaal, s o m s om een idee van een k r i n g l o o p over te dragen , zoals in het geval van de vleugel w a a r i n de boerderij met levende have, het a g r i c u l t u r e l e onderzoek en het r e s t a u r a n t o p e e n v o l g e n d g e p l a a t s t zijn als evenzovele f a s e s in de voedselketen. Zelfs de p l a t t e g r o n d van deze a g r a r i s c h e t e n t o o n s t e l l i n g v e r t o o n t o v e r e e n k o m s t e n met het menselijk s p i j s v e r t e r i n g s k a n a a l . In deze vleugel was, a n d e r s dan in de rest van het paviljoen, de a r c h i t e c t u u r dus zelf ook model geworden. Ook hier maakten a r c h i t e c t o n i s c h e o v e r w e g i n g e n plaats voor andere, hier die van de e d u c a t i e en het model. O v e r i g e n s w a s ze niet alleen als model onderdee l g e w o r d e n van deze v o o r s t e l l i n g van een N e d e r l a n d s l a n d s c h a p . Ze w a s o p g e t r o k k e n als een b o e r e n s c h u u r uit houten spanten en houten gepotdekseld e delen.

26 In een speciaal nummer ter gelegenheid van 'The Brussels Exhibition' van The Architect's Journal 127, 29 mei 1958, nr. 3300. 27 Er is één uitzondering. In 'Essai sur l'Art' beschrijft Boullée de architectuur van de tempel: 'Les cérémonies qui doivent exciter la joie, les effets de la lumière soient éclatants, que le temple soit parsémé de fleurs, qui sont les objets les plus agréables de la nature, il en résultera un tableau majestueux et touchant qui répandra dans l'ame un sentiment délicieux.' ÉtienneLouis Boullée, Architecture. Essai sur l'art, edition par Jean-Marie Pérouse de Montclos, Parijs, Hermann, 1968, p. 91.

1 Vijsel 2 Dijk 3 W a t e r b a s i s met kunstmatige golfslag 4+5 Sloten in het polderlandschap 6 Vuurtoren 7 Ducdalf: 'teken van de tentoonstelling' 8 Moderne molen 9 Carillon 10 Hollandse bloementuin 11 Ontvangstcentrum en afdeling: H e t Koninkrijk der Nederlanden 12 Tentoonstellingshallen, waarin: metaalindustrie, chemie, woninginrichting, glas, textiel- en kunstafdeling, transport, verkeer 13 Landbouwafdeling en restaurant 14 Koepelconstructie, waaronder: waterbouwkunde 15 Kunstmatig opgewekte golf 16 Deel van schip 17 Industrie (Philips) 18 Plastieken

Plattegrond van het Nederlandse op de Expo in Brussel (1985)

paviljoen

D e ' t r o m p e l'oeil' in het o n t w e r p v a n C a r e l W e e b e r Ook in het o n t w e r p voor het N e d e r l a n d s paviljoen in Sevilla b e s t a at de v o o r s t e l l i n g uit materiële e n t i t e i t e n . N a t u u r l i j k e voorwerpen die als een 'ready made' uit de N e d e r l a n d s e context zijn getild en d a a r m e e ook herkenbaar zouden moeten zijn als clichés van Nederland . Ze zouden als emblemen, als o n d e r s c h e i d i n g s t e kens, van Nederland m o e t e n f u n c t i o n e r e n .

d i t o n t w e r p v e r s c h i j n e n dan ook naast t u l p e n zes k u n s t w e r k e n met d a a r n a a s t tien v o e t b a l l e r s , w i n d m o l e n s , v r a c h t w a g e n s en u i t e e n g e r e t e n v l i e g t u i g r o m p e n . . . V o o r w e r p e n die vervolgens bewerkt worden: de v o e t b a l l e r s zijn anderhalf maal hun w a r e g r o o t t e , de dijken van bloemen worden door spiegel s in de hoeken tot een o n e i n d i g grid van bloemen, de w i n d m o l e n s liggen p l o t s k l a ps in het vlak van het dak als r e u s a c h t i g e v e n t i l a t o r e n en produceren wind...

In het B r u s s e l s paviljoen zagen we dat de natuur, de techniek , de c u l t u u r , de w e t e n s c h a p , werden ingezet om de ' t e c h n i e k' en het ' m e c h a niek' bloot te leggen dat ten g r o n d s l a g ligt aan het Nederlands l a n d s c h a p en het dagelijks leven van zijn bewoners. Ook in O s a k a vormden dergelijke e d u c a t i e v e o v e r w e g i n g e n het hart van de voorstelling. Echter, in Carel W e e b e r s ontwerp voor het paviljoen in Sevilla lijkt een dergelijke e d u c a t i e v e d o e l s t e l l i n g te ontbreken. Er is geen enkele s a m e n h a n g t u s s e n de voorwerpen. N e d e r l a n d en zijn c u l t u u r lijken hier te fungeren als een geheel van 'ready made's' waar naar b e h o e f t e uit g e p l u k t kan worden. In

Z o a l s we gezien h e b b e n is in d i t o n t w e r p ook het model van de tempe l op een zelfde manier bewerkt. Uiteindelij k d o e t d i t alles nog het meest denken aan de ' h e t - i s - n i e t - w a t - h e t - i s t e c h n i e k e n ' van de t w i n t i g s t e - e e u w s e A v a n t g a r d e s . Net zoals bij hen o n t t r e k t het o n t w e r p zich door d i t effect van de v e r w r i n g i n g aan de bekende talen, in d i t geval die van de a r c h i t e c t u u r , en o n d e r s t r e e p t het zijn o b j e c t m a t i g h e i d . Een o b j e c t m a t i g h e i d die hier nog eens versterkt w o r d t door het groen e k u n s t g r a s dat radicaal langs de c o n t o u r e n van het kavel is afgesneden, w a a r d o o r het paviljoen als het w a r e op een f l u w e l e n displa y komt t e staan.

Nederlands paviljoen op de Expo in Brussel

(1985)

De t o e p a s s i n g van deze s c e n o g r a f i s c h e technieken maakt dat het a r c h i t e c t o n i s c h karakter van het paviljoen aan b e l a n g inboet. Ze benadrukken het paviljoen als voorstelling . De architectonische karakteristie k t r e e dt t e r u g voor die van het teken. H et o n t w e r p t e a m zegt zelf hierover: ' D i t o n t w e r p , het kan n a u w e l i j ks een gebouw worden genoemd, is meer een f o n t e i n in de vorm van een tempel met zuilen van w a t e r , een dijk en een dak.' 2 8 Deze b e k l e m t o n i n g van het paviljoen als teken b e a n t w o o r d t , zoals we al zagen, aan de noodzaak van deze paviljoens om zich te o n d e r s c h e i d e n ; hun n i e u w - z i j n te onder strepen. Net zoals de Cenotaaf voor Newton van Boullée of de C h i c a g o T r i b u n e T o w e r van A d o l f Loos beginnen te balancere n t u s s e n teken en bouwwerk èn de 'Koe' van Lequeu net zoals de 'Duck' van Venturi deze balans reeds voorbij zijn. Het paviljoen w o r d t , net zoals de winkelcentra, de z i c h t l o k a t i e s l a n g s de s n e l w e g e n of de pretparken, een volstrekt referentieloo s 'mark'; een 'sign' bedoeld als 'public jerker'. Of zoals de scenarioschrijver voor de expo-film o p m e r k t : '... het paviljoenconcep t w o r d t g e k e n m e r k t door de kernachtige wijze w a a r o p het de " G e s t a l t " v a n Nederland p r e s e n t e e r t . Bij de c o m m u n i c a t i e hiervan rekenen de o n t w e r p e r s erop dat de verschijningsvorm van het paviljoen bij de tentoonstellingsbezoeker een s p o n t a n e b e l a n g stelling hiervoor losmaakt.' 2 9 Zoals gezegd zijn de voorwerpen in d i t ontwerp geen o n b e w e r k t e snedes uit de materiële werkelijkheid . Ze zijn bewerkt volgens de strategieën van de moderne A v a n t g a r d e s : de schaalvergroting, de ' t r o m p e l'oeil' en al hun andere ' h e t - i s - n i e t - w a t - h e t - i s - s t r a t e g i e ë n '. Door deze t e c h n i e k e n toe te p a s s e n w o r d t de vervreemding g e p r o n o n c e e r d w a a r m e e ruimte ontstaat voor een n i e u w e s y m b o l i s c h e lading. Juist deze f i g u u r van het s c h o k k e n d e , het perverse, de m u t a t i e zou dan de bezoeker de sensatie van het n i e u w e m o e t e n bieden die hem zou moeten verleiden t ot d e e l n a m e of t o c h minstens tot f a s c i n a t i e en verlangen . D e c o l l a g e als d e v e r t e l v o r m v a n het o p e n e i n d e Carel W e e b e r o n t l e e n t aan de A v a n t g a r d e s niet alleen de t e c h n i e k van de v e r w r i n g i n g , hij gebruikt ook de hun eigen vertelvorm. In zijn ontwerp voor Sevilla is het verband t u s s e n deze tentoongestelde voorwerpe n niet meer, zoals in Brussel, als model g e d a c h t . H e t m e e s t doen ze denken aan de c o l l a g e s van beelden zoals die in het mixed-media-spektakel van O s a k a g e b r u i k t waren. Een c o l l a g e als een op a s s o c i a t i e s en suggestie g e b a s e e r d e s a m e n h a n g met een sterk evocatief in plaats van e d u c a t i e f karakter. Anders dan het model, dat expliciet maakt w a t verborgen w a s en z o d o e n d e b e t e k e n i s genereert, laat de c o l l a g e vooral grot e delen weg. Ze t o o n t de v o o r w e r p e n niet in een s i m u l a tie van hun g e b r u i k e l i j ke context. Integendeel , ze probeert zelfs het o n t s t a a n van een n i e u w e

e e n d u i d i g e context te verhinderen door v o o r w e r pen uit geheel v e r s c h i l l e n d e contexten s i m p e l weg naast elkaar te zetten. Z o a l s de v u u r t o r e n die niet aan zee staat maar naast t i e n v o e t b a l lers, die op hun b e u r t door het o n t b r e k e n van de elfde - de keeper - geen r e f e r e n t i e p u n t in de ruimte van het veld kunnen vinden. Immers, de keeper met zijn vaste p o s i t i e in zijn huis, het doel, is de enige die van de verzameling spelers een e l f t a l had kunnen maken en van het groene grasveld een v o e t b a l v e l d. Een b e l a n g r i j k e rol is in d i t verband ook w e g g e l e g d voor het met s p i e g e ls beklede o n t v a n g s t p a v i l j o e n binnen in het paviljoen. In de s p i e g e ls herhaal t het paviljoen zichzelf. S y n c h r o o n met de b e w e g i n g van de t o e s c h o u wer veroorzaken zijn r e f l e c t i e s zelfs de ' b e w e g i n g ' van het interieur. Een c a l e i d o s c o o p die het effect van de c o l l a g e vergroot. De beweeglijkheid, de o n v o l l e d i g h e id en de t e g e n s t r i j d i g h e i d van deze 'figuur ' m o e t en bij de t o e s c h o u w e r een m e c h a n i s m e van a s s o c i a t i e en s u g g e s t i e o p r o e p e n die de f i g u u r 'afdenkt'. Men w o r d t geprikkel d om de eigen i n t r i g e in de berg losse puzzelstukjes te projecteren, om een eigen lezing te projecteren op de w e r k e l i j k h e id en vervolgens zichzelf d a a r i n te verliezen. Deze d e n k b e w e g i n g is t ot op zekere h o o g t e privaat en dat g e e f t haar dan ook het instabiele karakter w a a r d o o r ze blijft intrigeren. Een m e c h a n i s m e dat in ieder geval, hier in de t e n t o o n s t e l l i n g e n heel t o e p a s s e l i j k , de v e r l o k k i n g levendig houdt. De c o l l a g e kent, net als het paviljoen zelf, een zekere m o n u m e n t a l i t e i t . D i t w o r d t niet alleen o p g e r o e p e n door het g e b r u i k van het klassieke t e m p e l - s c h e m a . De t e c h n i e k van de c o l l a g e roept uit zichzelf al een zekere m o n u m e n t a l i t e i t op. De u i t g e s n e d e n en o n t h e c h t e ' o b j e t s trouvés' kennen uit zichzelf al een zeker isolement . Een indruk die nog v e r s t e r k t w o r d t door het grotesk e dat ze krijgen ten gevolge van de v e r s c h a l i n g , de ' t r o m p l'oeil' en de bevriezing van hun levendigheid . Z o a l s de t i e n v o e t b a l l e r s bevroren zijn in hun a c t i e - p o s e , de stalen v l a g g e n niet w a p p e r e n en de regen niet striemt maar n e e r v a l t in keurige zuilen. H e t s a m e n v a l l e n v a n de a r c h i t e c t u u r en d e v o o r s t e l l i n g Er bestaa t naast het g e b r u i k van de c o l l a g e nog een wezenlijk v e r s c h i l t u s s e n het o n t w e r p voor het N e d e r l a n d s paviljoen in Sevilla en dat in B r u s s e l . In B r u s s e l w a s de a r c h i t e c t u u r als een s o o r t van v i t r i n e u i t g e v o e r d w a a r i n de v o o r w e rpen t e n t o o n g e s t e l d stonden. Of beter, het t e n t o o n g e s t e l d e v o r m d e te zamen een N e d e r l a n d s l a n d s c h a p w a a r v a n de randen - de horizon - verhuld werden door het s t r a t e g i s c h

28 Geciteerd uit de toelichting van het ontwerpteam bij het ontwerp. 29 Ibidem.

p l a a t s e n van e l e g a n t e o v e r k a p p i n g e n en eenvoudige glazen s c h e r m e n . Een p r a c h t i g e i n g e t o g e n a r c h i t e c t u u r van kolommen en uitkrag i n g e n die letterlijk op enige afstand boven d i t l a n d s c h a p zweefde. H et gevolg hiervan w a s dat er een s c h e r p o n d e r s c h e i d b e s t o n d t u s s e n de t e n t o o n g e s t e l d e n a t u u r en de a r c h i t e c t u u r . In Sevilla is er zoals we net al zagen voor gekozen om de gehele t e n t o o n s t e l l i n g inclusief de a r c h i t e c t u u r als één voorstellin g uit te voeren. Hier staan de n a t u u r l i j k e voorwerpe n niet in een g e b o u w ; ze vormen te zamen zelf het g e b o u w . Dat maakt nu dat in d i t paviljoen de n a t u u r a r c h i t e c t u u r w o r d t en vice versa. De plint is een t e r r a s v o r m i g e dijk van bloemen, plante n en bomen, de vloer is een groen grasveld, het dak is een zee van w a t e r , er w a a i t een zacht briesje en de zuilenord e verliest met het w e g v a l l e n van haar kapitelen en haar basemen t het aanzien van een klassieke orde en t r a n s f o r m e e r t t ot een moderne meanderende w a n d half v e r s c h o l e n achter een r e g e n g o r d i j n . Met name in het interieur van het paviljoen lijken de klassieke a r c h i t e c t o n i s c h e s c h e m a ' s uit het exterieur aldus een t o t a l e m e t a m o r f o s e te hebben o n d e r g a a n. Iedere verwijzing ernaar lijkt te zijn o p g e l o s t in een v o o r s t e l l i n g van de N e d e r l a n d s e n a t u u r . T e g e l i j k e r t i j d m o e t deze n a t u u r zich e c h t e r voegen naar de a r c h i t e c t o n i s c h e rol die ze m o e t spelen. De regenbui b e s t a at uit zuilen van w a t e r

Ontwerp voor het Nederlands paviljoen op de Expo in Sevilla (1992), exterieur van de maquette

en de dijk h e e f t helemaal niet het profiel van een dijk maar veeleer dat van een tribune. Een archit e c t o n i s c h e o r d e n i n g van de n a t u u r die ook ten g r o n d s l a g ligt aan de wijze w a a r o p de voorwerpen op het grasveld zijn g e r a n g s c h i k t . Deze n a t u u r l i j k e v o o r w e r p en zijn g e p l a a t s t volgens de regels van de g e o m e t r i e . Iets w a t m i s s c h i e n in t e g e n s p r a a k lijkt met het s c h i l d e r a c h t i g e karakter van de n a t u u r , maar geheel in o v e r e e n s t e m m i n g is met het g e o m e t r i s c h e karakter van het Nederlandse cultuurlandschap. In f e i t e is de s y m b i o s e van n a t u u r en a r c h i t e c t u u r die w e in d i t o n t w e r p voor het N e d e r l a n d s paviljoen in Sevilla aantreffen een n i e u w e g e d a a n t e van een oud en bekend probleem voor de a r c h i t e c t u u r van de t e n t o o n stellingen. Ze heeft, g e d w o n g e n door haar f u n c t i e als m e d i u m , a l t i j d voor de keuze g e s t a a n tot op welk e h o o g t e ze zelf ook zou samenvallen met de voorstelling. A l t i j d h e e f t ze daarbij het r i s i c o gelopen zichzelf in de v o o r s t e l l i n g te verliezen. Hier in Sevilla lost het a r c h i t e c t o n i s c h e beeld van de ' T e m p e l van W a t e r ' op in het n a t u u r l i j k e beeld van N e d e r l a n d als 'Teken van W a t e r ' . U i t e i n d e l i j k r o e pt het geheel nog de meeste a s s o c i a t i e s op met een tamelijk willekeurige snede uit een N e d e r l a n d s e regenbui ergens in een groene polder. Of zoals het p r o j e c t t e a m zelf a a n g e e f t : ' H e t w a a i t en het ruikt er naar bloemen en zeelucht. Een v u u r t o r e n staat als een baken ergens in deze open ruimte en s t r a a l t helderheid, s t a b i l i t e i t en b e t r o u w b a a r heid uit. Geluiden van rondvliegend e w a t e r v o -

gels en w a t e r c o m p l e t e r e n de sfeer. In deze oase, op zichzelf een belevenis, w o r d e n bezoekers op een o n g e d w o n g e n wijze o p g e n o m e n in een Nederlandse atmosfeer... Men w a a n t zich hier op een open plek in een park.' 3 0 Het effect en de s e n s a t i e die deze a t m o s f e e r moet oproepen lijken niet meer e t h i s c h noch educatief bedoeld te zijn, het meest lijken ze eigenlijk nog op een t o e r i s t i s c h e sensatie. In dat opzicht doet het paviljoen denken aan een d a g j e vol typisch N e d e r l a n d s e t o e r i s t i s c h e a t t r a c t i e s : '...doing H o l l a n d in one view'. H e t g a s is dan het gas van Slochteren, het w a t e r de s e n s a t i e van het b e n e d e n - N A P , de bloemen de bollen van Lisse, de plint de dijken, het zout is dan het zout van Dintelo, het gras de H o l l a n d s e weiden, de hangende zeilen de Friese meren, het zand is dan het zand van de duinen en de Fokker van Schiphol: 'gateway to Europe'. De inzet van d i t paviljoen lijkt niet meer te zijn dan het t o e r i s t i sche effect van de n a t u u r l i j k e staat van de dingen zonder meer: hun N e d e r l a n d e r i g h e i d .

30 Ibidem. Eigenlijk is niet zozeer de analogie met de Oase van toepassing maar veeleer die met een Fata Morgana. De parallelle wereld van de luchtspiegeling op de zinderende Spaanse hoogvlakte als een analoog spel van de natuur met haar eigen authenticiteit. 31 Geciteerd uit de toelichting van het ontwerpteam bij het ontwerp.

De o n v e r m i j d e l i j k h e id v a n 'de t e c h n i e k v a n de v e r v r e e m d i n g ' H e t gebrui k van de A v a n t g a r d e - t e c h n i e k e n lijkt t e g e n s t r i j d i g met deze geëvoceerde Nederl a n d e r i g h e i d , die haar a u t h e n t i c i t e i t j u i s t o n t l e e n t aan de n a t u u r l i j k e staat van de voorwerpen. T o c h h o e f t het g e b r u i k van d i t s o o r t A v a n t g a r d e - t e c h n i e k e n niet te v e r w o n d e ren. Immers, de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g zelf speelt als ' W a r e n a u s s t e l l u n g ' per d e f i n i t i e een spel met de a u t h e n t i c i t e i t . D o o r d a t ze voorwerpen t e n t o o n s t e l t die niet s p e c i a a l voor deze t e n t o o n stelling g e p r o d u c e e r d zijn, voorwerpe n die in zichzelf al verwijzen naar een andere werkelijkheid dan die van de t e n t o o n s t e l l i n g , s i m p e l w e g d o o r d a t ze daar u i t g e t i l d zijn, kent ze a priori al een zekere s u r r e a l i t e i t . Een s u r r e a l i t e i t die versterkt w o r d t d o o r d a t de a l l e d a a g s e v o o r w e rpen hun v e r t r o u w d e b e t e k e n is h e b b e n verloren in hun n i e u w e rol als symbolen. Zo is deze s i m u l a t i e van de H o l l a n d s e w e r k e l i j k h e i d in de reële wereld van Sevilla - de zinderende S p a a n s e h o o g v l a k t e - g e d o e m d om t o c h enigszins surreëel aan te doen. Dit w o r d t nog versterkt door de paradoxale e r v a r i n g van enerzijds het extreem realism e van het g e r u i s en g e s p e t t e r van het vallend e w a t e r en anderzijds het surreële van zijn sterke zoute geur; zout w a t e r op een plek h o n d e r d e n k i l o m e t e r s van zee. T e g e l i j k e r t i j d o n t l e e n t ze j u i s t hieraan de kwalit e i t van een parallelle s p r o o k j e s a c h t i g e wereld: 'de Oase'. 3 1 'De t o e s c h o u w e r geraakt in deze a f g e z o n d e r d e koele wereld, zoals men als vreem-

deling o n v e r w a c h t s in een land t e r e c h t kan komen - zonder d a a r o p helemaal voorberei d te zijn.' 3 2 H e t paviljoen als een a r c h i t e c t o n i s c h e ' T e l e - S p a c e ' - m a c h i n e . De c o l l a g e v o r m die de t e n t o o n s t e l l i n g e n o n v e r m i j d e l i jk aannemen na het verdwijnen van de c a t e g o r i s e r i n g s s y s t e m e n en van andere 'verhalende' s t r u c t u r e n v e r s t e r k t d i t nog eens. Ze o n t k e n t de a l l e d a a g s e orde van de reële wereld: een Rembrandt hangt vrolijk naast een mobilae van een D A F in 'exploded view'. De v e r o n t r u s t e n d e w e r k i n g van d i t t e n t o o n s t e l l i n g s c o n c e p t ligt dan ook b e s l o t en in deze naadloze o p e e n s t a p e l i n g van uit hun context gesneden voorwerpen. Dalco zegt hierover: 'De t e c h n i e k van de v e r v r e e m d i n g - de v e r p l a a t s i n g van een w o o r d of een voorwer p uit zijn g e b r u i k e l i j ke context in een n i e u w e - veroorzaakt niet alleen een k r a c h t i g effect van v e r r a s sing, maar g e e f t ook a a n l e i d i n g tot een vraag naar de primaire b e t e k e n i s of w a a r d e van talen.' 3 3 Zo vinden we in de ' W a r e n a u s s t e l lungen' een 'geheime' v e r b i n d i n g t u s s e n de A v a n t g a r d e en de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g . In beide gevallen worden de v o o r w e r p e n uit hun a l l e d a a g s e context g e t i l d en van iedere oorspronkelijke s y m b o l i s c h e relatie o n t d a a n . Vervolgens worden, om deze breuk te a c c e n t u eren, de voorwerpen bewerkt door ze te v e r w r i ngen en in een c o l l a g e te plaatsen. V o o r w e r p e n die nu alleen al v a n w e g e hun g r o t e s k e voorko-

Ontwerp voor het Nederlands paviljoen op de Expo in Sevilla (1992), interieur van de maquette

men als teken gaan werken. Bij de A v a n t g a r d e s is deze v e r o n t r u s t e n d e w e r k i n g het p r o d u k t van een b e w u s t t o e g e p a s t e t e c h n i e k ; in het geval van de w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g is zij het p r o d u kt van een i n h e r e n t en o n v e r m i j d e l i jk m e c h a n i s m e . Z o a l s we zagen is deze A v a n t g a r d e - t e c h n i e k van de v e r w r i n g i n g bij u i t s t e k g e s c h i k t om a u t h e n t i e k e t r i v i a le voorwerpen te t r a n s f o r m e r e n tot c u l t u u r t y p i s c h e tekens. Ze is in staat, door van ieder w i l l e k e u r i g a l l e d a a g s v o o r w e rp een cliché - een teken - te maken, e i n d e l o o s n i e u w s te genereren. Dit m a a k t haar u i t e r m a t e g e s c h i k t voor t o e p a s s i n g op w e r e l d t e n t o o n s t e l l i n g e n w a a r p e r m a n e n t n i e u w s m o e t w o r d e n gegenereerd. H e t zal duidelijk zijn dat ook de voorwerpen uit het o n t w e r p van Carel W e e b e r zich niet aan de o n t h e c h t e n d e m e c h a n i s m e n van de wereldt e n t o o n s t e l l i n g kunnen o n t t r e k k e n . Ook de n a t u u r l i j k e v o o r w e r p en niet. Zelfs hun v e r o n t r u s t e n d e w e r k i n g is onvermijdelijk . Echter dat is ook helemaal niet de b e d o e l i n g . Z o a l s we zagen b o u w t het o n t w e r p , door de A v a n t g a r d e t e c h n i e k e n t o e te passen, j u i s t voort op d i t m e c h a n i s m e van de o n t h e c h t i n g . Precies h i e r m e e m o e t het t e k e n k a r a k t e r van het o n t w e r p b e n a d r u k t w o r d e n . H e t paviljoen is bedoeld als één sprekend teken van Nederland . Dit betekent dat de v o o r s t e l l i n g ook de a r c h i t e c t u u r o p s l o k t . H e t o n t w e r p , dat een m a n i f e s t voor een zinnelijke a r c h i t e c t u u r had kunnen zijn, verspeelt, d o o r d a t het s a m e n v a l t met de v o o r s t e l l i n g , zijn a r c h i t e c t o n i s c h e karakteristiek. V o o r alles zijn de zuilen een g o r d i j n van g e s t a a g vallend w a t e r

die v a n h e t p a v i l j o e n e e n d a m p e n d , r u i s e n d e n spetterend stuk geënsceneerde natuur

maken

met e e n k o e l e en v o c h t i g e a t m o s f e e r . Een z e e k l i maat v a n d a m p f l a r d e n , z o u t en regen. H e t w a t e r g o r d i j n ' b e t e k e n t ' een r e g e n b u i en de regenbui 'betekent'

Nederland.

32 Een soortgelijke omgang met het thema van de verhulde entree vinden we ook in W e e b e r s nieuwe gevangenis in Rotterdam waar de toegepaste Sesamopen-U-deur een, ditmaal maatschappelijk als reëel ervaren, parallelle geheime wereld verbergt. 33 Manfredo Tafuri, Francesco Dalco, 'Architecture and the Avantgarde . From Cubism to the Bauhaus 19061923', Modern Architecture, Londen, 1976. Voor de toestemming van het architectenbureau Van den Broek en Bakema om gebruik te maken van hun archief en het reproduceren van enkele afbeeldingen hieruit ben ik hun veel dank verschuldigd. Ook het architectenbureau De Architecten Cie ben ik erkentelijk voor het materiaal dat me ter beschikking is gesteld met betrekking tot het ontwerp voor Sevilla en waaruit eveneens enkele afbeeldingen zijn gereproduceerd.