Een rechtgeaarde Vlaming wordt geboren met een baksteen in de maagstreek. Heeft iemand zich ooit de vraag gesteld of dat wel gezond is, zo’n permanente bezetting van het verteringsstelsel? Het bouwproces vereist in ieder geval stalen zenuwen en voldoende centen in de portefeuille. Je kiest maar beter meteen voor een energiezuinige aanpak. Een betere investering kan je amper doen. Maar wel uitkijken dat je de bomen door het bos blijft zien. De wetgeving, de materialen, de spelers op de markt: alles beweegt en is voor buitenstaanders steeds moeilijker in te schatten. Vandaar dat we de vraag stelden aan enkele energiebewuste architecten en bouwheren uit de regio Vlaams-Brabant of ze een recent project wilden toelichten. Architect Niko Wauters was er als eerste bij om zijn eigen nieuwbouwwoning in Keerbergen voor te stellen.
Energiezuinig bouwen in
Iedereen weet ondertussen wel dat we de energie beter niet met bakken tegelijk uit ramen en deuren kieperen. Vanwaar uw persoonlijke keuze voor een woning met een laag energieverbruik? 10 de koevoet 156 herfst 2011
Niko Wauters: Dat fossiele brandstoffen niet oneindig voorradig zijn, hadden we al lang begrepen. Er heerst bij velen nog het denkbeeld dat dat een probleem voor later is. Of dat je er zelf geen impact kan
op uitoefenen. Daarom wilden we een voorbeeld stellen en een energiezuinige woning bouwen. Dat investeren in het milieu ook letterlijk investeren betekent, nemen we erbij. Alleen op die manier, wanneer
we allemaal een steentje bijdragen, komen we tot een resultaat. Onze dakconstructie is er bijvoorbeeld op voorzien dat we op (korte) termijn ook zonnepanelen kunnen installeren, zodat onze warmtepomp door eigen opgewekte stroom kan aangestuurd worden.
n praktijk Waarom koos u voor een massiefbouw en geen houtskelet of andere? Hoofdzakelijk omwille van de thermische buffer. Massiefbouw houdt de binnentemperatuur veel langer stabiel door zijn buffercapaciteit. Alle vloeren en verschillende wanden werken als buffer waar energie in wordt opgeslagen: warmte in de winter, koelte in de zomer. Bovendien heb ik als architect veel meer ervaring in het bouwen van massiefbouw dan in houtskeletbouw. Daarbij zijn een continue isolatieschil, isolatiediktes, compactheid en luchtdichtheid van groot belang. Als dit op een consequente manier gedaan wordt, en mits de juiste detailleringen, kan ook zo een lage-energie- of passiefwoning gebouwd worden. Er worden ook steeds vaker cursussen gegeven door beroepsverenigingen omtrent massief passief bouwen, die ik dan ook consequent volg. Op dit ogenblik heb ik geen concrete ervaring met nieuwbouw houtskeletbouw. Ik volgde er al verschillende opleidingen over, maar kwam tot het besef dat het een hele andere werkwijze is dan massiefbouw: andere materialen, andere detailleringen, andere technieken. Maar vooral: andere, voor mij onbekende, aannemers. Voor onze woning lag de keuze dus voor de hand: ik beschik over de
massiefbouw kennis, dus waarom daar van afwijken als het resultaat quasi hetzelfde is? Het E-peil van de woning bedraagt 33. Had u nog lager kunnen gaan en bijvoorbeeld tot passiefniveau kunnen zakken? Bij het ontwerp heb ik rekening gehouden met de combinatie: laag E-peil / functionaliteit / afwerking. Had ik gesnoeid in de afwerking, of de kelder weggelaten, dan had ik extra middelen om het E-peil nog met een paar punten te laten zakken. Omwille van budgettaire redenen plaatsten we nog geen zonnepanelen, anders was het E-peil nog veel lager geweest. In de huidige software die het E-peil berekent kunnen geen warmtewisselaars (zoals dampkap, douche, …) ingegeven worden. Die recupereren energie, en zouden dus het E-peil moeten verlagen. Het vele glas op het zuidoosten was een bewuste ontwerpkeuze, hoewel het K- en E-peil hierdoor stegen. Een automatische zonwering op deze gevel was zeer duur en zal in de nabije toekomst door bomen (als natuurlijke zonwering) gerealiseerd worden. Als we het glas op de achtergevel zouden beperken en vervangen door glas met een U-waarde van 0,6, zouden we de passiefnorm misschien wel halen. Het vele glas op het zuidoosten was een bewuste keuze, zegt u. Kan u dat toelichten? Dat was een architecturale keuze. De achtergevel toont zich als een zwevend wit volume. We hebben gekozen voor een maximale transparantie van de leefruimten naar de tuin, waardoor we tot ‘s avonds laat van natuurlijk licht kunnen genieten. We leven als het ware in de
tuin. Ik ben er mij van bewust dat hierdoor het risico op oververhitting stijgt. Daarom plaatsten we een verbeterde zonwerende en thermisch isolerende beglazing. Als we kleinere ramen hadden voorzien of 0,6-glas, dan daalde het E-peil zeker. Maar kleine ramen pasten niet in deze architectuur, en de kostprijs voor het 0,6-glas (en bijkomend verzwaarde raamprofielen) was te hoog. Wat waren de belangrijkste maatregelen om zo’n laag energiepeil te bereiken? De eerste stap was het beperken van de verliezen door het optimaliseren van de isolatieschil en de luchtdichtheid. Met andere woorden: het beperken van de energieverliezen.
De driestappenstrategie of trias ecologica in: 1. Beperk de vraag: voorkom onnodig verbruik 2. Gebruik duurzame, eindeloze bronnen 3. Gebruik eindige bronnen verstandig uit: 1. Voorkom afval 2. Hergebruik afval 3. Verwerk (overig) afval verstandig
herfst 2011 de koevoet 156 11
Op het dak werd bijvoorbeeld 20 cm pir isolatie geplaatst, wat overeenkomt met 30 cm rotswol. Extra aandacht ging naar het ‘niet maken van openingen’, de geproduceerde warmte bijhouden dus: een regeneratieve dampkap zonder dakdoorvoer recupereert kookwarmte, de droogkast heeft geen afvoer naar buiten, we hebben geen haard met schoorsteen. Als surplus installeerden we een warmtewisselaar achter de douche die de warmte van het gebruikte douchewater recupereert. Hierdoor kan de warmwaterbereiding op het laagste niveau gezet worden. Een tweede grote ontwerpstap is het gebruik van hernieuwbare energie: een warmtepomp met hoog rendement of hoge cop (Coefficient Of Performance) en een verticale captatie (verticale boringen tot 60 meter diep in de bodem) zorgen voor de verwarming, de bereiding van het warm water en de passieve koeling indien nodig. Binnen enkele jaren plaatsen we ook nog fotovoltaïsche zonnepanelen. De woning is bijgevolg ontworpen volgens de principes van de Trias Ecologica. Wat zijn de U-waarden van de verschillende constructies en van de beglazing en de profielen? 12 de koevoet 156 herfst 2011
Voor de beglazing: 1,0 W/ lenbeton opgelost. Hierbij werd m2K en g = 0,46 (g = zonde waterdichting goed in de gaten toetredingsfactor of ener- gehouden. Achter de natuurstenen plinten zit een isolatieplaat van 10 getische transmissie van zonnestraling. In passieve cm xps, alleen de metalen ankers zijn punt-koudebruggen. Deze zijn of lage-energiewoningen probeert men de g-waarde verwaarloosbaar. Ook de gordijnnis boven 0,5 te houden zodat aan de hoge ramen werd met 10 cm pur bijkomend geïsoleerd. Hierdoor de warmtewinsten door loopt in alle snedes de isolatieschil het glas in de winterpemooi door. riode hoger zijn). Omdat 0,6-glas ook veel zwaardeHebt u naast een laag energiepeil re raamprofielen vereiste nog andere duurzame maatregelen en daardoor het budget toegepast? fel verhoogde, hebben Duurzaam is tegenwoordig een we voor de 1,0-beglazing trendy woord geworden, waarvan gekozen. Voor de aluminium raam- nog weinigen de betekenis kennen. In het Zuid-Afrikaans wordt duurprofielen: vaste en kipramen: 2,03 W/m2K, schuiframen: 2,78 W/m2K. zaamheid vertaald als ‘volhoubaarVoor de buitenmuren: 0,21 W/m2K heid’. Volhoudbaarheid op lange ter(vanwege de 16 cm eps isolatie). mijn dus. We hebben dit toegepast Voor het plat dak: 0,11 W/m2K (van- op vlak van energierecuperatie en -verbruik, grondplan en materialen. wege de 20 cm pir isolatie). Hiermee gaan we in de richting van We zijn ons ervan bewust dat het het cradle-to-cradle principe (‘van op verschillende vlakken beter wieg tot wieg’, in tegenstelling tot ‘van kan, maar vanaf een bepaalde dikte wieg tot graf’ waarbij afval waardeloos moet je overstappen naar andere is. In deze benadering wordt afval constructiemethodes, die een zeer opnieuw een grondstof. Kies daarom grote impact hebben op de bouwkost. Vanaf dan worden de E-punten producten die ofwel composteerbaar zijn ofwel eindeloos recycleerbaar zonder zéér duur. kwaliteitsverlies, red.). Hebt u ook aandacht besteed aan Op het vlak van energie: een regenehet koudebrugvrij maken van de ver- ratieve dampkap, een douchewarmschillende bouwknopen? Kan u een tewisselaar, een balansventilatie paar details toelichten? met bypass, enzovoort. Regenwater Uiteraard. De plannen werden nog wordt maximaal gerecupereerd voor voor de uitvoering op grote schaal de toiletten, wasmachine, enkele uitgewerkt met snedes in alle richuitgietbakken en in de tuin. Op het vlak van het grondplan: de tingen en detailtekeningen op de woning is een massiefbouw met bouwknopen. Het basisontwerp een zeer logische draagconstructie voorzag een zo beperkt mogelijk en indeling. Hierdoor kunnen de aantal koudebruggen. Het grote functies van de ruimten eenvoudig voordeel van werken met gevelgewijzigd en aangepast worden aan pleister is dat je eerst een massieve de noden van de bewoners in de constructie maakt, en die vervoltoekomst. De kelderruimten werden gens met een dikke jas van isolatie ingepakt met een 10 cm dikke laag helemaal inpakt. xps isolatie zodat ze op termijn alle De eenvoudigste knopen (dakfuncties kunnen krijgen. randen, aanzet natuurstenen Op het vlak van materialen: de plint onderaan) werden met cel-
gevelbekledingen bestaan hoofdzakelijk uit een 16 cm dikke isolatie en een dunne afwerking op basis van siliconenpleister. Een deel van de muren is afgewerkt met gelakte aluminiumplaten. Op termijn is het eenvoudig deze isolatielaag te vervangen mochten de materialen en technieken zich verder ontwikkelen. Dankzij de logische basisconstructie kan het gebouw met andere woorden 100 jaar of langer gebruikt worden. Alle materialen (beton, baksteen, aluminium, isolatiematerialen, ...) kunnen eenvoudig gescheiden en gerecycleerd worden na afbraak. Had u op voorhand een goed zicht op het budget van de woning? En wat vindt u een goede prijs per vierkante meter voor een lage-energiewoning? Het budget is van in het begin in detail opgemaakt en werd consequent opgevolgd tijdens de aanbestedingsfase. Er werd voldoende budget voorzien voor dikkere isolatie en speciale technieken. Omwille van de iets hogere afwerkingsgraad ligt het budget wat hoger dan de gemiddelde woning. Een richtprijs van 1 600 euro/m 2 lijkt me zeer realistisch (inclusief btw, erelonen, architect, keuken, badkamer, kortom: een sleutelklare woning). Tijdens de ontwerpfase hebben we ook gekeken naar terugverdientijd en energiebesparing. Na 18 jaar is de meerkost ten opzichte van een ‘klassieke woning’ terugverdiend. Een realistische termijn. Waar hebt u bij het ontwerp speciaal op gelet? Enkele basisprincipes hebben het ontwerp bepaald. Open naar het zonlicht, gesloten naar het noorden. Een zeer open grondplan. Maximale flexibiliteit van ruimten en een eenvoudige draagconstructie. Besprekingen met interieurarchitecte en technici (warmtepomp, herfst 2011 de koevoet 156 13
ventilatie en elektriciteit) hielden we nog voor de start van de werken zodat het plan nog bijgestuurd kon worden waar nodig. De woning presenteert zich breed naar de straat (en tuin), maar is niet zo heel groot in oppervlakte. Wat hebt u bij de uitvoering van de werken vooral in het oog gehouden? De luchtdichtheid en het consequent door laten lopen van de isolatieschil werden goed gecontroleerd. Bijna dagelijks voerde ik controle uit. De kelder hebben we zelf ingepakt, omdat we hiervoor meer tijd kunnen nemen dan aannemers. Tijdens de afwerkingsfase zijn de resterende luchtlekken bijkomend opgekit. Een luchtdichtheidstest wees uit dat we met 0,54 luchtwisselingen toch in de buurt van een passiefwoning komen (in een passiefwoning moeten de luchtwisselingen maximaal 0,6 bedragen). Op architecturaal vlak ging extra aandacht naar detaillering, materialen en afwerking. Veel bouwers zouden dingen anders aanpakken mochten ze opnieuw kunnen beginnen. Bent u tevreden over uw project? Ik ben zeer tevreden over het project. Mochten we over meer budget beschikken, dan zouden de begla-
14 de koevoet 156 herfst 2011
zing en het buitenschrijnwerk nog beter geïsoleerd zijn en zouden ook de pv-cellen al geplaatst zijn. Wat vindt u zelf het sterkste en het zwakste punt van uw woning? Over de hele lijn ben ik zeer tevreden met het resultaat. Het zeer open grondplan met veel natuurlijk daglicht is het sterkste punt. In de kelderruimten had ik graag meer natuurlijk daglicht gehad, omdat ze toch vaak gebruikt worden. Dat kon met een ondergrondse uitbouw en ramen. Bent u nu één van de weinige architecten die gelooft in energiezuinig bouwen of merkt u hierin een evolutie bij de collega’s? Er komen stilaan meer architecten die zich specialiseren in lage-energiewoningen of passiefwoningen, en daarbij zelfs nog mooie architectuur maken! Ik ben dus zeker niet één van de weinige. Het valt me wel op dat vooral jongere architecten en grotere architectenkantoren met energiezuinige projecten bezig zijn. Volgens mij houdt de kostprijs nog veel bouwheren tegen. Doet u enkel energiezuinige projecten? Met andere woorden, hebt u voldoende gemotiveerde klanten die energiezuinig willen bouwen of
vragen de meeste klanten toch nog een standaardwoning? Ik maak mijn ontwerpen zo energiezuinig mogelijk, binnen de wensen en mogelijkheden van de bouwheer. Tijdens de eerste gesprekken bespreek ik reeds de ontwerpprincipes (eerst de verliezen beperken, dan pas aan warmtepomp of pv-cellen denken). De meeste bouwheren zijn geïnteresseerd in energiezuinig bouwen, maar zijn zich ook bewust van het kostenplaatje. Een ‘standaard’woning wordt niet meer gevraagd. Als energiezuinig bouwen niet de prioriteit van de bouwheer is, dan doe ik mijn best om met een verbeterde isolatieschil en luchtdichtheid toch nog een prima resultaat te bekomen. Ik hoor u eigenlijk zeggen dat energiezuinig bouwen nog te duur is. Weegt de besparing op energieverbruik dan niet op tegen de investeringskost? Isolatie maakt toch amper 5 % uit van de totale kostprijs van een woning. Als we stellen dat ‘normaal’ bouwen conform de huidige regelgeving (K 45 en E80) is, dan is energiezuinig bouwen toch minstens een pak lager dan deze twee waarden? Een E80 woning is volgens mij niet energiezuinig meer, maar standaard. Een E80 woning is best betaalbaar. Maar om energiezuinig te zijn, zou men toch best zo laag mogelijk gaan met dat K- en E-peil. Vandaar ook de nieuwe regelgeving vanaf 2014: E60 als maximum. Je bent pas zuinig als je er bovenuit steekt ten opzichte van het gemiddelde. Nu een woning bouwen die beter scoort dan de wetgeving binnen 3 jaar, dat is energiezuinig! Maar om van een E80 naar een E60 woning te geraken, moet je toch al bijna 10 000 euro meer investeren. Een woning die zuinig met energie is, is inderdaad compact en verliest een minimum aan energie. Dikkere
isolatie kost niet zo veel meer dan dunne. Luchtdichtheidsfolies zijn al wat duurder. Maar vanaf een bepaalde isolatiedikte kantelt dat, en moet de constructie aangepast worden. Schrijnwerk is daarvan een goed voorbeeld: zodra je 0,6 beglazing wil, moeten de profielen veel zwaarder gedimensioneerd worden. Dit vergt toch wel enkele duizenden euro’s. Een klassieke spouwmuur met gevelsteen kan ook maar tot een bepaalde spouwdikte met klassieke spouwankers gerealiseerd worden. In houtskeletwoningen kan een dik pak isolatie gestoken worden, maar zulke woningen zijn duurder dan massiefbouw woningen. Bij het woord energiezuinig dacht ik dus een grote stap verder dan alleen maar dikker isoleren: energie recupereren, energie uit hernieuwbare bronnen halen, warmte zo rendabel mogelijk opwekken, … Er zijn ondertussen warmtepompen op de markt met een cop van 7 en meer. Maar die kosten 20 % meer dan de warmtepompen met een cop van 4 à 5. De besparing weegt zeker zwaarder door dan de investeringskost. Maar
je hebt in het begin voldoende budget nodig om te kunnen investeren. pv-cellen brengen op termijn geld op, maar je moet eerst de centen hebben om ze te kunnen plaatsen. Dat geldt ook voor warmtepompen en warmtewisselaars en 0,6 beglazing. Bouwen is duur, lenen is duur, maar huren is ook duur. Als je bouwt, doe het dan goed. Kies eerst voor haalbare energiezuinige investeringen,
daarna voor dure meubels. Stel je budget op en stem je wensen af op je budget. De isolatie er maar in gooien om kosten te besparen, is zeker niet de goede methode. Wat je ook doet, doe het zo goed mogelijk. Dominic Van Clé Foto’s © Niko Wauters www.nikowauters.be
Luchtdichtheid na renovatie: vrijwilligers gezocht De afdeling Bouwfysica van de K.U.Leuven onderzoekt in
gemeten met een blowerdoortest die telkens een halve dag
samenwerking met Dialoog de impact van energiebespa-
in beslag neemt. Op basis van de twee blowerdoortesten
rende maatregelen op de luchtdichtheid van woningen.
kunnen de onderzoekers nagaan in hoeverre de lucht-
Zo zorgt nieuw schrijnwerk bijvoorbeeld niet enkel voor
dichtheid verbetert en welke factoren daarin meespelen.
minder warmteverlies door betere isolatie, maar zorgen
Uiteraard ontvangen de deelnemers de resultaten van deze
de nieuwe, meer luchtdichte raamprofielen er tegelijk voor
testen in een schriftelijk rapport zodat ze zicht krijgen op
dat de woning minder warmte verliest via luchtlekken. Ook
de prestaties van de woning en eventuele kritieke punten.
dakisolatie met een lucht- en dampscherm kan de woning luchtdichter maken. Dat betekent bijkomende energiewinst,
Geïnteresseerden nemen contact op met de K.U.Leuven
bovenop het effect van de isolerende beglazing of het iso-
via
[email protected], telefonisch op
latiepakket. Om de impact hiervan te begroten, zoekt men
016 32 13 46 of op het postadres Kasteelpark Arenberg 40
gezinnen die in de nabije toekomst (vóór maart 2012) ener-
bus 2447, 3001 Heverlee. Om te kunnen inschatten of uw
giebesparende maatregelen plannen (bv. hellend dak iso-
woning in aanmerking komt voor het onderzoek, vult u de
leren of nieuwe raamprofielen plaatsen). De luchtdichtheid
vragenlijst in op www.dialoog.be/docs/vragenlijst-onder-
van de woning wordt zowel voor als na de ingreep
zoek-luchtdichtheid.doc en stuurt u die mee op. herfst 2011 de koevoet 156 15
