enkele vragen aan alison pick
De gebeurtenissen in Donderdagskind worden verteld vanuit het perspectief van Marta, de gouvernante. Waarom heb je daarvoor juist haar gekozen? Eerlijk gezegd weet ik achteraf nooit meer waarom ik iets op een bepaalde manier heb gedaan, alleen dat het intuïtief goed aanvoelde. Maar het idee van een onbetrouwbare verteller trok me aan. Ik vertrouw erg op A Passion for Narrative van Jack Hodgkins – mijn schrijfbijbel – en ik geloof dat Hodgkins degene was die voorstelde de hoofdpersonen in een roman, in mijn geval Pavel en Anneliese, door de ogen van een buitenstaander te laten zien. Hoewel, tijdens het schrijven is Marta zelf ook hoofdpersoon geworden. Ze is een grensfiguur, niet Joods maar wel nauw met Joden verbonden (ze weet weinig over haar eigen afkomst, dus ze zou misschien wel Joods kúnnen zijn); niet zelf de moeder van een kind dat is weggestuurd, maar wel nauw genoeg met zo’n kind verbonden om zich in de gevoelens van de moeder te kunnen verplaatsen. Ze staat zowel aan de kant van de Bauers als – al is dat maar een enkele keer – lijnrecht tegenover hen. Ik wilde dat die spanning samenwerkte met de plot, zodat de lezer nooit helemaal zeker weet welke lezing van de feiten hij kan vertrouwen. Hij moet verder willen lezen omdat hij nieuwsgierig is naar het verhaal, maar ook omdat hij wil weten hoe Marta – die nog jong en naïef is – zich uiteindelijk ontwikkelt.
3
Awb_Orlando_Donderdagskind_140x215_O+katern_aangepast.indd
3
03-02-11
11:18
Als Joods zijn in Tsjechoslowakije een probleem wordt, begint Marta zich af te vragen wat het Jodendom precies inhoudt, wat een Jood tot een Jood maakt. Pavel en Anneliese doen dat ook. Je hebt jezelf tot het Joodse geloof bekeerd. Ben je er zelf al uit? Het korte antwoord is: nee. Iedere poging die vraag te beantwoorden – het is een godsdienst, een volk, een geloof, een wereldbeschouwing, iets etnisch – schiet tekort. Het andere voor de hand liggende antwoord – dat het een combinatie van al het bovenstaande is – lijkt me op de een of andere manier te makkelijk. Om het nog ingewikkelder te maken: ik weet uit eigen ervaring dat je je wel Joods kunt voelen, maar dat dat niet wil zeggen dat andere Joden je ook als zodanig accepteren. Nadat ik me mijn positie als ‘vader-Jood’ had gerealiseerd (kind van een Joodse vader en niet-Joodse moeder, red.) en contact had gezocht met een Joodse gemeenschap in Toronto, werd me zowel subtiel als openlijk duidelijk gemaakt dat ik niet echt Joods was en dat pas door middel van een officiële rite kon worden (en dat er zelfs dan natuurlijk nog altijd mensen zouden zijn die me niet accepteerden). Kortom, het feit dat ik mezelf als zodanig beschouwde was niet genoeg. Daar moet ik wel aan toevoegen dat dit per land en zelfs per stad verschilt. In New York zou het me als vader-Jood heel anders zijn vergaan. Daar zouden veel meer mogelijkheden voor me hebben opengestaan. Lang voordat ik iets over de sjabbat wist, hadden Degan, mijn man, en ik al iets ingesteld wat we ‘het unplugged etmaal’ noemden – we kozen een dag in het weekend uit waarop we de computers en de telefoon uitzetten, extra lekker kookten, een lange wandeling maakten en qualitytime voor elkaar vrijmaakten. Wat is dat dan? Iets in mijn genen, een onbewuste herinnering aan een ritueel dat in onze familie al generaties lang in onbruik was geraakt? Een gelukkig toeval? Hoe dan ook, het komt goed uit dat het stellen van vragen in het Joden-
4
Awb_Orlando_Donderdagskind_140x215_O+katern_aangepast.indd
4
03-02-11
11:18
dom centraal staat, dus deze vraag zal ik blijven stellen, ik zal ermee blijven worstelen terwijl ik geleidelijk in het Jodendom groei en leer hoe ik mijn dochter in die traditie kan opvoeden. Het verhaal is gebaseerd op de geschiedenis van je grootouders. Kun je daar iets meer over vertellen? Mijn grootvader zat voor zaken in het buitenland toen de nazi’s het land binnenvielen. Hij was een vurig Tsjechisch nationalist, maar hij heeft zijn vaderland nooit meer teruggezien. Met smeergeld heeft hij de nodige papieren kunnen lospeuteren om mijn grootmoeder het land uit te krijgen: net als Anneliese Bauer in Donderdagskind zat oma in de laatste trein die uit Praag vertrok, en net als Anneliese werd ze bij de grens teruggestuurd. In tegenstelling tot de Bauers hebben mijn grootouders zich uiteindelijk wél in veiligheid kunnen brengen. Aan hun gemeenschappelijke paspoort is te zien welke halsbrekende toeren ze daarvoor hebben moeten uithalen – ze zijn via Italië, Griekenland, Palestina, Londen en Trinidad ten slotte in Canada terechtgekomen. Toen ze daar eenmaal waren, bevonden ze zich in een situatie waarvan ik alleen maar kan aannemen dat die net zo hachelijk en pijnlijk moet zijn geweest als hun reis: toen ze erachter kwamen wat er met hun familie was gebeurd, werden ze bang voor het lot dat hun kinderen als Joden in Canada misschien te wachten stond en besloten ze het geloof af te zweren. Als kind wist ik niet dat mijn vader Joods was. Zijn hele familie was in de kampen omgekomen; alleen zijn ouders waren erin geslaagd uit Tsjechoslowakije naar Canada te vluchten, en zij hadden hun kinderen een seculier-christelijke opvoeding gegeven. Een groot deel van mijn adolescentie en vroege volwassenheid heb ik proberen te begrijpen waarom ze daartoe hadden besloten. Door het schrijven van Donderdagskind kon ik in de wereld van mijn grootouders kijken en me voorstellen dat er
5
Awb_Orlando_Donderdagskind_140x215_O+katern_aangepast.indd
5
03-02-11
11:18
een tijd was dat ze écht Joods waren en iedereen in hun omgeving dat wist. Zo kon ik de situatie verkennen die in ons gezin had kunnen bestaan als alles anders was gelopen. Toch moet ik er ook bij zeggen dat de plot van Donderdagskind niet autobiografisch is. De geschiedenis van mijn grootouders is totaal anders (om te beginnen hebben zij het land uit kunnen komen en mijn personages niet). Dit is een roman, geen non-fictie. Meer dan aan de historische werkelijkheid moest ik trouw blijven aan de spanningsboog van het verhaal, aan de wetten van de literatuur. In Donderdagskind vermeng je feiten met fictie. Heb je veel research gedaan? En hoe? Mijn grootouders waren Tsjechisch, dus ik kon putten uit bepaalde details die ik me herinner – wat ze aten, wat voor kleren ze droegen enzovoorts. Verder heb ik alles gelezen wat ik maar te pakken kon krijgen over Tsjechoslowakije voor de oorlog. Mijn vader heeft nog een paar Tsjechische contacten; dankzij hem heb ik inzage gekregen in een aantal ongepubliceerde herinneringen aan het vooroorlogse Tsjechoslowakije, en daaruit heb ik schaamteloos van alles overgenomen. Ik heb ook een van de kinderen van de echte Kindertransporten gesproken; een oudere man die tegenwoordig in Israël woont. Als kind was hij naar Schotland gestuurd en zijn ouders zijn in Auschwitz omgekomen. De historische gedeelten zijn heel gedetailleerd, maar de vertelstem in het heden is juist erg vaag. Was dat je bedoeling, en waarom heb je daartoe besloten? De vertelstem in het heden houdt aan het begin vage contouren aan en geeft in de loop van het verhaal maar weinig infor-
6
Awb_Orlando_Donderdagskind_140x215_O+katern_aangepast.indd
6
03-02-11
11:18
matie. Natuurlijk moet haar identiteit met het oog op de spanning verhuld blijven, en ik hoop dat de lezer aanvankelijk denkt dat zij de inmiddels volwassen Pepik is, om dan te ontdekken dat er een vrouw aan het woord is. Haar theorieën liggen ook in de lijn van haar beroep – als hoogleraar Holocauststudies, met de Kindertransporten als specialisme, verkeert zij in de ideale positie om thema’s als geschiedenis, geheugen, ontheemding en verwarring te becommentariëren. Toch ben ik wel bang geweest dat haar vaagheid uiteindelijk een zwakke plek in het verhaal zou opleveren, dus ik heb een paar keer geprobeerd haar met wat realistische details meer tot leven te wekken, maar dat werkte niet. Ik was er zelf althans niet tevreden over, en ten slotte heb ik maar op mijn oorspronkelijke intuïtie vertrouwd en besloten dat zij een ander soort personage moest worden dan Pavel, Anneliese of Marta. In het allerlaatste stuk geeft Lisa toe dat ze haar eigen voorgeschiedenis grotendeels verzwijgt omdat ze vreesde dat de grote lijn verloren zou gaan als ze te veel details vertelde. Dus, ik weet niet hoe je dat in termen van weefsel en borduren zou moeten uitdrukken, maar als ik even mag overstappen op de metafoor van het schilderij: haar verhaal is met brede streken geschilderd, dat van de anderen met een veel fijner penseel. De opmerkelijke conclusie van Donderdagskind lijkt te zijn dat sommige verhalen zich niet lenen voor een louter historische benadering, dat de kunst eraan te pas moet komen, willen we ons verleden werkelijk begrijpen. Is dat wat je met dit verhaal wilde aantonen? Dat heb ik altijd geloofd, denk ik, al werd ik het me tijdens het schrijven van dit boek duidelijker bewust. Naarmate ik me meer verdiepte in Lisa’s aandeel in het verhaal raakte ik er sterker van overtuigd dat die conclusie ook in de lijn van haar
7
Awb_Orlando_Donderdagskind_140x215_O+katern_aangepast.indd
7
03-02-11
11:18
karakter lag. Tegen het slot zegt ze dat ze haar leven lang verhalen van andere mensen heeft vastgelegd, maar haar eigen verhaal grotendeels verzwijgt omdat er tijdens het vertellen altijd iets verloren gaat. De geschiedenis, de historische methodiek, schiet altijd ergens tekort als het erom gaat de ervaring weer te geven – ik heb me afgevraagd of een echte historicus ook tot zo’n conclusie zou kunnen komen. Hoe dan ook, als schrijver beschouw ik de kunst als een oneindig veel verfijnder instrument dan de historische discipline, aanlokkelijker, mysterieuzer, en het leek me veilig te veronderstellen dat de lezer dat ook zo ervaart. En wat nog belangrijker is: alles wat ik had geschreven leek ook in die richting te wijzen, ook al was ik dat in eerste instantie niet bewust van plan.
8
Awb_Orlando_Donderdagskind_140x215_O+katern_aangepast.indd
8
03-02-11
11:18
