Erfgoed: Het kruimelpad tussen stad en haven Espo Award
We beginnen ons verhaal aan de hand van een luchtbeeld van het Eilandje als de meest visuele verbinding tussen de stad en de haven. Jaren geleden werd de band doorgesneden, maar door de visies van velen is het Eilandje opnieuw aan het uitgroeien tot een scharnier tussen stad en haven.
1 2
Aan de hand van dit beeld proberen we de filosofie te duiden die schuilt achter dit grote stads- en havenproject en de rol die erfgoed daarin speelt. Erfgoed als kruimelpad door verleden, heden en toekomst.
7
Het SintFelixpakhuis [P9] MAS Museum [P10]
3
MAS Havenpaviljoen [P12]
4
Museumhaven in het Bonapartedok [P13]
5
De kranige oude tantes [P18]
6
Het Red Star Line Museum [P19]
7
Het nieuwe Havenhuis [P21]
8
Het droogdokkenpark [P22] Rurale Erfgoedstudie [P23]
8 6 5
2
4
3
1
2
Espo Award 2013
Port of Antwerp
3
Het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen hecht veel belang aan ons erfgoed. Het investeert in renovatie en restauratie, van het havenerfgoed in het bijzonder, en de ontsluiting ervan: · Renovatie van de kaaien aan het Willem- en Bonapartedok · Stichter van het MAS museum · Schenking van oude dokkranen en medewerking aan de restauratie · Het havenarchief in het FelixArchief · Nieuwe Nassaubrug: historische replica · Inzet van de sleep- en baggerdienst, expertise en personeel voor het Museumdok en de dokkranen · Opdrachtgever (samen met de Vl. Gemeenschap) van de studie ’Ruraal erfgoed’. · Restauratie van het oude Hansahuis op kaai 63 · Oude gebouwen ter beschikking van verenigingen · Restauratieproject ‘De Kogge’ · enz
Erfgoed: Het kruimelpad tussen stad en haven
D
e zorg voor het havenerfgoed is de jongste jaren in Antwerpen onderdeel geworden van een cultureel-maatschappelijke visie. Ze staat niet langer op zichzelf, maar maakt nu deel uit van een stadsvernieuwingsplan. Ze past daardoor in een toekomstvisie voor de haven en de stad.
Het havenerfgoed is dan ook meer dan een stuk geschiedenis dat geconserveerd wordt. Belangrijker is het te integreren in het dagelijks leven van de burgers van de stad. Ons erfgoed vertelt ons immers niet alleen het verhaal van wat is geweest, maar leert ons ook het heden te begrijpen en laat ons vooruitkijken naar nieuwe mogelijkheden en kansen, naar nieuwe uitdagingen. Het Antwerpse verhaal rond het erfgoed in het algemeen en het havenerfgoed in het bijzonder is vooral een samenwerkingsverhaal. Denk maar aan de samenwerking tussen alle stakeholders, de verbinding tussen stedenbouw, stadsvernieuwing, architectuur, de haven, economie, arbeidsprojecten, maatschappelijk draagvlak, … Deze band tussen verleden, heden en toekomst komt het best tot uiting op het Eilandje, gelegen tussen de stad en de moderne haven. Een wijk die sinds enkele jaren wordt geherdefinieerd en waar het erfgoed van de haven fundamenteel onderdeel is van dit proces.
4
Espo Award 2013
On the move: de drijvende bok Brabo, met een hefvermogen van 800 ton, geeft een van de oude kranen een nieuwe plaats op de oevers van de Schelde.
Erfgoed in zijn context Antwerpen is met zowat 500.000 inwoners de tweede grootste stad van België. Ze herbergt, gemeten naar overslag, de tweede grootste haven in Europa. In omvang is de haven een van de grootste in de wereld. Met 12.068 ha neemt ze meer dan de helft van de oppervlakte van de Antwerpse metropool in. Hoewel dat overweldigend lijkt, is de ontwikkeling van de haven minder zichtbaar geworden voor de stedeling. Ze kende haar expansie vooral naar het noorden en op de linkeroever van de Schelde. Al meerdere jaren groeit het bewustzijn dat de verwijdering van haven en stad heeft geleid tot een vermindering van de emotionele betrokkenheid van de Antwerpenaren bij hun haven. Antwerpen is ook een historische maritieme metropool. Mensen beginnen de haven te missen en dus moet de band tussen de haven, de stad en haar bewoners worden hersteld. Om dat te bereiken moet het grote publiek weer vertrouwd worden gemaakt met het havenleven.
Wat is nu de rol van het erfgoed hierin, mag u zich afvragen. Wel, het is een deel van het kruimelpad dat werd en wordt gecreëerd door alle betrokken partijen. Het is geen verhaal van de haven alleen, het is wel het verhaal van de haven en de stad als een geheel. Het verhaal van het verleden, het heden en de toekomst. Het is niet toevallig dat het Eilandje de ‘place to be’ is. Het is op deze plaats dat Napoleon Bonaparte meer dan 200 jaar geleden zijn eerste dok buiten het historische stadscentrum heeft gebouwd. Het is ook de plaats waar men op het einde van de vorige eeuw de ruïnes van de oude haven, lege pakhuizen, verlaten huizen — zeg maar een vervallen buurt — kon zien. Maar het is eveneens de plaats waar stad en haven elkaar raken en waar men nu al enkele jaren aan een nieuwe toekomst bouwt met stadsontwikkelingsprojecten en de herbestemming van oude havensites. Een plaats waar het verleden en onze havengeschiedenis deel uitmaakt van het heden en de toekomst.
Geschiedenis van de haven Antwerpen was ooit een kleine nederzetting in een bocht van een rivier. Door haar directe relatie met het water won ze in de late middeleeuwen snel aan economisch belang. De concentrische expansie ging hand in hand met de bouw van nieuwe defensiekanalen. Die konden later worden gerecycleerd als inland haveninfrastructuur, telkens wanneer de haven opschoof. In de Gouden Eeuw (1490 – 1585) leidde de groei van de bevolking en de ontwikkeling van de scheepvaart tot de uitbouw van ‘Nieuwstad’ in het noorden van de stad. Het stadsdeel werd de hub voor de ontwikkeling van de economische activiteit, tot de val van Antwerpen (1585) de Scheldestad isoleerde van de rest van Europa. In de negentiende eeuw claimde Napoleon Bonaparte de zone om er een militaire basis uit te bouwen. Hij beval de bouw van een groot en een klein dok. Het Bonapartedok en het Willemdok werden ontworpen en gebouwd tussen 1803 en 1812. Deze en andere dokken inspireerden de huidige naam van ‘Nieuwstad’: het Eilandje. Op het einde van de negen-
tiende eeuw werd de natuurlijke loop van de rivier rechtgetrokken om de weg vrij te maken voor de Scheldekaaien (1877 – 1884). Zones en huizen die in de nieuwe loop van de rivier lagen, werden platgegooid. De kaaien werden het toneel van grote havenactiviteit. De dokkenstructuur van het Eilandje werd verder doorgetrokken naar het noorden. In de tweede helft van de twintigste eeuw zorgde een tienjarenplan (1956 – 1967) voor een grootschalige uitbouw van de haven, voor een verdubbeling van de lengte van de kaaimuren en voor meer dan een verdubbeling van de totale dokoppervlakte. De opeenvolgende noordwaartse uitbreidingen zorgden er evenwel voor dat de vroegere havensite in de stad verouderd raakte. Het Eilandje en het Schipperskwartier vielen langzaam maar zeker ten prooi aan verwaarlozing. De havenactiviteiten schoven almaar verder weg van de Scheldekaaien. Voorts vervreemden stad en haven steeds meer van mekaar door een stormvloedkeringmuur van 1,35 m hoog, die in 1977 werd opgetrokken in het kader van het Vlaamse Sigmaplan tegen overstromingsrisico’s in het Zeescheldebekken.
Port of Antwerp
5
Hoe bewustzijn realiteit werd: Stad aan de Stroom In 1984 besliste de stad om een globale visie te ontwikkelen voor haar uitgebreid grondgebied: het Globaal Structuurplan voor Antwerpen (GSA). Als gevolg van onvoldoende financiële middelen en bijgevolg ook politieke steun werd het GSA nooit omgezet in realiteit. Ontgoocheld door die stilstand besloot een groep planners, architecten en burgers in 1989 een beweging te vormen, die ze noemden naar een van de sleutelelementen in het GSA: ‘Stad aan de Stroom’. Het voornaamste doel van deze beweging was de relatie tussen de stad en de rivier te versterken, met als eerste en meest belangrijkste opdracht het doen herleven van verlaten havengebieden.
Als gevolg van de inspanningen van ‘Stad aan de Stroom’ organiseerde de stad een designwedstrijd voor het Eilandje, de Scheldekaaien en het Zuid. Er was ook aandacht voor brede culturele en educatieve programma’s. De wedstrijd trok bekende planners en architecten aan. Manuel de Solà-Morales werd gevraagd om zijn voorstel voor het Eilandje uit te werken. Zelfs nadat de stad in 1994 geen nieuwe budgetten voor het project vrijmaakte, kwamen er jaren van langzame maar zekere vooruitgang waardoor de visie van de Solà-Morales toch doorslaggevend bleef. Vanaf 1998 zorgde het ‘Projectbureau Eilandje’ (gesticht door voor-
malig stadsarchitect René Daniëls en bemand door experts van zijn Buro 5) voor de coördinatie tussen stad, haven en de andere betrokken actoren. Intussen had Antwerpen Bernardo Secchi en Paola Viganò geselecteerd om het ruimtelijk structuurplan voor Antwerpen uit te tekenen. Het Eilandje kreeg nu zijn eigen programmaleider en project. Het masterplan voor het Eilandje geeft een visie voor de ontwikkeling van het gebied in twee fases. Met haar voorbereidingen voor de herontwikkeling van de Cadiz wijk heeft de stad het laatste stadium van fase I bereikt. Dat omvatte ook de oude dokken en de ontwikkeling van de Montevideo wijk. Fase II omvat het Droogdokkeneiland, het Mexicoeiland en het Kempen-eiland.
Verenig en heers Wat ‘Stad aan de Stroom’ wilde bereiken in de late jaren ’80 is nu realiteit aan het worden. De ambitie om de rivier en de voormalige havengebieden weer als onderdeel van de stad te claimen, werden sindsdien vertaald in het ambitieus masterplan voor het Eilandje en de Scheldekaaien.
Gezellig verpozen op het Eilandje.
6
Espo Award 2013
Stap voor stap wordt het Eilandje weer verenigd met de stad. Zijn historisch industriële landschap is nu het decor voor een uniek stadsdeel. Centraal in deze strategie blijft de visie van Manuel de Solà-Morales, een scharnier tussen het stadscentrum en de moderne zeehaven. Ruimtelijk werd dit idee vertaald in de noord-zuidas, wat na eeuwen van concentrische ontwikkeling op zich al revolutionair was. De as werkt
4
4 5 1 2
als een vislijn, die bijna fysiek het Eilandje weer in de stad haalt. Het ‘Waterplan’ verzoent het industriële landschap met zijn ontwikkeling als stedelijk gebied. Recreatief varen brengt beweging in het waterlandschap. Het vormt een aantrekkingspool voor bewoners en bezoekers. ‘Rustende’ en residentiële schepen brengen leven in de dokken en gaan een relatie aan met het residentiële leven aan wal. Ruimtelijkheid, bruggen en publiek watertransport laten toe om het Eilandje als een geheel te ervaren. Ze brengen de meest noordelijke en minst bekende delen van de stadswijk naar het voorplan. De erfgoedcluster beklemtoont de geschiedenis van het Eilandje, terwijl de overblijvende industriële activiteiten de atmosfeer van een moderne zeehaven oproepen. Voor en tijdens de ontwikkelingen nodigt een ‘Plus-programma’ de burgers uit om het Eilandje terug op te eisen. Bedoeling is de huidige bewoners te inspireren en toekomstige
3
aan trekken om van de verschillende periodes in het ontwikkelingsproces gebruik te maken om nieuwe initiatieven te nemen naast de bestaande zoals de Tall Ships Races en de Zomer van Antwerpen.
Een stedelijke hotspot Het Eilandje is ondertussen een levendig deel van de stad geworden, waar verschillende stadsfuncties een perfecte symbiose vinden. Bovenal is het opnieuw dé link met de haven. Door de combinatie van ruimte, historie, erfgoed en water is het ook de uitgelezen plaats voor evenementen. Zo creëerde een Franse theatergroep in de ‘Zomer van Antwerpen’ 2010 een spektakel waar meer dan een miljoen mensen op afkwamen. Een 9,5 meter hoge duikersreus rees uit zijn ‘persoonlijke badkuip’, het Kattendijkdok, en ging de stad in om na zijn queeste Antwerpen per schip te verlaten. Er is het Water-rAnt-weekend, dat dit jaar opnieuw plaatsvindt, waarbij oude schepen de dokken delen met hedendaagse havenwerktuigen. Ook de havendagen vinden plaats
1 Het Eilandje 2 Stadscentrum 3 Ring 4 Haven 5 Schelde
rondom de twee historische dokken, net als de drakenbootrace. Voor veel evenementen is dit ‘the place to be’. De langetermijnvisie voor het Eilandje kreeg zijn eerste kers op de taart met de opening in 2011 van het MAS — het Museum Aan de Stroom — op een eilandje tussen de twee dokken. Het Eilandje is dus het perfecte startpunt om ons kruimelpad van erfgoedprojecten te doorlopen.
Port of Antwerp
7
1
Samenwerking, betrokkenheid en vrijwilligers
Sint-Felix bewaart en vertelt
De verwevenheid van ons erfgoed en de manier waarop het wordt beheerd, is niet alleen het resultaat van een overkoepelende visie die het nodige rijpingsproces doorliep of van de samenwerking tussen alle stakeholders, het is vooral het resultaat van de inzet van zovele vrijwilligers.
Het MAS: uitkijk op haven en stad.
Het Eilandje De geschiedenis van de haven kan worden ervaren door in de omgeving van het Eilandje te wandelen. In zijn lange en rijke geschiedenis heeft het Eilandje gefungeerd als buur van de nieuwe haven, als militaire basis en als industriële havenomgeving. Tot zijn neergang in de tweede helft van de jaren negentig was zijn relatie met de stad duidelijk merkbaar in het omgevingsbeeld.
Van dok en kaai De kaaien rond het Willem- en het Bonapartedok zijn een belangrijk onderdeel van de site. Ze worden omgeven door oude pakhuizen die een nieuwe publieke bestemming kregen of werden omgebouwd tot woonentiteiten of bedrijfsgebouwen. Niet zelden worden deze laatste ingenomen door creatieve beroepen zoals mode-ontwerpers. Ga je op de kop van het Willemdok staan, dan zie je links het Sint-Felixpakhuis en kijk je recht op het MAS en het MAS Havenpaviljoen met daarnaast en erachter de Museumhaven. Met wat geluk zie je nog net de toppen van de oude havenkranen boven de gebouwen uitsteken. De kaaien werden door het Havenbedrijf overgedragen aan de stad Antwerpen. Het Havenbedrijf investeerde fors in de heraanleg ervan. Het zijn nu aangename wandelbou-
8
Espo Award 2013
levards en een ontmoetingsplaats voor jong en oud. Her en der staan er beelden uit het rijke havengebeuren, het Antwerps havenmeisje, het Antwerps havenboefje, de Antwerpse landverhuizers, Augustine Pautre en Wiske, allemaal figuren naar het werk van de havenschilder bij uitstek, Eugeen Van Mieghem. Het Willemdok werd ingericht als jachthaven, zodat het mee zorgt voor de maritieme sfeer. Het spreekt voor zich dat de namen van de etablissementen en de oude pakhuizen in veelvoud verwijzen naar het maritime leven. Met de heraanleg van de kaaien werd een multifunctionele ontmoetingsplaats gecreëerd die in combinatie met het museum, de Museumhaven, de horeca en de kantoren — meestal havengerelateerd — een mooie symbiose aangaan met de stad en de haven. Met de restauratie van de Nassaubrug, die de verbinding vormt tussen de Napoleonkaai en de Hanzestedenplaats, als finishing touch gaf het havenbestuur aan het hart van het Eilandje een nieuwe impuls.
Vrijwilligers in het MAS, in het MAS Havenpaviljoen, in het nieuwe Red Star Line Museum, bij de restauratie van de havenkranen, bij het verzamelen van archiefmateriaal, bij het begeleiden van de vele wandelingen, bij de ontelbare evenementen, ... Als het aanbod aan kunst, cultuur, recreatie en informatie zo groot is en het Eilandje bruist, dan komt de verdienste toe aan de honderden vrijwilligers. Hun enthousiasme, kennis, expertise en ervaring maken het aanbod nog veelzijdiger en nog meer toegankelijk. Een grote groep van deze mensen heeft een verleden in de haven. De kleur die zij aan de verhalen geven, is het mooiste geschenk aan de gemeenschap. Hun persoonlijke betrokkenheid biedt ook de beste waarborg om het erfgoed echt te ontsluiten. Hun inbreng is van onschatbare waarde. Het geeft erfgoed een plaats in het leven van alledag. Het maakt van hen de beste ambassadeurs die een haven en een stad zich kunnen wensen.
Het Sint-Felixpakhuis Het geheugen van de stad Stadsarchief sinds 2006 – Het FelixArchief
E
en van de eerste realisaties in het behoud van het havenpatrimonium en het integreren daarvan in een toekomstgerichte samenlevingsvisie, is de renovatie en restauratie van het Sint-Felixpakhuis. Het is één van de meest tot de verbeelding sprekende voorbeelden van pakhuizen uit de negentiende eeuw. Het werd in 1860 gebouwd als opslagplaats voor bulkgoederen als koffie, graan, kaas en tabak. De unieke binnenstraat werd bij de heropbouw, na de vernietigende brand van 1862, aangelegd als brandgang. In 1975 raakte het pand in onbruik, maar een jaar later werd het al erkend als beschermd monument. Sinds 2006 schittert het Sint-Felixpakhuis opnieuw als de thuisbasis van de meer dan 24 kilometer archieven van het FelixArchief.
De geschiedenis van de Antwerpse haven is immers onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van Antwerpen en Vlaanderen. Het archief van het Havenbedrijf toont uitgebreid de verschillende aspecten van havenexploitatie, namelijk de expansie, de technische uitrusting, het administratieve- en financiële beheer en de veiligheid van de haven. Het is dan ook uitermate waardevol voor de studie van de ontwikkeling van de haveninfrastructuur.
Het FelixArchief zorgt voor de documenten van het Antwerpse stadsbestuur en de stedelijke administratie. Tal van instellingen, privépersonen, verenigingen en bedrijven die een band hebben met Antwerpen vertrouwen hun archief eveneens toe aan de instelling. Het Archief beschikt bovendien over een uitgebreide beeldbank, waaronder heel wat havenbeelden. Ze telt intussen al meer dan 70.000 gedigitaliseerde foto’s. Het fotoarchief wordt ook digitaal ontsloten via de website. Het FelixArchief herbergt bovendien een resem topstukken.
In het ruim 2.000 meter grote archief zijn een omvangrijk planarchief en een bijzonder fotoarchief terug te vinden. Het archief herbergt heel wat mooie en educatief belangrijke illustraties. Zo is er een unieke Scheldekaart uit 1505. Met zijn 5,5m lengte gaat het om de grootste picturale kaart van Vlaanderen uit het begin van de zestiende eeuw. Ze is samengesteld uit tien perkamenten vellen, waarop de schilder de loop van de Schelde vanaf Rupelmonde tot aan de Noordzee afbeeldt. Naast de gekende opzoekingsfaciliteiten, leeszalen en dergelijke biedt het FelixArchief ook een geleid bezoek in het Archief aan, net als een archiefbezoek in combinatie met een wandeling op het Eilandje. Daarmee krijgt de bezoeker een onmiddellijke link tussen de geschiedenis die beschreven is in de zorgvuldig bewaarde documenten en de realiteit.
Ook het Havenbedrijf geeft als autonoom gemeentebedrijf zijn archieven ter bewaring in het FelixArchief.
In dit Stadsarchief ligt de geschiedenis en ons erfgoed letterlijk opgestapeld, zij het in ‘state of the art’ boxen.
Deze opeenstapeling is niet enkel een mooie verwijzing naar de oorspronkelijke bestemming van Sint-Felix als pakhuis of stapelhuis, de typologie van het pakhuis werd ook overgenomen door Neutelings Riedijk Architects bij de bouw van het Museum Aan de Stroom. Zit het papieren geheugen van de stad Antwerpen in het Stadsarchief, dan zit een heel stuk van het materiële geheugen en erfgoed een steenworp verder in het MAS. Al deze opgeslagen geschiedenis is gebruiksklaar voor verdere ontginning. Ze biedt heel wat mogelijkheden voor creatieve exploratie.
Het Sint-Felixpakhuis herbergt vandaag de Antwerpse archieven.
Port of Antwerp
9
MUSEUM AAN DE STROOM (MAS) Het MAS is een grensverleggend museum over mensen met uiteenlopende denk- en leefwerelden. Het MAS is er voor wie nieuwsgierig is naar verleden, heden en toekomst van de stad Antwerpen en de wereld. Het is een museum voor zij die meer willen weten over de plaats van Antwerpen en van zichzelf in die wereld. Het MAS werkt met verscheidene collecties en methodieken. Het ontwikkelt een divers programma intra en extra muros, met als rode draad verhalen van de stroom, de stad, de haven en de wereld. Het MAS werkt nationaal en internationaal samen met het publiek, met experts en met andere partners. Het zorgt voor een maximale toegankelijkheid en publieksbetrokkenheid.
H
et MAS is het museum van een havenstad. Het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen is dan ook één van de stichters van het museum. Voor de havengemeenschap was dit een logische keuze binnen de maatschappelijke taak die ze zichzelf oplegt. Het MAS brengt het historische verhaal van de haven, niet nostalgisch maar met een open eind. Het museum wil vooral een beeld geven van de inzet van mensen die de haven van Antwerpen gemaakt hebben tot wat zij nu is. Het is een verhaal van opgang, van woelige tijden, van visie en een blik op de wereld. Dit open eind wordt aan de voet van het MAS opgepikt in het MAS Havenpaviljoen. De locatie van het stadsmuseum, open sinds 2011, is niet toevallig gekozen. Via de gratis toegankelijke roltrappen die rond de gestapelde
10
Espo Award 2013
2
Stapelhuis voor kunst en geschiedenis Museum Aan de Stroom – MAS Open huis sinds 2011 Meer dan een museum - stadsicoon Neutelings Riedijk Architects 1.700.000 bezoekers sinds de opening Havenbedrijf Antwerpen - stichter
museumboxen slingeren, kan iedereen al visueel kennismaken met stad en haven. Boven op het zestig meter hoge gebouw wacht bovendien een prachtig panoramisch zicht dat kilometers diep in de haven reikt. De opeenstapeling van dozen of boxen verwijst rechtstreeks naar de haven. Deze architecturale link is de perfecte emanatie van waar het museum voor staat. Het MAS wil in dit indrukwekkend gebouw een vernieuwend verhaal vertellen over Antwerpen in de wereld en over de wereld in Antwerpen. De stroom en de haven zorgen al eeuwen voor ontmoeting en uitwisseling. Het MAS verzamelt de sporen van die uitwisseling en vertelt er nieuwe verhalen mee. Het MAS is meer dan alleen maar het museum, het is ook het kijkdepot, het museumplein, de wandelboulevard, het dakpanorama... Het is een open huis waar je zomaar mag binnenlopen, enkel de museumzalen zijn betalend. Het MAS is een totaalbelevenis en meteen ook het nieuwste en grootste museum van Antwerpen. Bovendien staat dit nieuwe stadsicoon op de grens van de haven en stad. Met zijn 60 meter biedt
residentie kregen in het MAS. En hij kan ruiken in de geurboxen op de Wereldhavenverdieping. Dat de zesde etage aan de wereldhaven en het havenerfgoed wordt besteed, is geen toeval. De haven is de letterlijke verbinding van de wereld met Antwerpen, België en Europa. De zesde verdieping is volledig gewijd aan het kleur- en roemrijke verleden van de Antwerpse haven. Ook voor jongeren is de collectie zeer toegankelijk. Zo zien zij welke ‘pronkstukken’ de douane in de loop der jaren heeft aangeslagen. Ook zijn er prachtige scheepsmodellen, schilderijen en relikwieën die de scheepvaartgeschiedenis opnieuw tot leven brengen. Al evenmin toevallig is het de enige etage met uitzicht op de haven. De havenverdieping zit letterlijk midden tussen de vier andere thematische museumverdiepingen, als scharnier en essentiële draaischijf tussen stad en wereld.
Erfgoedvertellingen en publicaties Het Museum heeft ook een uitgebreid educatief programma. Met specifieke programma’s als ‘MAS in jonge handen’ en ‘Picknicken in het MAS’ worden jongeren op een speelse en creatieve manier ondergedompeld in het verleden van de haven. Ook via publicaties krijgen kinderen en jongeren, net als volwassen en senioren, op maat informatie ter beschikking. Enkele voorbeelden.
Erfgoedtheater ‘Kinderen Van de Craen’ De naam van deze vertellingen verwijst naar de middeleeuwse kraankinderen, jeugdige arbeiders die op de werf kranen moesten bedienen. Acteurs brengen via intieme, luidruchtige, extraverte en emotioneel geladen vertellingen havenfiguren en stukjes van het Antwerpse havenverhaal tot leven. Centraal
staan een schipper, een cafébazin, een scheepsbouwer, een natiebaas en een handelaar. De vertellingen werden tot dusver onder grote belangstelling opgevoerd in scholen, festivals, musea, dienstencentra, bedrijven en cultuurhuizen.
Mijn haven, mijn thuis? Die band tussen haven en stad wordt ook verteld, beschreven en geïllustreerd in de uitgaven van ‘Mijn haven, mijn thuis?’. Zo is er een kijk- en doeboekje voor kinderen van 10 tot 12 jaar, dat veel succes kent. Op speelse wijze beantwoordt het verrassende vragen als ‘Wat is erfgoed eigenlijk?’, ‘Kan je er aan ruiken?’ en ‘Waarvoor dient het?’. Voor volwassenen is er een stadsboek met een luister-cd. Wie meer wil zien en weten over de haven kan ook deelnemen aan een georganiseerde busuitstap langs raakplaatsen van stad en haven.
het een adembenemend panorama van 360° op stad, stroom en haven. De MAS-Boulevard voert je langs een route van roltrappen van het gelijkvloers naar +9. Onderweg komt heel Antwerpen voorbij door de 6 meter hoge glaspartijen. Het is het ideale vertrekpunt of eindpunt voor een bezoek aan de havenstad. De rijkdom van Antwerpen en de wereld wordt vertaald naar vier grote thema’s waarin iedereen zich kan terugvinden. Machtsvertoon, over prestige en symbolen (+4); Wereldstad, over hier en elders (+5) ; Wereldhaven, over handel en scheepvaart (+6) en Leven en dood, over mensen en goden / Over bovenen onderwereld (+7 en +8).
Het MAS, opgetrokken op de historische site van het oude Hansahuis (1564), geeft met glaspartijen van 6 meter hoog een indrukwekkend zicht over haven en stad.
De presentatie is prikkelend en innoverend. De objecten worden niet naast elkaar tentoongesteld, maar met elkaar verbonden in een dynamische scenografie. Ze informeren niet alleen, maar vertellen verhalen. Ze beklijven, ze zijn de acteurs in een almaar wisselend theaterstuk. Elke verdieping is een nieuwe wondere wereld. Naast de kijkervaring wordt de bezoeker ook gestimuleerd door de muziek van huiscomponist Erich Sleichim. Of hij maakt kennis met het werk van de andere hedendaagse kunstenaars die een
Port of Antwerp
11
3
4
Rechtstreekse lijn met de haven
Van Werk- tot Museumdok
MAS Havenpaviljoen
Museumhaven in het Bonapartedok
Open sinds 2011
In aanleg voor 2014
Neutelings Riedijk Architects
Maritiem erfgoed in de kijker
De hedendaagse haven 160.000 bezoekers sinds de opening
W
ordt in het Museum Aan de Stroom het verleden van Antwerpen in de spotlights gezet, dan is het MAS Havenpaviljoen de ambassadeurswoning van de hedendaagse haven. Met dit paviljoen wil het Havenbedrijf iedereen de kans geven om kennis te maken met de internationale haven die 7 dagen op 7, 365 dagen per jaar een en al bedrijvigheid is. De bezoeker krijgt er inzicht in de structuur van de haven, in de verschillende soorten bedrijven en jobs, in de onbekende aspecten,… en dit op een moderne, interactieve een aansprekende manier. Dat dit paviljoen een antwoord biedt op heel wat vragen bewijzen de bezoekerscijfers.
zijn, de goederen die worden gelost of de natuurgebieden die in de haven liggen. Zes andere infoschermen die in de zijwanden van het paviljoen zijn geplaatst, maken bezoekers wegwijs in het algemene reilen en zeilen van de haven. Op de reusachtige satellietfoto die centraal in het MAS Havenpaviljoen ligt, wordt pas duidelijk hoe groot de haven is in vergelijking met de Antwerpse binnenstad. Deze satellietfoto blijft aantrekkelijk en zet kinderen, maar niet zelden ook
volwassenen, ertoe aan om rondkruipend hun werklocatie, huis, school,… te zoeken. Ondertussen lopen er ook livebeelden uit de haven binnen. Hip, modern in architectuur en vormgeving, multimediaal hoogstaand, laagdrempelig, toegankelijke informatie op een volwassen manier gebracht, het perfect samengaan van beeld, geluid en tekst, … Het MAS Havenpaviljoen brengt de moderne haven op dezelfde manier als het MAS ons erfgoed brengt.
Centraal in het MAS Havenpaviljoen ‘zweeft’ tussen de begane vloer en de eerste verdieping een cilindervormig scherm met een doorsnede van zes meter. Deze vorm verwijst naar de honderden silo’s in de Antwerpse haven, het grootste petrochemisch centrum van Europa. Achterover leunend in comfortabele zitbanken kunnen bezoekers op het scherm een indrukwekkende 360°-film over de haven van Antwerpen bekijken. Informatie over de filmbeelden is te vinden op aanraakschermen in de rugleuningen van de zitbanken. Met enkele drukken op het scherm is in verschillende talen meer te lezen over de schepen die in beeld
12
Espo Award 2013
Het MAS Havenpaviljoen, het onthaal van de hedendaagse haven. In samenwerking met de historische afdeling in het MAS Museum.
H
et Bonapartedok en het Willemdok, tot 1903 respectievelijk ‘Klein Dok’ en ‘Groot Dok’ genaamd, werden ontworpen en aangelegd in 1803 – 12 door ingenieur J.N. Mengin op bevel van Napoleon Bonaparte. De oriëntering is nauwkeurig westoost. Een gedenkzuil van 5 meter aan de Veurnekaai herdenkt de herdoop honderd jaar nadien: respectievelijk naar Napoleon, die het bevel gaf tot het graven van de eerste twee gesluisde dokken (zie inscriptie) en naar koning Willem I, die ze in 1815 aan de stad schonk. De twee dokken werden gegraven binnen de 16de-eeuwse stadsomwalling, dertienhonderd woningen werden neergehaald, de voormalige Graan- en Timmervliet drooggelegd en de Kleine Schijn afgeleid naar de vestinggracht. Alleen het grote Hansahuis, opgetrokken in 1564 – 68 als verblijf-en opslagplaats voor het Noord-Duitse koopliedenverbond Hansa, bleef gespaard. Daardoor ontstond de landtong tussen de twee dokken en werd de geul asymmetrisch geplaatst. Door de brand van 10 december 1893 werd het voormalige Hansahuis of Oosterhuis volledig verwoest. Deze historische plaats was dan ook de uitgelezen locatie voor het Museum Aan de Stroom.
de dokken een nieuwe bestemming. Zo zijn het Willemdok en het Kempisch Dok twee levendige jachthavens, terwijl het Bonapartedok een museumdok wordt. Nu ligt de beschermde Vlotkraan 9 er, alsook het lichtschip West-Hinder III en de museumschepen van het Rijn- en binnenvaartmuseum. Dit museumdok is bovendien een ideale verblijfplaats voor bezoekende historische schepen. Zoals de Tall Ship ‘Cisne Branco’ of ‘Witte Zwaan’ die op 31 mei jongstleden te bewonderen was in de museumhaven. Dit indrukwekkende Tall Ship van de Braziliaanse marine (74 meter lang, 46 meter hoog en 60 bemanningsleden) was voor de liefhebbers een mooi voorproefje op de Tall Ship Races van 2016. Deze museumhaven past perfect in het Waterplan dat de stad in overleg met de stakeholders uittekende. Men wil immers van het Eilandje een gebied maken waar men meerdere sferen proeft, maar waar de nautische sfeer toch het sterkst wordt benadrukt. Een mix van activiteiten met water in de hoofdrol en met alle aandacht voor het bewaren van ons maritiem erfgoed en het havenkarakter.
Het Museumdok brengt de geschiedenis weer tot leven.
Zowat één derde van de oppervlakte van het Eilandje bestaat uit water. Door het verdwijnen van de havenactiviteiten kregen
Port of Antwerp
13
Het Sint-Felixpakhuis.
14
Espo Award 2013
De unieke lange wandelgang in het Sint-Felixpakhuis diende als brandgang tussen de compartimenten. Het pakhuis huisvest nu het FelixArchief.
1870: Het Oosterhuis, residentie en magazijn voor het Noord-Duitse Hansa-handelaarsverbond.
Het Museumplein, waar verleden en heden mekaar ontmoeten.
1880: De Godefriduskaai met links het Sint-Felixpakhuis en rechts het ‘Grote Dok’ (nu Willemdok) en het Oosterhuis.
Het MAS speelde zijn rol tijdens de opening van de laatste tentoonstelling ‘Bonaparte aan de Schelde’.
Port of Antwerp
15
De kaaien van het ‘Grote Dok’, het huidig Willemdok, als de ‘place to be’.
16
Espo Award 2013
Het MAS brengt historische zaken samen in een dynamische scenografie.
Zesde verdieping van het MAS: Kijk!
1907: Havenkranen, ze horen al 750 jaar bij Antwerpen.
1860: Luchtfoto van het ‘Grote Dok’, nu Willemdok.
MAS Havenpaviljoen: gigantische satellietfoto.
Port of Antwerp
17
5
6
De kranige oude tantes The Magnificent Seven
Over miljoenen mensen en één droom
750 jaar Havenkranen
Het Red Star Line Museum
Grootste museale collectie
Opening 28 september 2013 – groot volksfeest
Fotospot
Verhalen van alle tijden
V
an de museumhaven is het maar een korte wandeling naar de Scheldekaaien, waar 12 van de 18 museumkranen van het MAS staan, de grootste museale collectie havenkranen ter wereld. De oudste kraan aan de Scheldekaaien is van 1907, de jongste van 1963. Ze vertegenwoordigen 15 befaamde constructeurs uit binnen- en buitenland en tonen op een schitterende manier de snelle technologische evolutie in de havenactiviteiten van de vorige eeuw. Precies 750 jaar geleden, In 1263, is er voor het eerst sprake van een kraan in de Antwerpse haven. Deze houten tredkraan stond ter beschikking van de handel. Sindsdien heeft de stad deze dienstverlening ononderbroken
Beyer Blinder Belle Architects aangeboden. Vandaag wordt ze voortgezet door het Autonoom Gemeentelijk Havenbedrijf. De kranen van Antwerpen werden eeuwenlang met mankracht aangedreven. Sinds het einde van de negentiende eeuw evolueerden ze razendsnel mee met de technologische ontwikkelingen: stoom, waterdruk, elektriciteit… De oudste kraan uit de collectie van het MAS is een 10-tons handkraan van de Duitse constructeur Stuckenholz. De stad Antwerpen kocht ze in 1884 voor het behandelen van zware lasten en het monteren van walkranen. Aanvankelijk was ze een mobiele kraan op spoorwielen die zowel tussen de droogdokken als langs de Scheldekaaien werd ingezet.
Deze ‘kranige oude tantes’ van de Antwerpse haven doorstaan al eeuwen weer en wind. Voor de restauratie gaat het MAS op zoek naar peters om de restauratiesubsidies van de overheid aan te vullen. Ook het Gemeentelijk Havenbedrijf heeft zijn erfgoed nooit helemaal los gelaten. Naast sponsoring stelt het Kraanbedrijf van het GHA zijn kennis en werkmiddelen ter beschikking voor de restauratie van de havenkranen. Het Havenbedrijf en het MAS werkten ook samen met de opleidingscentra ‘Werkvorm’ en ‘Talentenwerf’ om de kranen een grondige opknapbeurt te geven. Daarmee werd de restauratie van de havenkranen ook een sociaalmaatschappelijk project waarbij jongeren die moeilijker een job vinden de kans krijgen om een vak te leren en ervaring op te doen. Bij de restauratie van de havenkranen is de inbreng aan expertise en vakmanschap door vrijwilligers van onschatbare waarde. De havenkranen zijn te bewonderen aan de Scheldekaai (Rijnkaai, ter hoogte van Hangar 26 en 27) op de oever van de Schelde. De net gerestaureerde Stuckenholz-kraan kreeg een plaatsje voor de ingang van het MAS. Deze rijzige kranen aan de boorden van de Schelde bepalen niet alleen een stuk van het stadsbeeld, ze wijzen niet alleen naar de haven die wat verderop begint, ze vormen samen ook één van die onweerstaanbare stadsgezichten voor amateuren professionele fotografen.
The Magnificent Seven: our “tough old birds”.
18
Espo Award 2013
Nieuw stadsicoon
I
n de negentiende en twintigste eeuw is Antwerpen een internationale haven met een groot aanbod aan trans-Atlantische verbindingen per stoomschip, alsook een knooppunt van spoorverbindingen. Tussen 1873 en 1934 brengen oceaanstomers 2,6 miljoen avonturiers en gelukszoekers vanuit Antwerpen naar de overkant. Zij kwamen in Antwerpen aan in het Centraal Station, het eindpunt van een lange treinreis door Europa. In die tijd was er een directe spoorverbinding tussen Antwerpen en Duitsland en zo met Oost-Europa. De nieuwe wereld is het beloofde land voor wie zoekt naar geluk en een beter bestaan. De overtocht naar de VS en Canada begint voor heel veel mensen in de havenloods van de Red Star Line in Antwerpen. Aan de Rijnkaai, net voor de bocht van de Schelde, scheepten de migranten in. Vanaf 1894 stond daar ook een gebouw van Red Star Line. In de voormalige loodsen van de legendarische rederij met de rode ster in de vlag opent op 28 september 2013 het Red Star Line Museum. Dit museum vertelt het verhaal van zij die vertrokken. Het is een verhaal over hoop op een beter leven, over hoge verwachtingen en diepe teleurstellingen. De oude gebouwen van de scheepvaartmaatschappij maken al
die emoties en verhalen voelbaar, tastbaar en zichtbaar. Het Red Star Line Museum begraaft zich niet in het verleden. Migratie is van overal en van alle tijden. Dus ook van vandaag, zeker in een havenstad. In het museum treed je in de voetsporen van mensen die je voorouders hadden kunnen zijn.
Of die dat misschien ook zijn. En je leert de stad door een nieuwe bril kennen. Antwerpen, en bij uitbreiding elke plek ter wereld, is wat het vandaag is door de mensen die er vroeger verbleven. Net zoals de stad van morgen gemaakt wordt door de mensen die er vandaag wonen.
Het Red Star Line Museum: dromen van een beter leven.
Port of Antwerp
19
Vertrekhal op het Eilandje Het Red Star Line-complex aan de Rijnkaai bestaat uit drie gebouwen die elk een aparte architecturale entiteit vormen: Red star Line 1, Red Star Line 2 en Red Star Line 3. Het oudste gebouw, RSL 1, is een eenvoudige loods in rode baksteen van ongeveer 400 m2. De rederij bouwde ze in 1894 na klachten over het gebrek aan accommodatie voor de emigranten. De medische controle gebeurde immers op de kade, zomer en winter, in weer en wind. Het gebouw was veel te klein voor de honderden migranten die vlak voor de afvaart op amper een uur tijd werden gecontroleerd. Enkele jaren voor de Eerste Wereldoorlog bouwde de stad Antwerpen in de Montevideostraat RSL 2, een grote, hoge en diepe douaneloods van ongeveer 550 m2 met een smalle, verzorgde baksteengevel. Wellicht werd de loods door Red Star Line gebruikt voor stockage van de bagage na de ontsmetting. Na de Eerste Wereldoorlog werd door de
Amerikaanse regering de immigratie drastisch teruggeschroefd. Net in die periode bouwde Red Star Line aan de Rijnkaai een nieuw gebouw. RSL 3 is het meest prestigieuze en architecturaal het interessantste gebouw. Het werd opgericht rond 1922 in een sobere art-decostijl naar een ontwerp van Jan Jacobs en meet ongeveer 800 m. RSL 1 en RSL 3 functioneren vanaf dan als één geheel, met onder andere een badinrichting waar mannen en vrouwen in een gescheiden circuit kunnen douchen, een aparte zaal met de ontsmettingsketels voor de kledij, twee wachtzalen en een kapperskamer. Voor de restauratie van de Red Star Line-gebouwen en het ontwerp van het toekomstige museum nam de stad het Amerikaanse architectenbureau Beyer Blinder Belle en het studiebureau Arcade onder de arm. Beyer Blinder Belle renoveerde ook het Ellis Island Immigration Museum in New York.
20
Espo Award 2013
Met zicht op de haven
De emigranten van de Red Star Line brachten een nieuwe impuls van creativiteit en ondernemerschap naar Amerika. Tot op vandaag is hun invloed op de hedendaagse samenleving voelbaar. Vanuit Antwerpen vertrokken mensen als Albert Einstein en Irving Berlin. De band met Amerika bestond echter al langer. De Antwerpse haven was al sinds de middeleeuwen een economische draaischijf. Schepen vervoerden allerlei soorten van exotische kruiden, eten, planten, stoffen en luxeproducten naar Amerika en verder. Filosofen, wetenschappers en artiesten ontmoetten elkaar in Antwerpen en maakten van de stad een levendige metropool waar kunst zegevierde. Met de opening van het Red Star Line Museum wordt de link tussen Antwerpen en Amerika opnieuw gelegd. Heel wat Amerikanen hebben voorouders die via Antwerpen en haar haven op zoek gingen naar geluk en een beter leven. Heel wat goede dingen in het leven zijn gekomen Via Antwerp!
Open huis tijdens de renovatie.
7
New Yorkse zomercampagne ‘Via Antwerp’
Het Nieuwe Havenhuis In aanbouw Zaha Hadid Architects Nieuw stads- en havenicoon
H
et nieuwe Havenhuis wordt een nieuw architectonisch icoon. Het zal mee de skyline van Antwerpen bepalen. Het nieuwe gebouw komt aan Kaai 63, letterlijk op de grens tussen haven en stad. Het voormalige Hansagebouw, dat werd gebruikt door de technische diensten van het Havenbedrijf, werd in 1922 gebouwd als brandweerpost voor het havengebied dat almaar noordelijker uitbreidde. Het ontwerp in neotraditionele stijl van stadsbouwmeester Emiel van Averbeke is een beschermd monument. Bovendien is dit gebouw rechtstreeks verbonden met het Eilandje. Het is immers een exacte kopie van het in 1564 opgerichte Hanze- of Oosterhuis, de verblijf- en opslagplaats voor het NoordDuitse koopliedenverbond Hansa, dat in 1893 werd verwoest door een brand. Op het eilandje tussen het Bonapartedok en het Willemdok waarop het Hansahuis stond, staat nu het Museum Aan de Stroom. Een mooi voorbeeld van de manier waarop het maritiem erfgoed op een hedendaagse, aantrekkelijke manier een rol kan spelen en zijn verhaal blijft vertellen. Na een internationale architectuurwedstrijd werd gekozen voor het ontwerp van de Iraaks-Britse architecte Zaha Hadid. Het wordt een spectaculair nieuwbouwvolume dat rustend op twee pijlers boven het historisch monument zal zweven en iconisch is ingeplant tussen stad
en haven. Vooral de combinatie van een gedurfde constructie die terzelfder tijd het oude Hansahuis intact laat, was belangrijk in de keuze voor dit ontwerp. De volledige restauratie van het oude Hansagebouw in harmonie met een nieuwbouwstructuur staat ook symbool voor de haven van Antwerpen. Een eeuwenoude, maar tegelijkertijd moderne haven van wereldniveau. Dit gebouw wordt niet alleen de nieuwe werkplek voor de administratieve diensten, het wil ook het visitekaartje zijn voor de Antwerpse
haven. Of zoals Havenschepen en voorzitter van het Gemeentelijk Havenbedrijf Marc Van Peel het uitdrukt: “Met het nieuwe Havenhuis geven we een gezicht aan de wereldhaven die Antwerpen is. Het gebouw staat met zijn dynamisch, ambitieus en innovatief ontwerp symbool voor onze haven. Bezoekers zullen een indrukwekkend vergezicht kunnen ervaren op zowel de stad als de haven, waardoor de dialoog tussen de Antwerpenaar en zijn haven verder wordt versterkt”. De bouw van het Havenhuis is in uitvoering.
Het gerenoveerde Hansagebouw, een replica van het historische Oosterhuis, met zwevend bovenop een nieuw gebouw ontworpen door Zaha Hadid Architects. Icoon voor stad en haven.
Port of Antwerp
21
8
9
Van stad, haven en Schelde
Erfgoed en de ontwikkeling van het havengebied
Droogdokkenpark Start werken 2016
Studie ruraal erfgoed
Nieuwe fase stadsvernieuwing Eilandje
Vlaamse Gemeenschap en Havenautoriteit
Publiekszone
Erfgoed en de uitbreiding van de haven
E
en van de geplande realisaties is de inrichting van het droogdokkenpark. Sinds de jaren ’90 heeft Antwerpen zijn kaaien opnieuw ontdekt. Vanaf het Zuid tot het noorden voorbij de Kattendijksluis, vormt de kaaienstructuur de ruggengraat van de stad. Deze kaaien verbinden de verschillende wijken van de stad op de rechteroever van de Schelde. Eerst kwamen de oude dokken (Bo-
naparte- en Willemdok), vervolgens de Montevideo- en de Cadixwijk en tegen het eind van de negentiende eeuw de eerste droogdokken op het zogenaamde droogdokkeneiland. Op die kaaien bevinden zich een aantal merkwaardige solitaire gebouwen.
is ondertussen wel duidelijk. In dit gebied ligt immers het maritieme geheugen van de stad verankerd. Bovendien herbergt het droogdokkenpark met de historische stadsdroogdokken misschien wel het meest bijzondere erfdeel uit het verleden van het Eilandje.
Dat het Eilandje een bijzondere functie vervult als schakel tussen de oude stad en de nieuwe haven
Aan de ene kant is er de natuurlijke oever van de Schelde, met een droge grasvegetatie die past bij een estuariumgebied. Een ideale plaats voor een groot stadspark met respect voor de natuurlijkheid van de Scheldeoevers en de ruige begroeiing. Aan de andere kant bevinden zich de droogdokken. Deze dokken en de bijhorende werkhuizen zijn dan weer de ideale context voor een erfgoedsite en een maritiem museum. Zo worden door de Vlaamse overheid en de stad Antwerpen de mogelijkheden bekeken om de middeleeuwse ‘Kogge’, die werd gevonden bij de uitgravingen voor het Deurganckdok (2000), na restauratie over te brengen naar de droogdokkensite. Heel dit complex laat ook ruimte voor selectieve bewoning, waarmee de moderne haven en de stad opnieuw letterlijk één worden. www.kogge.be
De Kogge bij de opgraving. Bestemming: het droogdokkenpark.
22
Espo Award 2013
H
oe gaan we om met het erfgoed bij de verdere ontwikkeling van het Antwerpse havengebied? Om hierin meer inzicht te krijgen, lieten het Vlaamse Gewest, de Maatschappij Linkerscheldeoever en het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen een wetenschappelijke studie uitvoeren naar het ruraal erfgoed in het gebied op de Linkerscheldeoever dat is voorbestemd voor de uitbreiding van de haven. In dat gebied, waarvoor het gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan (grup) in de lente van 2013 is goedgekeurd, bevindt zich namelijk heel wat landschappelijk en bouwkundig erfgoed, gaande van hoevesites tot oude dijken en wegen. Een consortium van deskundigen bracht dit erfgoed in woord en beeld in kaart. In een tweede fase stelden de onderzoekers een waarderingskader op. Het laat toe in te schatten welke impact de ontwikkeling van het havengebied en de bijhorende natuurgebieden op dit poldererfgoed zal hebben. De verdere ontwikkeling van de haven en de natuur zal het polderlandschap de komende jaren namelijk ingrijpend veranderen. Een groot deel van het bestaande erfgoed zal immers verloren gaan. Binnen die context van haven- en natuurontwikkeling formuleerden de experten aanbevelingen voor de beleidsmakers.
Via een overlegforum voor overheden en stakeholders wordt iedereen betrokken bij de ontwikkeling van het havengebied. Dit moet leiden tot een breed gedragen en concrete visie over de mogelijkheden voor het erfgoed bij de verdere haven- en natuurontwikkeling.
Linkeroever van de Schelde: een erfgoedstudie in voorbereiding op de verdere expansie van de haven.
Port of Antwerp
23
Vooropening van het Red Star Line Museum: boodschappen uit de hele wereld.
24
Espo Award 2013
1880 – 1914: 2,6 miljoen avonturiers, gelukszoekers en hoopvolle mensen passeren in Antwerpen op weg naar de Nieuwe Wereld.
1923: de kantoren van de Red Star Line.
Red Star Line Museum: de oude gebouwen roepen de emoties op van de emigranten die hier passeerden.
Port of Antwerp
25
1934: de droogdokken aan de Schelde.
26
Espo Award 2013
Het nieuwe Havenhuis, een ambitieus en innovatief ontwerp als symbool van de verbondenheid tussen de oude en de nieuwe haven.
Het Hansahuis op kaai 63, een brandweerkazerne in de haven.
1922: bezoek van koning Albert I van België en koning Emmanuel III van Italië aan de haven. Kattendijkdok, Kaai 63.
Port of Antwerp
27
colophon Verantwoordelijk uitgever Tine Vandendriessche — Vormgeving Catapult, Antwerpen — Juli 2013 Met dank aan AG Stan, MAS, FelixArchief en Red Star Line Museum
