ENERGIENEUTRALITEIT IN DE PRAKTIJK Inspirerende voorbeelden van gezonde en energieneutrale gebouwen

Thema Energieneutraal bouwen

Uitgave september 2013

Merosch Postbus 149 2410 AC Bodegraven 0172 - 651264 merosch.nl

ENERGIENEUTRALITEIT IN DE PRAKTIJK Inspirerende voorbeelden van gezonde en energieneutrale gebouwen

2

7 4 Woonlasten centraal bij ’thuis in Eindhoven Garanties over energieprestaties minimaliseren de risico’s

5

januari

Multifunctionele accommodatie DSK II Haarlem

februari

maart

april

mei

juni

september

oktober

Stadsdeelwerf Amsterdam juli augustus

november

Beleid en visie uitgangspunt voor planuitwerking en budgetraming

15.000

School ﬁnanciert deel meerinvestering

december

8

3 10.000

Multifunctionele accommodatie Kapelle Energieneutraliteit als leidend ontwerpbeginsel

Energieneutrale woningen, maar dan anders

kWh

5.000

0

Heel RijswijkBuiten energieneutraal

Vergaande samenwerking leidt tot ijzersterke formule

H

6

-5.000

Panorama Veenendaal

Volledig energieneutraal tot energieleverend 0.000

Energieneutraliteit als marketinginstrument

5 Projecten in het kort

Baken Poort, Almere; Vierde Kwadrant, Breukelen; Schrijverspark, Veenendaal

-1

et bewustzijn groeit; we moeten naar een

gebiedsniveau die al gerealiseerd zijn of de komende

we maken, moeten in de eerste plaats gezond zijn en

energieneutrale gebouwde omgeving. Vele

periode worden gerealiseerd.

fantastisch om in te werken en te wonen. We hopen met dit themanummer anderen die betrokken zijn bij

studies zijn uitgevoerd en de eerste stappen

richting volledig energieneutrale gebouwen en wijken

Doel van deze publicatie is om inspiratie te bieden en

het ontwikkelen bouwproces aan te moedigen en te

zijn gezet. Dat zijn leerzame en inspirerende projecten.

inzicht te geven in de belangrijkste succesfactoren

inspireren om stappen te zetten

Merosch is, als adviseur voor gezonde en energieneu-

op het gebied van techniek, proces en financiën voor

naar een gezonde en energie-

trale gebouwen, betrokken bij tal van deze projecten op

het daadwerkelijk realiseren van een energieneutraal

neutrale gebouwde omgeving.

het gebied van techniek, ﬁnanciën en/of als begeleider

project. Vanuit haar missie wil Merosch op deze wijze

van het proces. Daar zijn we trots op. In dit themanum-

bijdragen aan het energieneutraal maken van de

ing. Ronald Schilt

mer worden projecten uitgelicht die energieneutraal

gebouwde omgeving. Maar dan wel met de mens als

directeur Merosch

zijn. Het betreffen projecten op zowel gebouw- als

randvoorwaarde. De wijken, gebouwen en woningen die

Uitgave van Merosch over energieneutraal bouwen • september 2013

merosch.nl

Type Multifunctionele accommodatie

Oplevering voorjaar 2014

Betrokken partijen Gemeente Haarlem, Stichting Spaarnesant, Kristinsson Architecten, SRO, Royal Haskoning, LBP Sight, AgentschapNL, Huib Bakker Bouw, Merosch

Contactpersoon Robbert van Rijswijk [email protected]

HAARLEM

Multifunctionele accommodatie DSK II Haarlem

SCHOOL FINANCIERT DEEL MEERINVESTERING Op het DSK-terrein in Haarlem wordt momenteel een scholencomplex gerealiseerd met een basisschool, een speciale basisschool, een peuterspeelzaal en een gymzaal van circa 3.100 m2. Belangrijke ambities die worden gerealiseerd zijn een EPC van 0,0 en het realiseren van niveau B conform het ‘Programma van Eisen - Frisse Scholen’. De doelstellingen zijn voortgekomen uit de ambitie van de gemeente Haarlem om alle gemeentelijke gebouwen binnen Haarlem vanaf 2015 klimaatneutraal te bouwen. Stichting Spaarnesant, die het complex gaat realiseren en exploiteren, wil bovendien voorkomen dat de stijgende energieprijzen in de toekomst ten koste gaan van de (toch al) beperkte onderwijsbudgetten.

Haarlemmerolie

Koploperfunctie

Op basis van deze studie is ook subsidie aangevraagd in het kader van de regeling ‘Unieke Kansen Programma - Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren’ (UKP-NESK) van AgentschapNL. Uiteindelijk heeft het programma een half miljoen euro toegekend. Deze subsidie bleek de noodzakelijke “Haarlemmerolie” om tot definitieve besluitvorming te komen.

DSK II dient als voorbeeld voor duurzame basisscho len in Haarlem.

Exploitatievoordeel voor de school Het exploitatievoordeel wordt ingezet om de meer investering te dekken.

Financiën De werkelijke bouwkosten voor dit frisse en energieneutrale scholencomplex zijn minder dan € 1.300,- per m2 b.v.o. (excl. BTW). De meerkosten die toegerekend kunnen worden aan de ambitie om energieneutraal te bouwen bedragen circa 20 procent. Deze meerinvestering laat zich binnen de technische levensduur van het gebouw terugverdienen. Door technologische innovaties, standaardisatie en marktwerking dalen de meerinvesteringen steeds verder, waardoor subsidies zoals bij DSK II in de toekomst niet meer nodig zijn om een project financieel haalbaar te krijgen. Dit blijkt ook uit de

Betrokkenheid en draagvlak In een conceptstudie zijn door Merosch de technische en financiële consequenties in beeld gebracht van de gestelde ambities. Het proces rondom de totstandkoming van de studie, is cruciaal gebleken voor het organiseren van betrokkenheid en draagvlak bij de betrokken partijen. De studie heeft ook als basis gediend voor de overeenkomst tussen Stichting Spaarnesant en de gemeente Haarlem om aanvullend budget toe te kennen voor de huisvesting.

projecten die we momenteel in de onderzoeks- of ontwerpfase begeleiden, zoals de Brede School te Epe, de multifunctionele accommodatie te Kapelle, het 4e Gymnasium te Amsterdam en het Haarlemmermeer Lyceum in Hoofddorp.

Aantoonbaar maken Om te borgen dat de gestelde ambities van een gezond binnenklimaat en energieneutraliteit ook daadwerkelijk worden gerealiseerd, is Merosch als DUBO-auditor ingezet. De DUBO-auditor ziet erop toe dat de ambities in het gehele traject, van ontwerp tot en met ingebruikname, geborgd en bewaakt blijven. De DUBO-auditor toetst in elke fase het bouwkundige en installatietechnische ontwerp aan het Programma van Eisen en ziet toe op de juiste omschrijving en contractuele inbedding van de prestatie-eisen.

Levensduurkosten Gebouw DSK II Energie (30 jaar) Onderhoud (30 jaar) School 6% School 8% 100%

Investering

Subsidie 11%

90%

r)

80%

School 23%

70%

jaar)

Gemeente 75%

60%

50%

20%

Gemeente 77%

Energieneutraal gebouw

10%

0%

2 Energieneutraliteit in de praktijk

* Hans Bueno de Mesquita, senior beleidsmedewerker gemeente Haarlem: “Het gehele proces om het DSK II energieneutraal te krijgen heeft lang geduurd, maar de aanhouder wint. Hierbij is het mijn inziens niet zozeer van belang dat de school energieneutraal wordt gerealiseerd, als wel dat de kinderen in een gezonde school terecht komen. Door vanaf het begin vast te houden aan klasse B van het Frisse Scholen Programma van Eisen van AgentschapNL, weten we in ieder geval zeker dat hieraan wordt voldaan.” * Jan Aalberts, Hoofd Bedrijfsbureau Stichting Spaarnesant: “Een mooie school die rekening houdt met de toekomst van onze kinderen en exploitabel is voor het bestuur.”

40%

30%

Bron: Kristinsson Architecten

Referentiegebouw met gas

* Gerdi Breembroek, adviseur AgentschapNL: “Het heeft iedereen heel wat moeite gekost om de school uiteindelijk op het gewenste ambitieniveau te krijgen. Ik ben heel tevreden dat dit tóch gelukt is. En dat we dit project kunnen benutten om in de toekomst op voort te bouwen. Langzaam maar zeker ontstaat er - mede vanuit de NESK - een palet met voorbeelden van energieneutrale scholen. Deze voorbeelden laten zien dat het kan en tonen de markt verschillende oplossingsrichtingen.”

Type Nieuwe stadswijk

Oplevering oktober 2013 (eerste 32 woningen)

Betrokken partijen Programmabureau RijswijkBuiten, Stadsgewest Haaglanden, TU Delft, KuiperCompagnons, Deloitte, Dura Vermeer, KlimaatGarant, Merosch

Contactpersoon Ronald Schilt [email protected]

RIJSWIJK

Heel RijswijkBuiten Energieneutraal

VERGAANDE SAMENWERKING LEIDT TOT IJZERSTERKE FORMULE De gemeente Rijswijk realiseert de energieneutrale nieuwbouwlocatie RijswijkBuiten. De eerste 32 van de circa 3.500 woningen worden in oktober 2013 opgeleverd. Het gemeentebestuur heeft in een vroegtijdig stadium de ambitie uitgesproken om geen gasnet aan te leggen en in te zetten op energieneutrale woningen. De doelstelling is om de wijk op termijn te evolueren tot een energieneutrale wijk, waarbij op grote schaal duurzame energie wordt opgewekt en de bewoners eventuele overschotten aan zonne-energie aan elkaar kunnen leveren. ingebouwd ten aanzien van een goed binnenklimaat. Om zeker te zijn van een evenwichtige verdeling van de belangen van de bewoners en de exploitant, is het contract tussen de bewoners en KlimaatGarant ook nog getoetst door de Vereniging Eigen Huis (VEH).

Exploitatiekosten rijwoning RijswijkBuiten Referentiewoning met gas

23%

Klimaatneutrale woning 23%

60%

67%

16%

Doorontwikkelen

Energie (huishoudelijk)

Onderhoud (installaties)

Energie (gebouwgebonden)

Huur apparatuur KlimaatGarant (inclusief onderhoud)

Politieke wil en daadkracht In een vroeg stadium zijn de technische en financiële consequenties van de geformuleerde ambities in beeld gebracht en is in het door Merosch uitgewerkte projectplan ook aangegeven hoe deze gerealiseerd kunnen worden met maximaal draagvlak bij alle betrokken partijen. Na presentatie van het projectplan voor de gemeenteraad, zijn de geformuleerde ambities unaniem aangenomen en vormen ze het uitgangspunt voor de ontwikkeling van RijswijkBuiten.

Verkoopcijfers De energieneutrale wijk RijswijkBuiten is een van de gebiedsontwikkelingen waar de verkoop van nieuwbouwwoningen goed loopt.

Lage V.O.N.-prijs Door slimme ‘outsourcing’ worden energieneutrale woningen aangeboden voor een zeer scherpe V.O.N.-prijs.

Garanties De bewoner krijgt voor 25 jaar de garantie op goede werking en energieneutraliteit.

Samenwerkende professionals met heldere doelen Om een bijzonder prettig leefbare wijk en de gestelde duurzaamheidsambities te realiseren, is vanaf het begin een select gezelschap van professionals ingeschakeld door het programmabureau RijswijkBuiten. Deze groep kreeg de opdracht, de bijbehorende ruimte en het vertrouwen om integraal en intensief met elkaar samen te werken. Verschillende

onderzoeken zijn uitgevoerd en zelfs proefopstellingen werden gemaakt. Gekeken is onder meer naar Smart Grids, het gebruik van bodemenergie en de stedenbouwkundige inpassing. Denk daarbij aan oriëntatie van de woningen en welstandsvoorwaarden voor de toepassing van zonnepanelen. Met alle betrokkenen is ook onderzocht op welke (alternatieve) wijze de meerkosten van de energieneutrale woningen gefinancierd zouden kunnen worden. De meerkosten voor energieneutraliteit mochten namelijk niet leiden tot hogere V.O.N.-prijzen van de woningen. Daarnaast is in het informatiecentrum RijswijkBuiten een expositieruimte duurzaamheid ingericht.

De belangen van de consument centraal De eerste fase (250 energieneutrale woningen) wordt gerealiseerd door bouwend ontwikkelaar Dura Vermeer. De energievoorziening (warmtepomp, zonnepanelen, etc.) van deze woningen wordt ontwikkeld en geëxploiteerd door KlimaatGarant. KlimaatGarant garandeert de kopers 25 jaar lang de goede werking van deze installaties. Ook garandeert het dat de energieopwekking door de zonnepanelen (circa 20 m2 per woning) hoger zal zijn dan het energiegebruik voor koeling, verwarming, warmtapwater en ventilatie. Een eventueel hoger energiegebruik wordt door KlimaatGarant gecompenseerd. De bewoner betaalt hiervoor een vergoeding van ongeveer € 100,- per maand, die lager uitvalt dan de energiekosten voor een woning die voldoet aan het bouwbesluit en is voorzien van een gasketel. De bewoner kan de installatie ook kopen in plaats van huren, bij oplevering of tussentijds, met behoud van alle rechten ten aanzien van onderhoud, product- en energiegarantie. Eenmaal per jaar wordt de installatie op de goede werking gecontroleerd en worden de filters van de gebalanceerde ventilatievoorziening vervangen, waarmee extra zekerheid is


De eerste 32 energieneutrale woningen (EPC=0) in RijswijkBuiten zullen vanaf oktober 2013 worden opgeleverd. Inmiddels is ook al gestart met de bouw van de volgende 44 woningen, is reeds 70 procent van de woningen van de derde tranche verkocht en zal de verkoop van de vierde tranche woningen op korte termijn worden gestart. Alle woningen zullen hierbij energieneutraal (EPC=0) worden gerealiseerd. In de nabije toekomst zal worden ingezet op volledig energieneutrale woningen (waarbij naast het gebouwgebonden ook het gebruikersgebonden energiegebruik over een jaar gezien nul is) en zelfs energieleverende woningen. Om hiermee ervaring op te doen, zullen op korte termijn als proef een vijftal woningen volledig energieneutraal worden gerealiseerd. RijswijkBuiten is in de huidige lastige woningmarkt een van de weinige gebiedsontwikkelingen waar de verkoop goed loopt. Het realiseren van de energieneutrale ambitie levert hieraan een positieve bijdrage. * Cees Rieke, adjunct-directeur Programmabureau RijswijkBuiten: “Ambities zijn slechts te realiseren als je echt gelooft in de maakbaarheid daarvan. De focus heeft voor mij altijd gelegen op twee aspecten die de bewoner moet verleiden: een mooi product met veel comfort én een lage energierekening. Dat is duurzaam!” * Dick Boelen, directeur Dura Vermeer Bouw Zuid West BV: “De markt is nog niet zover dat de consument betaalt voor duurzaamheid. Bijzonder is het opzetten van Energie Exploitatiemaatschappij RijswijkBuiten om zo de afgesproken duurzame maatregelen toch betaalbaar te houden voor de consument.” *F riso de Zeeuw, praktijkhoogleraar Gebiedsontwikkeling TU Delft: “Van de hoge ambitie op het gebied van energiezuinigheid voor de woningen ben ik nooit fan geweest, gezien de extra kosten die dat met zich meebrengt. Ik geef toe dat het – tot nu toe – lukt om de ambitie te realiseren. Maar mijn criterium blijft of de bewoners het in de knip gaan merken in de vorm van een lagere energierekening. Als dat werkelijk het geval is, ga ik om.”

Energieneutraliteit in de praktijk 3

Type Woningen

Oplevering Eind 2013

Betrokken partijen Gemeente Eindhoven, Gemeente Best, Woonstichting ’thuis, BAM Woningbouw Weert, Eteck, Van Bergen Bouw en Ontwikkeling b.v., Heijmans, Dubo Techniek, Nibe, Merosch


Woonlasten centraal bij woonstichting ’thuis in Eindhoven

GARANTIES OVER ENERGIE PRESTATIES MINIMALISEREN DE RISICO’S

EINDHOVEN

Woonstichting ’thuis (voorheen Domein Wonen en Aert Swaens) in Eindhoven ziet het als haar kerntaak om de woonlasten van haar huurders betaalbaar te houden. Daarom zet ’thuis bij nieuwbouwprojecten in op het zo energiezuinig mogelijk realiseren ervan. Daarin staan de huurders centraal. De bewoners worden direct vanaf het begin intensief betrokken bij de plannen, waardoor ook een breed draagvlak voor de plannen ontstaat. Zo worden bewoners op informatieavonden uitgenodigd om kritisch te reageren op de voorstellen en worden excursies georganiseerd naar referentieprojecten. Comfortverhoging is het vertrekpunt bij het verduurzamen van de woningvoorraad, bewoners moeten direct kunnen profiteren van de plannen. Recente projecten zijn de herstructurering van circa 450 woningen in de wijk Oud-Woensel in Eindhoven en de nieuwbouw van circa 50 huurwoningen in de wijk Dijkstraten in Best.

Dijkstraten en Oud-Woensel Voor de herstructurering van de woningen in de wijk OudWoensel wordt ingezet op een hoge energieprestatie. Als energievoorziening is hierbij gekozen voor een collectief WKO-systeem met individuele warmtepompen. Voor de nieuwbouw van de woningen in de wijk Dijkstraten wordt ingezet op energieneutraliteit en is gekozen voor een energievoorziening op basis van ‘passiefhuis bouwen’ met individuele warmtepompen in combinatie met bodem warmtewisselaars en zonnepanelen.

Eigen energiebedrijf ’thuis Om de investeringskosten van dergelijke duurzame energievoorzieningen te beheersen, is met ondersteuning van Merosch door Woonstichting ’thuis een Energie Exploitatie Maatschappij (EEM) opgericht. De EEM financiert en exploiteert de duurzame energievoorzieningen. In ruil daarvoor ontvangt de EEM van ’thuis een eenmalige aansluitbijdrage en van de huurders een jaarlijkse exploitatievergoeding voor het gebruik van de energievoorziening. De hoogte van de aansluitbijdrage en de exploitatievergoeding zijn dusdanig gekozen dat zowel ’thuis als de huurders niet meer kwijt zijn dan in het geval van een standaard nieuwbouw woning met een gasketel en een EPC van 0,6.

Draagvlak

foto: Dhr. H. van Galen

behaald, zullen het energieverbruik en de rendementen worden gemonitord. Voor Oud-Woensel heeft Merosch het ontwerp gemaakt en de aanbesteding begeleid en heeft Eteck de opdracht gegund gekregen. Voor Dijkstraten heeft Dubo Techniek de opdracht verkregen. Het gaat zowel om de realisatie als het onderhoud en beheer gedurende 15 jaar. Dat een dergelijke manier van aanbesteden niet gebruikelijk is in de bouw, blijkt uit het feit dat Nibe, leverancier van hoogwaardige warmtepompen, voor het project in Dijkstraten in eerste instantie verrast was door de vraag om lange termijn garanties af te geven voor de energieprestatie van haar warmtepompen. Na overleg en afstemming van uitgangspunten en randvoorwaarden garandeert Nibe zowel de goede werking als de energieprestatie van de warmtepomp voor een periode van 15 jaar.

* Ad van Rijsewijk, directeur Dubo Techniek: “Door vroegtijdig mee te mogen denken in het ontwerpproces zijn we samen met ’thuis en Merosch tot een optimaal prestatiecontract gekomen waar alle partijen zich in kunnen vinden. Het gaat hierbij niet alleen om de realisatie en exploitatie van de warmtepomp en het PVsysteem (zonnepanelen), maar ook wordt een garantie afgegeven op het technisch rendement van de installatie. Om deze rendementen aan te kunnen tonen richting de opdrachtgever (’thuis) wordt de warmtepomp en het PV-systeem voorzien van geavanceerde monitoringsapparatuur. Hiermee is het mogelijk op een heldere manier het verbruik inzichtelijk te maken en daarnaast ook aan te geven wat het bewonersgedrag doet met het energieverbruik. Dit in relatie tot wat deze woningen normaliter mogen verbruiken, zodat extreme verbruiken en/of afwijkingen in het verbruik kunnen worden besproken met de gebruiker. Met als doel onnodig hoge energielasten tijdig te voorkomen.”

* Henk van de Laak, manager Vastgoedontwikkeling Woonstichting ’thuis: “De omvang van dit project en de manier waarop duurzaamheid wordt toegepast in sociale huurwoningen is uniek in onze regio.”

Door bewoners vroegtijdig bij de plannen te betrekken, wordt draagvlak gecreëerd voor energieneutraliteit.

Visie

foto: Dhr. H. van Galen

Woonstichting ’thuis werkt vanuit haar visie op de toekomst bewust nu al aan energieneutrale woningen.

Prestatiecontracten Door het vragen van garanties ten aanzien van de energieprestatie, worden de risico’s voor ’thuis geminimaliseerd.

Lange termijn exploitatie prestatiecontracten In zowel Oud-Woensel als Dijkstraten is ervoor gekozen om de realisatie en exploitatie van de energievoorziening aan te besteden op basis van prestatiecontracten. Door het aangaan van prestatiecontracten wil ’thuis bijdragen aan het aantoonbaar en transparant betaalbaar houden van duurzame energiesystemen voor haar huurders. Hierbij zijn middels een prestatiebestek garanties geëist van de aannemende partij (en haar leveranciers) betreffende de goede werking en de energieprestatie van woningen, de warmtepompen en -in het geval van Oud-Woensel - het WKO-systeem. Om te bepalen of de energieprestaties in werkelijkheid worden


Exploitatiekosten huurder woningcorporatie Thuis 1

2 1

eferentiewoning R met gas Vastrecht (16%) Energiekosten (84%)

2

nergieneutrale E woning Vastrecht (16%) Energiekosten (29%) Exploitatiebijdrage (55%)


Oplevering Medio 2015

Betrokken partijen Gemeente Kapelle, KV project, Teeuwisse en Willems Architecten, ValstarSimonis, LPB Sight, Merosch

Contactpersoon Bart Advokaat [email protected]

Multifunctionele accommodatie Kapelle

ENERGIENEUTRALITEIT ALS LEIDEND ONTWERPBEGINSEL

KAPELLE

De gemeente Kapelle gaat een gezonde en energieneutrale multifunctionele accommodatie (MFA) realiseren. De MFA bestaat uit twee basisscholen, een buitenschoolse opvang, een kinderdagopvang, een peuterspeelzaal, een bibliotheek en verschillende zorgfuncties. In totaal gaat het om circa 4.250 m2. Om de ambities van gezond en energieneutraal bouwen ook daadwerkelijk te realiseren, is door de gemeente het benodigde aanvullend budget vrijgemaakt.

Commitment ontwerpers aan eindresultaat

Bron: Teeuwisse en Willems Architecten

Al in de initiatieffase van het project is een ontwerpteam samengesteld waarbij het integraal ontwerpen in een BIMomgeving centraal staat. Merosch heeft, samen met Valstar Simonis, opdracht gekregen voor het uitvoeren van het installatietechnisch ontwerp. Hun uiteindelijke honorarium hebben zij verbonden aan de daadwerkelijk aangetoonde resultaten. Het laatste deel van hun honorarium wordt pas betaald als het gebouw bewezen comfortabel en energieneutraal is.

Synergie in ontwerpteam De betrokken ontwerppartners zijn, ieder vanuit zijn eigen expertise, integraal aan de slag gegaan. De hoge mate van inhoudelijke samenwerking tussen de verschillende ontwerppartijen, blijkt ook uit de complete metamorfose die het eerste schetsontwerp van de architect heeft ondergaan. De architect heeft energieneutraliteit als leidend beginsel gehanteerd door de verschijningsvorm van het gebouw. Hij heeft de andere leden van het ontwerpteam uitgedaagd en op basis van hun advies zowel de vorm als de oriëntatie van het gebouw aangepast. Binnen de beschikbare financiële middelen is een

Bouwwerk Informatie Model Een BIM-omgeving leidt tot een betere inhoudelijke afstemming en een beter ontwerp.

Energieneutraliteit als leidend beginsel De architect heeft gekozen voor energieneutra liteit als leidend beginsel voor de esthetische verschijningsvorm.

aantrekkelijk, gezond en energieneutraal gebouw mogelijk gemaakt. Het ontwerp wordt eind 2013 afgerond, waarna in 2014 de aanbesteding zal plaatsvinden. * Kees Willems, architect Teeuwisse en Willems Architecten: “Juist door vanaf de start van het ontwerpproces integraal te ontwerpen, waarbij de verschillende disciplines vanuit het eigen kennisgebied een grote inbreng hebben in de planvorming, worden in het plan voor MFA Kapelle de beoogde ambities bereikt. Daar is wel een ontwerpteam voor nodig waarin alle partijen over veel innoverende kennis beschikken” * Frank Leijnse, afdelingshoofd Ruimte gemeente Kapelle: “Voor de gemeente Kapelle is de realisatie van de multifunctionele accommodatie voor de Brede School

Kapelle een uniek project. In de samenwerking tussen de participanten in de brede school staat de ontwikkeling van het kind centraal. Een optimaal functionerende brede school versterkt de hele keten die verantwoordelijk is voor het evenwichtig volwassen worden van een kind. De realisatie van het gebouw en de directe omgeving is een uitdagende opdracht voor het ontwerpteam om die ambitie letterlijk in vorm te geven. Bij de samenstelling van het ontwerpteam is door ons bewust geselecteerd op ervaring, samenwerking en de visie op het ontwerpproces. Onze eerste indrukken zijn zonder meer goed te noemen. Het team heeft zich duidelijk gecommitteerd aan de opdracht en in een open constructieve sfeer wordt met respect voor elkaars deskundigheid hard gewerkt aan het ontwerp. Ik heb er alle vertrouwen in dat medio 2016 de gebruikers trots zullen zijn op het nieuwe onderkomen en hun onderlinge samenwerking daarmee een impuls krijgt.”

Baken Poort

Vierde Kwadrant

Schrijverspark

ALMERE

BREUKELEN

VEENENDAAL

Baken Poort te Almere is een nieuwbouw schoolgebouw voor voorgezet onderwijs (circa 5.500 m2) van de Amarantis Onderwijsgroep. Het uitgangspunt van Amarantis is het streven naar de realisatie en exploitatie van een zeer duurzaam en energiezuinig gebouw. Op basis van een haalbaarheidsstudie naar de technische en financiële haalbaarheid van een energieneutraal gebouw, is besloten om het gebouw volledig energieneutraal te realiseren met een gezonde leer- en werkomgeving en is subsidie aangevraagd - en toegekend - in het kader van de regeling ‘Unieke Kansen Programma Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren’ (UKP-NESK) van AgentschapNL. Het project is vóór de aanbesteding van de realisatiefase helaas stil komen te liggen. Dit is deels het gevolg van een bestuurlijke crisis binnen de Amarantis Onderwijsgroep en deels door bezuinigingen binnen de gemeente Almere.

De gemeente Breukelen werkt aan het duurzaam ontwikkelen van de nieuwbouwwijk Vierde Kwadrant (circa 100 woningen). Op basis van een energievisie, waarin de consequenties van verschillende ambitieniveaus inzichtelijk zijn gemaakt, heeft de gemeente raad unaniem de ambitie uitgesproken om de wijk energieneutraal te ontwikkelen. Door de ambitie van een energieneutrale wijk in een vroegtijdig stadium uit te spreken, zijn de ruimtelijke consequenties van energieneutraal bouwen meegenomen in het stedenbouwkundige ontwerp. Denk aan de wijze van verkaveling en de oriëntatie van de woningen. Door de recessie en de crisis in de bouwsector ligt de ontwikkeling van de wijk voorlopig stil. Zodra de vraag naar nieuwbouwwoningen toeneemt, zal gestart worden met de bouw van de eerste woningen.

Woonstichting Patrimonium ontwikkelt een nieuw appartementencomplex met 70 appartementen aan het Schrijverspark in Veenendaal. Om de toekomstige woonlasten van haar huurders te beperken en om in aanmerking te kunnen komen voor groenfinanciering, is besloten om het appartementencomplex energieneutraal te realiseren. Maatregelen die in dat kader getroffen worden, zijn - onder meer - warmtepompen en PVpanelen. Omdat Patrimonium enigszins terughoudend is in de toepassing van een collectieve energievoorziening zoals een WKO-systeem, worden momenteel de mogelijkheden van individuele bodemwarmtewisselaars onderzocht. Om de investering in energieneutraliteit te kunnen doen, wordt daarnaast onderzocht of er een huurverhoging kan worden ingevoerd waarbij de woonlasten voor de huurders lager worden of gelijk blijven aan de gemiddelde huidige woonlasten. Een alternatief is dat Patrimonium het energieconcept zelf gaat exploiteren, waarbij het voordeel van de energiekostenbesparingen bij Patrimonium zelf komt te liggen.

Type School


Type Woonbuurt


Contactpersoon Arnoud Matser [email protected]

Type Appartementen complex

Contactpersoon Robbert van Rijswijk [email protected]



Oplevering december 2011

Betrokken partijen Gemeente Veenendaal, Provincie Utrecht, Architectenbureau Marlies Rohmer, Bouwbedrijf Grootheest Bennekom, IRP Bouwadvies BV, BREED id, Wolf en Dikken adviseurs, ITN Installatietechniek BV, Merosch

Contactpersoon Arnoud Matser [email protected]

VEENENDAAL

Panorama Veenendaal

VOLLEDIG ENERGIENEUTRAAL TOT ENERGIELEVEREND De multifunctionele accommodatie (MFA) Panorama te Veenendaal, van circa 1.100 m2, is volledig energieneutraal en werd opgeleverd in december 2011. Met de bouw van deze MFA, wil de gemeente Veenendaal de sociale cohesie in de buurt vergroten en de wijk een positieve impuls geven. De oorspronkelijke doelstelling van de gemeente Veenendaal was om een zo duurzaam mogelijk gebouw te realiseren. In het Programma van Eisen was onder meer opgenomen dat de energieprestatie tien procent lager moest zijn dan wettelijk vastgelegd in het Bouwbesluit en dat twintig procent van de energie duurzaam moest worden opgewekt. Om deze ambities waar te maken, is direct vanaf de initiatieffase een ontwerpteam samengesteld waarin intensief met verschillende disciplines werd samengewerkt.

De versnelling

Borgen van de prestaties

Aanvullende budget kwam beschikbaar, toen de provincie Utrecht in 2010 een subsidie van ongeveer € 500.000,toekende. De provincie stelde wel als voorwaarde dat het gebouw volledig energieneutraal zou worden. Als gevolg hiervan dienden er aanvullende maatregelen getroffen te worden, zoals dikkere isolatie, drievoudig glas, luchtdicht bouwen, LED-verlichting, hybride ventilatie, warmtepomp, warmte-/koudeopslag, warmteterugwinning, zonneboilers en 550 m2 PV-panelen. Het eerste ontwerp bood te weinig dakoppervlak om alle benodigde PV-panelen te plaatsen. Architectenbureau Marlies Rohmer heeft vervolgens, met het ontwerpteam, het plan hierop aangepast. Uiteindelijk is ervoor gekozen om het dakoppervlak te vergroten door toepassing van een schuin dak, georiënteerd op het zuiden.

In het door Merosch opgestelde bestek waren prestatie- eisen opgenomen en was vastgelegd dat de bouwkundige kwaliteit van het gebouw bij oplevering middels luchtdichtheid- en infraroodmetingen getoetst zou worden. De aannemer is daarom zorgvuldig te werk gegaan. De installaties worden gedurende een periode van twee jaar na ingebruikname gemonitord en er is pas sprake van definitieve oplevering nadat alle installaties conform de gedefinieerde prestatie-eisen functioneren. Dankzij de intensieve samenwerking tussen architect, gemeente, adviseurs en aannemer is de bouw van Panorama binnen de planning en het gestelde budget gerealiseerd.

Samenwerking Intensieve samenwerking tussen partijen heeft er toe geleid dat het gebouw binnen de planning en het budget is gerealiseerd.

Ingebruikname ≠ oplevering Voor dit project is het moment van oplevering verschoven naar twee jaar na ingebruikname. Om proefondervindelijk te kunnen vaststellen dat de prestaties zijn geleverd.

* Marlies Rohmer, directeur Architectenbureau Marlies Rohmer: “Panorama is een integraal ontworpen paviljoen. Door initiatiefrijk te participeren hebben we alle complexe eisen, wensen en duurzaamheidprincipes geïntegreerd, waarbij het eindresultaat meer is dan de som der delen. Het paviljoen is niet alleen een functioneel toegesneden oplossing, maar stijgt daar bovenuit met een ruimtelijk prikkelend antwoord op de opgave.” * Marie-Louise van Lankveld, projectmanager gemeente Veenendaal: “De gemeente Veenendaal stimuleert de toepassing van innovaties op klimaatgebied. Wij willen op dit gebied een voortrekkersrol vervullen en de energieneutrale MFA Panorama is daar een mooi voorbeeld van.”

foto: Scagliola en Brakkee

Gemeten elektraverbruik 2012 januari

februari

maart

april

mei

juni

juli

augustus

september

oktober

november

december

15.000

10.000

5.000

Maandverbruik

kWh

Teruglevering per maand

0

-5.000

-10.000


Cumulatief energiegebruik

Type Stadsdeelwerf

Oplevering Eind 2015

Betrokken partijen Stadsdeel Zuid Amsterdam, PMB Amsterdam, BDG Architecten, Deerns raadgevende ingenieurs, Merosch


AMSTERDAM

Stadsdeelwerf Amsterdam

BELEID EN VISIE UITGANGS PUNT VOOR PLANUITWERKING EN BUDGETRAMING Stadsdeel Zuid in Amsterdam werkt aan de ontwikkeling van een nieuw te bouwen energieneutrale werf. De energieneutrale ambities (zowel wat betreft gebouwgebonden als gebruiksgebonden energie) waren het vertrekpunt voor de kostenraming, op basis waarvan de deelraad heeft ingestemd met de nieuwbouw van de werf. Het voordeel van deze aanpak is dat ellenlange discussies over terugverdientijd en financiering van de meerinvestering zijn voorkomen. Wat overigens niet wegneemt dat alle extra maatregelen binnen de technische levensduur van de werf worden terugverdiend.

Stadsdeelwerf doorsnede

Integraal ontwerp Om daadwerkelijk te komen tot een integraal ont werp, dienen ontwerpende partijen over hun eigen schaduw hun te stappen.

Geen terugverdientijd Doordat het beleid en de visie van de gemeente Amsterdam het uitgangspunt waren voor planuit werking en budgetraming, zijn ellenlange discussies over terugverdientijd voorkomen.

Programma van Prestatie Eisen Bij de start van het project is door Merosch een technisch Programma van Prestatie Eisen opgesteld waarin prestatie-indicatoren zijn opgenomen ten aanzien van duurzaamheid en de wijze waarop deze transparant en eenduidig zullen worden gemonitord. Deze prestatie-indicatoren gelden als uitgangspunt voor zowel de ontwerpende als de uitvoerende partijen.

Water en energie De gestelde ambities gaan niet alleen over het onderwerp energie, maar ook over water. Bij de werf wordt in het kader van schoonmaakwerkzaamheden veel water gebruikt. Gezocht is daarom naar extra besparende maatregelen, zoals hemelwateropvang, hergebruik van spoelwater en

de inzet van het nabij gelegen oppervlaktewater van de Schinkel. Op het gebied van energie is niet alleen gekeken naar de beperking van het gebouwgebonden energiegebruik, maar ook naar de beperking van het gebruiksgebonden energiegebruik. Dit betreft onder meer het aanschaffen van elektrische vervoersmiddelen en schoonmaakwagens. Naast de gebruikelijke maatregelen zoals dikkere isolatie, LED-verlichting en warmtepompen, wordt de restpost aan energiegebruik gedekt vanuit een ‘tropendak’ (een extra dak boven het gebouw waardoor wind de opgewarmde lucht continu ververst) met 1.800 m2 aan zonnepanelen.

* Maria Pieters, projectmanager Projectmanagementbureau Amsterdam: ”Het spanningsveld tussen energieneutraal bouwen en architectuur blijft voelbaar tijdens het ontwerpen.”

Zonder wrijving geen glans Om ervoor te zorgen dat de energieambities van energieneutraliteit die op papier zijn gezet ook daadwerkelijk worden gerealiseerd, is het van groot belang dat de juiste mensen bij het project worden betrokken in zowel de ontwerp- als de realisatiefase. Bij de selectie van de ontwerpende partijen is dan ook gekozen voor diegenen die aantoonbaar de vakkundigheid en de ervaring bezitten om een project succesvol tot realisatie te brengen. En hoewel de geselecteerde partijen die vakkundigheid en ervaring bezitten, blijkt het in de praktijk toch nog een taaie klus om alle belangen en aandachtspunten voldoende mee te laten wegen in het uiteindelijke ontwerp. De praktijk blijkt, ook hier, weerbarstiger dan de theorie. Ook al is de route er naartoe niet eenvoudig geweest, het resultaat mag er zijn. Zonder wrijving immers geen glans.



Type Woningen

Betrokken partijen Synchroon BV, Groothuis Wonen, Comfort Partners, Merosch

Contactpersoon Bart Advokaat [email protected]

ZOETERMEER

Energieneutrale woningen, maar dan anders

ENERGIENEUTRALITEIT ALS MARKETINGINSTRUMENT Bij projectontwikkelaar Synchroon uit Zoetermeer staan - bij de ontwikkeling van de woonomgeving - de mens en duurzaamheid centraal. Synchroon wil gezonde en energiezuinige, maar ook betaalbare woningen ontwikkelen. De vraag aan Merosch was feitelijk: ontwikkel een energieneutrale woning die eenvoudig, robuust en low-tech is. Geen gemakkelijke, maar wel een interessante opgave. Deze is van start gegaan met een energieconceptenstudie waarin de technische, ruimtelijke en financiële consequenties van verschillende samenhangende maatregelenpakketten in kaart zijn gebracht. Ook is aandacht besteed aan de wijze waarop deze woningen, met hogere initiële kosten, op een goede manier kunnen worden vermarkt.

Op basis van de door Merosch opgestelde energieconceptenstudie heeft Synchroon besloten om een demonstratieproject te starten, waarbij de woningen energieneutraal worden uitgevoerd met gebruikmaking van eenvoudige en bedrijfszekere (lokale) elektrische verwarming en PV-panelen. De gedachte achter dit concept is, dat door de woning zeer goed te isoleren de warmtevraag dusdanig laag wordt dat de toepassing van elektrische verwarming - in combinatie met PV-panelen - een perspectiefvol alternatief kan zijn voor een energieneutrale woning met bijvoorbeeld een warmtepomp. Vanuit het oogpunt van eenvoud, onderhoud en beheer, bouwsnelheid en regelbaarheid, biedt elektrische verwarming namelijk vele voordelen. Bovendien blijken de investeringskosten lager te liggen dan bij een energieneutrale woning met een warmtepomp en verschuiven de investeringskosten van de installaties naar de bouwkundige schil.

Eenvoud Toepassing van elektrische verwarming is zeer eenvoudig in realisatie. Bovendien is het ook qua be diening en gebruik zeer eenvoudig en bedrijfszeker.

Controversieel? De perceptie in de markt is dat elektrisch verwarmen niet energiezuinig zou zijn. Daarmee lijkt het in te genspraak met het uitgangspunt energieneutraliteit, maar dat is het niet.

Gezien de langere levensduur van bouwkundige maatregelen ten opzichte van installaties, is dit een wenselijke ontwikkeling.

Gasketel Warmtepomp All-electric

Energieneutrale woningen met PV-panelen (Bron: Groothuis)

Omdat deze ‘all electric’-benadering in de huidige bouwpraktijk (nog) niet wordt gehanteerd en elektrisch verwarmen niet als duurzaam wordt beschouwd, is het concept innovatief en onderscheidend, maar ook enigszins controversieel. Door middel van het demonstratieproject wil Synchroon onderzoeken of het de veronderstelde voordelen biedt waarmee Synchroon zich kan onderscheiden op de markt. Daarnaast wordt onderzocht op welke wijze het concept kan worden vermarkt en hoe de eerste bewoners het concept ervaren. * Henri van Dam, adjunct-directeur Synchroon BV: “Nieuwbouwwoningen moeten duurzaam worden gebouwd, maar ze moeten wel betaalbaar blijven en beloftes nakomen ten aanzien van gezondheid, comfort en energiegebruik.”

OVER MEROSCH


2.000 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 2038

400 2033

200 2028

0 2023 2018 2013

Colofon

Adviseurs voor gezonde en energieneutrale gebouwen De missie van Merosch is om te komen tot een gezonde en energieneutrale gebouwde omgeving. Vanuit deze missie hebben wij meer dan 15 jaar ervaring met het onderzoeken, ontwerpen en monitoren van gezonde en energieneutrale gebouwen en gebieden. De kracht van Merosch zit in het conceptueel en integraal kunnen denken ten aanzien van techniek, financiën, beleid en organisatie. Zowel op procesmatig als projectmatig vlak. We doen dit enerzijds op het snijvlak van markt en wetenschap en anderzijds door het aantoonbaar bezitten van gedegen technische kennis, zodat we de technische consequenties van conceptuele en abstracte keuzes kunnen overzien. We beschikken over de kracht om abstracte ambities te

Ontwikkeling exploitatiekosten rijwoning (EPC=0,0)

€

Van studie naar pilot

© Merosch B.V. | September 2013 Postbus 149 2410 AC Bodegraven 0172 - 651264 merosch.nl Tekst: Ronald Schilt, Robbert van Rijswijk (Merosch)

vertalen in realiseerbare ontwerpen met betrouwbare technieken en hier helder over te communiceren. Hierbij richten we ons niet alleen op de ontwerpfase van projecten, maar borgen we ook de geïmplementeerde technieken middels

het formuleren van objectieve en meetbare prestatie-eisen en het opstellen van prestatie-contracten. Zodat de ambities niet alleen op papier worden geschreven, maar ook in de praktijk worden gerealiseerd.

Met medewerking van: Hans Bueno de Mesquita, Jan Aalberts, Gerdi Breembroek, Cees Rieke, Dick Boelen, Friso de Zeeuw, Henk van de Laak, Ad van Rijsewijk, Bart van Oosten, Kees Willems, Frank Leijnse, Arnoud Matser, Robert Leemburg, Marlies Rohmer, Marie-Louise van Lankveld, Maria Pieters, Bart Advokaat, Margreet de With, Henri van Dam. Redactie: Jeroen Mensink (JAM*) Vormgeving en productie: reprovinci.nl

ENERGIENEUTRALITEIT IN DE PRAKTIJK Inspirerende voorbeelden van gezonde en energieneutrale gebouwen

Recommend Documents