Onderzoek & Praktijk
Trefwoorden • Opleiding • Supervisie • stage • Beroepshouding
Supervisie als begeleidingsvorm bij studenten verpleegkunde HBO-studenten verpleegkunde worden in vier jaar opgeleid tot verpleegkundige. Uit gesprekken met hen blijkt dat ze in die periode veel obstakels ervaren die een negatief effect hebben op de ontwikkeling van hun persoonlijke kwaliteiten. Goede begeleiding in de vorm van supervisie kan hierbij helpen. Wat is het effect van supervisie op de persoonlijke ontwikkeling van de student verpleegkunde? Deze vraag wordt in dit artikel behandeld op basis van een kwalitatief onderzoek bij studenten verpleegkunde aan de Christelijke Hogeschool Ede (Bos, 2008) en een literatuuronderzoek.
Enthousiast maar onzeker
deze betrekkelijk onzekere fase volgen
Uit gesprekken van supervisoren met
ze een beroepsopleiding. Ze zijn gauw
studenten komt naar boven dat studen-
geneigd om zich afhankelijk op te stel-
ten zich aanpassen aan mensen van wie
len. Een voorbeeld: studenten willen
ze zich afhankelijk voelen. Studenten
graag een voldoende hebben voor hun
die aan de opleiding beginnen, zijn
stage. Daarom zijn ze geneigd om zich
overwegend enthousiast en gemotiveerd
aan te passen aan wat de werkbegelei-
om verpleegkundige te worden. Zij kie-
der, collega en stagebegeleider wil. Ge-
zen voor dit beroep, omdat ze graag
voelens van onzekerheid worden lei-
Auteur
zorg aan mensen geven. Ze zijn idealis-
dend voor hun gedrag. Dit maakt de
drs. Auke Bos is lid van de
tisch en willen een bijdrage leveren aan
student kwetsbaar, omdat hij zich over-
kenniskring van het lectoraat
het welzijn van patiënten. Velen begin-
levert aan de opvatting van de begelei-
verpleegkundige beroepsethiek
nen aansluitend na de middelbare
der. Vaak vertellen studenten dat ze
aan de Christelijke Hogeschool
school aan de opleiding en zijn 18 of
doen wat de begeleider zegt, ook al is
Ede en heeft als aandachts-
soms 17 jaar. In deze fase komen ze
de handeling niet conform afspraak,
gebied de persoonlijke
meer los van thuis, worden ze zich meer
protocol of richtlijn. Als later een ande-
ontwikkeling van de student
bewust van zichzelf, delen ze opvattin-
re collega met de student samen werkt
verpleegkunde tot professional.
gen met anderen, leren ze zelf een me-
en ziet dat de student anders werkt dan
ning vormen en ontdekken ze dat van-
is afgesproken, is er een probleem.
Correspondentie
zelfsprekendheden van thuis minder
Veel studenten zeggen gevoelig te zijn
Auke Bos
vanzelfsprekend zijn. Kortom: er breekt
voor hoe zij worden ontvangen binnen
[email protected]
een nieuwe periode aan waarin zij zelf
de praktijk. Als een werkbegeleider
een nieuwe positie gaan innemen. In
geen zin heeft om te begeleiden, zich
54 |
TvZ_11_03.indd Sec1:54
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 3
6/7/2011 9:08:06 PM
hierover negatief uitlaat, negatieve kri-
stelde structuur een methodiek aan
effecten, indirecte effecten (gevolgen)
tiek geeft of de student aan zijn lot
die de supervisant stimuleert om te
en voorwaardelijke effecten.
overlaat, kan dit grote gevolgen hebben
leren van zijn werkervaring met als
Directe effecten van supervisie zijn: be-
voor de stage. Studenten zijn tot veel
doel zijn professioneel handelen zelf te
wustwording, verantwoording, integra-
bereid en nemen veel initiatieven, maar
verbeteren’ (Bos, 2008).
tie, aangaan van relatie, helder zelf-
negatieve bejegening of een onveilige
beeld, onderscheid persoon en pro-
sfeer hebben hierop een negatieve in-
Supervisie vereist een directe koppeling
fessional, en leren leren. Gevolgen
vloed. Er ontstaat een negatieve spiraal
aan een werksituatie, omdat de ervaring
zijn: helder beroepsbeeld, helder zelf-
en het is moeilijk om daar uit te
met de uitvoering van het werk het be-
beeld, eigen beroepshouding en des-
komen. Het resultaat is dan een on-
langrijkste materiaal is voor het leren in
kundigheid, blijvende verwondering,
voldoende beoordeling, het tegenover-
supervisie (Praag-van Asperen en Van
zelfsturend vermogen, en zelfstandig
gestelde van wat de student wilde be-
Praag, 2000; Siegers, 2002). Degene die
zijn. Voorwaardelijke effecten zijn re-
reiken.
supervisie krijgt, de supervisant, leert
flectie en helikopterview (Kruijswijk
Uit studentenevaluaties blijkt dat een
het eigen handelen tegen het licht te
Jansen, 2004). Een empirisch onder-
goede begeleiding en training de student
houden. Daardoor verwerft hij inzicht
zoek naar de effecten van groepssuper-
helpt om uit deze positie te komen. Het
in het eigen handelen en kan hij dit
visie in een ziekenhuis waaraan vooral
helpt de student bij de bewustwording
duurzaam verbeteren.
verpleegkundigen deelnamen, toonde
van het eigen gedrag: hoe heeft zich dat
Er is niet zoveel bekend over het effect
aan dat de deelnemers na afloop van
ontwikkeld en hoe kan de student zelf
van supervisie. Supervisie wordt gezien
dit traject de samenwerking met artsen
dit gedrag veranderen. De academie so-
als een krachtige leeromgeving mits de
en de arbeidsorganisatie als minder be-
ciale studies van de Christelijke Hoge-
supervisor de stappen in de leerweg
lastend ervoeren. 40 procent van deze
school Ede geeft al decennia lang in het
volgt, de zes specifieke functies van suc-
groep gaf aan dat de supervisie zeer
laatste studiejaar supervisie. De supervi-
cesvol superviseren uitvoert en de in-
veel had bijgedragen en 40 procent gaf
siegesprekken scoren zeer hoog bij de
houd van de supervisie gerelateerd is
aan dat supervisie enigszins had bijge-
studenten, het is zelfs een van de meest
aan de beroepsdimensie, de leerdimen-
dragen aan het verkrijgen van zelfin-
gewaardeerde onderdelen van het curri-
sie en aan het metaleren. (Bouwman
zicht (Wittich en Dieterle, 2009). In
culum.
Slomp, 2001). De mate waarin supervi-
een vragenlijstonderzoek binnen de
sie een krachtige leeromgeving is voor
ggz geeft een ruime meerderheid aan
Theoretisch kader
de supervisant, hangt in hoge mate af
dat supervisie een goede manier is om
Om te weten wat supervisie is, zijn vier
van de kwaliteit van de supervisiedialo-
te leren. De ervaring is dat de negatie-
bronnen geraadpleegd: Handboek su-
gen tussen supervisor en supervisant
ve spiraal wordt doorbroken, zodat er
pervisiekunde (Siegers, 2002), Supervi-
(Bouman, 2002). De kwaliteit van su-
ruimte ontstaat om positief en functio-
sie, praktisch gezien, kritisch bekeken
pervisie kan gewaarborgd worden door
neel te werken. De integratie van den-
(Jagt e.a., 2000), de website van de
supervisoren feedback te geven op de
ken, voelen en handelen heeft de aan-
LVSC (Landelijke Vereniging voor Su-
wijze waarop ze superviseren. Met an-
dacht voor en het inzicht in het eigen
pervisie & Coaching, 2010) en het pro-
dere woorden: ook supervisoren hebben
functioneren vergroot (Vrieze, 2006).
gramma van de opleiding tot supervisor
een krachtige leeromgeving nodig. Uit
De effecten van supervisie zijn veelal
van de Christelijke Hogeschool Ede,
een responsieve evaluatie van het effect
gedefinieerd op het niveau van reac-
2010 (Bent e.a., 2009). De definities zijn
van supervisie bij De Hogeschool van
ties, ervaringen en inzichten van su-
allemaal verschillend. Op basis van
Utrecht blijkt dat supervisoren en su-
pervisanten. Er is weinig tot geen on-
deze definities is de volgende werkdefi-
pervisanten enthousiast zijn over super-
derzoek bekend over de effecten van
nitie geformuleerd:
visie. Verklaringen, claims en bewerin-
supervisie op het gedrag van de super-
‘Supervisie wordt door een supervisor
gen die gunstig lijken voor effecten van
visanten of de resultaten daarvan voor
gegeven en biedt binnen een vastge-
supervisie zijn onderverdeeld in directe
hun professionele omgeving (cliënten,
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 3
TvZ_11_03.indd Sec1:55
| 55
6/7/2011 9:08:07 PM
Onderzoek & Praktijk
collega’s, organisatie) (Voogd en Kuy-
viewd. De onderzoeksvraag wordt als
het proces van bewust worden van re-
venhoven, 2010).
open vraag geformuleerd. Vervolgens
cente en minder recente ervaringen een
Uit deze literatuurstudie blijkt dat de
wordt alleen ingegaan op wat de res-
basis om te leren.
supervisant veel leert van supervisie en
pondent inbrengt. De onderzoeker sluit
Leren zelf is een label dat verwijst naar
dat supervisie een uitstekende manier is
aan bij de respondent, maakt gebruik
het leren van de eigen ervaring. Wat heb
om zich voor te bereiden op het beroep.
van het LAST (luisteren, aansluiten, sa-
ik meegemaakt, hoe heb ik dat ervaren en
menvatten, teruggeven) principe (Borst,
wat leer ik hiervan. Je leert van binnenuit,
Onderzoek onder studenten
2006). Alle interviews worden opgeno-
het is een intrinsieke vorm van leren.
In de opleiding tot verpleegkundige is
men en door een secretaresse uitge-
Leren anders is een extrinsieke manier
sprake van verschillende begeleidings-
werkt die niet tot de onderzoeksgroep
van leren: ervaringen van anderen en
vormen. Sinds 2007 krijgen studenten
behoort.
het omgaan van anderen met bepaalde
verpleegkunde die gekozen hebben voor
Bij de analyse wordt niet relevante tekst
problemen zijn hier voorbeelden van.
het uitstroomprofiel ggz, supervisie in
geschrapt, zodat de tekst die overblijft
De volgende stap in het leren is het
jaar vier. De eerste zes studenten die su-
overzichtelijk wordt. De tekst wordt op-
operationaliseren, laten zien wat je hebt
pervisie hebben ontvangen, hebben al-
gedeeld in fragmenten en ieder fragment
geleerd. Het gaat hier om de toepassing
lemaal meegedaan aan een diepte-inter-
wordt gelabeld. De fragmenten vormen
van vaardigheden. Alle labels zijn on-
view naar de betekenis van supervisie
de analyse-eenheden en worden weer-
derverdeeld in kernwoorden die ver-
(Bos, 2008). Op basis hiervan is een
gegeven in woorden (Baarda e.a., 2005).
want zijn aan het label.
aanbeveling gedaan over de wenselijk-
De labels zijn tot stand gekomen op
heid van supervisie voor studenten ver-
basis van literatuuronderzoek en brain-
Resultaten
pleegkunde in jaar vier.
storming in de onderzoeksgroep. De
Hieronder worden per label vier kern-
Het doel van dit onderzoek is inzicht te
onderzoeksgroep bestaat uit vijf men-
woorden beschreven die het vaakst
hebben in wat supervisie betekent voor
sen, waarvan vier een wetenschappelij-
door verschillende respondenten zijn
het handelen van de supervisant in de
ke achtergrond hebben.
genoemd. De twee letters zijn codes van
praktijk en hoe supervisie studenten
De betekenis van supervisie wordt aan
respondenten. Het cijfer onder de code
verpleegkunde helpt om met belemme-
de hand van vier labels weergegeven,
geeft aan hoe vaak de respondent het
ringen om te gaan. De onderzoeksvraag
namelijk: bewustwording, leren zelf,
kernwoord heeft gebruikt. Sommige res-
gaat over wat supervisie voor de student
leren anders en vaardigheden (Bos,
pondenten gebruikten bepaalde kern-
verpleegkunde heeft betekend. Wat zeg-
2008). Om te kunnen leren is bewust-
woorden vaker dan andere responden-
gen HBO-studenten verpleegkunde die
wording nodig van wat dingen met je
ten. Vervolgens wordt per label een
stagelopen in de ggz te leren van super-
doen, van wat je ervaart. Dit proces is
drietal citaten weergegeven. In het hele
visie?
niet eenvoudig omdat het soms lastig is
onderzoek staan meer citaten per label.
hier woorden voor te vinden. ‘Wat
Methode
maakt dat ik mij gedraag zoals ik mij
Bewustwording
Er is gekozen voor een open interview.
gedraag’ is voor een belangrijk deel ge-
Van de elf kernwoorden worden bij het
De onderzoeksvraag staat centraal en
baseerd op ervaringen. In supervisie is
label bewustwording het vaakst ge-
de interviewer gaat alleen in op wat de geïnterviewde zegt (Baarda en De
Tabel 1. Bewustwording (4 meest genoemde kernwoorden van de 11)
Goede, 2007). De interviews worden
Label
Kernwoorden
NE
gehouden in de periode na afronding
+
Nadenken / stil staan
9
van de supervisiegesprekken en voor de
+
Vragen stellen
3
zomervakantie. Dit is een periode van
+
Gevormd worden / sterker / zeker worden
1
1
1
+
Ervaring / voelen
2
3
2
ongeveer drie weken. De respondenten worden door één onderzoeker geïnter-
56 |
TvZ_11_03.indd Sec1:56
JT
AS
FH
HE
MB
Cumulatief
2
3
2
16
1
4 3
2
6 9
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 3
6/7/2011 9:08:07 PM
noemd: nadenken/stilstaan en ervaring/
Tabel 2. Leren zelf (4 meest genoemde kernwoorden van de 18)
voelen. Opvallend is dat door één per-
Label
Kernwoorden
soon nadenken/stilstaan veel is ge-
+
Nadenken
4
noemd en dat één persoon geen van
_
Onzekerheid /angst
3
deze vier kernwoorden heeft genoemd.
_
Vermijden / afstand nemen
De volgende fragmenten illustreren een
+
Reflecteren
NE
JT
AS
FH
1
2
1
1
2
5
HE
2
Cumulatief
1
2
11
2
2
10
3
10
4
1
8
2 1
MB
aantal kernwoorden of belangrijke elementen:
het verleden en dat deze ervaringen
de volgende keer als ik een vriendin
grote gevolgen kunnen hebben voor het
krijg, ben ik een beetje bang dat diege-
AS “Wat ik denk ik het belangrijkste
huidige gedrag. Dit inzicht is de sleutel
ne mij laat vallen. Maar je merkt wel
vind, is dat ik mij meer bewust ben
om gedrag te veranderen, maskers weg
als je het daarover hebt gehad, dat je
van wat dingen in het verleden met
te halen, muurtjes af te breken, te kie-
weet dat je daarom onzeker bent. Als
mij doen die mij gevormd hebben tot
zen voor wat past bij de persoon, zich-
je dat weet, word je veel zekerder.”
wie ik nu ben. Want doordat er be-
zelf toestemming te geven om te veran-
HE “Nee, ik heb ook leren voelen. Ge-
paalde dingen gebeurd zijn, heb ik nu
deren en nieuwe uitdagingen aan te
woon leren kennen wat je lijf zegt als
dat masker, dat muurtje. Dat heb ik
gaan. Het bewustwordingsproces helpt
het boos is.”
tijdens deze supervisie echt geleerd,
de supervisant om wezenlijke vragen te
MB “Ik voel mij steviger in het con-
dat dingen uit het verleden grote ge-
stellen, zichzelf te accepteren en zo een
tact. Omdat ik zekerder geworden ben
volgen hebben voor wie ik nu ben. En
evenwichtiger mens te worden.
in het functioneren…”
dat ik nu ook weet waarom ik dat
Uit de teksten blijkt dat bij deze studen-
muurtje heb, daar ben ik me heel erg
Leren zelf
ten verpleegkunde in de ggz angst en
bewust van geworden.”
Van de achttien kernwoorden worden
onzekerheid belemmerend werkt in het
NE “Wat ik zei, je praat over jezelf.
nadenken en reflecteren in positieve
contact, waardoor irrationele gedachten
Hoe je de dingen ervaart. Dan heb je
zin genoemd en onzekerheid/angst
toenemen. Ervaringen uit het verleden
het heel snel over: wie ben ik eigen-
en vermijden/afstand nemen, in
spelen hier soms een grote rol. Door
lijk? Welke eigenschappen horen
negatieve zin. Dat wil zeggen dat deze
zich hiervan bewust te zijn en door het
bij mij en welke dingen vind ik lastig?
kernwoorden in het verleden een be-
gevoel een plaats te geven, kan de super-
Dat is over heel je leven uit te
lemmerende invloed hebben gehad op
visant overgaan tot actie, open zijn, ge-
spreiden.”
het leren zelf. Nadenken wordt door
dachten bespreekbaar maken en gedach-
HE “Het was voor mij een eyeopener
alle respondenten genoemd. De onder-
ten checken aan de realiteit. Het effect is
om te zien dat er een gebied was waar
staande fragmenten illustreren een
meer zeker zijn van zichzelf en uitgaan
ik eigenlijk slecht in was. Om dat te
aantal kernwoorden of belangrijke
van de eigen kracht en dat voelt goed.
gaan beseffen, dat was echt een veran-
elementen:
deringsproces. Toen ik het mocht be-
Leren anders
seffen van mijzelf dacht ik, o dat is
NE “Ik heb vroeger een vriendin
Van de dertien kernwoorden worden
wel leuk, daar ligt een nieuwe uitda-
gehad, die heeft mij laten vallen. Dus
Feedback/confronteren door vijf res-
ging. Dat heeft heel veel deuren geopend.”
Tabel 3. Leren anders (4 meest genoemde woorden van 13 kernwoorden) Label
Kernwoorden
NE
Uit bovenstaande blijkt dat bewustwor-
+
Doorvragen
1
ding een effect van supervisie is. Stu-
+
Feedback / confronteren
4
1
2
+
Reacties van anderen
2
3
1
+
Supervisor als voorbeeld
1
denten verpleegkunde ggz zijn, door te reflecteren, tot het inzicht gekomen wat het effect kan zijn van ervaringen uit
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 3
TvZ_11_03.indd Sec1:57
JT
AS
FH
1
HE
MB
1 2
1
Cumulatief 3
2
11
1
7
1
3
| 57
6/7/2011 9:08:07 PM
Onderzoek & Praktijk
pondenten genoemd en meestal vaker.
Vaardigheden
Tot slot enkele uitspraken van supervi-
Reacties van anderen worden door vier
Het valt op dat van de twaalf kernwoor-
santen over de betekenis van supervisie.
respondenten genoemd. De volgende
den, leren nadenken/stilstaan en com-
fragmenten illustreren een aantal kern-
municeren op betrekkingsniveau/voe-
FH “Ik vind het erg nuttig dat ik su-
woorden of belangrijke elementen:
len, twee vaardigheden zijn die er uit-
pervisie heb gehad, ik denk dat het
springen. De volgende fragmenten illus-
zeker bij zo’n stage die ik gelopen heb,
AS “Het heeft mij meer vertrouwen op-
treren een aantal kernwoorden of be-
dat zoiets als ondersteuning heel erg
geleverd in mijn medemensen om het
langrijke elementen:
nodig is. […] Ik zei al, de manier van
maar heel breed te trekken. Omdat er
terugkijken, daar heb ik in geleerd en
dit keer heel goed mee omgegaan is,
AS “Dat voelt ook wel eng omdat
ook het vragen stellen aan anderen.
met mijn angsten en met de dingen die
mensen mij dan zien, wie ik echt ben.
En ook het komen bij de ervaringen
ik moeilijk vind.”
Met al mijn zwakheden en kwetsbaar-
van anderen. En ook het proces super-
MB “Sommige ervaringen die andere
heden. Het voelt ook weer vrij en het
visie op zichzelf, daar heb ik ook heel
studenten in de groep hadden, kwa-
maakt dat ik minder bang ben en
veel van geleerd.”
men soms dicht bij wat ik zelf ervaren
denk: ik durf en ik kan dit. Ik kan me-
HE “……ik heb het nodig gehad om dit
had. Of ze brachten een situatie in
zelf laten zien.”
te leren en ik ben er blij mee dat het
waar ik zelf niet zoveel moeite mee
FH “En het gaf mij handvaten om in
op deze manier gebeurd is, want ik
had, maar dan ging ik er zelf over na-
een volgende situatie mijzelf beter te
denk niet dat het op een andere ma-
denken waarom ik daar geen moeite
begrijpen en eventueel ook ander ge-
nier wel gebeurd zou zijn. Dus het
mee had en hoe dat bij mij werkte”.
drag te vertonen.”
heeft wel iets toegevoegd aan de oplei-
NE “Je leert binnen supervisie ook met
NE “Belangrijk om de goede vragen
ding.”
elkaar praten. Het zijn ook een hele-
te stellen en goed op iemand te
MB “Een intensief confronterend leer-
boel kleine dingen die je leert.”
reageren”.
proces […] Door geconfronteerd te worden, word je gedwongen om er op
Studenten verpleegkunde in de ggz zeg-
Er is moed voor nodig om te laten zien
een andere manier mee verder te gaan
gen veel van elkaar te leren en dat feed-
wat er vanbinnen gebeurt, angst te over-
[…] Omdat je heel veel over jezelf
back geven en confronteren hiervoor
winnen om het masker te laten zakken
leert, over je functioneren, over je
een goede manier is. Voorbeelden die
en te durven zijn met alle kwetsbaarhe-
eigen gedrag. En over je houding als
worden genoemd, zijn dat een goede
den. Het gaat om eerlijk zijn en reageren
verpleegkundige. Dat is heel nuttig.”
manier van met elkaar omgaan vertrou-
op betrekkingsniveau. Om zover te
wen geeft en dat het delen van ervarin-
komen is het nodig om na te denken
Conclusie
gen het reflectievermogen kan verster-
over het handelen, goede vragen te stel-
Volgens dit onderzoek heeft supervisie
ken. Dit helpt het eigen gedrag te
len en te communiceren. Zodoende
ervoor gezorgd dat studenten verpleeg-
doorgronden. Een andere aanpak om
neemt de onzekerheid af en de zekerheid
kunde in jaar vier die stage liepen in de
problemen op te lossen werkt relative-
toe, komt er daadkracht, nemen vaardig-
ggz, zich bewust zijn geworden van al-
rend ten opzichte van de eigen aanpak.
heden toe en komt ieder in zijn profiel.
lerlei processen (omgaan met onzekerheid, conflicthantering, aangeleerd gedrag) die van invloed zijn op de per-
Tabel 4. Vaardigheden (4 meest genoemde woorden van 13 kernwoorden) Label
Kernwoorden
NE
JT
+
Leren nadenken / stilstaan
2
1
+
Communiceren op betrekkingsniveau / voelen
6
1
+
Communiceren
+
Reflecteren
58 |
TvZ_11_03.indd Sec1:58
AS
2
FH
HE
MB
Cumulatief
soonlijke ontwikkeling. Het nadenken
3
6
3
15
over zichzelf in relatie tot de ander
2
2
13
heeft ertoe geleid dat belemmeringen (angst, conflictvermijding, vast reactie
2
1 3
3 2
1
6
patroon), zichtbaar worden. De belangrijkste ontwikkelde vaardigheden zijn:
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 3
6/7/2011 9:08:07 PM
nadenken/stilstaan; communiceren op
pleegkunde met het uitstroomprofiel ggz
docenten die geen supervisieopleiding
betrekkingsniveau en reflecteren. Alle
zijn over het algemeen goed voorbereid
hebben gevolgd. Het lijkt aannemelijk
supervisanten zijn zich bewust gewor-
als beginnend professional.
dat binnen de academie gezondheids-
den van het eigen gedrag, hebben be-
zorg de kwaliteit van studieloopbaanbe-
lemmerende factoren ontdekt, en heb-
Aanbevelingen
geleiding verbeterd kan worden door
ben een beslissing genomen in welk
Gezien de effecten die naar voren
docenten op te leiden tot supervisor.
gedrag ze wel en niet willen veranderen.
komen uit zowel de literatuur als de in-
Een vervolgonderzoek na enkele jaren
Belangrijke competenties voor een be-
terviews, is het aan te bevelen om door
kan aantonen of het effect van supervi-
ginnend beroepsbeoefenaar.
te gaan met het geven van supervisie
sie van blijvende invloed is. ■
Op basis van de interviews kan de con-
aan studenten verpleegkunde die stage-
clusie worden getrokken dat supervisie
lopen in de ggz. Andere onderzoeken
Referenties
een goede begeleidingsvorm is om stu-
maken geen onderscheid in de sector
Baarda D.B., Goede, de M.P.M., Teunissen J. (2005).
denten verder te helpen bij hun ontwik-
waar studenten verpleegkunde stagelo-
Basisboek kwalitatief onderzoek, Handleiding
keling tot professional. Supervisie
pen, maar zijn wel positief over supervi-
voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief
maakt bewust waarom studenten op een
sie. Een vervolgonderzoek kan aanto-
onderzoek, Tweede,geheel herziene druk, Wol-
bepaalde manier handelen en reageren,
nen of het zinvol is om supervisie te
ters-Noordhoff bv Groningen/Houten.
maakt bespreekbaar wat er in hen om-
geven aan studenten die binnen een an-
gaat, wat hen belemmert en helpt hen
dere zorgsector stage lopen. Om effec-
Middelburg, Basisboek interviewen, Handleiding
bij het aanleren van nieuw gedrag. Dit
ten aan te tonen, lijkt het interessant
voor het voorbereiden en afnemen van inter-
onderzoek onderstreept de uitkomsten
om gebruik te maken van een controle-
van andere onderzoeken: supervisie
groep.
helpt de student in zijn ontwikkeling tot
De opleiding sociale studies heeft bij de
een professional en is dus van grote be-
accreditatie een excellent gekregen voor
tekenis voor de student verpleegkunde.
de studentbegeleiding. Een grote groep
Een voorwaarde voor een goede super-
docenten heeft enkele jaren geleden een
visie is goede kwaliteit van de supervi-
opleiding tot supervisor gevolgd. Na-
noodzaak of trend? Een pilot onderzoek naar het
siedialogen. De supervisor moet zelf
dien is gebleken dat ook de studentbe-
effect van supervisie. Interne uitgave Christelijke
deel uitmaken van een krachtige
geleiding verbeterd is. Supervisoren zijn
Hogeschool Ede.
leeromgeving en open staan voor feed-
ook in andere begeleidingsvormen beter
back.
in staat meer diepgang te creëren dan
Discussie Het betreft hier zes diepte-interviews. De omvang is beperkt, maar literatuuronderzoek bevestigt de gevonden resul-
Baarda D.B., Goede De M.P.M. (2007). Van der Meer-
views, Wolters-Noordhoff bv Groningen/Houten. Bent, Harry; Borst, Hans e.a. (2009). programmaboek, opleiding tot supervisor. Borst, Hans (2006). LAST (Luisteren, Aansluiten, Samenvatten, Teruggeven) college dictaat, CHE. Bos, Auke (2008). Supervisie op de HBO-V, wens,
Bos, Auke (2010). Wat doet de supervisor? In Forum, LVSC 2, 16e jaargang, Uitgave van De
SAMENVATTING • Uit onzekerheid passen studenten verpleegkunde zich tijdens hun stage vaak aan hun werkbegeleider, collega of stagebegeleider aan.
taten. Wat het effect is op langere ter-
• Dit is niet altijd goed voor hun professionele ontwikkeling.
mijn is niet bekend. Om meer inzicht te
• Goede begeleiding in de vorm van supervisie helpt de student bewust te worden van dit
krijgen in welke mate het effect blijvend is, kan een longitudinaal onderzoek
gedrag en het te veranderen. • Uit onderzoek onder vierdejaars studenten verpleegkunde die stage liepen in de ggz
worden gestart waarbij een groep gedu-
blijkt, dat supervisie studenten bewust maakt van hun manier van handelen en reageren,
rende langere tijd wordt gevolgd.
bespreekbaar maakt wat er in hen omgaat en wat hen belemmert, en helpt bij het aanle-
Supervisie is een relatief dure vorm van begeleiden, maar gezien de effecten lijkt
ren van nieuw gedrag. • Supervisie lijkt erg belangrijk om een goede professional te worden.
het dat meer dan waard: studenten ver-
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 3
TvZ_11_03.indd Sec1:59
| 59
6/7/2011 9:08:07 PM
Landelijke Vereniging voor Supervisie & Coaching, Uitgeverij Kerckebosch bv Zeist.
Jaarlijkse evaluatie onderwijscurriculum academie Sociale Studies, Christelijke Hogeschool Ede.
Bouman, Gerda (2004). Hoe krachtig is supervisie
Jagt N., Leufkens N., Rombout T. (2000). Supervi-
als leeromgeving? Resultaten van een analyse
sie, praktisch gezien, kritisch bekeken, Bohn
van acht Supervisiedialogen, Supervisie @ Coa-
Stafleu Van Loghum, Houten.
ching p. 119-134.
Kruijswijk Jansen, J. (2004). Speuren naar effecten
Bouwman Slomp, Gerda (2001). Het leren in super-
van supervisie, De responsieve evaluatie als zoek-
visie: twee case studies geëvalueerd. Een evalua-
methode, Supervisie @ Coaching, 21, p. 134-149.
tieonderzoek naar de effecten van supervisie, doctoraal scriptie onderwijskunde, Katholieke Universiteit Nijmegen. Evaluaties van de supervisiegesprekken bij de academie Sociale Studies. (2000-2010). http://www.lvsb.nl (LVSC), (2010).
Praag-van Asperen H.M. van, Praag Ph.H. van (2000). Handboek supervisie en intervisie, Derde herziene druk, De Tijdstroom, Leusden. Studentenevaluaties, supervisie, SLO, training con-
Siegers, Frans (2002). Handboek supervisiekunde, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/ Mechelen. Voogd, M., Kuyvenhoven, M. (2010). Onderzoek naar de effecten van supervisie, Supervisie en Coaching jaargang 27, nummer 1 p. 3-14. Vrieze, T. (2006). Supervisie in de ggz Groningen. (Werkstuk opleiding supervisiekunde.) Groningen: HanzeConnect. Wittich, A., & Dieterle, W.E. (2009). Empirische Supervisionsforschung. Ein Beitrag aus dem Krankenhaus. In R. Haubl & B. Hausinger (red.),
flicthantering, over de jaren 2007-2010, Academie
Supervisionsforschung: Einblicke und Ausblicke
Gezondheidszorg Christelijke Hogeschool Ede.
(pp. 12-28). Göttingen: Vandenhoeck & Rupecht.
BIJDRAGEN AAN TVZ De redactie van TvZ nodigt haar lezers - ook de studenten onder hen - uit om te schrijven over hun verpleegkundige beroepspraktijk, onderzoek waar zij aan werken, of over onderwijs- of managementonderwerpen die de verpleegkunde aangaan.
Voor auteursrichtlijnen zie: www.tvzdirect.nl/tvz/
60 |
TvZ_11_03.indd Sec1:60
tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2011 nr. 3
6/7/2011 9:08:07 PM