ENERGIEKE GEDACHTEN (Door George Vervuurt)

NIEUWSBRIEF LECTORAAT NIEUWE ENERGIE Februari 2010

ENERGIEKE GEDACHTEN (Door George Vervuurt) “Meneer, u zegt wel dat we een klimaatprobleem (stijgende CO2 uitstoot) hebben en dat de brandstofprijzen zullen stijgen (uitputting fossiele brandstoffen). Maar ik heb het berekoud en de benzine kost 2 kwartjes minder dan 1,5 jaar geleden? Dus waarom nou op zoek naar duurzame bronnen?” Tijdens iedere Minor “Duurzame Energie” wordt deze vraag wel eens gesteld. Of, in ieder geval hoor je ze denken. Maar hoe maak je duidelijk dat er iets gaande is terwijl hij of zij het zelf niet ervaart? Op welk moment is iemand overtuigd dat er iets moet veranderen? En dus som je de harde bewijzen maar weer eens op: Dat het CO2 gehalte de laatste 100 jaar is gestegen, dat de temperatuur de afgelopen eeuw met 0,74°C is gestegen, dat oceanen meetbaar verzuren en dat de zeespiegel 3 mm per jaar stijgt omdat ijskappen en gletsjers smelten… En dan gebeurt er soms iets geks… De student raakt namelijk niet verontrust als hij dit hoort. (“Heb ik het niet goed uitgelegd”, vraag je jezelf af?). Hij of zij trekt de zojuist genoemde effecten door naar de toekomst en met dat tempo duurt het nog vele eeuwen. Niks aan de hand dus. Maar ik laat me niet uit het veld slaan en ga verder: Dat het merendeel van de CO2 toename in de laatste 50 jaar heeft plaatsgevonden, dat de temperatuurstijging in de laatste eeuw voor 75% in de laatste 30 jaar is gerealiseerd (Groenland +4°C sinds 1991), dat de zeespiegel vóór 1991 slechts 2mm per jaar steeg. Niks lineair dus! De smeltende ijskappen reflecteren minder straling en de temperatuur neemt verder toe. De ontdooiende permafrost gaat rotten en zorgt voor nog meer gassen die warmte absorberen en de temperatuur doen toenemen. “Dat kan wel zijn, meneer, maar we wonen in Limburg lekker hoog”. “@#$%”, denk ik, en ga verder… “Zelfs als jij denkt dat we dit niet serieus moeten nemen; er zijn landen die dit heel serieus nemen! Met doordachte programma‟s wordt er daar kennis ontwikkeld en bedrijvigheid gecreëerd. Het resultaat? Een uitdagende baan, goed salaris, met volop kansen voor persoonlijke ontwikkeling!”. “Mmmh, misschien moeten we dit toch maar serieus nemen”.

NIEUWE ENERGIE IN DE GEBOUWDE OMGEVING De Wijk van Morgen Eind januari hebben twee stagiairs hun stage afgerond binnen de Wijk van Morgen. De opdracht die de studenten te vervullen hadden, bestond uit het bepalen van het energieconcept van het expositiegebouw ECO/NNECT. De basis van een goed energieconcept wordt gevormd door het bouwkundig concept. Aan de hand van een controle van het warmteverlies kan een indicatie worden gekregen van de bouwfysische kwaliteit van het gebouw. Op basis van de nu bekende berekeningsgegevens bedraagt de specifieke 1

NIEUWSBRIEF LECTORAAT NIEUWE ENERGIE Februari 2010 warmtebehoefte van het gebouw ca. 23 kWh/m2. Uit de berekeningen volgt tevens dat de koelbehoefte van het gebouw ca. 17 kWh/m2 bedraagt. De benodigde warmte en koude voor het gebouw zal worden onttrokken uit de geluidswal die als bodemcollector dienst zal doen. Om de hoeveelheid warmte die in de grond is opgeslagen, te vergroten is in het energieconcept een energieproducerende kas opgenomen. Deze levert in de zomer warmte die kan worden opgeslagen voor de winterperiode. Om het rendement van de warmteoverdracht te vergroten wordt gebruik gemaakt van Fiwihex warmtewisselaars die met zeer kleine temperatuurverschillen werken. In de winter wordt de warmte aan de bodem onttrokken, waardoor er koude wordt opgeslagen voor de zomerperiode. Een ander deel van de warmte wordt geleverd door zonnecollectoren. Optioneel kan er nog warmte geleverd worden door een micro-wkk. Deze zal worden aangedreven met biogas die door vergisting van snoeiafval en afvalwater wordt geproduceerd. Om ongelijktijdigheid in energievraag en energielevering te overbruggen wordt energie opgeslagen en onttrokken uit een gelaagde buffer. De warmteafgifte t.b.v. het klimatiseren van het gebouw vindt plaats m.b.v. vloerverwarming en koeling. Het klimatiseren van de kas vindt plaats m.b.v. Fiwihex warmtewisselaars. Daarnaast voedt de gelaagde buffer de warmwater tappunten en hotfill apparatuur. De benodigde elektriciteit wordt voor het grootste deel geleverd door pv-panelen op het dak van de kas en op het dak van het gebouw. Een klein deel van de benodigde elektriciteit wordt geleverd door kleine windturbines. In de komende periode zullen van de genoemde installatieonderdelen de exacte afmetingen en capaciteiten bepaald worden.

ENERGIEMANAGEMENT Energiebesparingonderzoek Een artikel in een eerdere nieuwsbrief ging over een energiebesparingcampagne en een energiemonitoringsysteem om de effecten van de energiebesparingsmaatregelen te kunnen meten. In de afgelopen periode is er door studentleerbedrijf E-grr in samenwerking met Cofely gdf Suez een inventarisatie gedaan naar energiebesparingsmaatregelen binnen het gebouw Nieuw Eyckholt van de Hogeschool Zuyd. De dienst Vastgoedbeheer & Facilitaire Zaken van de Hogeschool Zuyd is momenteel bezig een prioritering aan te geven in de door E-grr en Cofely voorgestelde energiebesparingsmaatregelen. Na het aanbrengen van deze prioritering zullen techniekstudenten onder begeleiding van Cofely en Hogeschool Zuyd, de energiebesparingsmaatregelen technisch uitwerken, calculeren, voorbereiden en uitvoeren. In de afgelopen periode is tevens een stap in de goede richting gemaakt voor het energiemonitoringsysteem van de verlichting van bouwdeel A. De laatste stap die nog gezet moet worden is het uitlezen van de data uit de energiemeter die vermogen, verbruik enz. van de trafo meet, het bewerken van deze data en het presenteren van deze data op een monitor. 2

NIEUWSBRIEF LECTORAAT NIEUWE ENERGIE Februari 2010 Het monitoringsysteem maakt het mogelijk de door de energiebesparingsmaatregelen gerealiseerde energiebesparing te meten. De dienst Vastgoedbeheer & Facilitaire Zaken hecht er waarde aan dat studenten participeren in projecten die zij (met externe partijen) uitvoeren. Wij als technische opleiding vinden het een meerwaarde dat we studenten kunnen laten werken aan praktijknabije opdrachten.

NIEUWE ENERGIE EN ONDERWIJS De Wijk van Morgen vertrekpunt voor Europees lesprogramma integraal ontwerpen

Om in de toekomst tot gebouwen te komen die aanzienlijk beter presteren qua klimaatbelasting en energieverbruik, is een integraal en multidisciplinair ontwerpproces nodig. Dat vereist een bewustwording bij professionals in de bouw én aandacht voor deze integrale benadering in opleidingen. Hogeschool Zuyd gaat samen met andere Europese hogescholen en universiteiten hiervoor onderwijsprogramma's ontwikkelen. "Energie-efficiënter bouwen vraagt anders te ontwerpen. Dat is een van de lessen die we uit De Wijk van Morgen hebben geleerd", zegt Peter op 't Veld, werkzaam bij het ingenieursbureau Cauberg Huygen in Maastricht. Het doel van het Europese project IDES-EDU is om opleidingsprogramma's te ontwikkelen die deze multidisciplinaire aanpak stimuleren. Als je er namelijk in slaagt alle partijen vanaf het begin van het ontwerpproces bij elkaar aan tafel te krijgen, ontstaat er een win-win situatie voor alle betrokken partijen, meent Willem Janssen, manager van het expertisecentrum Technology & Design van Hogeschool Zuyd. "We hebben daarvoor mensen nodig die integraal denken herkennen." Europese subsidie Vanuit het Europese programma Intelligent Energy Europe (IEE) is het projectvoorstel gehonoreerd met een subsidie van bijna 1 miljoen euro. Met dit geld gaan de 15 hogescholen en universiteiten, verspreid over alle klimaatzones in Europa en zowel de oude als de nieuwe EU-landen, aan de slag met het ontwikkelen van het lesprogramma. Dat gebeurt in 7 werkgroepen, waarvan er een geleid wordt door Hogeschool Zuyd. Die krijgt als opdracht om een oefenomgeving te ontwikkelen. Peter op 't Veld: "Eigenlijk moet de hogeschool het kunstje dat ze in De Wijk van Morgen heeft gedaan, op andere plekken herhalen." Wijk van Morgen goed voorbeeld Cauberg Huygen treedt op als coördinator van het Europees project. Dit ingenieursbureau is vanaf het begin betrokken bij De Wijk van Morgen, waar Hogeschool Zuyd een real live laboratorium realiseert voor klimaatneutraal bouwen. Dit project heeft Op 't Veld op het idee van het Europese opleidingsprogramma gebracht. "De Wijk van Morgen is de demo-omgeving waarin we de nieuwe 3

NIEUWSBRIEF LECTORAAT NIEUWE ENERGIE Februari 2010 manier van werken integreren. Hier werken architecten, constructeurs en ontwerpers van de technische installaties vanaf het begin samen om zo tot een optimaal resultaat te komen." Master- en post hbo-opleidingen In de komende drie jaren gaan de 15 partners zowel een master- als een post hbo-opleiding ontwikkelen. Het is de bedoeling dat zowel de studenten als de professionals op enig moment tijdens de opleiding in contact komen en gezamenlijke activiteiten ondernemen. Hoewel het onderwijs een Europese basis krijgt, heeft elk land de ruimte voor een inkleuring afgestemd op de specifieke lokale behoeften. Het is voor het eerst dat zo'n opleiding voor integraal ontwerpen op deze schaal ontwikkeld wordt. De subsidie vanuit het IEE-programma is toegezegd; op dit moment lopen de laatste onderhandelingen over de precieze invulling. Er wordt naar gestreefd om in september met het 3jarige project te starten.

Nieuwsbrief voor studenten Sinds november 2009 wordt er vanuit het Lectoraat Nieuwe Energie maandelijkse een nieuwsbrief voor studenten uitgegeven. Studenten die bezig zijn met duurzame projecten en (afstudeer)stages komen hierbij zelf aan het woord en vertellen over hun ervaringen. Daarnaast staan er elke maand een aantal evenementen in, en, is er een rubriek gereserveerd voor duurzame gadgets. De nieuwsbrief wordt verstuurd naar alle 14205 studenten die op Hogeschool Zuyd staan ingeschreven. Er zijn inmiddels drie edities verschenen en het aantal lezers is in deze drie maanden al verdubbeld. De eindredactie van de nieuwsbrief is in handen van Peter Schieren. Peter is student in het vierde jaar van de opleiding HEAO Commerciële Economie en hij is momenteel bezig met zijn afstudeerstage bij het Lectoraat Nieuwe Energie. Peter zei zelf het volgende over de nieuwsbrief: “Ik ben uitermate enthousiast over de ontwikkeling van de nieuwsbrief. Studenten sturen mij uit eigen initiatief verzoeken of ze een stukje kunnen schrijven in de nieuwsbrief. Het is leuk om te zien dat dit initiatief goed wordt ontvangen door de studenten en ik hoop dat het ook verder zo positief zal verlopen.” Als U meer wil weten over de nieuwsbrief kijk dan eens op de website van het lectoraat Nieuwe Energie. Dan kunt u zelf lezen wat uw studenten schrijven! of als U zelf input wilt leveren die interessant zou kunnen zijn voor studenten, dan kunt U contact opnemen met Peter Schieren: [email protected].

Nieuwe medewerker Lectoraat Nieuwe Energie Mijn naam is Stefan Sigwarth, net afgestudeerd met een 9 van de opleiding werktuigbouwkunde aan de Hogeschool Zuyd. Intussen heb ik een contract gekregen bij het lectoraat en werk nu verder aan zaken binnen het CHEMaterials Park, maar ook help ik bij het opzetten van het Leerwerkbedrijf Zonne-energie Solar Solutions. Hierbij help ik ook om opdrachten vanuit het MKB binnen te halen waarbij mijn inzichtelijk vermogen van techniek en commercie goed van pas komt in de gesprekken. Het werk is uitdagend, divers, 4

NIEUWSBRIEF LECTORAAT NIEUWE ENERGIE Februari 2010 en niet onbelangrijk, maatschappelijk van belang. We timmeren hard aan de weg om een duurzamere maatschappij te creëren. Het afstudeerproject waaraan ik de afgelopen 18 weken heb gewerkt, is afgerond. De resultaten: een top 6 te ontwikkelen producten en een aantal conclusies en aanbevelingen die tot een nog betere samenwerking met DSM en andere bedrijven in de regio kunnen leiden. De top 6 van bedachte innovatieve productconcepten: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

isolerende zonwering; composteerbare natuurvoedende verpakkingen; composteerbare technische composieten; phase change materials als isolatie en warmteopslag; OLED kantoorpaneel; zonnepaneel als/in overkapping.

Deze top 6 heeft als doel om het energieverbruik terug te dringen bij zowel particulieren als in de industrie. De isolerende zonwering zorgt er ‟s nachts voor dat de warmte niet via de ramen zo naar buiten vliegt. De composteerbare natuurvoedende verpakkingen kan het zwerfafvalprobleem oplossen zodat er ook minder energie nodig is voor het verwerken van dit „afval‟. De composteerbare technische composieten dienen vooral in de industrie ervoor dat producten die steeds meer en meer van composieten worden gemaakt, composteerbaar zijn. Op dit moment zijn composieten alleen te verbranden of eindigen op het stort. Phase change materials als isolatie en warmteopslag is een concept wat nog enig onderzoek vereist. Een PCM is een stof die bijvoorbeeld van vast naar vloeistof verandert en daarbij energie opneemt of afstaat. Ideaal dus om warmte in op te slaan. Helaas staat deze techniek nog in de kinderschoenen, maar met DSM als partner kan onderzoek gedegen verlopen. Het OLED kantoorpaneel zorgt ervoor dat verlichting een stuk efficiënter wordt door gebruik te maken van (organische) LEDs. Door middel van een slimme schakeling kan elke werkplek wel of niet belicht worden zodat niet een hele ruimte verlicht moet worden voor een enkele persoon. Het laatste product valt op door zijn simpliciteit. Een zonnepaneel als overkapping met als variatie ook nog het verwerken van zonnepanelen in overkappingen zoals een serre. In het eerste geval dient het zonnepaneel letterlijk als een afdakje, zoals we die bij deuren kennen. Het tweede geval is iets complexer. Het verwerken van zonnepanelen in een serre van een huis is moeilijker omdat mensen niet willen dat het zonlicht minder wordt. Dit betekent dus dat de zonnepanelen in een constructie verwerkt moeten worden zodat de serre stroom kan opwekken wanneer de klant niet thuis is en het licht niet nodig heeft.

5

NIEUWSBRIEF LECTORAAT NIEUWE ENERGIE Februari 2010 Uiteindelijk is het enige wat niet helemaal succesvol verlopen is, is het bedenken van veel producten die specifiek op DSM gericht zijn. Het inventariseren van de kennis en patenten bij DSM zal een apart onderzoek moeten worden vanwege de omvang van zo‟n onderzoek. De werkzaamheden waren zeer uiteenlopend, wat het uiteraard zeer interessant heeft gemaakt. Dit bracht echter ook een behoorlijke moeilijkheidsgraad met zich mee. Ik ben dan ook ontzettend blij dat ik een 9 voor mijn scriptie heb mogen ontvangen. Meer weten: Stefan Sigwarth [email protected]

Afstudeerder Sjoerd Merkus: slow food met een economisch smaakje Sjoerd Merkus, student IBMS aan de Hogeschool Zuyd, gaat een nieuwe opdracht uitvoeren voor het Lectoraat Nieuwe Energie met betrekking tot voedsel. Voedsel is na water de belangrijkste primaire levensbehoefte voor een mens. Zonder voedsel geen energie, en zonder energie zijn we niet in staat om werk uit te voeren. De energie die we op dit moment tot ons nemen is meestal massaal geproduceerd voedsel, ofwel industrievoedsel. Dat dit niet altijd even gezond is, is te zien aan het aantal mensen die overgewicht hebben. Verzadigde vetten kan het menselijke lichaam niet goed verteren. Het is goedkoop en altijd verkrijgbaar, maar is het wel gezond? Met het einde van goedkope olie is het niet meer mogelijk om sardientjes die gevangen zijn in de Middellandse Zee te verschepen naar Noorwegen om schoongemaakt te worden waarna deze richting ons land gaan om in blik gegoten te worden. Dit resulteert erin dat elke calorie voedsel die we eten, ongeveer 10 calorieën energie nodig heeft gehad om tot onze maag te komen. Dit is per definitie niet duurzaam. Twee van de mogelijke oplossingen zijn permacultuur en slow food. Het doel van permacultuur is samenwerking tussen de mens en haar omliggende natuur gericht op een lange termijn overleving van beide. Met permacultuur kun je een lekkere eetbare tuin ontwerpen die niet alleen mooi, maar ook nuttig is. Slow food is een systeem waarbij relatief kleine boeren op een puur biologische manier voedsel verbouwen en deze verkopen of in een bartersysteem van de hand doen in hun eigen buurt. Hoewel dit voedsel duurder is dan industrievoedsel, is het door de lokale manier van werken energetisch gunstiger. Door de biologische manier van verbouwen is het daarnaast gezonder. Wat willen we nog meer? Een goede prijs uiteraard. Sjoerd gaat onderzoek doen naar welke vormen van slow food er bestaan in Nederland, hoe deze werken en wanneer deze financieel interessant genoeg is zodat iedereen er profijt van kan hebben. Afstudeerder Maarten Meijers ontwerpt systeem voor energiewinning uit afvoerkanaal kachel Maarten Meijers studeert vanaf februari 2010 af aan de opleiding werktuigbouwkunde. Hij studeert af bij het Lectoraat Nieuwe Energie en werkt aan een ontwerp voor het terugwinnen van energie, die bij een kachel via het afvoerkanaal verloren gaat. In de meeste gevallen is dit verlies al ruim 30%, dus als een deel van deze energie teruggewonnen kan worden, zou dat een sterke vooruitgang zijn voor het rendement van hout- en pelletkachels. Deze opdracht werd geïnitieerd door Chris van Zon samen met Mabo Schoorsteentechniek uit Den Bosch en wordt door hen gefinancierd. Dankzij deze samenwerking gaat 6

NIEUWSBRIEF LECTORAAT NIEUWE ENERGIE Februari 2010 het energielab van de Hogeschool Zuyd beschikken over een houtkachel en een opslagvat waar ook weer energieproeven aan gedaan kunnen worden in het kader van duurzame energie.

NIEUWE ENERGIE IN DE REGIO Wijk van Morgen genomineerd voor de Sustainable Energy Europe Award 2010. Op 23 maart zal de beslissing vallen of het project de wijk van morgen de winnaar is van de sustainable energy Europe award 2010. Tijdens de EUSEW (European Union Sustainable Energy Week) in Brussel zullen de diverse genomineerde projecten de revue passeren. Wij hopen allen dat we als Hogeschool Zuyd met de eer kunnen gaan strijken.

Colofon De nieuwsbrief wordt uitgegeven door het lectoraat Nieuwe Energie. Heb je vragen en/of opmerkingen neem dan contact op met Hella Wilmes. [email protected] Eindredactie: Werner Eussen, [email protected] Of kijk op de website van het lectoraat. www.hszuyd.nl/nieuweenergie Hier vind je nieuwsberichten en links op het gebied van nieuwe energie etc.

7