Energie Expeditie Apeldoorn

Energie Expeditie Apeldoorn Energieneutraal renoveren mogelijk maken De Energie Expeditie Apeldoorn (Enexap) gaat het pad effenen voor het grootschalig energieneutraal renoveren van bestaande woningen.1 Het experiment behelst het onderzoek, de voorbereiding en de uitvoering van de energieneutraal renovatie van minimaal twintig koopwoningen binnen een periode van twee jaar. Deze woningen wekken daarna evenveel of meer hernieuwbare energie op dan wat er nodig is voor zowel het gebouwgebonden als het huishoudelijk energiegebruik. Het gaat daarbij om het werkelijke energiegebruik en niet om het bereiken van een bepaald label, index of genormeerd verbruik.

Doel van Enexap is er voor te zorgen dat het voor particulieren organisatorisch, technisch en financieel haalbaar wordt om hun woning energieneutraal te laten renoveren. Hiervoor moeten de marktcondities substantieel verbeteren. Dat wordt mogelijk doordat de bewoners tijdens het gehele traject intensief worden begeleid en geadviseerd door een expeditieteam dat bestaat uit bedrijven, een hogeschool, private organisaties, specialisten van de lokale overheid en andere betrokken bewoners. Dit zijn voor een deel lokale partijen. De professionals delen hun kennis over specifieke onderwerpen zoals de bouwfysica, het ontwerp, de bouw, de installatie en de financiering met de bewoners en zorgen ervoor dat belemmeringen zoveel mogelijk worden weggenomen. De huiseigenaren kiezen uiteindelijk zelf bedrijven voor financiering en uitvoering. De activiteiten ten behoeve van de energieneutraalrenovatie van de individuele woningen en die voor het realiseren van het overkoepelende doel grijpen zo in elkaar, dat ze elkaar zullen versterken. 1

Samen met vijf andere experimenten in Nederland vormt Enexap het project ‘Lokaal alle lichten op groen’, onderdeel van het programma Energiesprong van Platform 31.

Jan-Coen Dragt “Voor mij is het zo langzamerhand meer een sport geworden om zoveel mogelijk energie te besparen en te winnen. Het huis waar we wonen stamt uit de jaren zestig en toen wij erin trokken, kon je met je sleutel zo door de kozijnen prikken. We hebben er veel aan laten doen en zo duurzaam mogelijk. Ik heb alle generaties zonnepanelen verzameld in de loop der tijd. Tien jaar geleden begonnen via de Nuon met wat subsidie en laatst via ‘deA’, het Apeldoornse energiebedrijf vanuit de bewoners, er weer zes bijgeregeld. Zelfs via Marktplaats kun je panelen regelen. Ik ben zelf aan het experimenteren met een draaisysteem die sommige panelen nog beter op de zon kunnen zetten. Zoals ik al zei, het is een soort liefhebberij geworden. Dat is voor ons ook de reden om mee te doen aan de Energie Expeditie: kijken of we nog iets kunnen leren van anderen.” Petra Dragt: “Soms ga je voor de lol naar de teruglopende meter kijken. Leuk gevoel om zo je eigen stroom te maken!”

Jan-Coen en Petra Dragt voor een zonnepaneel in hun tuin. Foto: E.J. Peters

Bewoners aan het roer De bewoners staan centraal. Aan de ene kant staan zij bij Enexap aan het roer, anderzijds worden ze ontzorgd. Het comfort van hun woning wordt verhoogd en de renovatie leidt tot een gezonder binnenmilieu. De drastische verlaging van de energierekening is natuurlijk ook een belangrijk effect. Het toepassen van milieuvriendelijke producten en het verbeteren van de functionaliteit, gebruiksgemak, levensloopbestendigheid en toekomstwaarde van de woning zijn ook belangrijke doelen die op verzoek van de bewoner door het expeditieteam meegenomen worden.

Energiesprong Platform 31

Landelijke community

Expeditieteam Dagelijks Bestuur Professional 1 2 3 enz.

Bewoner 1 2 3 enz.

Volgersgroep

Projectmedewerker Energieregisseur Auditor

Andere ALLOGgemeenten

De elf professionele partijen en 29 gezinnen vormen samen het expeditieteam van de Energie Expeditie Apeldoorn. Het team komt éénmaal per zes weken bijeen om de voortgang te bespreken en besluiten te nemen. De besluiten van het expeditieteam worden voorbereid en uitgevoerd door een bestuur, dat bestaat uit vier bewoners en de projectleider van de gemeente. Het bestuur wordt ondersteund door twee projectmedewerkers. Voor de voorbereiding en uitvoering zijn zes werkgroepen ingesteld met zowel professionals als bewoners als leden. De werkgroepen rapporteren aan het bestuur.

Vraagsturing Voor het slagen van het experiment is het noodzakelijk dat de bewoners zelf sturen op de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten die nodig zijn om de energieneutrale verbouwing succesvol te realiseren. Vraagsturing wordt geborgd door bewoners actief te laten participeren in het bestuur en in werkgroepen die van meet af aan bezig gaan met de ontwikkeling van producten en diensten.

Wethouder Prinsen tekent namens één van de elf professionele partijen de samenwerkingsovereenkomst met Platform 31. Foto: Medea Huisman

Daarnaast worden er presentaties, cursussen en excursies aangeboden, waardoor bewoners steeds bewuster keuzes kunnen maken en volwaardige gesprekspartners en opdrachtgevers worden van uitvoerende partijen.

Energiemaatregelen De maatregelen die nodig zijn om zowel het woninggebonden als het huishoudelijk energiegebruik op jaarbasis naar nul terug te brengen zijn in een aantal categorieën onder te brengen: 1. bouwkundige maatregelen om het energiegebruik voor ruimteverwarming en koeling te beperken (bijvoorbeeld isolatie, verminderen koudebruggen, naad- en kierdichting, beglazing, daglichtsysteem, tochtportaal, serre, warmtebuffering, buitenzonwering); 2. woninggebonden installatietechnische maatregelen om het energiegebruik voor ruimteverwarming, koeling en warm tapwater te beperken (bijvoorbeeld warmteterugwinning uit ventilatielucht en douchewater, verwarmingsinstallatie, grondbuisventilatie, hotfill aansluitingen, CO2-sturing, zonneboiler); 3. woninggebonden installatietechnische maatregelen om het elektriciteitsgebruik te beperken (bijvoorbeeld pompen, ventilatoren, slimme besturing, zonnepanelen, microWKK); 4. vervangen of verwijderen van niet-woninggebonden apparaten om het energiegebruik te beperken (bijvoorbeeld wasmachine, koelkast, waterbed, vaatwasmachine, kooktoestel, verlichting, TV, hobby-apparaten en computer); 5. inregelen van apparaten voor verwarming, koeling, warm tapwater bereiding, ventilatie, verlichting en warmteterugwinning; 6. wijzigen van het gebruikersgedrag om het energiegebruik voor ruimteverwarming, koeling, warm tapwater, koken, verlichting en huishoudelijke apparaten te beperken. Hierbij kunnen meet- en monitoringsystemen behulpzaam zijn. Uiteraard wordt er bij de keuze van maatregelen rekening gehouden met het belang dat de bewoners hebben bij een gezond binnenmilieu, beperking van geluidhinder, hogere comfortbeleving, esthetica, bedieningsgemak, onderhoud, sturingsmogelijkheden, ruimtebeslag, toekomstwaarde, beperken van de hinder bij uitvoering, beperken investering en beperken van de woonlasten. Daarnaast moet rekening gehouden worden met de technische mogelijkheden, juridische randvoorwaarden (bijvoorbeeld rooilijngrenzen in bestemmingsplan, monumentale status) en de schaduw van gebouwen en beplanting.

Stapsgewijs naar het einddoel Het • • • • • • • • • • • • •

expeditieteam gaat in twee jaar tijd in grote lijnen de volgende stappen doorlopen: Ontwikkelen en uitvoeren quickscan Identificeren potentie woning Bepalen van motivatie, situatie en financiën bewoners Instellen Volgersgroep Aanstellen projectmedewerker, auditor en energieregisseur Ontwikkelen en uitvoeren EPA-super-de-luxe Opstellen persoonlijk financieel advies Opstellen plan van aanpak per woning Begeleiden offertetrajecten Begeleiden uitvoering Controle op advisering, planning en uitvoering door onafhankelijke auditor Opstellen businesscase voor continuering energieneutraal-renovaties na beëindiging van de expeditie Opstellen evaluatie

In fase 1 zal de huiseigenaar begeleid worden in het maken van de goede keuzes. Hiervoor zullen speciale producten worden ontwikkeld: de EPA-super-de-luxe en het plan van aanpak per woning. De projectmedewerker is in deze fase de vaste vraagbaak en intermediair tussen de bewoners en de backoffice die bestaat uit de professionele leden en het bestuur. Voor fase 2 zal een energieregisseur aangesteld worden. De taak van de energieregisseur is het overleg te faciliteren tussen een opdrachtgevende woningeigenaar en de bedrijven die eventueel de uitvoering gaan verzorgen. De energieregisseur functioneert als ondersteuner van de bewoner, maar gaat niet op diens stoel zitten. De bewoner bepaalt zelf het tempo en de stappen die hij wil zetten. Hij vraagt daarom zelf offertes aan, maar zowel hij als de bedrijven worden in het offertetraject ondersteund door de energieregisseur. Voor fase 3 is het coördineren van werkzaamheden van de verschillende bedrijven die bij een woning zijn betrokken van belang. Dat gebeurt door de energieregisseur die het contact onderhoudt tussen de eigenaar en de uitvoerende bedrijven.

Gijs Linthorst, technisch directeur bij Linthorst Installatietechniek uit Apeldoorn: “Mijn vader, Henk Linthorst, begon in 1978 al met duurzaamheidsprojecten. Er was een oliecrisis, energie was duur en er was veel behoefte aan oplossingen waarbij energie werd gewonnen of bespaard. Eigenlijk zien we die beweging weer helemaal terugkomen. Daar is dan ook nog bij gekomen dat de overheid allerlei eisen stelt aan energieprestaties. Wij zijn al jaren bezig met het verduurzamen van grootverbruikers en bedenken energiezuinige concepten voor hotels, zwembaden en bedrijven. Voor ons bedrijf is werken aan duurzaamheid een combinatie tussen idealisme en strategische bedrijfsvoering. We leveren werk dat een toegevoegde waarde heeft voor de klant, maar óók voor de samenleving als geheel. Daarom doen we ook graag mee aan de Energie Expeditie. Het verduurzamen van bestaande woningen, sámen met bewoners, is de manier om een grote slag met elkaar te maken in energiebesparing.”

Gijs Linthorst, technisch directeur bij Linthorst Installatietechniek. Foto: E.J. Peters

De planning van Enexap is erop gericht dat er per woning een plan van aanpak wordt opgesteld waarmee alle deelnemende bewoners in 2014 daadwerkelijk hun woning energieneutraal kunnen renoveren. Bewoners geven zelf aan wat ze aan hun huis willen doen, in welk tempo, en met welke partijen. Hoewel één van de doelen van het experiment is om uiterlijk in 2014 minimaal twintig energieneutraal renovaties te hebben gerealiseerd, kunnen er bewoners bij zijn die eind 2014 pas enkele stappen hebben gezet op het pad naar energieneutraliteit. De begeleiding vanuit het experiment is na 2014 niet meer beschikbaar, bewoners kunnen dan aan de hand van het plan van aanpak zelf de uitvoering organiseren.

De toekomst is aan de Volgersgroep De Volgersgroep bestaat uit woningeigenaren, bedrijven en andere organisaties die op de hoogte gehouden willen worden van de vorderingen van Enexap, maar geen deel uitmaken van het expeditieteam. Bedrijven die lid zijn van de Volgersgroep zullen samen met de professionele leden van het expeditieteam worden betrokken bij het ontwikkelen van een businesscase voor het uitvoeren van energieneutraalrenovaties ná beëindiging van de expeditie in 2014. Mogelijke klanten vinden zij ook in de Volgersgroep. Ook zonder subsidie van Platform 31 en intensieve ondersteuning van Gemeente Apeldoorn zal er een verdienmodel voor bedrijven moeten zijn om energieneutraalrenovaties gemeengoed te laten worden. De uitkomsten van Enexap, en de resultaten van de vijf experimenten elders in het land, zullen moeten aantonen dat er een businesscase is. Olaf Prinsen, wethouder duurzaamheid in Apeldoorn: “Het mooie van de Energie Expeditie Apeldoorn vind ik dat het pioniers en koplopers met elkaar verbindt waardoor die nog enthousiaster aan het werk gaan voor het verminderen van het energiegebruik en de overschakeling naar duurzame energiebronnen. Ik denk dat het ook een grote inspiratie kan zijn voor anderen. Dat hebben we nodig. En we willen iets maken dat niet alleen vanuit de gemeente wordt gedragen, maar meer nog vanuit de gemeenschap. We hebben elkaar hard nodig: bedrijven, bewoners en bestuurders. Wij verbinden en faciliteren, en dan kan de samenleving weer een stuk zelf oppakken. Bij de Energie Expeditie gaat dat goed , óók omdat bewoners en bedrijven met elkaar in gesprek zijn. Zo geeft de Energie Expeditie energie op meer dan één manier.”

Olaf Prinsen, wethouder duurzaamheid in Apeldoorn; Foto: E.J. Peters

De quickscan geeft inzicht in de route naar energieneutraal De professionals in het expeditieteam hebben de quickscan ontwikkeld om bewoners snel inzicht te geven in belangrijke aspecten van een energieneutraal renovatie. De quickscan gaat verder dan een regulier EPA-maatwerkadvies omdat de quickscan ook een traject aangeeft dat leidt tot een energieneutrale woning. Daarbij wordt rekening gehouden met de woningkenmerken, de gezinssituatie en het werkelijke huidige energiegebruik. De input voor het quickscanrapport bestaat uit een digitale enquête over de woning, het energiegebruik en de persoonlijke situatie, een digitale financiële scan, een woningopname en een persoonlijk gesprek met een financieel adviseur. Met behulp van EPA-software wordt er in het rapport één realistisch en afgestemd pakket aan maatregelen gepresenteerd om de woning energieneutraal te renoveren, met de daarbij behorende kostenraming en met vaststelling van het huidige energielabel. Het expeditieteam heeft een eenvoudige tool ontwikkeld om het besparingspotentieel van het huishoudelijk elektriciteitsgebruik te bepalen. Dit gebeurt aan de hand van het werkelijke elektriciteitsgebruik, het referentiegebruik van vergelijkbare gezinnen in Apeldoorn in vergelijkbare woningen, en het standaard elektriciteitsgebruik dat staat vermeld op het energielabel. Het idee is, dat wanneer het werkelijke verbruik relatief hoger is, er door het vervangen van onzuinige apparaten en door het aanpassen van het gedrag procentueel ook meer valt te besparen. Met behulp van dit besparingspotentieel wordt het resterende elektriciteitsgebruik berekend en de benodigde hoeveelheid zonnepanelen om dit gebruik op jaarbasis te dekken. Het quickscanrapport bevat ook een berekening van de jaarlijkse kostenbesparing aan de hand van drie prijsstijgscenario’s. Deze kostenbesparing wordt samen met de bruto hypotheeklasten voor de benodigde investering in grafiekvorm gepresenteerd. Jaarlijkse kostenbesparing scenario 2 en bruto jaarlijkse lasten annuïtaire hypotheek

€ 25.000 € 20.000 Jaarlijkse energiebesparing scenario 2

€ 15.000

Bruto jaarlijkse hypotheeklasten

€ 10.000 € 5.000 €1

4

7

10

13

16

19

22

25

28

Aantal jaren na renovatie Bovenstaande grafiek is afkomstig uit het quickscanrapport voor een twee-onder-een-kap woning uit 1938 met een energie-index van 2,39, een gasverbruik van 2.487 m3 en een elektriciteitsverbruik van 3.171 kWh per jaar. De maatregelen om de woning naar energieneutraal te renoveren zijn geraamd op € 92.000 (incl. BTW). Er wordt gerekend met een besparing van 35% op het huishoudelijk gebruik van elektriciteit en een hypotheek met een nominale rente van 5,6 % per jaar en een looptijd van 30 jaar. Het getoonde scenario gaat uit van jaarlijkse prijsstijgingen van 8% voor aardgas en 6% voor elektriciteit.

De beschrijvingen, berekeningen, grafieken en adviezen worden in een compleet en leesbaar rapport gepresenteerd. Een onafhankelijke deskundige van Energiesprong heeft onlangs de energieneutraalrapporten van een aantal projecten naast elkaar gelegd en beoordeeld. Het Apeldoornse quickscanrapport is beoordeeld als duidelijk, overzichtelijk en volledig. De tekst verleidt de bewoner : “Het rapport geeft duidelijk weer wat het plan is en hoe dit uitgevoerd moet worden. Na het lezen van het rapport is de stap klein om verdere actie te ondernemen door middel van het aansluiten bij de organisatie”. Voor ruim veertig woningen is in 2012 een quickscanrapport opgesteld en besproken bij de bewoners thuis aan de keukentafel. Dertig gezinnen hebben vervolgens een intentieverklaring getekend waarmee ze lid zijn geworden van het expeditieteam. Onderstaand diagram geeft een beeld van de grote spreiding in ouderdom en energieprestatie van de onderzochte woningen.

Energie-index en bouwjaar 3

2,5

Energie-index

2

1,5

1

0,5

0 1860

1880

1900

1920

1940

1960

1980

2000

2020

Bouwjaar

Onlangs is gestart met een belangrijk element van Enexap, het opstellen van EPA-super-de-luxe rapporten. Het onderzoek hiervoor bestaat uit een uitgebreide woningopname, een inventarisatie van het gebruik van huishoudelijke apparatuur, een analyse van het geïnstalleerde monitoringsysteem, thermografisch, bouwtechnisch en bouwfysisch onderzoek en gesprekken met de bewoners over comfortbeleving, gezinsveranderingen en wensen. Het rapport bevat naast de technische rapportages een met de bewoner afgestemd advies voor een energieneutraalrenovatie, en een begroting. Meer informatie over het experiment is te vinden op de website www.energie-expeditieapeldoorn.nl . Theo van Es Gemeente Apeldoorn, senior adviseur energieneutraliteit Penningmeester binnen het bestuur van Enexap [email protected]