energiegids.nl
Energiebesparing Bouw
Energiesprong Montferland
9
Woningstichting Bergh realiseert energieneutrale woningen
Tender- en projectmanager Michiel Brouwer (links) van Goldewijk en ing. Marcel van Bodegraven (rechts), adviseur en partner van Aardvast: ‘Woningcorporaties hoeven in de toekomst niet zelf een uitgebreide vraagspecificatie of bestek op te stellen, maar kunnen inkopen wat de markt te bieden heeft. De corporatie kan een keuze maken bij verschillende aanbieders uit producten met een betere prijs-kwaliteit.’
In Montferland zijn medio en eind 2013 ruim zestig zeer energiezuinige en energieneutrale woningen opgeleverd in het project ‘Energiesprong Montferland’. Hierin zijn duurzame materialen en de nieuwste technieken op het gebied van energie toegepast. Opdrachtgever Woningstichting Bergh is mede hierdoor op 21 november 2013 uitgeroepen tot ‘meest vernieuwende opdrachtgever van 2013’. De woningstichting hanteert bij de vraag aan marktpartijen prestatie-eisen in plaats van een bestek. De marktpartijen kunnen vervolgens hun concepten in een plan aanbieden en zo ontstaat er ruimte voor vernieuwende producten en samenwerking. Door frank de groot
Woningstichting Bergh is een ambitieuze corporatie met circa 1.500 woningen in de gemeente Montferland. De corporatie heeft lange tijd op klassieke wijze woningen ontwikkeld op basis van bestekken. Daarbij ontstond gaandeweg de ambitie
om duurzamer en slimmer te gaan werken. Op basis van het traditionele bestek werd bij (vervangende) nieuwbouw en renovatie weliswaar voor de goedkoopste aanbieder gekozen, maar de onderhoudskosten in de gebruiksfase bleven hoog. Ook nam de maatschappelijke druk toe om duurzame, comfortabele en betaalbare woningen te realiseren.
10
Energiebesparing Bouw
energiegids.nl
Prestatie-eisen
’s-Heerenberg, Plantsoensingel Midden-Zuid. Koopwoningen, epc=0,24.
’s-Heerenberg, Plantsoensingel Midden-Zuid. Huurwoningen, epc=0,24.
Tijd dus voor een vernieuwende aanpak: ‘Bij duurzame bouwprojecten is ‘goed inkopen in plaats van kapot-rekenen’ van belang om kwalitatief betere woningen voor minder geld te realiseren. We moeten leren om samen met de aanbieders te kijken naar de Total Cost of Ownership’, zegt ing. Marcel van Bodegraven, adviseur en partner van Aardvast, dat ook Woningstichting Bergh adviseert. Zijn adviesbureau levert advies- en managementdiensten voor duurzame woningverbeteringen en energieneutrale nieuwbouwwoningen. In 2010 heeft de corporatie zich als doel gesteld om in 2014 alleen nog maar woningen met een energiezuinig label A, B, C of D, in bezit te hebben. Op dit moment heeft al ruim 98% van de woningen zo’n energiezuinig label. Bovendien wil men vanaf 2014 alleen nog energieneutrale woningen bouwen. De huurders krijgen verder voorlichting over zuinig energiegebruik en de corporatie geeft meer inzicht in de totale woonlasten.
‘Woningstichting Bergh hanteert sinds 2009 bij de vraag aan marktpartijen prestatie-eisen in plaats van een bestek’, vertelt Van Bodegraven. ‘Dit gebeurt met UAV-gc Design & Build contracten. Voor het project EnergieSprong Montferland werken we zelfs met UAV-gc Design, Build & Maintain contracten. Dit betekent dat de aanbieder niet alleen verantwoordelijk is voor de uitvoering, maar ook het ontwerp en het onderhoud gedurende een vastgestelde gebruiksperiode. Dit stimuleert aannemers om de onderhoudskosten te verlagen en met innovatieve oplossingen te komen. Dat kan zelfs een model zijn waarin de bewoner rechtstreeks contact heeft met de aanbieder over onderhoud en klachten. Dat zal dus nog wennen zijn voor woningcorporaties. Maar uiteindelijk leidt de nieuwe samenwerkingsvorm tot betaalbare ambitieuze projecten, optimalisering van de ontmoeting van vraag en aanbod en meer tevreden bewoners. Bovendien ligt de waarde en afzetbaarheid van energiezuinig of energieneutraal vastgoed in de toekomst hoger.’
Energiesprong Energiesprong (zie kadertekst) deed vóór 2012 een oproep voor echt ambitieuze projecten waarvoor eerst minimaal dertig woningen in een consortium van partijen met 60% energiereductie werden gerealiseerd, en aansluitend nogmaals minimaal dertig woningen met 80% energiereductie. Van Bodegraven: ‘De woningcorporatie wilde graag deelnemen, maar we kwamen niet verder dan 53 woningen die voor vervangende nieuwbouw in aanmerking kwamen. Daarvan zijn er trouwens 44 als geprefabriceerde huizen in 1957 per trein uit Oostenrijk hierheen vervoerd! Gelukkig bleek er in het dorp Stokkum nog ruimte voor vier levensloopbestendige en energieneutrale huurwoningen en vier koopwoningen op basis van Collectief Particulier Opdrachtgeverschap, oftewel
energiegids.nl
Energiebesparing Bouw
11
Energiesprong Innovatieprogramma Energiesprong heeft tot doel om op grote schaal vraag en aanbod te laten ontstaan voor gebouwen zonder energienota: woningen, kantoren, winkels, gebouwen van zorginstellingen. Het vertrekpunt is dat er met name een verandering in het proces en de werkwijze in de bouw nodig is: andere uitvraag, beter aanbod, meer financiële mogelijkheden, aangepaste wet- en regelgeving, én een andere kijkwijze. Het innovatieprogramma wordt in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) tot eind 2014 uitgevoerd door Platform31. Energiesprong stimuleert innovaties allereerst door concrete projecten te zoeken (middels een oproep), te selecteren en te ondersteunen. Het programma biedt procesmatige ondersteuning; het ministerie biedt in een aantal gevallen financiële ondersteuning op advies van Energiesprong. De selectie vindt plaats aan de hand van criteria als hoge energieambities, omvang, herhaalbaarheid en procesvernieuwing. Energiesprong heeft vrijwel alle projectoproepen gedaan vóór eind 2012: gebiedsontwikkelings-, woningbouw-, kantoren- en retailprojecten. Zo verbindt Energiesprong een groep van koplopende partijen rond deze projecten: corporaties, vastgoed- eigenaren, beleggers, VvE’s, particuliere eigenaars, gemeenten, huurders, ontwikkelaars, ontwerpers, aannemers en adviseurs. Bij deze koplopers zit de nieuwe kennis en ervaring. Energiesprong faciliteert uitwisseling en groei van de kennis en brengt deze ook naar buiten. Het gaat om nieuwe inzichten, successen, maar ook leerpunten, fouten en mislukkingen: Energiesprong zorgt ervoor dat relevante informatie beschikbaar komt voor andere partijen in het land, via internet, media, tools, op papier of tijdens workshops en andere bijeenkomsten. Daarnaast zet Energiesprong ook in op ontwikkeling van tools die partijen kunnen gebruiken om hun energieambities waar te maken. Daarbij spant Energiesprong zich in om met overleg, advies of afspraken organisatorische belemmeringen in de markt weg te nemen. De uitvoerende organisatie Platform31 is een kennis- en netwerkorganisatie voor stedelijke en regionale ontwikkeling. Platform31 is de fusieorganisatie van KEI, Nicis Institute, Nirov en SEV.
CPO. Uiteindelijk is het project van 61 zeer energiezuinige en energieneutrale koop- en huurwoningen door Energiesprong geselecteerd.’ De selectie betekent niet alleen dat Energiesprong zorgt voor kennisdeling en procesondersteuning, maar ook dat het Ministerie van BZK subsidie verstrekt. Van Bodegraven: ‘Energieneutraal of zeer energiezuinig bouwen met daarnaast een GPR-gebouw score van 8,5 werkt kostenverhogend. Enkele jaren geleden waren de meerkosten nog 20.000 tot 25.000 euro, nu nog 5.000 tot 10.000 euro door een prestatiegerichte aanbesteding. Maar je zult compleet ‘lean’ moeten werken en producten moeten door ontwikkelen om zonder meerkosten energieneutraal en duurzaam te bouwen. Gelukkig kregen we voor dit project ‘Energiesprong Montferland’ via Energiesprong € 400.000,- subsidie van het ministerie van BZK, € 48.000,- subsidie van de Stadsregio Arnhem Nijmegen, € 120.000,- subsidie van de Provincie Gelderland en tot slot nog € 72.000,- subsidie van de gemeente Montferland, die dus ook een groot belang hecht aan energiezuinig en duurzaam bouwen.’
’s-Heerenberg, Plantsoensingel Noord. Huur en koopwoningen, epc=0.
Ketensamenwerking Optimale samenwerking in de keten blijkt voor het behalen van de doelstellingen een vereiste. Vanaf het begin is hier een speciale focus op geweest. Het gaat dan niet alleen om keten-
ClickBrick van Daas Baksteen.
12
Energiebesparing Bouw
Partners in Energiesprong Montferland In het consortium zijn vertegenwoordigd; vragende partijen, aanbiedende partijen, partijen op bestuurlijk niveau en ook het hoger onderwijs. De partijen zijn: • Consortiumpartners vraagzijde: Woningstichting Bergh, gemeente Montferland, Aardvast, W/E adviseurs en Berentsen Communicatie. • Consortiumpartners aanbodzijde: Goldewijk met ontwerpbureau ARX, Dusseldorp, Green M2, Staringadvies, Daas Baksteen (ClickBrick), Ordelman Dijkman (installaties), Kremer (Elektra, PV) en Hendriksen Prefab en Henku Kozijnen. • Consortiumpartners kennisdeling: Stadsregio Arnhem Nijmegen, Hoge school Arnhem Nijmegen (HAN), Provincie Gelderland en Rabobank Graafschap Zuid. Voor meer informatie kijk op www.energiesprongmontferland.nl/
samenwerking aan de aanbodzijde, maar ook vraagzijde. Zo werkt de Woningstichting Bergh bij de uitvraag samen met gemeente Montferland, Aardvast, W/E adviseurs en Berentsen Communicatie. Ook is in de definitiefase de samenwerking gezocht tussen de vragende partijen en de bewoners. Dit resulteerde in een prestatiegerichte uitvraag aan drie consortia uit de markt. Van Bodegraven: ‘Wij geven met deze nieuwe manier van uitvragen de markt de ruimte een product aan te bieden en integraal het ontwerp door te ontwikkelen.’ Met een ‘design & construct aanbesteding’ zijn de marktpartijen uitgedaagd om, met een vooraf gegeven budget, een zo kwalitatief hoogwaardig mogelijk woningproduct, respectievelijk plan aan te bieden. Daarbij is gelet op de kwaliteitscriteria: beeld-, woon-, energie, duurzaamheid-, onderhouds- en
energiegids.nl
proceskwaliteit. Vervolgens is op een transparante wijze een selectie gemaakt. Ook konden bewoners hun mening geven over de drie aanbiedingen tijdens de selectiefase. Van Bodegraven: ‘Sturing en planontwikkeling gaan in de toekomst niet meer via een uitgebreide vraagspecificatie maar een beknopte prestatievraag. Bouwende en ontwikkelende partijen gaan toe naar een eigen aanbod van woningen met een uitgewerkte productspecificatie. Koplopers zijn nu al bezig met conceptontwikkeling, een aanbod van woningconcepten waar maatwerk op mogelijk is. Een goed doordacht ‘basismodel’ waarbij de klant tal van uitvoeringsvarianten kan krijgen. De klant, een corporatie bijvoorbeeld, hoeft niet zelf een uitgebreide vraagspecificatie of bestek op te stellen, maar kan kijken wat de markt te bieden heeft. De corporatie kan een keuze maken bij verschillende aanbieders uit woningconcepten met een betere prijs-kwaliteit.’
Consortium Uiteindelijk viel de keuze op het concept van het consortium van bouwbedrijf Goldewijk uit Doetinchem. Consortiumpartners van Goldewijk waren ontwerpbureau ARX, Dusseldorp, Green M2, Staringadvies, Daas Baksteen (ClickBrick), Ordelman Dijkman (installaties), Kremer (Elektra, PV) en Hendriksen Prefab en Henku Kozijnen. Tender- en projectmanager Michiel Brouwer van Goldewijk: ‘Het traditionele bouwproces is gefragmenteerd, er heerst een vechtcultuur en de prijs/kwaliteit verhouding in de Total Cost of Ownership is laag. Bovendien wordt er vaak gekozen voor het stapelen van techniek om te innoveren. Maar een woning volproppen met installaties biedt geen oplossing. De onderhouds- en vervangingskosten nemen dan enorm toe tijdens de gebruiksfase en het risico op falen van installaties door technische storingen, onoordeelkundig gebruik of gebrekkig onderhoud nemen toe. Uiteindelijk heb je dan niet alleen hoge onderhoudskosten, maar ook een slecht binnenklimaat. Wij gaan daarom met alle ketenpartners vroegtijdig om tafel zitten om tot een optimaal concept te komen. Bovendien testen we bij oplevering de ventilatiedebieten en luchtdichtheid van de woningen.’ Door het consortium zijn rijtjeswoningen en twee-ondereen-kapwoningen ontwikkeld met een epc van 0 of 0,24. De Rc-waarden zijn bij beide epc’s (0 en 0,24) 6 m2K/W. De woningen zijn voorzien van drievoudige beglazing en in beide gevallen worden ze verwarmd en gekoeld via lagetemperatuur-verwarming. De huizen hebben onder meer een douche-wtw, PV-panelen en een systeem met natuurlijke toevoer en vraaggestuurde mechanische afvoer. Ook is gewerkt volgens Cradle-to-cradle, Greenlabel en 100 procent FSC. De score volgens GPR-gebouw is met 8,5 al hoog, maar op het deelgebied energie wordt zelfs 9,8 gehaald. Brouwer geeft aan dat het consortium ook stuurt op gebruikersgedrag: ‘Je kunt wel energieneutraal bouwen, maar de uiteindelijke energiekosten worden voor een groot deel bepaald door gebruikersgedrag. Daarom betrekken we eigenaren en huurders actief bij het traject. Het doel is mensen bewust te maken van eigen positieve invloed op de daling van het huishoudelijk energiegebruik. Dat doen we onder meer door de uitgifte van kortingsbonnen waarmee bewoners nieuwe, energiezuinige apparatuur (A++ label) kunnen aanschaffen. Ook verstrekken we standby-killers, aanwezigheidsdetectie voor verlichting in berging en technische ruimte, hotfillaan-
energiegids.nl
Energiebesparing Bouw
13
Woningstichting Bergh ‘meest vernieuwende opdrachtgever’ Woningstichting Bergh is op 21 november 2013 gekozen tot de meest vernieuwende vrager van 2013. Publiek en professionals op de woningmarkt konden stemmen op zes woningcorporaties in de strijd om de meest vernieuwende opdrachtgever en kozen voor de corporatie uit de Achterhoek. De prijs is in het leven geroepen door Energiesprong|Platform31 en het Netwerk Conceptueel bouwen, met als doel de innovatie in product en proces in de sector te stimuleren voor een betaalbare energiesprong. Eerst vond er een voorselectie per regio plaats. Woningstichting Bergh is een corporatie die graag de markt uitdaagt om duurzame woningen betaalbaar aan te bieden. Daarom is de corporatie door een aantal marktpartijen voorgedragen en genomineerd voor de Meest Vernieuwende Vrager 2013. QuaWonen, Stadlander, HEEMwonen, De Alliantie en Stichting Betuwe Woningbeheer waren de concurrenten. De finale en de bekendmaking van de ‘Meest Vernieuwende Vrager 2013’ was op 21 november tijdens de nationale Manifestatie De Voorsprong in Arnhem.
sluiting voor de wasmachine, en stimuleren we bewoners om het gebruik van de wasdroger te vermijden. De resterende huishoudelijke energievraag wordt grotendeels gecompenseerd met duurzame energie in de vorm van PV-panelen. Maar duidelijk moet wel zijn dat een energieneutrale woning niet betekent dat de energiekosten nul zijn.’
Leren samenwerken ‘De ambities voor dit project waren scherp’, erkent Van Bodegraven. Met de eerste woningen die zijn opgeleverd lijken de ambities te worden waargemaakt. ‘Een definitieve bevestiging daarvan kan worden gegeven wanneer meet- en onderzoeksgegevens beschikbaar zijn. Dan kan worden vastgesteld of het comfort, binnenklimaat en energiezuinigheid op orde zijn. Daarom gaan we alle 61 woningen met bewoners gedurende drie jaar monitoren. Bovendien verwachten we dat de onderhoudskosten per woning dalen van € 1.000,- naar € 400,- per jaar!’ Vooralsnog zijn alle betrokken trots op hun project zo blijkt uit de evaluatie van dit voorjaar. De gekozen vorm van samenwerking (ketensamenwerking of ‘Design & Build’) bleek in deze evaluatie voor alle partners ‘nieuw, leerzaam en tijdsintensief ’. Nieuw voor Woningstichting Bergh was bijvoorbeeld het ‘loslaten van bemoeienis met oplossingen’. Dat bleek een lastige opgave. De aanbodkant, vooral de installatiebedrijven, moesten wennen aan een nieuwe rol in het ontwerpproces. Een rol die andere competenties vraagt. ‘Actief meedenken, actuele kennis inbrengen, niet alleen maar reageren op wat gevraagd wordt’. Duidelijk werd dat juist de partners aan de aanbodkant zich op dit punt de afgelopen tijd ontwikkeld hebben. Zij geven aan dat zij met en binnen de eigen organisatie stappen hebben gezet om in te kunnen
spelen op de nieuwe marktvraag. Kernvraag waar in de evaluatie uitgebreid over is gesproken: ‘werken we in dit project nu al in de samenwerkingsvorm van de toekomst?’ Van Bodegraven besluit: ‘We gaan onvermijdelijk naar een markt van conceptaanbieders. Alleen dan kunnen we komen tot duurzame bouw en renovatie, naar wonen zonder kosten van een energierekening. Partijen die daar niet op in gaan spelen gaan de boot missen. Dat geldt zowel voor corporaties als voor de bouw- en installatiebranche.’
Feiten en cijfers Aantal woningen Zeddam, Delweg ’s-Heerenberg, Plantsoensingel Midden-Zuid ’s-Heerenberg, Plantsoensingel Noord Stokkum, Heuvelstraat Totaal: 61 woningen
Huur 8 (3 LLB, 5 egw), epc 0,24 14 (4 LLB, 11 egw), epc 0,24
Koop 3 egw, epc 0,24 4 egw, epc 0,24
18 (4 LLB, 14 egw), epc 0
6 egw, epc 0
4 (4 LLB), epc 0 44
4 egw, epc 0 17
LLB = levensloopbestendig, egw = eengezinswoning De stichtingskosten van de huurwoningen variëren tussen de € 190.000,- en € 210.000,-, inclusief BTW. In de stichtingskosten is € 10.000,- tot € 20.000,- gereserveerd voor de energieambitie 60 tot 80 procent energiebesparing.
