En ze leefden nog lang en gelukkig... Uitgeverij De Bonte Was, Nieuwe Herengracht 95, Amsterdam

En ze leefden nog lang en gelukkig...

Uitgeverij De Bonte Was, Nieuwe Herengracht 95, Amsterdam

Aan dit boek hebben meegewerkt:

Adri Abbestee Anneke van Baalen Annemarie Behrens Els Blok Corrie van Dijk Marijke Ekelschot Rita Hendriks Everdine Iemhoff Akke van der Meer Anja Meulenbelt Pamela Pattynama Katja Rotte Marjan Sax Liesbeth van der Sluis Ina Tholen Mariken Troostheide Evelien de Vries Robbé Liesbeth van der Waals

Uit de ‘Vrouwenkrant’ zijn overgenomen de artikelen op de bladzijden 6, 8, 11, 13, 15, 16, 19, 22, 32, 33, 35, 35, 42, 44

© copyright 1974, De Bonte Was, Amsterdam 2

En ze leefden nog lan g en gelukki g... Z o eindigen alle sprookjes. Maar de v rouwen , die met el kaar dit boekje hebben gemaakt , sch rijven over wat er wérkelijk g ebeurt . Het sproo kje van het leven beïnvl oedt h et leven van alle vrouwen, wan t het is ons allem aal van kind af al s toek omstideaal voor ogen geh ouden en we zijn allemaal opgevoed om aan de eisen die het huwelijk stelt te vol doen: je moet een aantrekkelij ke en zorgzame ech tgenot e zijn, een goede huisvr ouw en een l iefhebbende moeder . Som mige vrouwen willen niet zo worden. Zij wi llen niet tr ouwen en prober en in hun eentje onafhankelijk te worden. Maar ook zij bot sen st eeds op het huweli jksideaal, want al s ze d aaraan niet beant woorden worden ze als kr engen, trutt en, lesbiennes of oude vri jsters besch ouwd en behandeld. Dit boekj e gaat over de spr ookjes en de werkelijkheid zoals wij die heb ben er varen. De st ukken erin zijn geschreven doo r getr ouwde en ongetr ouwde vrouwen, nog niet getrouwde vr ouwen, gescheiden vro uwen en bewu st niet getr ouwde vrouwen. Onze leef tijden lopen uit een van even in de twint ig tot even in de zestig. Er zijn wel en niet werkende vrouwen bij. Onze ervaringen en ideeën zijn versch illend, ons onderwerp is hetzelfde: de vrouw, hoe ze l eeft en waarom ze zo leeft. Hoe we er toe gekomen zijn dat op te schrijven en oo k nog in een boekje ui t te geven heeft een voorgeschiedenis Een jaar of drie gel eden b egonnen vrouwen in groepjes bi j elkaar te komen om erover te praten wat het vrouw-zijn nu ei genlij k betekent. In deze 'pr aatgroepen' hebben we er varing en uit gewisseld en naar overeenkomsten en verschi llen daarin gezocht. We hebben daarbij ont dekt dat onze ervari ngen veel mi nder persoonlijk waren dan we dachten. Wie zich schuld ig voelde om dat ze bang was in haar taak t ekort te sch ieten, merkt e dat anderen dat precies zo voelden, wie boos o f 3

ont evreden was merkte dat ze niet de enige was. Som mige vrouwen die ander e vrou wen al tijd als konkurrenten hadden beschouwd, kon kurren t op het gebied wi e het meest bij een man in de smaak val t, ont dekten dat v rouwen aardi g zijn, dat je emotioneel kont akt met vrouwen kunt hebb en. Ju ist om dat er in een praatgroep geen man nen zi jn kon den ze die ontdekking doen, want ze hoefden niet meer in d e smaak te vallen, konden helemaal eerlijk en onopgesmu kt zij n. We ontdekten dat vrouwen mensen zijn met een eigen per soonli jkheid en ei gen behoeften en wensen die ze in het dagelij ks leven vaak zorg vuldig verbergen. We ont dekten dat j e met vro uwen m eer gemeenschappel ijk hebt dan met m annen, dat j e met vro uwen m eer jezelf k unt zi jn. Ei ndelij k kond en we met el kaar praten en nadenken over het huwelijksideaal en het huwelijk- zoalshet -is, o ver de ideal e vrouwen over hoe je daar zel f in d e verste ver te niet op l ijkt. Waarom is de ideal e vrouw zo en niet ander s? Waar komen de eisen waaraan de ideale vrouw m oet voldoen vandaan? Wat lever en ze ons op? Wat zijn d e voor - en nadelen voor ons vrouwen zel f? Uit onze ervari ngen bleek d at die eisen niet in ons voord eel werkten, dat we heel ander e eisen aan ons gesteld zou den wi llen zien en dat, als we niet aan de bestaande eisen voldoen, we een tr ut, kr eng enz. gevonden worden. Daar om vinden we dat vrouwen ond erdrukt zijn. Onze inspanningen, onze gevoelens wor den gebruikt voor anderen, niet voor onszelf. Vanuit d eze ontdek kingen hebben veel vrouwen iet s opgeschreven over zichzelf, om wat ze ontdekt hadden voor meer vrou wen herkenbaar te maken dan alleen voor die van hun praat groep. Eerst hebben we m et elkaar een keer of tien een 'Vrouwenkrant ' gemaakt, nu het eerste boekje, waarin veel stukken staan die al in d e 'Vrouwenkr ant' zijn ver schenen. 4

In dit boekje staat het huwelijk centraal,de verwachtingen ervoor, de teleur stelli ngen erna. Uit de ervari ngen blijkt wel dat allerlei and ere di ngen t e maken hebben met onze relati e met mannen en onze posi tie al s getr ouwde of ongetrouwde vrouw. We kunnen dat niet allemaal i n een boekje uitwerken, daarom komen er nog meer . We zullen ook dagen g aan or ganiseren waarop v rouwen over bepaalde on derwer pen met elkaar kunnen ko men pr aten. Want we den ken dat alle levensprobl emen opnieuw moeten worden bek eken van uit het standpunt van vr ouwen en dat ieder e vrouw daar aan kan bij dragen om vanuit haar persoonl ijke ervarin gen het inzi cht, van and eren t e verg roten. Wij bieden onze ervaringen en verkl aringen aan en hopen dat wij weer door anderen verhel derd en gest eund zul len wo rden. All e reakties zijn welkom!

(to ev oegi ng M.E . in 2 005: H ierna is de tek sto pmaak – oors pronk elij k binn en het forma at hal f foli o – ' aangepas t' aan het A -4for maat. Wat bl ijft i s dat de z gn . erva rings s tukk en brede r zijn dan de zgn. t heorie stuk ke n. Ook z ijn de mee s te il lus tra ties o vergen omen .)

5

Uiterlijk We beginnen met d e buit enkant . Iedere vrouw heeft een buitenkant en som s lij kt het wel of dat dat het enig e is wat ze heeft. We hebben vrijwel allemaal als meisj e geho opt dat we h eel mooi zouden worden. Het id eale beeld dat we daarbij v oor og en zag en was vaag, mar het zag er in elk geval heel anders uit dan zoals j e jezelf in de spi egel zag; het had heel ander h aar, een andere neu s, and ere benen. Het kost veel m oeite je erb ij neer te l eggen dat je nooit zo zult wor den en nog meer moeite om dan, vanuit het gevoel van je 'm islukking' als begeerlijke vrouw, niet overdreven lief en zacht t e gaan doen, te gl imlach en en te kro nkelen (of, als reaktie, je ju ist heel stoer en onverschilli g te gedragen). Vrouwen beschrij ven hi erna hoe die ontwi kkelin g bij hen gegaan i s. Dat is een hoopgevend verhaal, want het blijkt mogel ijk op te ho uden m et je zorgen te maken ov er je uiterl ijk – en misschien word je daarvan wel mooier op de koop t oe, al vind je dat dan niet meer bel angrij k.

Pas tamel ijk laat wer d me h et ver schil tussen jongen of m eisje zijn opgedrongen. Op de leeftijd dat ki nderen een grote nieuwsg ierigheid hebben naar al les wat beweegt, wi lde ik met m eccano spelen. Toen werd me zonder om wegen duidel ijk gemaakt dat meisjes niet m et meccano spelen, ' dat is jongenswerk , ga j ij maar meisjesspelletjes doen'. Ook toen ik vroeg of ik de krant mocht lezen, wat d e jongens van mijn leeft ijd wel mochten, werd dat afged aan met 'dat inter esseer t je n iet'. Opgevoed met voornamelij k jongens, die me pl aagden om m'n lang e armen en benen, wist i k lange tijd zeker dat i k de

lel ijkste op aarde was. Ik deed niets aan m'n uiter lijk, wel st ond ik uren in de spi egel t e kijk en, om te zi en wat m'n voordel igste kant zou zij n, links of rechts. Ik trok m'n lip in, kreëerde een wip neus door m'n neus op te duwen , maakte kui ltjes in m'n wangen t ot ik haast kaakkr amp kr eeg, alles n aar mo del van de f avoriete fil mster. De opmerking dat m'n ogen op di e van Elisabeth Tayl or lek en, was m'n eni ge hoo p. Fot o's werden b estudeerd om de juiste o ogopsl ag en vorm van wenkbrauw te bestuderen. De mishandel ing van mijn wenkbrauwen, het zogenaamde epi leren, begon een dagelij kse br on van zorgen te wo rden. Verder had ik veel make- up, maar niet de f eeling of fantasie die op de j uiste manier te gebruiken. Ik benijdde en verafschuwde meisj es, di e dat wel konden en als echte dames op school kwamen. Ik bleef de gaten- in-benen, st ruikel ende, rare clown, een rol die, toen ik d e lach ers eenmaal op mij n hand had, met veel sukses m'n vreselijke verleg enheid en komplexen over m'n u iterli jk moest ver bergen. M'n verborgen kreat ivitei t was zo onderdrukt door de rol die ik moest spelen, d at ik de smaak van mijn enige pleegbroer, die wel een zogenaamd vro uwelij k gevoel voor kleur had en ket tingen maakt e, niet kon aksept eren. Ik her inner me dat hij m e een blouse en r ok van verschillen de kleuren wilde l aten aantrekken, waarvan ik dacht er mee voor gek te lo pen, bang om op te vallen. M'n pleeg moeder was t e bero erd om me voorlichting t e geven, zodat, toen ik voor het eerst menst rueerd e, ik met het menstruati eschaamrood op m'n kaken stiekem met doeken zat te prutsen, me afvragend of ni et iedereen kon merken dat ik ongesteld was. Ik voelde me onr ein in de zi n van de bij bel, waardoor ik i edere maand onzeker was en me het liefst nergen s vert oonde. Een meisj e, dat uit I ndonesië kwam en zich ni et zo druk m aakte over m aandverband, wer d als een vi es stu k vuil behandeld, vooral toen bleek dat ze ook geen beha droeg. Van gymnastiek h erinner ik m e hoe preuts de meeste m eisjes waren wanneer ze h un kleren ui t moesten doen,en dat waren er nog al wat in die tijd: beha (no dig of niet, het was een statu ssymbool dat je opgedrongen was), onderhem d, onderjurk , onderbroek en dan de bovenkl eding. De hoeveelheid kant aan de onderjurken stond in verband met de 'femme fatale'- kwa1it eiten', die een meisj e zich zelf t oebedeelde; ze maakte zi ch alvast mooi voo r de m an in de slaapkamer, o efende om een verl eidingsobjekt te zijn en al zeiden een hel eboel mei sjes d at ze het zelf zo mooi v onden, het was erg o nhandi g onder trui tjes. Na school tijd probeer de ik het gangbare zacht heidsi deaalm eisje te wor den. I k was niet geli efd om dat ik te veel praatte en meisjes moesten hun mond houden. I k liet m'n haar ontkrullen om het zijde- zachte shamp okopje te kr ijgen, oefen de in de spi egel m et flauw gli mlachj e - ni et uit bundig lachen, want ik h ad gezien dat ik dan erg l elijk was (op foto's). Op straat: God meid, kijk niet zo boos, ter wijl j e in een beste stemming verkeerde. Met ableti ca lezen van ene prof. van den Berg, die pr aat over het geslachtsdeel v an de vrouw als: h et kleine ni ets. Je wordt woedend, j e bent tot i n het diepst van j e ziel vern ederd, maar je hebt nog geen m anieren om er tegen in t e gaan. Later ontdekken, d at diezelfde man ( natuur lijk) ook de neger s minder int elligent dan de blanken v indt.

7

De Bonte Was, En ze leefden nog lang en gelukkig..., Amsterdam 1974

Mannen af schrik ken door ze duidel ijk te laten merken, dat je ze leuk vindt; daarn a jezelf ko rriger en en in de passieve ver leidst ersrol terugvallen: hoe zie ik er ui t in plaats van wie ben ik, wordt weer belangrijk. Toen ik naar mij n idee voldoende g eëm ancipeerd was, ond anks alle "aanbied ingen" niet getrouwd was, het niet- uit-mi jn-ged achten-zijn van mi jn uit erlijk verdwenen was en i k mijn ongel ukkig- zijn en onvo ldaanheid ni et meer vert aalde in kleren ko pen om zo m' n zelf verzekerdhei d op t e vijzelen, toen kwam de gedachte bij me op om m'n uiterlijk en al de daarbij behorende onafhankelijkheidstrekjes t e gebruiken om bepaalde dingen gedaan te krijgen, vooral op terreinen die uit sluiten d door mannen word en beheerst. Zo kr ijgen politi eagent en, douane-beambten, rechters, polit ici en ander e gezagsdragers waar ze om vragen, alle laden worden opengetro kken: een vr iendel ijk enigszin s hul peloos, maar wel allercharmant st mei sje dat graag doet wat ze will en om zo de indruk bij hen te verst evigen dat j e als vrouw totaal niet serieus te nemen bent, maar wel beschermd m oet worden. Op dat mo ment sla je toe: bonnen worden verscheurd, tonnen hasj en subversi eve mat erialen word en de grens overgesmokkel d en waardevolle i nformatie wordt ui t sto mme po litici geper st.

Als je vr ouw bent, speelt j e uiterlijk een enorme r ol, do or je hele l even heen. Van heel j ong af wordt je al geleerd hoe je je op 't voordeligst moet ver tonen. Haren netjes (liefst met krul letjes, al naar gelang de mode), rok jes netjes, vooral keuri g over je on derbroek heen. Niet alleen je kleren bep alen j e uiterlijk, maar ook je mimiek, je gebaren, bewegingen, je manier van lachen en vooral van gl imlachen. Niet dat het je zo bewust wordt aangeleerd, m aar kl eine k inderen zijn goede imi tatrices. Wanneer een meisje een koket (bahh) beweginkje maakt, hoeft er maar een kleine aanmoedi ging achteraan te komen, zo van 'kij k ter toch es' of, 'och gut wat schatt ig', en ze i s lekker op weg om een i ngesloten geheel te worden: als i k zus of- zo doe, vinden ze me lief of leuk of aardig. Die uiter lijke gedragingen worden steed s maar belangrijker en belangr ijker. En o jee, als j e door echte inner lijke gevoel ens ui t je r ol (want dat is het inm iddels al geworden) valt . Wanneer je boos bent en je wilt dat wel eens lek ker ui tschreeuwen, dan staat d at toch niet voor zo'n schatti g meisje. Wegd uwen die hap . 't E nige wat overblijf t is dan een macht eloos huilen, wat ied ereen dan oo k weer aksepteert, want meisjes zijn zo em otioneel. Zoals bij ieder e rol, die gespeel d wordt, is het ui terlij k (wat is het eigenlijk meer??) van gro ot bel ang. All e typi sche vrouwel ijke aspekten word en steeds meer aangedikt. Als kind ben je natuurlijk nooit helemaal vrouwen j e zit dan ook vol ongedul d te wachten op het moment dat dat v oltooi d is . Wanneer gaan die borsten nu eens op zwellen. Een beetj e duwen en k nijpen en al s het even kan een opg evulde beha van je zusje (of van het vrien dinnet je van je zusje, dan is de kan s ook kleiner dat je ver raden wordt) . Wann eer je dan eenmaal zo ver bent dat zich iets l aat ondersch eiden, komt de zorg weer, dat ze te klein bli jven 8


of te gro ot wor den. Hetzelf de pro ces heb je m et je andere lichaamsdel en. Je ben en zij n te dik of te mag er, t e lang of te kort. Je bi llen zijn te groot , te klein, te uitgezakt, te rond of t e hoekig. Wat je ook doet, hoe j e ook bezig bent, nooit en nooit ber eik je dat 'ideaal beeld'. Dat kan ook n iet, want het best aat gewoon niet. Hoe komt het toch dat ons u iterli jk zo verschrikkel ijk belangri jk is? Is het omd at ons uiter lijk o ns ver koopmi ddel i s geworden? Veel vrouwen zij n zo gekoncentreer d op hun uit erlijk, dat ze zich vervormen en vervreemden van zi chzelf . Ons hele u iterli jk wor dt opgejaagd om vr ouwel ijk, dus zacht, li ef, gl anzend, soep el en geuren d te zijn, o m de m annen zo goed m ogelij k te behagen. Zonder dat we er zelf ooit m aar een beet je plezier van hebben, want we rennen nog altijd achter het idee aan, dat het bet er kan . Er zijn zoveel dingen aan ons fout dat we de behoeft e voel en ons er nog voor te veront schuld igen ook. Een van die ui tingen om on s al v an te vor en te veront schuldigen, in de hoop dat ze vooral niet boos op ons zullen zij n omdat we zo stom , zo l elijk, zo on interessant, zo in aktief , zo onproduktief en noem maar op zijn, is onze allesvattende, o veral weerkerende, noo it ver latende glim lach. Waar we oo k komen of gaan, we glim lachen. Al valt er helemaal n iets t e gli mlachen, wij doen het. Als je in je eentje op straat loopt of op de fiets zit en je gezicht een nor male uitdrukking vertoont, vli egen de opmerkingen al in het rond: 'God, meid kij k niet zo lelijk', 'ben je boo s', zo onafscheidelijk zij n we al geworden van onze glim lach. Probeer het maar eens om , als je iet s van iemand gedaan wilt krijgen, je gezicht in bedwang te houden. Het zal j e moei te kosten. In de maatschappij wo rdt di t hele kompl ex: jezelf verkopen door je ui terlij k en je steeds maar onvolmaakt voel en en dus onzeker, f link uitgebuit. Een van de op dringerigste instr umenten is d e rekl ame. Mocht j e je o nzeker heid een beetj e hebb en overwonnen, dan zorgen de reklamej ongens er wel vo or, dat je echt nog wel wat heb t om t e verd oezelen. Het toppu nt van ellende kwam wel bij de uitvi nding van de derde oksel , waar bij wi j vrouwen oo k nog het bestaan van onze ku tten m oeten afzwer en. In haar boek 'Liefde en bev rijding' (ui tg. In den Toren, Baarn), schrijf t Lisa Hobbs er het volgende over: 'Di e methode om de vr ouw te overt uigen (haar steeds nieuwe produkten te laten ko pen, r ed.) zijn heel ver schill end, m aar toch kan het g een toeval zi jn dat de door de mannel ijke zakenwereld m eest gehanteerde met hode d ie is waar op het biologische schuldkomplex van de vrouw wor dt gespekuleerd, d at psychisch allegaartje dat zijn oorsprong vindt in een verkeerde levensstij l. Lat en we de vol gende advert entie als voo rbeeld nemen. Onder een wazig e foto van een lief jong meisj e, dat met keurig opgetro kken knieën op de zacht glooiende (dat is echt g een toeval) duinen zit , staat de volgende tekst: " 't is vervelend, maar het zijn niet alleen je okselt jes di e geur tjes-problem en opl everen. Daar hebben we t rouwens al h eel lang gel eden een opl ossing voor gevonden. Er is nog een ander, m eest vrouwel ijke gedeelt e van je lichaam - het gedeelt e rond 9


je vagina - dat er om vraagt fris en vr ij van alle onaangename geurtj es te worden gehouden. Dat kan nu met XYZ, een v olkomen nieuwe vagin ale sp ray deodoran t die speciaal voor de i ntieme verzorgin g is ont wikkel d. Die uitbu ndig werkt want daar beginnen de moeilijkheden. Voor al als je mo e en warm bent. Spanningen en drukte kunnen ook de oo rzaak zijn. En je eigen natuur lijke lichaamsfunk ties. Doet er ook niet toe. Wat deze o naangename l uchtjes ook veroor zaakt, XYZ maakt er een ei nde aan. Prettig en heel , heel zacht ... het beschermt je, rustig en opval lend, urenlang. Waar om risiko's nemen? Laat XYZ evenzeer deel v an je dageli jks leven wo rden als je bad of je douche. 't Is even onontbeerlijk voor je dagelijkse hygi ëne. EN VOO R DAT GEVOE L VAN ZEKERH EID DAT JE NODIG HEBT ALS VRO UW . Als aantrekkelij ke prettig-om-mee- samen- te-zij n-vrouw". De minachting voor de geest en het lichaam voor de vrouw die ui t deze advert entie spreekt is grenzel oos. Vrouw zijn betekent pl otseli ng vies ruiken - d aar gaat deze advertenti e van uit. Verder bli jkt het "meest vr ouweli jke gedeelte" het meest afkeur enswaardige gedeel te te zij n. Niet de oksels of de lendestreek of de benen: die hebben mannen ook . Nee, het i s 'het meest vrouwelijke gedeelte': blijkbaar verdraag t de realit eit geen nau wkeuri ger beschrij ving. Onmogelijk o m je hierbij niet iets klein s, zwarts en zacht harigs voor te stellen, meer zoiets als een huisdier dat nog getemd moet worden. Er bestaat een zeker gevoel van affektie voor dit "meest vrouwelijke gedeelte", terwi jl tegelijkertij d duidelijk wordt erkend dat ditzelf de "gedeelte" onbetrouwbaar is, nei ging vertoont tot lekken en goed kan stinken. De enige manier om het in bedwang te hou den is door stelselmatige aanv allen met de spu itbus. Deze manier van aanvall en tot er ni ets meer is om aan te val len, i s essentieel voor dat "gevoel van zekerhei d dat je nodig heb t als vrouw" want het zal inm iddels wel duideli jk zij n dat het feit dat je als meisj e gebo ren bent, inhoudt dat je met een gebrek geboren bent. Het is geen toeval dat dat gebrek een ontbreken is -het o ntbreken van een penis- en i n deze leegt e moet dan d e spray zijn werk doen. Je vagin a bespuiten alsof er vlooien huizen is ui tdrukking geven aan een soo rt onverzoenlijke angst voor j ezelf, een vervreemding van en wantro uwen t en opzichte van je meest eigenste ik. Een niet-aksepteren van jezel f dat in fei te grenst aan walg ing. Toch ben i k er zeker van d at er al heel veel vrouwen zij n die hun vagina m et nauwgezet te regelmaat besp uiten (als ze het allemaal tegelijk zouden doen zou waarschijnlij k de hele natie ui t elkaar geb lazen worden). Door de vrouw gevangen te houden in zijn, o.a. uit kommerci eel oogpunt opgezette, psy cholog ische en zakelijke struktuur, h eeft d e man haar gebrek aan zel fvertr ouwen zodani g opgevoerd, dat zij het nu al nodig vindt haar haar met de ene spray, haar ad em met de andere, haar oksels met weer een ander e en haar li chaam met nog een andere spray te bespuiten. En nu wordt dan haar vagina bespoten: het heeft de spuitbus- concer ns tien jaar gekost om d at te bereik en'. ( Spelli ng aangepast aan die van dit boek, red.) Dat de zakelijke wereld er enorm belang bij h eeft d at de toestand bli jft bestaan zoals die is, blijkt nu ook bij de beha-industrie. Veel vrouwen ont dek10


ken dat h et toch veel fijner is om zonder knellende banden te l open en laten hun beha uit. Ze moeten wennen aan het idee dat borst en gewoon natuurli jk han gen en niet recht omhoog steken, zoals de rekl ame on s wil doen g eloven. Dit wordt heel langzaam een enorme bedreigi ng. Er gaan nl. zoveel v rouwen meedo en dat de heren het in hun por temonnee gaan voel en. En ja, d aar mo et iet s op gev onden worden. Nu, ze hebben wat hoor. E r zijn wel m instens t ien ar tsen gev onden om te verklaren dat wann eer je zonder beha loopt je bo rsten eerder gaan hangen (en dat is erg) en als je zware bo rsten hebt, je de kans l oopt om striem en te krijgen – ook al zo iets verschrikkelijks. Als het zo niet lukt, zul len ze strak s wel een of ander e dokt er vinden di e verk laart dat je er kanker van krijgt. Want krijgen zul len ze die m eiden. Voor lopig hebben ze het maar opgelost d oor de soft- look u it te vinden , de zgn. beha waarvan j e niet ziet dat je een beha aan hebt. Het kost je al leen m aar f 80,- om net te doen of je niets aan hebt. Maar die bedriegers kunnen we wel aan als we eerst die andere barrièr e maar over winnen, nl. ons zelfbewustzijn. Wanneer ben je l os van je ui terlij k? En herken je al le draden waarmee je vast zit?

Ik vond m ezelf vroeger zo l elijk dat mi jn hel e houd ing en gedrag tov. m ensen (vo oral m annen) er door wer d beïnvloed. Ik had een vaag i deaalbeeld van hoe ik eig enlijk zou willen zijn, afhankelijk van de vrouw die i k op een bepaald m oment het meest bewon derde, en dat was altijd iemand die er vol strekt ander s uitzag dan ikzelf. Ik had no oit vr iendjes, zat op feestjes altij d aan de kant en weet dat natuurlijk aan, m'n uiterl ijk. P as toen ik een jaar of negenti en was, real iseerd e ik m e dat ik door m'n minder waardi gheidskomplex onmogelijk kon openstaan voo r mensen (vo oral niet voor man nen), ik was erg stug en gesloten, begon t e blozen en te sto tter en als een m an iet s tegen me zei, deed erg i jsbeer-achtig om m'n houding te red den, waarop die man zich terugtrok, en ik kon denken: 'zie j e wel'. Ik ontdekte dat er ook andere manieren zijn om een man te versi eren behalve door een mooie buitenkant. Ik had vroeger al tijd gehoord dat i k wel niet zo mooi was maar wel erg l ief, en vanaf toen deed ik all es om te lat en zi en hoe lief en begrijpend en g ezelli g ik was. Ik deed daarbi j mezelf ont zettend veel gewel d aan, onder drukte aller lei gevoelen s; ik durfde bijna nooit m'n agressi e te u iten, durfde niet te l aten m erken als ik me el lendig voeld e, dur fde het niet te laten merken als ik jaloer s was, uit angst om dan niet m eer aardig gevonden te worden. Ik wist wel dat ik ni et mezelf li et zien aan mensen, maar ik raakte zo verstrikt in all e roll etjes die ik speel de, dat ik op het laatst zelf niet m eer wi st, wi e en wat ik was. Ik had geleerd hoe ik mannen moest 'ver leiden', maar het had me niets opgel everd en ik gin g wanhopig o p zoek naar een manier o m iets terug te vi nden van mezelf. Dit is vo or een deel gelukt door het pr aten m et and ere vr ouwen. Ik ontdekte dat bij na all e vrouwen ontevreden war en over hun uiterl ijk; dat vrouwen die ik mooi 11


vond, zichzelf lelijk vonden en vrouwen die r edelij k tevr eden waren m et hun uiter lijk, die mooie bu itenkant vaak als een enorme m uur hadden ervaren , het gevoel hadden dat mannen er niet i n geïnteresseerd waren o f daar achter ook nog iets zat , dat de mo eite waard was. Ik merkte dat m ijn maatstaven voor schoonheid van b uitenaf waren opgelegd. Deze zijn n u veranderd. Ze hebben nu te m aken m et het mens zijn en niet meer met het plaat jesidool uit de 'Aven ue'.

12


klontjes vro eger als mijn moeder uitgi ng was ze heerlijk gepar fumeer d uit een p aars f lesje Soir (do or haar uitgesproken als soit) de Paris. en als ze zich over j e heen boog om je ged ag te kussen zag je dat ze k leine klo ntjes tussen haar wimper s had. daardoor begreep ik al gauw dat make- up niet dient ter verfraaiing. mij n vader toen nog een erg r eligieus man die hield van f risse open gezi chten had het h aar zeker li ever v erboden: lui dkeels sprak hij zijn af keuring uit maar toch moest mijn moeder voordat ze zich buiten de deur begaf in een kl ein doosje spugen en met haar wim pers een paar keer kni pperen tegen een met bruine verf en sp eeksel bevochtigd mascarabo rstelt je. en zij was ook vroom! zonder br uin gemaakte wimpers was ze no g niet naar de communi ebank gelopen. mor aal: om de god en te behagen moet en vro uwen soms mo edig weerstand bieden aan de kri tiek v an vaders, m annen en pastoors.

13


Huwelijk En waar i s dan al die moeit e voor, om mooi en aantrekk elijk en aar dig gevon den te worden? Nat uurlij k om een aar dige m an te vinden om li ef te hebben en bemind t e worden - en om niet een ziel ige overgeschoten muurbloem te zijn en je l even t e moet en vul len met werk, dat zelden zo bevredig end is dat je geen last hebt van eenzaam heid. En zel fs als je echt probeert iets v an je werk t e maken en andere kontakten te vinden voor warmt e, gezelligheid en seksualiteit (wat niet m eevalt tussen allemaal getrouwde men sen) zullen veel mensen je het gevoel g even dat je toch zielig bent. Als je tr ouwt m erk je dat j e van aantrekkelij k en aardig moet groeien tot o poffer end en jezel f wegcijferend, vooral als je huweli jkslev en zich heef t uitgeb reid t ot een gezinsleven . Je kunt ni et meer kiezen of je iet s voor jezel f zul t doen of voor een ander. Het klaarst aan vo or anderen i s je dagelij kse wer k geworden. Je voelt je eigen persoonlijkh eid, j e verm ogen t ot ini tiatief, liefde, kreativ iteit, verdwijnen; emoti onele afhankelijkheid komt er voor i n de plaats. Misschien ga je zelfs zeuren en kl agen t erwijl je dat nooi t van jezel f verwacht zou hebben. Van de liefde bl ijft d aarbij minder over dan j e gedacht had. Eer st was liefd e een gesch enk, een lux e, die het l even m ooi maakte, het gr as groener, j ezelf sterker, enz. Nu is het de basis en reden van je wer k dat nooit af is en tegelij k je belonin g voor dat werk. De lief de maakt de dingen niet meer groot en spannend maar j uist klein en beperkt, de lief de hou dt je binnen de perken, bin nen de muren van j e huis. Was je man eerst de vr iend die jou bijzonderder vond dan al le andere vr ouwen, nu heb je h et gevoel dat hij je op de een of andere manier niet meer serieu s neem t en j e onvo ldoende waar deert. Het lukt de een beter dan de ander, m aar het blij ft een hard gevecht om i n het huwel ijk jezelf n iet kwijt te raken. En als all es niet zo gaat al s je zou wil len, hoef je dat werkeli jk niet alleen aan je ei gen tekortkomingen of aan je man te wijten. Er zijn m eer maatschappelij ke krachten die je tegenwerken dan die j e helpen; je afhankelijkheid en machteloosheid zijn echt niet aangeb oren.

14


Toen ik een kind was, was ik een r aar mengsel van dr omerigheid, jongensachti ghei d, speelshei d en i ntellektuele inter esse. Kor tgeled en ont dekte ik dat ik dat nog steeds ben, echter ik mag geacht wor den vol wassen te zi jn met mijn dertig jaar, grijs h aar en twaalf jaar huwelijk achter de rug . Toen ik dus een kind was, gi ng ik op godsdienstles uit int eresse en om de rekenles te ontdui ken of later omdat er ko ekjes en lim onade werden verst rekt. Daar l eerde ik dat een offer brengen een groot goed was wat niet iedereen geg even was. Maar als je het kon, nou d an was je een GOE D MENS . Thuis in de praktijk leerde ik wat het betek ende o m offer s te brengen. Het betekende ni et bui ten voetball en, om dat ik thuis voor een tante een leren portemonneetje in elkaar moest klooien. Het betek ende d at ik, als m ijn br oers m et de andere jongens in de vakantie naar de Kennem erduin en gingen fi etsen, voor mijn m oeder de bui tenboel moest doen omdat zij maar één dochter had. Als je maar eni g meisje bent met drie b roers, maak je je hele jeugd dezelf de din gen mee. Dan moet je elke zaterdagmi ddag m et een koffer wasgoed n aar je oma t erwijl je br oers gaan zwemmen. Dan m oet je op kerstdagen en verjaardagen je moeder h elpen in plaats van met de jongens spellet jes te doen. En ik maar offer en en het ni et echt leuk vinden en o p de schouders gek lopt worden als een l ief meisje. Zo ging h et doo r. Toen ik geïnteresseerd begon te raken in jongens wer d ik voor ijspegel uitgescholden omdat ik m e niet liet grijpen. Dat offer hoefd e ik v an mij n moeder uiter aard niet te brengen. Toen kwam de ber oepskeuze aan de o rde. I k wilde psychologi e studeren. Maar mij n ouders kon den maar één kind laten studer en en dat werd aut omatisch een jon gen want die moest later een gezin o nderho uden. Dus werd ik kleuterleidster en gin g alles op d e oude voet verder. E en kleuterleidster heeft geen eigen persoo nlij kheid. Die cijfert ze weg tot heil der kleintjes. Als mij dit niet lukt e werd ik op de vinger s geti kt. Toen kwam de man in mi jn leven. Een verl egen afhankelijke jongen die een nare jeu gd had gehad. Die zou ik dan wel eens even geluk kig maken. Dat zou het grote offer worden. Nou dat i s het geword en hoor! Maar een jaar of drie geleden begon ik plotseling t e twij felen aan de waard e van al die offer s. Waar om was ik ei genlij k zo ver vloekt onrustig en ontevreden? Ik ontdekte dat ik weggedrukt zat in een rol van li eve on zelfzuchtige opoffer ingsgezinde vro uw en moeder. E igenli jk meer moed er, m oeder en dochter. I k besefte dat ik h et slachtoffer was g eworden van mijn vrouwzi jn. Dat ik ongemerkt mijn plezier en mij n persoonlij kheid had pr ijsgeg even om iedereen behalve mijzelf zo gelukk ig mog elijk te mak en. Ik ben nu wakker en m aak de balans op van mij n leven en h et val t erg op verl ies uit . Het wordt tijd d at ik ophoud met offer en en begin t e leven. Nu laat i k me n iet meer voor de mal houden. Opo ffer ing is niet een typisch vrouwelijke eigenschap. Het li gt hel emaal niet zo voor de h and dat ik m ijn bu ren, oma's, tantes, ouders en schoonouders naloop. Ik ben niet in mij n eent je per soonli jk ver antwoordelij k voor het welzijn van m ijn hel e fami lie. Als je schoonmoeder ziek is kan j e man ook voor haar zorgen. Als iem and in je familie of ken nissenkring een naarling is hoef je niét j e mond te ho u15


den en zo maar alles te sli kken wat er tegen je gezegd wordt. Als je man roept dat je kleren niet leuk staan hoef je geen andere te kopen of aan t e trek ken. I ntegendeel, je zegt dat jij je er goed in voelt. Want daar gaat het nu maar net om. En als je in de keuken staat te zingen onder de afwas (het is heus mogelijk) en j e kin deren zeggen dat j e niet zo raar moet doen , dan stuur je ze de keuken ui t want dat betek ent al leen m aar dat ze zo slecht gewend zi jn aan een u iting van persoonlij kheid van je. Iets waar ze nu niet direkt deel aan heb ben. Je moet ook niet de fou t maken om schuldbewust je stemming om te buigen en met hen liedjes te g aan zin gen want ze hebben je do or. Dat sam en zingen kun je een andere keer met ze doen. Als je van dit komplex af wilt ko men zonder dat je een rotwijf wordt, moet je maandenlang dagelijks je ei gen gedrag kritisch onder de l oep nemen en steed s eer st den ken en dan p as doen. Dus als m an of kinder en roepen 'i k heb dorst, ik heb honger' d an sta je ni et aut omatisch op en roept op geforceerd v rolijke toon 'wie wil er wat drin ken?' nee, j e over weegt of ze het zelf niet kunnen pakken. Je overweegt ook of je soms niet zelf met iets bezig was waar ze geen deel aan hebben wan t dat kunnen ze ni et uit staan. Want let m aar eens goed op. Welke vrouw met betrekkelijk kleine kinderen komt ooi t eens aan l ezen t oe? Welke vrou w kan ooit eens on gestoord met iets bezig zij n? Geen een. Vader wel. Sst, jongens, pap a is m oe, laat hem even rustig zijn krant lezen. En waar komt dat r are id ee van daan d at het groot ste st uk vlees voor pa i s? Omdat hij wer kt? Dat is kolder. Alsof jij de hele dag op je kont gezeten hebt . Als jij n iet naar de slager was g egaan en niet geko okt had dan was er helem aal geen vlees te verhapstukken geweest.

Ik ben ni et get rouwd en ik ben ni et van plan om ooi t te t rouwen. Dit riep ik al toen i k nog heel j ong was, om allerl ei vage redenen, m aar het is pas sin ds heel kort , dat ik er echt helemaal acht er sta, ook gevoel smatig. Daarvóór was ik toch wel gevoelig voor de druk van buitenaf, voor opm erkingen als: 'wacht maar tot je zel f getr ouwd bent', 'ben j e al getrouwd', 'i s het al mevrouw of nog ju ffrouw?'. Dit soort opmerkingen gaven me het gevoel dat ik in een wachtkamer zat, dat i k nog niet af was. Ook gevoelsmati g was er iet s, een vaag verlangen naar iem and di e voor altij d bij me zou ho ren, die er altijd zou zijn, altijd van me zou houden. Maar direkt daarnaast was er de zeker heid, dat di e eeuwigdurende li efde niet bestaat, en dat in i eder geval een huwelij k de m inst geschikte man ier is om di e te zoeken. Dat m ijn liefde vo or iem and snel de grond in geboord zou wor den, als ik als pr ijs voor dat huwelijk automatisch in de rol van huisvrouw geduwd zou worden: zijn eten koken, zijn sokken wassen, vo or zij n kinderen zorgen , alleen nog de melkboer en de bakker en m'n b uurvrouw heb ben om mee t e prat en, enz. enz., niet meer mezel f zij n, maar een verlen gstuk van mi jn man. 16


Maar op m omenten, dat ik me eenzaam voelde, op momenten dat ik na een dag wer ken in een koude, lege kamer kwam, en in m 'n eentje moest gaan eten, war en al deze gedachten rationalisat ies vo or me waar i k niet s bij voelde. Dan was er alleen maar het verlan gen naar iem and, naar warmte. En op de dag, d at mij n zusj e trou wde en ieder een met z'n tweeën was, en ik door all e fami lieleden dui delijk heel 'zieli g' en 'overgeschoten' gevonden werd, voelde ik me afschuwel ijk. I k ben toen zo vroeg mogelijk naar huis geg aan, naar m'n lege hui s, waar ik m e natu urlijk net zo afschuweli jk voelde en ik dacht, d at ik met de eer ste de beste man, die ik tegen kwam zou trouwen. Die eerst e de beste kwam bi nnen het uur op bezoek, dronken en wel, ik heb t oen dankbaar gebrui k gemaakt van zijn schou der, o m tegen uit te hui len, m aar het entho usiasm e om t e trouwen was onmi ddelli jk ver dwenen. Dat ik er tegenwoordi g geen last meer van heb, komt doordat mij n situatie ( sinds ik ontdek t heb, dat v rouwen ook h eel aardige en lieve mensen zi jn) vo lkomen veranderd is, ik hoef, als ik dat ni et wil , nooi t meer alleen te zijn, er zijn erg veel men sen waar ik heen k an gaan, en die bi j mij komen, ik zorg samen m et een vriendin en een vriend voor hun kinder en, waardoor het verlangen naar eigen kinderen ook minder is g eworden. En als ik zie hoeveel moeit e een heleboel vro uwen doen om zich een beetje l os te vechten u it dat huwel ijk, d an ben ik bl ij dat ik dát gevecht kan over slaan.

Vroeger, v oordat ik van hem was, had ik een bi nnenleven en een buitenkant. Mijn bui tenkan t was best aangepast: gehoorzaam, verlegen, onzeker, een pri jzenswaardig meisj e. Maar mijn binnenleven dat was ikzelf. Mijn bi nnen-i k verachtte het beeld dat ik iedereen voor ogen d raaide als zijnde mijzel f. Het was echter mijn opl ossing voor mijn autorit aire opvoedi ng. Mij n binn en-ik fantaseerde over l ater, als ik onafhankelij k van ouders was: ik zou ber oemd zijn en groot se dag en ver richten. Ik zou een amazone worden, een Jeanne d'Arc en ik zou alles helem aal al leen doen en helem aal zelf. Ik zou het wel maken , lat er. Maar niem and di e ik het kon vertellen, en ik voelde me zo allenig, zo eenzaam: al s er maar i emand was op die hele wereld die me zou begrijpen! Ik verlan gde naar men sen, m et wie ik warmte en tederheid zou kunnen delen,m aar vooral naar mensen bij wie ik mijzel f zou kunnen zijn, bij wie ik mijn binnenl even t ot mij n buitenlev en zou kunnen maken. Maar lang zamerhand dr ongen de wij ze moederlij ke lessen mi jn binnenwer eld in . Ik ging b egrijpen dat van d e mensen waar ik zo wanhopig naar verlangd, ik er één moest zien te v inden, een m an, maar bov endien een m an met schouders om op t e hui len, een man tegen wie i k op k on zien, bovendien een m an waarmee i k vriendin nen de ogen uit kon stek en. Hetgeen me wel moeil ijk leek, want ik vond m ezelf nou niet direkt zo sexy. Toch wilde ik er tensl otte wel zo eentje, want ik wi lde ni et meer eenzaam zi jn en niet m eer onbegrepen. En toen k wam dan die man in mijn leven; blond, zelf bewust , intellektueel, arrogant. Ik was verrukt en wer d zeer verli efd. 17


Mij n buit enkant was t evreden met het, net als alle andere meisj es, hebben van een vri endje. En no g wel eentje, waar je mee voor de dag kon komen. Mijn binnenleven verwachtte nu het parad ijs op aarde, want nu was er de lief de. Toen we moesten trouwen van maatschappij en verwijtende ouders was ik nog steeds verliefd en geloofde nog steeds in het paradijs. Maar zo zoetj esaan wel in een ander paradijs al s dat van mi jn vroegere idealen. Ik beseft e dat hij mi j had uit verkor en, om dat ik zo zacht en zo li ef en onzeker was. Mijn buitenkant m oest dus intak t blij ven, wilde i k hem blijven vergenoegen. Mij n verwachting dat ik eindelijk mijn eigen beslissingen zou kunnen nemen, dat ik zonder druk van buitenaf mezel f zou kunnen ontwi kkelen , daar zag i k nu m aar vanaf. Ik was n u niet meer eenzaam, was net als all e anderen en voelde me veilig en geborgen . En dat was al heel wat in deze boze wereld. Want tussen de b edrijven door van huishouden, kindertjes krijgen, verhuizen, kreeg ik met verbijst ering door, h oe de wereld in el kaar zat. Ik zag hoe men sen in deze wereld all een kunnen f unktio neren als ze zichzelf perfekt hebben afgeschermd, zodat ze niet te t reffen zijn. Dat m ensen zich n iet op en en kwetsbaar dur ven op stellen omdat ze b ang zi jn voor elkaar. E n terecht want de enige manier om voorui t te k omen, karrière te maken en waardering te krijgen is de zwakk e plekken v an all e anderen weten. Jezelf laten kennen staat gelij k met zelfmoord, aan verraden worden. Mensen kunnen vaak niet anders: als ik jou niet pak dan pak jij mij wel. En deze bedrei gende, liefdeloze wereld kunnen mensen eigenlijk alleen maar ontvl uchten in een huwelijksr elatie. De enige i ntieme relat ie die kerk, wet en bu ren toestaan; een keuze met het mes op de keel. Maar voor een r elatie is wel iets ander s nodi g dan een huwelijk. In mijn h uwelij k had ik mij n binnenwereld omr ingd door mi jn bui tenkant. Ik speelde, niet zo erg g eslaagd, mij n roll etje van hui smoeder en echtgen ote. Mijn bin nenwer eld was verstild en keek toe en was zeer t reurig . Mij n man was een tijdje wer kloos en wer d akti ef in het jongeren- en b uurtwerk. Het geen b eteken de dat ik ni et all een overdag maar v aak oo k's av onds alleen was met mijn kind o p de f lat. Dat was niet leuk, ik kankerde dus wel eens, maar moest hem gelij k geven, als hij m ij rustig ui tlegde, dat het li nks al ternat ief werk was en maatschap pijher vormend en zeer belangri jk. Ik wilde erg g raag m ijn af gebroken studie hervatten. Het werd op het laatst een obsessie, omdat het v olgens mij de enige kans was t e ontsnappen aan h et ver stikkende kri ngetje waar ik in was getuind. Ik drong aan op onze verhui zing en hij kreeg een vaste gemeentebaan i n mijn oude uni versit eitsst ad. Dat was geen m aatsch appijhervorm end werk maar wel belangrij k. Bel angrij ker in ieder geval dan m ijn st udie, want er moest broo d op de plank. Hij kon zich best kwi jt in zijn werk, en kwam 's avonds m oe thuis, waar ik klaar zat met h et eten. All een ni et zo stralend als op de sterr eklame. Ik was oo k niet zo bl ij met het steevaste kom pliment over het l ekkere eten, omdat het niet genoeg was. Zo'n l ullig kompli ment j e vergoedde ni et all es wat ik er voor had moeten laten liggen. Vergoedde ni et de dag di e ik weer do orgeworstel d had: ik had weer net op tijd mijn kolleges gehaald, h ad de bus net niet gemist, had het ene kin d te l aat van de crèche gehaal d, het ander e samen met het buurkind in bed gesto pt, zo dat de buurv rouw even weg kon, had vloeken d gepr obeerd de st ofzuig er18


slang te maken, had de aardappels laten aanbr anden en mij n pony verkeerd gekni pt. 's Avon ds moest ik eigenl ijk st uderen, en t egelij k zijn inter essant e kant oorver halen niet alleen aanhoren, m aar oo k nog bemoedigende en bewonder ende g eluiden lat en hor en. Wanneer ik begon te zeuren over mi jn dag begr eep hi j het niet of had geen zin om het te begrijpen. Het geen i k eigenlijk wel snapte, want zodra hij iet s zou begri jpen, dan zouden de konsekwent ies een aant asting van zijn bestaan betekenen. Een best aan, waarin hij zi ch best lekker voelde. Hij had zijn op lossing voor het staande blijven in deze wereld gevonden in (tiepi es man nelijk ) het beheer sen. Beheersen van zichzelf, beheersen van de si tuatie, beheersen v an mij . Mijn heer en meester durfde zich nooit bloot en open te geven, omd at hij bang was de situatie dan niet meer in de hand t e hebben, bang dat ik zo u twi jfelen aan zijn su perior iteit als hi j zich zou l aten gaan, bang dat hij op die manier zijn macht over mij zo u verl iezen. Ik vond eerst d at ik het hem niet kon kwalijk nemen . Ik wist dat het zijn m anier was om zi jn beh oefte aan zekerhei d te bevredi gen. Kende ook zij n patr iarchale vader en milieu . Maar het kostte tensl otte t e veel . Mijn binnenleven werd teveel onder drukt, kon niet lang er meer stil zijn en wil de naar buit en. De jarenl ange stille rebell ie wer d hoe langer hoe m eer een open lijke. Eerst ongericht en onduidelijk. Toen tegen hem. Ik wist wel dat ik ei genlij k in opstand kwam tegen de wer eld, t egen de koll ektiev e man nenmassa, di e de l ullige situatie, waarin ik mij bevon d had geschapen. Maar met hem h ad ik te mak en. Hi j had de macht, vi a geld, via kinder en, vi a emot ies. I k was volledig van hem afhank elijk; hij kon mij n situ atie veranderen of niet. En juist tegen die af hankel ijkhei d kwam ik in opstand. Ik vind d at ik het recht heb, om mijn eigen situati e te b epalen, zoal s ik ook met men sen om wil gaan op wat m ij de enig 'juiste manier lijkt, vri j, maar niet vrijbli jvend, kwetsbaar, open en niet bedrei gend. En binnen het huwelij k, met haar systeem, dat gebaseerd i s op m acht, onderd rukkin g en afhankelijkheid is het vo or mij onmogelijk te leven op een vr ouwwaardige man ier.

knopen zes aan zijn overhemd twee manchetknopen een in zi jn das dri e aan zijn vest en twee o p zijn vestzakken zes op zi jn kol bert dri e aan de gul p van zijn onderbr oek zes aan de gulp van zijn bo venbroek en dan no g een op allebei zijn kontzakken. 19


Emotionele afhankelijkheid Het gevoel van afhank elijkh eid schijnt voor een vrouw een belangrijk, soms het belangrijkste deel uit te maken van de li efde v oor een ander mens. Het kan zelfs ervar en wor den al s het stempel van echtheid, al s een bewijs van liefde. Nu zijn alle mensen natuurlijk afhankelijk van st eun, hulp en waarderin g; en de meeste mensen zijn in tenmi nste één opzicht wel ond ergeschikt aan ander en. Maar dat hoeft dan ni et al hun gevoelen s te b epalen. Als we ons afvr agen hoe het k omt dat dat bij vr ouwen, bij ons dus, wel vaak het geval is, komen we toch b ij het huwel ijk terecht. Want dat i s nu eenmaal het m odel waarnaar all e andere rel aties zijn gevormd . Het is de enige officiële manier (goedgekeu rd door kerk en st aat) waarop mensen kunnen samenleven, en het is nog maar sinds kort dat m ensen die ni et-get rouwd samenl even niet unaniem doo r hun omgevi ng wor den af gekeur d. Het huwel ijk heeft in onze samenleving zo'n unieke positie, dat alle andere vormen van sam enleven ervan zijn afgel eid: m ensen wonen zelden met m eer dan twee sam en (en kommu nes mi slukken vrij wel al tijd). Het huwel ijk en de daarop sterk l ijkend e samenleefvormen zijn dus de enige man ieren waarop mensen echt samenleven en dus ook d e enige best aande intieme ver houdingen. wet heeft nog k unnen verbieden dat hij daaraan een gevoel van onafhankelij kheid, van m acht zelfs, tegenover zi jn vrouw ont leent. Hij heeft een maatsch appeli jke positie, een 'status', hij weet hoeveel (of desnoods hoe weini g) hij waard is. De stat us van zijn vrouw wordt door de zijne bepaald: zij is vro uw van een b akker, of van een do kter. Ook daarin is ze van hem afhankelij k: als hij ( of zij ) wegg aat is ze al leen nog maar 'gescheiden vrouw'. Wij vrouwen worden onze hele jeugd op di e afhankelij ke positie voorber eid. De meeste vrouwen pro beren die positie juist zo dui delijk mogel ijk te maken : ze willen een man die sterk zal zi jn, st erker dan zi j, int elligenter, b eter ver dienen d. Vrouwen wi llen een man met i niti atief, ook op seksueel gebied. Want vrouwen zijn ook seksueel ingesteld op afwachten, en pr otesteren di kwijls niet een s als hij na zijn eigen orgasme ('klaarkomen') ophoudt met vrijen zonder aan haar nog aandacht te besteden. Vrouwen wi llen graag een intel ligent e man; ze denken er niet aan dat ze misschien dan altijd in angst zul len zi tten d at hij haar dom vi ndt. Z e will en graag een flink e, sterke man; ze weten niet dat ze zich daardoor zelf zwak zul len gaan voelen (en ook niet d at er nogal wat dat daar aan, bij gebrek aan get uigen, niets te doen is; ook niets om herh aling te voorkomen). Dik wijls is die afhankelijk heid v an een vrouw niet zo erg. Het is prett ig om zorgzaam te zijn en daar liefde en waarder ing voor te krijgen, als je man aar dig is en je je ni et al te veel hoef t op t e offer en om aan zi jn wen sen te vol doen.

20


Wat die em otionele afhankeli jkheid te betekenen heef t, wat dat gevoel is en wat het m et je doet, dat is pas goed te herkennen, als er iets mis gaat in de ver houdin g. Je man ho udt rotstemm ingen, wat j e er o ok aan probeert te doen. Hij gaat naar een ander, al heb je all es wat hij van je verwachten kon, voor hem in hui s. Hij gaat je eisen stellen waarvan je beiden weet dat je er niet aan k an vol doen. En als je er niet aan voldoet zegt o f suggereert hij, dat an dere vro uwen o f één andere vrouw wel aan zul ke eisen zouden kunnen of will en vol doen. Kor tom, dat wat je mocht verwacht en als jij j e goed gedro eg, dat komt niet. Int egendeel, er komt verwaarlozing of er komen verwijten of hij gaat naar and eren, of heeft ext ra wer k waar van je de noodzaak niet kunt zien. E n daar zit je dan. All een. Ontkend als m ens met een eigen gelijk en een eigen gevoelsleven, obj ekt van afkeuring, gestempeld als iemand die niet de m oeite waard is. En nu gaat die em otionele afhankeli jkheid werken. Hoewel je hem inn erlijk en soms uit gesproken heus wel verwi jten m aakt, word j e ondertussen steeds gevoeliger voor Zijn stemmin gen. I n je m achtel ooshei d ga j e twi jfelen aan j ezelf. Je gaat kri tiek u itoefenen op jezel f. En hiermee bedoel ik niet een gezonde zelfkri tiek, maar dat je je eig en kritiek gaat voegen bij de zij ne, zodat er niks van je over blijft . Al kun je in alle oprech theid niet zien, wat die rotst emmingen van hem m et jouw gedr ag te maken hebben , ga j e toch reageren al sof di e aan jou te wijten kunnen zij n. Zou die emotion ele af hankel ijkhei d nou geen r ol spelen, dan zou je boos wor den (en je b ooshei d niet wegst oppen) . Je zou jezelf wakker schudden en in de rel atie openlij k met je eigen gevoelens, je eigen p artner-rechten voor de dag ko men. Maar je emoti onele afhankelijkheid maakt, dat je het gevoel gaat krij gen, d at je niet echt leeft al s hij er niet is. Dat je een nietswaardig vod bent, als hij niet naar je om wil kijken of all een maar om je te vertel len wat er nu weer aan je mankeert. S oms, als hij je helemaal verwaarloost, ga je je als een sloof g edragen of als een slons. Het gevoel van niets m eer waard te zijn kan lei den tot pani ek, on treddering, wensen om er nu ook maar niet meer te zi jn (= dood t e zijn). Deze gevoelens, dit gedrag heeft in wezen niets meer te m aken m et een liefdesrelatie. E r is geen li efdesr elatie meer, het gevoel van afhankelijk te zij n van de waardering van die speciale ander is een ei gen leven gaan lei den, ondermi jnend en ram pzalig. En het bij zondere is, dat de v rouw d eze af hankel ijkhei d beleeft al s lief de, al s wens en noo dzaak om de gelief de par tner t erug t e krij gen. Maar luister naar haar klachten over di e geli efde, naar haar beschrij vingen van zijn gedrag! (Al zijn er ook vrouwen, die al di t leed voor zichzelf houden , in schaamt e over zichzelf en over hem mi sschien). Toch helpt het n iet om haar op de t egenst rijdig heden in haar gevo elens en uit ingen te wij zen als hij zo'n el lendel ing is, waar om wil je hem nog? - want het kerngevoel, de ellende zijn echt. Deze ellende best aat ui t de vrouwel ijke afhankelijkhei d, tot het uiterst e gevoerd. Is dit typisch vrouwelijk g edrag? Bestaat er zo iet s als vrouwelijke afhankel ijkhei d, die iets anders betekent dan bijvoorbeeld de afhankelijkh eid van 21


de werknemer ten opzi chte van de werkgever? Die iet s heel ander s betekent dan de on derlinge afh ankeli jkheid van gelijkwaardige mensen, di e met elkaar een innige relat ie? Ik denk van wel. Zel fs als een v rouw geen li efdesrel atie heeft, zie je haar een zekere afhankelijkheid in zichzelf bewaren o m die klaar te hebben voor al s de geliefde gevonden i s, degene 'aan wie je zult toebehoren'. In het l oslopende st adium geef j e in j e gedr ag opvallend e, algem ene si gnalen daarv an, of verfi jnde doelger ichte. Voor je gevoel geef je jezelf daarmee het kenmerk van vr ouweli jkheid. Maar in werkelij kheid maak je jezelf klein en laat je je klein maken. Om dat je denkt (geleerd of ervar en heb t) dat dat n odig i s om als vrouwelij ke par tner i n een liefdesrelat ie (op mod el: huwelijk ) aan bod te komen. Ik denk kortom dat een van de meest ondermijnende zaken die wij vrouwen in onze o pvoedi ng meekrijgen, is dat we leren te verwacht en dat je ééns de liefde zullen krijgen, die ons aanvaard t, beschermt , omhult. En dat we onze wederl iefde pas al s voll edig en echt ervar en, al s we t en aanzien van de gel iefde in de toestand van emoti onele afhankelijkheid zi jn geraakt.

Nat uurlij k ben ik geëmancip eerd. Ik ben finan cieel onafhankelij k van de man met wie ik samenwoon. Ik studeer, k en all een maar jongens, vi ndt al die zeurder ige vro uwen v ervelend, weet meestal niet zo goed wat ik tegen ze zeggen m oet. We hebben telefoon en st aan al lebei onder eigen naam i n het telefoonboek, twee naambordj es op de deur, eigen girorekening enz. Dus---: ik ben allang geëmancipeerd. Dol le Min a is wel grappig, natuur lijk zijn er nog vrouwen die zich mo eten afzetten teg en man nen om hun onafhan kelijkheid t e krij gen; MVM is een gr oep 'l iberal e vro uwen' die in hun vrije t ijd beuzelpr aatjes houden over kinderen, abortus, huishouden en z., du idelij k van het 'bourgeois-type'. Ik woon v ijf jaar sam en met een vriend. Niet ideaal , maar de 'p rins o p het witte paard' zu1 je nooit v inden. Die i llusie gaf i k al j aren geleden op. E n: in iedere nieuwe verhoudi ng kri jg je na ver loop van tij d toch ook dezelfde problemen. Bij elk aar bl ijven is wel zo rustig. Hij wordt verli efd op een m eisje, aardi g meisje wel , vind ik eerst. Verstandig e mensen begrijpen dat zo iets kan gebeuren, nietwaar. Hij blijf t een nacht weg. Daar word ik onrust ig van , lig lang wakker. Maar de v olgende avon d gaan we et en in een Spaans r estaur ant en praten het met all e begr ip voo r elkaar uit . Er i s niet s aan de hand. Maar een paar dagen l ater blijft hij weer een nacht weg. Ik beg rijp het niet meer, wel 'verstandel ijk' n atuurl ijk, niet gevoelsm atig. Ik zoek h et tel efoonnummer van het meisje op. Zal i k bell en, zal ik niet bellen. Als ik bel zal ik me rot schamen, niet weten wat ik moet zeggen over zo'n kontroled aad. I k bel niet. 22


Maar ik wil zeker wet en of hij daar is. Ond ertussen dri nk ik het st aartje sherr y op d at nog in de fles zit. Misschien is hi j helemaal n iet bi j haar, zit hij bij een vri end. Ik bel, n a een tuut hang ik op. De hoor n van de tel efoon is dri jfnat, de af druk v an mij n hand zicht baar. E r is nog een volle fles jenever. Daar begi n ik ook maar aan. Ik kan ook naar h aar huis lopen, ki jken of zijn fiets daar staat. Ik trek m ijn jas aan, ga de trap af. Ik ga de trap op, tr ek mij n jas uit. I k kan het n iet van me afzetten, het blijf t draaien in mijn hoofd. Ik wi l huil en, ik kan niet huil en. Ik moet er naar toe, ze vertellen dat ik er niet t egen kan, dat ik het niet meer weet. Wat zouden ze nu doen? Zouden ze al slapen? Ik moet rustig blijven, gaan slapen. Godverdom me, zeg ik t egen de spiegel, probeer 'rust ig' met me zel f te p raten. De do uche, ik kleed me uit, warm water, koud water, koud en weer war m. Ze zeggen dat h et ont spant, ik merk er niet veel van. De radio aanzet ten, gel uid geeft af leiding, ik hoor h et din g nauwelijks. Ik weet het niet meer, i k kan NIE TS do en, ik ben volkomen mach teloos. Zou tegen iemand willen prat en, iets lichameli jks wi llen doen. Rennen desnoods, maar wel ke idi oot gaat om 5 uur 's nachts rennen o p straat. Om 6 uur ga ik toch de str aat op , ben vijf m inuten later weer binn en. Ik schaamde me op st raat, liep weifelend, een beet je dronken, bang iem and tegen te komen. Ik b en niet verstandig, wil het ni et zij n. Ik ben jaloers', gewoon dom jaloers, ik haat haar. Ik weet d at ik dan ook hem zou moeten haten. Ik haat alleen haar. Het is al bijna licht , mijn pakje shag is leeg, de jeneverfles halfvol. Om 7 uur ga ik een pakje si garett en uit de automaat trekken. Koffie, ik h eb er geen t rek in. Ik ga nog een keer onder de douche. Dan komt hij thuis. All e woede, ver ontwaardiging smel t weg. Voor de vo rm sch eld ik nog een poosje. Her haling en. Dan na een tijdje: waarom, waarom in 's hemel snaam reageer ik zo? Waar om doe ik zo hysterisch, valt de hel e wereld ond er me weg? Langzaam, heel langzaam beg int een soor t bewustwording. Het is niet alleen de paniek van iets kwijt te raken, h et missen, het is een aanvreten aan mijn t oekomst, van mijn bestaan. Ik ben ontzettend afhankeli jk van hem. Ik heb geen eigen toekom st, mi jn toekomst is de zijne. Ik heb mezelf op hem vastgenageld, zijn aanwezig heid i s mijn aanwezighei d. Als bij r oulett e heb ik all es wat ik heb, ben, op één num mer, zijn nummer, g ezet. Mijn studie had al leen waarde omdat die aansloot bij wat hij zou gaan doen . Mijn gevoel van eigenwaarde was gekoppel d aan zijn prestat ie, en zijn goedkeuring van de mijne. Ik l eefde een beetje door hem heen . Ik ben geschrok ken van die ontdekking, een ti jd lang heef t het me ver lamd. Op een gegev en mom ent kwam ik in aanraking met een paar vrouwen, t oevall ig (?) . Ik ben in een praatgroep gegaan. Te ontdekk en dat mijn reakti e niet uniek was, niet zo hyster isch als ik eerst dacht, heeft me een ongelofeli jke opluchti ng gegeven. En veel meer dingen werden me duidel ijk. Het heeft me geholpen te aanvaarden dat ik mij n eigen leven moet leiden, voor mijn eigen toekomst moet zorgen, misschien sam en met iemand, maar door en voor mezelf.

23


Zo omstreeks de geboorte van het tweede kind werd Gijs verliefd op een andere vro uw. Z ij was uit onze kennissenkring en dat zij Gijs wilde hebben, wist ik wel . Dat was m et andere vr ouwen ook wel voorgek omen, maar h ij had er noo it op gereageerd. Maar op een f eestje zag i k hem naar haar ki jken o p een manier die i k van vro eger kende, toen hij zo naar m ij kon kijken, en nou nooit meer. Ik vroeg hem er naar en hij zei: "ja, hi j had een verhoudi ng nu met deze vrouw". Dag en, nee meer : nach ten lang lag ik er van wakker. Ik was to ch in 't diepst geschokt door het feit dat Gijs ontrouw was geword en aan onze afsp raak v oor het leven, waar ik m e in d e tijd van o ns huwelijk, ondanks teleu rstell ingen, toch steeds aan h ad geh ouden. Ik heb bedacht hoe ik haar vermoorden kon, maar het alt ernati ef van de gevangeniscel schrok me teveel af om h eel precieze plannen te b edenken. Want in het klei ne stadje waar we woonden zou ik, als enige met een dui delijk motief, wel vastl open, al zou ik nog zo slim zi jn. En Gij s was verliefd op haar, en die kreeg ik er zeker niet m ee ter ug. En de ki nderen zouden mi j moet en missen. Na de verwerking van de schok wilde i k prat en en het wer d een van de zeldzame keren dat we praatten over de di ngen die ons heel erg echt aang ingen. Hij wilde v an ver liefdheid en verhouding afkomen, ik bood h em mij n kameraadschap aan in d eze innerlij ke str ijd. Hij nam die g raag aan, tot hij weer helemaal bij mij terug zou k omen. Het werd deze v rouwen ander e vrou wen, en het werd p raten en bel often en liegen. En hij werken overwerktij den gebruiken voor zijn verhoudingen met anderen , zodat ik er wei nig zi cht meer op kon hebben. Praten erover deden we steeds minder en tenslott e niet meer. En hij werd teg enover mij vrijwel impot ent. Op een ochtend, na een zwijgend gespannen n achtbegin, zei hij dat i k, een vrouw, m ij niet kon voorst ellen wat het was voor een man om impot ent te zijn. Iets waar j e konstant onder l eed, en dat je levensplezi er ond ermijn de. Ik geloof de hem zowaar en m aakte zelfs een soort konklusi e dat het met die andere vrouwen ook zo goed niet zat. Maar sterker dan dat was mijn gevoel dat i k nu moest besluiten met een impotente man verder en voor alti jd sam en te leven. Dat het met m ijn leven al s vrouw was afgelopen, en ik aanvaar dde dat, denkende: "als hij door een ongeluk invali de was gewor den, was ik ook bi j hem gebleven". Onder tussen was i k allang bezig mij zelf t e verbeteren. Ik dacht: wat hebben zij wat ik niet h eb. En ja, i k was geen m odel huisvrouw. Eten op t ijd en goed, aandacht voor iedereen in het gezin en no g zowat, maar een mod el hui svrouw was i k niet . Ik begon t e poet sen tot de t rapleuningen toe. En toen zei Gijs in het begin van een zwi jgzame nacht : "ik zie wel hoe je je best doet. Maar het verschrikkel ijke i s dat hoe beter ji j wordt, hoe minder ik v oor je voel. " Dat was eerlijk en 't maakt e mij radeloos. Ik kon geen kant meer uit. En hadden we to en nog maar geen kinderen gekr egen, maar die war en er wel. E n er was het huis met het tui ntje, waarin de morellen boom die ik er had geplant, blo eide i n het voorjaar. E n er waren de buren. En aldoor weer: de ki nderen , die gel ukkig leefden met hun tuintje, hun veilige speel straat en hun veil ige hu is. En ik kon geen zelfvertrouwen hebben om alleen aan de kinderen een goed bestaan t e geven. Ik kon i mmers niks d an hui svrouw zijn. 'n Vroeger schooldi ploma heeft nik s te b eteken en om er gel d mee te ver dienen. 24


Ik had ni emand om mee te pr aten. We golden voor een voo rbeeld ig gel ukkig gezin, omd at ik nooit met iemand over onze ell ende praatte. Ik wist ook zeker dat mijn bur en en kennissen mi j niks zinni gs zouden kunnen zeggen als ik wel zou praten. De famili e was naar m ijn schattin g ook niet v eel zaaks. De vroegere vrienden en vri endinn en? Ik kon ook niet meer praten, sin ds ik beslot en had te zwijgen "tot hij ter ugkwam ". Wij hadden eigen lijk alleen elkaar en zo zag onze om geving dat ook. Als je wat had samen, dan zocht j e dat samen uit. Z o zat dat in ons stadje. Een enkel keer kon ik wel praten en dat was dan met een enkele van de vrouwen waar Gijs, over igens kortdurend, mee vr ee. Verder wist niem and wat en dan was 't een opluchting elkaar over en weer het beklag te kunnen doen, open te kunnen praten . Maar hoe open, als Gij s weer eens bij ze terug kwam? En dan: Gijs en ik hadden door "ons gezamen lijk zaakje" toch nog een kameraadschap, we hadden speciale grapj es over anderen. Het was een vreselijke tijd met m ijn tr ouwen mijn verwachtingen van samenleven tot de do od toe. Met een heel bestaan van mij en de kinderen dat afhi ng van die man die d agelij ks naar zijn werk ging om ons gezamenlijk leven in stand te houden. En d ie niet meer met m e kon praten en di e niet meer met me kon vrijen. En toen werd ik zo verscheurd doordat wij overal al s man en vrouw ver schenen en we vreeën niet meer en we praatten niet meer, dat ik weggegaan ben. Om niet g ek te worden , om weer een kans te kr ijgen, een heel mens te worden.

25


Tegenwoord ig is seks ook voor vrou wen belangri jk. In de vorige eeuw ni et, toen werden veel vrouwen pas in de huwelijksnacht d aarmee gekonfronteerd. En als hun begr ijpeli jke reaktie dan schrik en afkeer was, dan was dat helemaal in orde: want fatsoenl ijke vrouwen hoorden geen plezier te hebben in sek s. De mannen hadden de vrouwen opgedeeld i n twee soort en: goede en slechte; de goede voor de m oederr ol in het gezin, de slechte vo or de seksualit eit. Nette j uffrouwen waren om mee te trouwen, dienst meisjes en prostituees waren voor de sek s. Nu lijkt dat al lemaal veranderd. Ook fatsoenl ijke, getrou wde vr ouwen hebben recht op seksuali teit gekregen. De angst voor zwanger schap hoeft niet meer elk spontaan plezier t e bederven - als j e tenm inste de pil of het spiraaltje kunt verdragen. Mannen hoeven i n principe voor hun seks niet meer de straat op of naar zolder (dienstmeisjes zi jn er trouwens toch niet meer) , maar ze k unnen die bi nnen het huwelijk beleven. En dat wi llen ze dan ook. Dat bet ekent dat vr ouwen er een nieuwe taak bij kri jgen. Zij mo eten zorgen dat hun man zich een goede, potente minnaar kan voelen. Vrou wen mo gen de seksu alitei t niet meer lijdzaam ondergaan, ze moeten er plezi er in hebben, ze m oeten zelfs een orgasme kri jgen. (Deze dru k is kenneli jk zo sterk dat tweederde van de vro uwen die op een pr aatgro epkong res een seks-enkèt e invulde antwoordden dat ze wel eens hadden ged aan al sof ze klaar kwamen). Zo wordt seks d an toch van recht tot pl icht; en mannen blijv en klagen dat hun vrouw niet genoeg wil vr ijen. Zo bli jft de sek s dan een onderwer p van voortdurende zorg. Er ont staat een st room van voo rlicht ingsbo ekjes en adv iesrubrieken in gezinsbl aden; de VARA heeft tegen woordi g zelf s een televi sieprogramma om met behulp van reklametechnieken er aandacht voor te trekken dat seks i ets is wat j e moet hebben, zoals een huis of een auto. Film, liter atuur, strips hebben de seks-zonder-gezeur geb racht als iets stoers en mannelijks, waaraan vrouwen zich - hoogst ens nog wat t egenst ribbel end om het verleiden spannend te maken - m et wel lust ond erwerp en. Voor uitstr evende en 'm oderne' mensen en groeperingen zijn steeds bezig de seks los te maken van l iefde, huwel ijk en voortplanting: het gaat alleen nog om het plezier dat je er aan beleef t. Deze ontwikkeli ng is niet onbegri jpelij k. In een samenleving di e geheel gereg lement eerd i s, waar de m eeste mannen in hun werk vrijwel geen enkele mog elijkh eid tot persoonlij k init iatief , kreativiteit of plezier meer hebben, is de sek s het laatst e terr ein waar ze een il lusie van vr ijheid en avontuur wor dt gel aten. Er zijn geen ni euwe werelden meer te veroveren, all een nog vrouwen te versieren; als je geen k arrièr e kunt maken kun j e nog met orgasmes je manli jkhei d bewi jzen. Deze zgn. prest atieseks oef ent natuurli jk ook invlo ed uit op vr ouwen, maar omd at ze van jongsaf toch m inder op prestatie gericht zij n (op hen rust nu een maal n iet de druk om lat er zel fstand ig gel d te m oeten verdienen) en hun orgasme bov endien ook niet zoiets t e1- en meetbaars i s als een zaaduitstortin g, bli jven veel vr ouwen zich afvragen of d e seks die ze met hun man be26


lev en nou alles is. S ommigen beleven er zelfs helem aal ni ets aan, ze denken dat ze fr igide zijn - of mi sschien wel lesbisch, al s ze gevoelens van warmt e en hartel ijkhei d hebb en voo r vrouwen, die door hun man ni et (meer) opgeroepen wo rden.Maar oo k veel vrouwen die geen eigenl ijke seksuel e moeilij kheden hebben blij ven het gevo el houden dat er i ets ontbreekt. Met onze praatgroep ( voornamelijk vrouwen boven de dertig , getr ouwd of get rouwd geweest) heb ben we het er wel over gehad wat dat 'iets' dan was. We waren h et er wel over eens dat het het soor t kont akt is dat j e zo m akkelij k met een andere v rouw hebt en zo zelden m et een man. Het is iets vaags, een waas dat om ieman d heen hangt , zei iemand en we noemden het 'erotiek'. Terwijl we er over praatten werd steeds duidel ijker wat we met erotiek bedoelden, tot we er langzamerhand allemaal in opgenomen werden ( het was een heerl ijke avond). Dit schri jf ik nu dri e jaar later. I k leef t al r uim een jaar samen met een vri endin op wie ik erg verlief d ben en ik denk nu beter te begrijp en wat ik toen bedoelde. Het is namel ijk gek dat die er otiek zo iet s vaags en wazigs was, zo i ets van een vroege voorj aarsdag of een mooie zom eravond, zo vervul d van weemoed om h et onb ereikb are. Wij waren het er over eens dat erotiek iets omvat tends is - waarom zou het onbereikbaar zij n, dat omvat ten? Het had er toen mee t e maken dat onze m annen er niet erg aan meewerkten om omvat te wor den en dat voor hen seksualiteit iet s geïsoleerds en begrensds was, dat moei lijk m et andere kontaktvormen in ver band t e brengen was. Verder had die erotiek zoals we di e wel kenden juist als voorwaarde dat er geen seksual iteit bij hoorde: je voelde je eroti sch tegenover een andere vro uw, m et wie je je geen seks k on voorstell en, of tegenover een man met wie je (nog) ni et naar bed wilde. Daarom kon je dat gevoel natuurlijk niet teg enover je ei gen man hebben; er otiek had te maken met het ver kennen van iem ands o mtrekken, het aftasten van zij n opperhuid terwij l je zijn persoonlij kheid intakt laat. Tegenover je eigen man gaat dat ni et. Nu zou ik zeggen dat dat komt omdat hij jouw persoonlijkheid ni et int akt laat en d at heeft er weer m ee te maken dat je op de een of andere man ier bezit van hem bent; hij hoeft je ni et te omcirkelen, te ont dekken , je bent gewoo n een verlengstuk van hem, geen afzo nderli jk individu. En mi sschien wil jij ook wel niet al t e precies weten hoe hij werkel ijk is (of i s geworden, na zov eel jaren), want j e kunt niet meer v an hem af, j e zult je leven lang van hem moeten houden. Er otiek houdt nameli jk op iets wazigs te zij n als je wer kelijk iets met een ander te m aken wilt hebben, dan gebruik je het niet all een om iemands omt rekken te verkennen, maar ook om te onderzoeken hoe hij of zij werkel ijk is. En omdat j e dat ook met seksualiteit kunt doen, ver dwijnt dan het ond erscheid tussen seksuali teit en erot iek: j e dringt tot iem and do or en laat die tot jou doordri ngen. 'Er otiek' en 'seksual iteit' zijn niet de woor den waarmee vrouwen alti jd hun emo ties beschreven hebben; je mer kt aan het b ovenst aande dat het ook niet zo gemakkelijk is om er mee te werken. Voor vrouwen is in de eerste plaat s het woord waarm ee ze hun gevoelens tegenover hun man beschrijven het 27


woo rd 'li efde'. Shulamith F irestone probeert in haar boek "The Dialectics o f Sex " dat wat er misgaat tussen mannen en vrouwen te besch rijven vanui t de liefde. Z ij zegt: "Vrou wen zi jn van oudsher geo bsedeerd geweest door de liefde: naast kinderen immer s het enige wat het leven ze t e bieden heeft; al le andere soorten bev redigi ng - eer, m acht, kreati viteit - zij n ze altijd onthouden geweest. Wat ded en de vrouwen terwijl de mannen de kultuur maakt en? Ze hield en zich bezig met de li efde, en daardoor stelden ze de mann en tot hun prestat ies in staat. De mannen-kult uur parasiteert op de li efde v an de vrouwen. De mannen zetten hun behoef te aan liefde om i n een behoef te aan maatschappelijke erk enning, maar omdat ze di e erkenning nooit genoeg krijgen, ku nnen ze de liefde van de vrouwen niet missen. Vrou wen bl ijven, omdat ze di e psychologische om zwaai van behoefte aan l iefde naar b ehoeft e aan erkenning in hun jeu gd niet maken, alt ijd van goedkeuring en direkte warmt e afhankelij k. Dat maakt ze bijzon der kwetsbaar, want ze zullen iemand moeten vi nden die hen die warmt e en goedkeuring kan gev en; bovendien hebben ze geleer d dat dat een man m oet zi jn, om dat ze ander s niet meetellen, niet echt bestaan. Van het feit of ze die man kunn en vinden hangt hun best aan dus niet alleen ekonom isch, maar o ok psychologisch volledi g af". Maar juist die afhank elijkheid, die ongelijke situatie, draagt de mislukking van de li efde al in zich. Want wat i s lief de? Volgens Fi restone het toppunt van zelfzuchtig heid: de ver rijking van het zelf met wat i n de ander i s. Dat kan een g randio os proces zi jn, maar het vergt openheid en emotionele kwetsbaar heid v an bei de kanten. Het is al leen grandioos - en het gaat alleen maar doorals het wederzi jds is. Tussen man nen en vrouwen is daar weinig kans o p: hij neemt haar niet serieus: hij kan al leen m aar verliefd op haar wor den door haar allerlei voortreffel ijke eigenschappen, die met zi jn behoeften overeenkomen, toe te schrijven . Als ze hem wil krijgen, moet ze dat meespelen en zit dan i n voor tduren de angst om door d e mand te vallen ( en dat gebeurt uit eindel ijk toch wel ). Als ze hem eenm aal heeft zal ze t och pr oberen van hem te houden en zich voor hem open te stell en en steeds teleurgesteld worden als hi j dat niet bli jkt te doen. Tot zover het betoog van Fir estone. Vroeger vertelden vrouwen el kaar dat die teleurstell ing onvermij delijk is: man nen zi jn dom , mannen zij n net kinder en. Maar nu, na de seksuele revolutie, hebb en ze daar n og min der aan. Vrouwen moeten blijv en vri jen, zich sek sueel open stellen , ook als ze teleurgesteld zijn in hun behoeft e aan liefde, aan t ederheid, aan erot iek. Wanneer ee daarvoor bl ijven vechten, als ze pro beren hun man open te kr ijgen of door hem serieus geno men te worden, wor dt het nog m oeilij ker - want daardoor bedr eigen ze de mannen in hun van zelfsp rekend e superiorit eit en dat kunnen de mannen, g ezien de maatsch appeli jke dr uk waaronder ze st aan, zich ni et ver oorlov en. Man nen mogen tegenwoordig niet al leen m eer vr ijen, ze moeten oo k vrij en om zichzelf waar te m aken - als het niet goed schiks kan dan maar kwaadsch iks. 28


En zo wor dt de liefde, de enige beloning voor de vr ouw, t ot het punt waar ze, via een heel skal a van seksuele en vooral emoti onele problemen, het meest gekweld k an wor den.

Hieronder citat en van vrouwenervaringen uit 'Vrouwen over sek sualit eit', ook een u itgave van De Bont e Was. Ze zi jn gekozen op het verband erot ieksek sualit eit-li efde. ... Kortom , steeds het enorm e afkn ap-gevoel van: ik moet vooral niet l aten blijken dat ik oo k wat te zeggen of te wi llen heb want anders kunnen we wel ophouden. Ook was h et voor mij toch wel een punt dat het vrij en op zichzelf misschien best wel te pr uimen was, m aar dat het niet echt iets met mij t e maken had. Ook n iet al s ik het gevoel had dat hij o ntzett end weg van me was. Een ervar ing met een man was bijna steeds het zelfde omdat ik ni et echt geraakt wer d. Misschien zou j e in plaats van 'g eraakt ' verl iefd k unnen zeggen ... ... Ik vond het nooit pretti g als ik mer kte dat iemand het alleen voor de seks deed. Het fijnst vind ik wat rust ig aai en en laten merken dat j e die persoon aard ig vindt. Maar geen wilde spell etjes uitproberen hoe vaak je kan kl aarkom en. All een al s ik het heel fijn vind wi l ik ' nog een keer '. En dat heel fij n vinden heeft dan niet alleen met seks t e maken, maar meer met een kontakt dat ik voel.. . ... Ergen s heb ik gel ezen dat de reden dat ik iets in vrouwen begon t e zien, was omd at ik mijn g evoelens in mijn r elatie met m annen niet uiten kon, ui t angst voor pij n en o nbegri p. Bij vrouwen ben ik daar niet zo bang voor. Toch weet ik dat ik nooit gen oeg zal hebben aan een v rouw, v erlang naar overgav e aan een man. Maar om één di ng ben ik bl ij, dat ik vrouwen nu zi e - en fijn vind.. . 29


... Ik zie vier mogeli jkheden voor mezel f: 1. mastur beren. Niet zo prettig als vroeger, t oen het nog zonde was; i k dwing me er soms t oe. So ms ook gewoon plezierig. 2. vrijen met een man die n et zo schuch ter is als i k. Dat lukt niet goed. 3. vrijen met een dom ineren de man. Dat lukt r edelij k, maar ik vrees dat ik het vooral doe omdat dit type m an me in mij n vrouwzijn bevest igt. I k zou deze r elatie heel goed kunnen missen. 4. vrijen met een vro uw. I k vrees dat ik al te zeer verknipt b en om nog te kunnen evolueren , of i k erot iek, of liev er gezegd: genoeg erotiek kan richten op een vro uw. Als ik eerder b egonnen was, misschien.. . ... Ik mer kte dat de m eeste mannen er van uit gingen dat j e maar had klaar t e komen als zij klaar kwamen. All e poespas di e niet meteen neuk en was, was wel go ed voor de zon- en feest dagen, maar het bl eef een extr aatje. Neuken is n euken. Ik leerde om te doen alsof ik klaar kwam, werd er een echte meester in. Nooit betrap t all e mann en vonden zi chzelf gewel dige m innaar s als ik op de jui ste mo menten maar een beetje steunde. Achteraf gezien schaam ik me daarvoor, want ik maakt e het voor de vrouwen n a mij natuur lijk ook veel moei lijker... ... In fei te zou ik seksuali teit een bel evingswereld willen vinden waarin pl aats i s voor hele rusti ge, ontspann ende, ook em otionele en licham elijke kontakten m et een partn er(s) of met mijzelf... ... We zaten samen i n een cirkel tje van afhankelij kheid en macht en dubieu ze verliefdheid , maar hadden tegelijker tijd geen enkel ko ntakt. We praatten en d achten op andere niveaus. Hi j abst rakt, rationeel, objekti ef, zeer zeker van zichzelf (m annel ijk, zou ik nu smalend zeggen, toen vond i k hem duidel ijk, i ntelli gent en gewel dig). Ik was gerem d, zoekend, vaag. And ere di ngen waren v oor mi j belangrijk . Ik kon ze niet aan hem uiteggen, wel aan een vriendin. De vervr eemding werd steeds erger en in bed g ing het geli jk op. ..

30


Moederschap Wat we over het huweli jk gezegd hebben g eldt n og sterker als je kinder en heb t. Die eisen weer heel andere dingen van j e dan je man . Aan het v oortduren d klaarstaan ontkom je niet meer - m aar je moet toch nog genoeg overhou den om je man 's avonds iets t e kunn en bieden. Kin deren geven je ook bepaalde mo gelijk heden, een gevoel van kr eatief zij n: het kind is in de baarmoeder gegr oeid, nu ga je het vormen tot een waardevol le vol wassen e. Maar klopt dat wel helemaal ? Kinderen stribbelen vo ortdur end tegen in dit vor mingsp roces, ze hebben j e wel voortdurend nodig maar ze will en toch steeds anders dan jij denkt dat g oed voor ze is. Ze staan ook bloot aan allerlei invloeden ( school , andere kinderen) ,waar je ni ets over te zeggen hebt. Je kunt j e gaan afvragen of ze ni et bet er zel f zoud en kunnen op groeien zonder dat j ij je daar v oortdurend m ee bem oeit. Of ze niet beter af zoud en zij n als je een eigen leven zou hebben en meer naast ze zou st aan. Want je weet dat kinderen meer kunnen dan moeders van ze verwachten. Maar al s je erover gaat denken om ze meer los t e laten? Kri jg je te kam pen met angst voor kri tiek van de omgevi ng en die vermengt zich met angst om het kind. Want je weet noo it helemaal zeker of k inderen wel buiten die voortdurende zorg en aandacht k unnen. En wi e zal de ver antwoordelij kheid met je delen als jij j e een beetje terug trekt? Je man wil misschien ni et, of hij h eeft h et gewoon te druk (er zi jn niet veel part- time banen en je kan in elk geval geen kar rière maken als je niet tenminste acht uur werkt ). En bovendien moet je afstand doen van het pretti ge gevoel dat het kind helemaal van jou is! Toch zijn er vrouwen g enoeg die iets organ iseren , samen met andere vrouwen in de straat, de flat of de buurt, of zel fs in een kommune, of hu n man inschakel en. Met klei ne kinderen levert dat dikwijl s nog niet zoveel op in de vor m van toenam e van hun zelfstandighei d en afname van jouw gebonden31


hei d. Maar je b lijft tenminste al ert op de mo gelijkheid d at ze op een gegeven momen t zo groot zijn dat ze j e echt niet nodig hebben.

Vrouw en moeder (terugbli k na 25 jaar ) Huwelijk en kinderen hebben kunnen niet samen gaan, vind ik. Het zou l euk zi jn als het wel kon : een bed voor vader, een vader voor het kind, eten en m oeder voor i edereen. Hel aas, als je echt goed je eigen ervar ing en die van anderen v oor en na je, in diezelf de sit uatie, bekij kt, dan kun je niet anders dan onheil verwacht en. Wat gebeur t er? De twee r ollen, gespeeld in intensieve relati es, waarmee je als vrouw je leven denkt te vullen, eisen tegenstrij dige dingen van je. Ze zijn verwarrend en lopen hopeloos door elkaar heen. Uit die v erwarr ing ki es je zonder mankeren de moederrol als de fijnst e. Je bent al 'gevormd' (=te kort gedaan als meisje); natuurlijk grijp je naar de m achtig e rol die je tegeno ver je kind kan spelen, geheel toegestaan en van zelfsp rekend. Jij bent de baas. Ond er het zelfde dak zijn we tegel ijk ook helemaal niet de baas. We zijn ook nog het sekswezentj e, de geduldige toehoorster, de kookster ( op tij d en altijd vlees) en veel van dit soort ni et zel f gekozen, dienende roll en. De onvred e die beide funkti es geven - uitgeoefend nog wel op dezelfde tijd en plaats - en die zich uit in kleren kopen, hoofdpijn hebben, kinderen bedill en, maakt de verwar ring alleen nog maar groter. Het doet pijn om zo te leven, we sli jten ervan, het eet on s op. De vel e huisvrouwenkwalen zijn echt. Als resul taat v an dit moeil ijke bestaan kunnen we niet meer goed denken, laat staan gewoon pr aten en schr ijven. De mi ddelen om on s uit het moeras t e halen bro kkelen af. We voelen ons dom. Onze kind eren die we voor o nszelf hadden, zij n verkrampt onder onze aandacht, ze gaan zo g auw mo gelijk weg, hun ei gen leven leiden. Wij waren natuur lijk helemaal niet de baas over h en, opvoeden heeft daar helemaal niet s mee te maken, ki nderen floreren bi j moeders di e hen niet nodig h ebben. Dit is de hopel oze door iedereen en all es geheiligde toestand. Als we nu maar barst konden zeggen als het ki nd de deur u itgaat om al snog een gel ijk-op partnerschap te beginnen. Maar dan blijkt dat wij onze ziel en zalighei d gel egd hebben i n die duizen d handelingen, ze kunnen niet meer gemist. Ze leiden een leven op zi chzelf . Als we barst zeggen, breekt er een stor m van geweld los, raar i n verhouding tot d e sti lte ti jdens ons jarenlan g dienstbetoon: 'j e bent nooit meer thuis, ik heb je al zo vaak gebeld, de loodg ieter kon er niet in, de vaasj es zij n leeg , je h aren niet gewassen, geen jam gewekt dit jaar, t ante i n het ziekenhuis alleen'. Iedereen heeft haar eigen 'sterke' kanten, die h et lev en nog een beetje van jezelf m aakten . Nu k eren ze zi ch tegen je, je had ze oorspronkelij k niet gewil d. Je deed ze toch maar goed en n u houd en ze je vast. Kon klusie: we m oeten af van de vele ongevraagde rol len in huwel ijk en moederschap. Oo k van de ver siering en d e gezelligheid, hoe jamm er het ook i s; we vinden 32


het zelf ook jammer. Het is een luxe waar we niet meer achter ku nnen staan. Pas als we er ook echt ni et meer acht er gáán staan, het niet meer doen, komt er duidelij kheid, hoe h et dan verder moet .

Kinderen krijgen Zo langzamerhand weten we wel zo ongeveer wel ke rol van de vrouw in deze maatschappij wordt verwacht: zij moet echt genote en moeder zijn. Naarmate je meer met de vrouwenbeweging te maken kr ijgt en je over deze din gen gaat den ken, begint dat oude ideaalbeeld te verbleken. Je begi nt meer over je ei gen leven na te denken, waarom je bepaalde besli ssingen hebt gen omen, wat je motieven waren. Ook ga je bedenken hoe je je leven ku nt ver anderen zodat je n iet meer all een een verl engstuk van anderen bent , hoe je een zelfstan dig mens kunt worden. Maar er is één ding dat ei genlij k niet (erg) aanget ast wordt in je her-or iëntat ie: het ideaal van het m oederschap bli jft overeind staan . Het is heel logi sch dat je j e niet helem aal los kunt maken uit de opvo eding die je hebt gekregen. Ideeën en opvattingen die er van jon gsaf aan zij n ingestampt , kun je niet zomaar kwi jt raken doordat j e duidel ijker inzicht hebt gekregen in het f unktioneren van de maatschappi j en jou w rol daarin . Maar toch is het opmerkelij k dat nu jui st het Moederschap, de Natuurl ijke Opg ave der Vrouw, zo diep in onze geest ver ankerd zit. Je weet d at je in de huidig e omst andigh eden, als je een k ind kr ijgt een hel eboel moet laten schieten. Je bent een aantal jaren flink aan huis geb onden, je werk of studie lij dt eronder, j e neem t een enorme verantwoord ing op je, 33


maar toch ben j e bereid al die nadelen te aksepteren voor die ene Grote Vreu gde, het Moederschap. Zou er dan toch een ' natuur lijk' moeder instinkt zij n? Of zijn er maat schappelijke oorzaken te vinden voor deze drang naar het moederschap? Er zijn weinig mogeli jkheden voor de vr ouw om in de maatschappi j iets te presteren. Een zelfst andige vrouw die een kar rière heeft opgebo uwd wordt vaak met scheve ogen bekeken. Een vrouw die opgaat in haar werk wordt beschouwd als een stakker die kom pensat ies zoekt vo or haar gemi ste kansen . Eigenlijk is kin deren krijgen de enige daad di e je als vro uw kunt stel len en die vo or hon derd procent door de maatschap pij geaksept eerd wordt. Zoals Ali ce Sch warzer in 'De Nieuwe Lin ie' schrijft : 'de enige kreati viteit die de maatschappij aan de vrouwen toestaat i s het moeder schap. ' En ómdat de vrouw zo slecht funkt ioneer t in de maat schappij en het moedersch ap eigenlijk het enige i s waar in ze iets beteken t, moet ze ook uit de relatie met haar ki nd all es hal en wat haar in het maatschappelijk v erkeer onthou den wordt. Door dat kind is ze iemand, het kind houdt van haar, of ze n u moo i, lel ijk, i ntelli gent o f dom is. Bi j het kind kan ze alle l iefdesgevoel ens uit en, di e ze i n de r est van de m aatschappij niet kwijt kan, om dat ze daar als vro uw aan aller lei verwacht ingen moet voldoen ( zoals mooi, lief, begrijpen d enz. zijn) die ze vaak niet waar kan mak en. Je zou dus - nogal zwartwit - misschien kunnen stel len dat veel vrouwen kinderen krijgen vanuit een puu r maat schappelijke dwang. Aan de ene kant wordt er door de buiten werel d druk op hen uitgeoefen d ('Hoe lang ben j e nu al getr ouwd, heb je dan nóg geen kind?'). Aan de andere kant hebb en ze - door de positie die ze in de maatschappij innem en - geen andere u itlaat klep voor hun frustraties. In 't alg emeen doen we niet zo'n moeite om te beargum enteren waar om we een kin d will en. Als we al een verklar ing vi nden i s dat b.v.: - o mdat het gewoon fi jn is - o mdat we de l iefdesrelati e will en bevestigen door samen iets te maken. - o mdat we een nagesl acht willen - o mdat we dat wat on ze oud ers aan ons verpest hebben, wi llen p roberen beter te do en. Zo zijn er nog heel wat red enen t e vinden waarom we een k ind zouden willen . Maar ik vr aag me toch af of dit ni et all emaal rationalisat ies zi jn van de bov engenoemde 'dwangsituati e'. Ki nderen krijg en is een bi j uitstek egoïstisch e daad , die we nu gelukk ig wat meer kunnen regul eren. Als het zo zou zij n dat deze daad inderdaad wordt ingegeven door m aatsch appeli jke onlustgev oelens, dan is dat toch eigenl ijk een heel droevige zaak. Je zet een nieuw men sje op de wereld om je f rustraties - als vrouw - af te kunnen reag eren. Of je nu beslui t dat je kin deren wilt, of niet, eens goed nadenken wáárom j e het wilt, kan nooit kwaad.

34


Ik heb geen kinderen en ik wil ze ook niet. In de eer ste pl aats niet, o mdat i k het niet op zou kunnen brengen om iedere dag voor ze t e zorgen en in de tweede plaats omdat ik dit zo'n klot e maat schappij vin d, dat ik ni et denk, dat ik een kind er een plezier mee doe het geboren te lat en worden. En toch.. . Toch zou i k een keer een kin d will en kri jgen. Ik wil weten ho e het voelt als er -een mensje in je buik groeit . Ik wil weten ho e het voelt als het geboren wordt. I k wil weten hoe het voel t als je het de bo rst geeft. Ik wil weten of ik vo or een eigen kind iets anders voel dan voo r andere kinderen, ik ben ni euwsgi erig naar wat en hoe het worden zou. Ik wi l iets van m ezelf hebben om voor t e zorgen , iets warms en li efs, dat alt ijd van me houden zal. Ik weet d at het niet bestaat, dat kinderen, behalve als ze heel klein zijn, vaker niet lief en warm zi jn dan wel, dat ze oneindig veel meer van je vragen dan geven, dat ze heus n iet dankbaar zijn en misschien niet eens van je houden. En toch.. . Toch is er iets. .. Misschien alleen iets dat aangepr aat is, iets dat er vanaf dat je een klein meisj e bent ingepompt wordt door j e met poppen te laten spelen. Misschien is het omdat je p as een echte vrouw bent als je een kind hebt gebaard? Misschien is het toch een i nstinkt? Misschien , misschien, misschien.. . En toch wil ik het ni et... En toch wil ik het wel...

Ik weet eigenli jk niet of h et wel moederschap is, wat ik bedrij f. Ik heb twee kinderen, jongens van zes en zeven. 35


Twee dagen in de week ben ik bij ze; ik haal ze uit school , kook voor ze, st op ze in bad, l ees ze voor, l uister naar hun verhalen, doe een spelletj e. Mij n man en een vriendin van ons doen d at de andere dagen. De weekends hebb en we ook verdeeld. Soms eten we gem eenschappeli jk of gaan de weekends samen weg . Ik werk d ertig uur per week en heb een kamer in de stad i n hetzelfde huis als mij n vri endin. Ik vervul niet de traditionele moederro l. Ik vind de twee dagen dat i k bij de kinderen ben p lezier ig. Ze zijn warm en speels en echte levende mensen. Af en toe zijn ze sti erlijk vervelend en zou ik ze met li efde o ver de balkonrand kieperen; dan r aas en tier ik en zij kr ijsen terug. Soms ben ik onredelijk, soms zij. Maar die sfeer blijft niet lang h angen. Ik ben het zo weer verget en en zij ook, heb ik de ind ruk. Als ik ni et bij ze ben denk ik ni et of nauwel ijks aan ze. Ik heb gemerkt dat ze heel zeker van mi j zijn. Ik geloof dat h et wel goed met ze gaat. Ik verbaas me daar eigenlijk wel over, of toch weer niet, kennelijk g aat voor ons de sl ogan op: wat goed is voor de m oeder is goed v oor het kind . Ik geloof dat h et bel angrij k voor ze is een echt levend i emand naast zich t e zien. Iem and di e soms heel verdri etig i s. Iem and di e soms ruzie maakt . Iemand die af en toe duidelijk verlief d is, op een vrouw of op een m an. Maar ook iemand die h eel duidelij k probeert een evenwicht te vi nden t ussen haar eig en bel angen en die van hen. Ik weet n iet ho e het verder zal gaan; i k durf nauwelijks te ver wachten dat het zo zal blijv en. Ik neem m e wel voor d at ik hen zal prob eren t e blij ven zi en als zelfstandig e individ uen, d ie all een wat jonger zij n dan de andere mensen m et wie ik om ga, wat afhankelijk er vooral in mater iele zin, maar die verder net zo voelen al s ik, die net zo vaak in o pstand komen tegen wat i n hun ogen onredel ijk is als i k. En ik probeer hen te begrijpen. En ik hoop dat ze mij een beetje begrij pen in mijn verzet en opstandigheid. Ik ben benieuwd wat ze zeggen als ze di t later lezen. Ik zou bi jna verget en dat het niet al tijd zo geweest is dat i k me pas de laatst e vijf maanden zo voel , sinds kort nadat ik op kamer s ben gaan wonen. En dat ik al le bij het tradi tionel e moederschap beho rende gevoel ens wel gehad heb: -de trots en het gevoel een echte vrouw te zi jn in de ogen van de mensen toen ik ze op de wereld geschopt had. -de visio enen van mij als j onge, nog mooie moeder v an 35 die met twee blonde bom en van zoons door de Kal verstr aat paradeer t. -de wanho op toen het kinder en hebben ni et zo zaligm akend was al s ik m e had voorgesteld; toen i k ze n auweli jks om me heen kon velen (1 en 1 1/2 ) en alleen maar dagen lang op de bank kon li ggen huilen en wachten op hun vader, die 75 uur per week werkte. 36


-de schul dgevoelens omdat i k ze n iet met andere kin deren in kon takt k on brengen: ik durfde niet meer bij de zandbak te gaan zi tten omdat i k me daar had laten ontval len dat ik de kinderen ' s avon ds all een li et als ik naar de schouwburg ging (zoals gezeg d: hun vader was haast n ooit t huis). -de haat tegen hen al s de beknott ers van mijn vrijheid, als de oorzaak van mijn gevangenschap. -de agressie, eigenli jk niet voor hen bestemd, toen ik on tdekte dat het niet mijn kin deren waren die me op mi jn plaats hi elden, maar een systeem waarin vrouwen, all een om dat ze vrouw zijn, niet én kinderen én een eigen, wat meer zelfgekozen bestaan k unnen hebben. -de jaloezie, o mdat zij wel verzorgd en ver troeteld wer den en klein mocht en zij n, en ik haast noo it. -de schul dgevoelens over deze haat, agr essie en jal oezie en de wanhopige pogingen die t e verdringen en gewoon t e blij ven doen. -de gevoelens v an onm acht wanneer je vo lstrekt gebl okkeer d bent om met je kinder en die dingen te d oen di e volg ens je man h oren: spelletjes, knutselen, enz. -de woensdagmiddag-gevoelens. -de ellen de van de weekends op een flat . -de vakan ties. Ik weet n iet waarom h et nu over i s. Ik weet alleen dat het bewu st wor den van mijn posit ie als moeder er wat mee te mak en heeft: ik werd met geweld op mijn plaat s geho uden en gaf dat geweld vanzel fsprekend do or aan mijn kinder en. Geen bevr ijding van de vrouw zonder bevrijding van het ki nd.

Ik heb er niet voor gekozen om moeder t e zijn, ik werd het, haast vanzelf, zoals veel andere vro uwen. Niet alleen omdat ik niet wist hoe het zat met v oorbehoedsmiddelen, maar ook om dat het zo vanzelf sprekend was dat i k zou trouwen en kinder tjes zou kri jgen. Toen ik merkte dat ik zwanger was (op m'n zest iende) kwam ik niet op h et idee dat ik niet hoef de te trouwen en m oeder worden wanneer ik dat niet wild e. Het noodl ot en mijn v riendj e hadd en ervoor gezorgd dat ik zwang er wer d, dus werd ik moeder. Het viel tegen. Als jong meisje, toen ik nog met poppen speel de, had ik een nogal ted dyberi g idee over kinder tjes. Je kon ze knuffel en, te eten geven en als je genoeg van ze had dan l egde j e ze weg. Het drong toen nog niet tot me door dat je 37


kin deren niet weg kan leggen als je er genoeg van hebt, m aar dat je er aan vastzi t tot ze gr oot zi jn. Je kan zelfs niet van je kind scheiden zoals je dat van een onzorgvu ldig gekozen , of onherst elbaar uit de smaak ger aakte echtgenoot k an. Dus knoei de ik maar wat aan en knoei nog steeds. Toen ik gi ng scheiden had ik geen opleiding waar i k wat mee kon doen, ik m oest praktisch bij het begin beginnen, zond er inkomen, zonder iemand die me kon helpen met mijn kind. Dat bet ekende bij voorbeeld dat ik ' s ocht ends vroeg m ijn ki nd moest ver zorgen en naar zij n scho ol brengen, en dat ik dan in nul min uten naar de ander e kant van de stad moest racen waar mijn schoo l begon. Dat ik na mijn school hem weer op moest hal en, bo odschappen m oest doen, eten ko ken, hem ver zorgen en 's avonds studeren . Dat kon al lemaal net m aar het hiel d niet over. Wann eer je met j e kind maar één kamer hebt waar één raam in zit en waar j e dus samen in leeft, is het niet mak kelijk om te studeren. E lk mom ent word je uit je koncentrati e gehaald, omdat hij dorst heeft , de k at pest, al je boeken ui t de kast gooit, i n zijn broek kakt, met zij n voet je in een pot verf gaat staan, probeert het afwasmiddel op t e drinken, om onduideli jke redenen begint te bl èren, zijn vingert jes tu ssen de deur klemt , voor tdur end op je schoot wil kli mmen, en er weer af en dan er weer op en dan er weer af, een bus pan eermeel van een pl ank af weet te wur men di e dan op de grond valt, waardoor hij zelf van schri k ook met st oel en al om flikkert, kortom alle di ngen doet die gezonde kindertjes doen. Met een beetje levendig kind van een jaar of wat in de kam er is het bi jna ni et mogelijk om langer dan vijf minut en ach ter el kaar aan het werk te zij n. Toch heb i k het gehaal d, mij n stud ie, maar all een om dat ik leerd e me af te sluiten voor zijn eisen om aandacht wanneer ik dat nodig had . Daar voel de ik me schuldig over, nog steeds. I k ben eracht er gekomen dat ik het geduld ni et heb om met geno eg aandacht met hem om t e gaan . Ik h ou niet van kinder spelletjes. Ik ben niet zo dol op voorlezen en kwartet ten en dat soort dingen. Ik ben ook n iet zo verzorgen d ingesteld. Mijn planten zweven steeds op de rand van de dood d oor ui tdrogi ng, mi jn kat ten kr ijgen meestal pas eten wanneer ze schreeuwen en een sch one bak wanneer ze ernaast kakken. Mijn zoon ging regelmat ig de deur u it met kleren waar een scheur in zat omdat ik er niet op had gelet . Ik vond h et eigenlijk zonde van m ijn ti jd om me met dat soort zaken bezig t e houden, er waren zoveel interessantere dingen te doen. Ik st ond nog aan het begin van mij n ontwikkeli ng, maar ik ontkwam er niet aan. De verant woordelijkheid voo r mij n kind was een ing ebouwde voor tdurende zorg. Hoe zwaar di e woog merkt e ik pas toen hij eens naar een kinder kamp m et vakantie ging, en ein delijk de wekker in mijn h oofd o phield steeds op d ezelfde tijd en te rinkel en: opstaan je kind moet naar scho ol, de deur uit, eten halen, n aar huis, je kind komt zo thui s, ophouden met lezen hij m oet naar bed . Mij n zoon kon d at niet help en, hi j had me niet gekozen. Had hij die m ogelij kheid wel gehad dan h ad hij terecht iem and anders gekozen . We waren o p elkaar aangewezen, we konden niet van elkaar af en vanuit die wederzi jdse afhankelijke relati e tir aniseerden we elkaar. Misschi en dat ander e m oeders die alleen hun ki nd moeten opvoeden dat heerlijk vinden, niets liever doen dan jam van de deurkn oppen af vegen en nooit eens d e neiging hebben o m hun kinder en uit het r aam te kieper en. 38


Ik wil oo k niet zeggen dat het al leen m aar el lende is, ik houd best van mij n zoontje. Ik zou een goede vader geweest zij n voor hem. Ik bed oel 's avonds thui skomen , hem gepoet st aan treffen , even met hem spelen en hem n aar bed brengen, en dan de deur weer uit kunnen. En af en t oe een weekendje m et hem uit, zoals veel vaders met hun kinder en doen. Ik zou oo k wel een goede part-tim e moeder zij n geweest denk ik. Wann eer ik nu met mijn kind een ti jd bij ander e mensen ben die ook kin deren hebben, gaat het u itstekend. Hij heeft dan ook andere mensen waaruit hij kan kiezen, men sen di e het wel leuk vinden om te kwartett en en de kinderen spelen vaak met elk aar. I k vind hem dan een ontzettend goed j ong, praat graag m et hem , vind het fij n om h em te knuffel en, en omgek eerd vindt h ij mij opeens ook veel aardiger. Maar waar ik duidelij k ongeschikt voor ben gebleken is fu ll-tim e moed er. E n ik vraag me af hoeveel m oeders dat wél zij n en als ze het zi jn in hoever re het dan t en koste gaat van hun ei gen ontwikkeling. Ik vraag me af of het wel zo goed is voor kin deren om aan gewezen te zijn op één m oeder, zelfs al is het een femin istiese moeder. I k vraag me ook af of het feit dat ik een f eministe ben zoveel uitgemaakt heeft voo r mijn kind, of hi j het femini sme ni et ondertussen vooral associeert met men sen di e alti jd zo druk bezig zijn met vergaderen zodat ze geen tijd hebben om met hem t e spel en. Ik denk l angzam erhand dat we femi nisme en het hebben van kinder en veel meer moeten zi en in de richting van vo orwaar den scheppen die voor moeders en kin deren goed zijn. Dus si tuaties waar in zowel moeders überhaupt ouders, m aar vaders hebben tr aditio neel gezien toch een ander soo rt ver antwoordelij kheid dan vr ouwen ) als kinder en meer alternatieven hebben voor menselij k kont akt dan alleen met elkaar, zodat het bar en van kinderen ni et vanzelfsprekend betekent jaren lange all een of met z'n tweeën gedragen verantwoordelijkheid. Voor ons, mijn zoon en mij , komen die altern atieven te l aat. Hij is al bij na af, en we hebben het er all e twee nog redeli jk vanaf gebracht. Nu hi j ouder is en zelf standi ger, kunnen we veel bet er met elkaar opschieten dan v roeger. Als je al les bi j elkaar opt elt is het een positieve ervar ing voor me geweest, zeker niet alleen negatief. Maar als ik het weer over kon doen zou ik wel in een veel vroeger stadium gaan zoeken naar alter natiev en voor mijn moederschap, of m isschi en had ik wel gekozen om geen kinder en te krijgen.

Een moeder met kleine kinderen heeft een van de drukste t aken d ie er zijn. Niet alleen moet haar aandacht voortdur end bi j de k leintj es zij n, ook moet zij een h uishouden organ iseren en ui tvoeren, en dan heeft ze nog een man waarmee ze een liefdesrelat ie in stand houdt – en een liefdesrelatie gaat alleen echt goed als de partn ers ti jd voor elkaar hebben, en van binnen rusti g gen oeg zi jn om zich i n elkaar te verdiepen en om ontspannen te kunnen vrijen. Uit de stukken hi ervoor is al gebleken dat er vrouwen zijn die di t allemaal wat veel van het goede vinden. Bovendien is het werk van een moeder noo it klaar: al s de vloer net sch oongem aakt i s wordt er geknoei d en j e kunt 39


weer opni euw beginnen. Ook kent ze geen vaste werkt ijden met daarna vrije tij d: veel kind eren eisen o ok 's avonds en 's nacht s nog aandacht en zorg. Moeders hebben niet altijd zo gespannen geleefd. Vroeger zag hun drieledige taak er anders uit . De l iefdesrelati e met hun man was minder veeleisend, zie hiervoor in het stuk over seksualit eit, erotiek en li efde: het verschil tussen de 19 e en 20e eeuw. Blijven nog over: -Het huishouden . All es gebeurde met de hand. Wasdag was een r amp, i n onze ogen n u.De was wer d nog in zij n geheel gestreken. Er waren geen huishou dmachi nes. De gezi nnen waren groter dus er was m eer vuil en er moesten eno rme maaltijd en klaargem aakt. De kol enkachels gaven bergen stof. Doo r de m indere welvaart was het een hele toer met het huishouden k leedgel d uit te kom en. -Het moed erschap. Hieraan werd in opvoedkundi g opzi cht mi nder hoge ei sen gesteld. All es wat onhan delbaar was aan een kind werd eruit geslagen of ander szins onderdrukt. Dat was toen 'gewoon. Meisjes moesten al vroeg helpen . De oudsten hadden een groot aandeel in de zorg voor de kleintjes. Als de kinder en moeder in de weg liepen wer den ze weggestuurd. Als de vl oer net schoon was moesten de klompjes buit en uit . Kort om: het huishouden gin g vóór de ki nderen . Tegenwoord ig is alles anders. Het huishouden is door d e andere hui zenbouw, de invoer ing van talr ijke m achines (keukenapparatuur, central e verwarming enz.) minder ti jdrovend en vermoeiend geworden. Het moederschap zou, aan gezien moeder tegenwoordig meer tijd en mi nder kinderen heef t, ook min der zwaar geworden moeten zijn, zou je denken. Maar dat is niet zo. Kin deren gaan vóór het huishouden. Deze veran dering heeft te maken met din gen di e vaak langs vrouwen heen gaan: bepaalde veranderingen in de werel d om hen heen. Wij noemen er twee: de opkom st van de mi ddenkl asse en die van d e psychologi e en d aarmee van het schuldgevoel. De opkomst van de mid denklasse leggen we niet uit: die kun je g ewoon zien aan het feit dat de vraag naar geschoolde arbei d steeds groter wordt. Dit kom t omdat de samenleving en de organisatie daarvan steeds ingewikkelder zijn geworden en de vraag naar allerlei vorm en van speci alisat ie is toegenomen en nog steeds toeneemt. Dit betek ent dat kinderen n iet meer op grote schaal kunnen worden 'doodgedru kt', want de samenleving heeft weini g meer aan m ensen die al s kind zo zij n behandeld dat hu n verstandel ijke vermogens, fantasie en energie zich nau welijk s nog kunnen ontwi kkelen. Vroeger was dat wel nuttig. Hoe mi nder den kvermogen een fabr ieksar beider of mi jnwerker had, des te kleiner was de kan s dat hij zi ch zou verzetten t egen zijn onmensel ijke 'werkkr ing'. Nu zij n er veel verstan dige en evenwichti ge men sen nodig, en de p sychol ogie heeft inm iddels met v eel onderzoeken en proev en uit gemaakt dat de ont wikkel ing van denkvermogen enz. sterk wordt beïnvloed door de omstandig heden waaronder een kind op groeit . Het kind mag ni et meer doodgedrukt. Niet voor niets wordt tegenwoordi g alo m gepr opageerd dat kinderen moeten kunnen spelen, dat zij de kans 40


moeten hebben hun fantasie te ontwik kelen, dat zij niet gesl agen m ogen wor den. Toen kwam de kin derpsychologie en Spock was zi jn profeet ( en nog-niet een s de slechtste profeet, laten we eer lijk zijn). De boeken van Spock zijn int ernati onaal een bestsell er en een gr oot deel van de na-oorlo gse moeders heeft Spo ck als de bi jbel gebruikt. Spock is tegen 'dooddrukken'. Zij n boodsch ap is: het k ind mo et int akt bl ijven. Het m oet gelegenheid hebben voor zel fexpressie, het heeft recht op ontpl ooiing van zichzel f. Moeder is daarb ij ono ntbeer lijk. Zij is voor Spock de schenkster van de elementai re war mte en liefde di e een kind nodig heeft om op t e groeien tot een evenwi chtig mens, dwz. een mens dat de samenl eving kan gebruiken. De moeder is bi j Spock ond ergeschikt aan het belang van het kind. Nu is S pock niet zo gek dat hij niet begr ijpt d at moeders de opdr acht om voor tdurend lief de te geven af en toe wel eens over het hoofd kan l open, in de prakti jk. Hi j vindt dan ook dat moeder ni et áll es hoeft te verdragen; als de kinder lijke zelfexpressi e de vor m aann eemt v an voo rtdurend in de mod der zi tten en die modder in huis brengen, mag ze ingri jpen. Maar dat mag ze al leen o mdat h aar sl echte humeu r een slecht e invl oed op het kind zal hebben, ni et omdat het voor haar bet er is. Bij S pock heeft de moeder, i n tegenstell ing to t het kind, geen rechten . Voor het g eval m oeder zegt: ik wil ook i ets voor mezelf, heeft Spo ck een stok achter de deur: het kind wordt traum atisch. Als moeder sch reeuwen al t e vaak verbi edt ontneemt ze het kind zijn recht op zel fexpressie en dat kan tot ernstige psychische schade l eiden. En dat will en moeder s niet , natuurlijk, dat h un kin d opgr oeit t ot een neurotisch mens. Spo ck hou dt, tenslott e, geen rekening m et het huishouden. Recht op zelfontplo oiing en zel fexpressie betekent nl. ook dat het kind de hele dag i n de mod der moet kun nen sp elen als het daar zin in heeft , dat het met zijn handen moet kunn en eten, enz. Dat moeder de bo el moet schoonmaken is n iet meer dan haar taak, ook al s het vaak m oet. E n dat is ook niet zo erg, ze zal het er graag voor over hebben dat haar ki nd geen neur otisch mens wordt. .. Kinderen gaan vóór h et hui shouden. De meeste moeders pro beren manmoedig de door Spock belichaamde, moder ne ideeën ov er opvoeding te volgen. Zij proberen Jantje n et zo lang t e laten schr eeuwen tot ze er echt ni et meer teg en kunnen. Meestal hebben ze dan te lang g ewacht en te veel van hun zenuwen gevraagd en snauwen ze Jant je toch af, of geven hem een klap. E n ze voelen zi ch sch uldig. Ook als ze niet bij elke klap denken 'weer een trauma erb ij' vo elen ze zich toch schuldig. Want het k ind heeft recht op zijn vuil, zij n lawaai, zi jn gezeur; h et heeft imm ers recht op zelfexpressie en ontplo oiing? Dit schul dgevoel is alleen voor m oeders weggelegd. Zij st aan er immer s alleen voor, de hele dag. Vader werkt. Als hij thuiskomt speel t hij een half uur met de ki nderen en daarover hoeft hij g een schuldgevoel t e hebben. Mi ssch ien helpt hi j zelf s wel met de afwas, zodat moeder tegen hem niet kan klagen over hoe zwaar haar dag is geweest. 41


We zeiden al dat Spock niet de ergst e profeet van de kinderpsychologi e is. Wat te zeg gen van de TV-serie 'Kijken naar kinderen'? De moraal daar van was dat als het kind lekker zit t e verven en moeder onder breekt het o mdat het mee n aar huis moet (het eten moet i mmers op) er echt iets onvergeeflij k fou t in d e kind erziel gaat. En zo is ondanks het feit d at het huishouden makkel ijker is geworden, de taak van de vro uw die moeder is t och verzwaar d: kinderen gaan voor het hui shouden, de man heeft r echt o p aand acht en lief de en seks en gaat dus ook voor, en het huishouden m oet tu ssendoor. Maar hu ishouden = organiseren . Hou kun je organ iseren als r ommel, vieze vingers, moddervoeten enz. zij n toegestaan en je man verwacht dat het thuis gezellig is, als hij 's av onds kom t? Hoe kun j e je m an uit leggen dat k inderen leuk zijn en dat het g ezelli g is de hel e dag met ze te 'spelen', maar dat het élke dag moet en dan wel eens min der leuk is? En zo tobben ze voort , de m oeders: lief voor de kinderen, aantr ekkeli jk voo r hun man, het huis gezellig ingeri cht en zonder vuil . Vaak lukt het ni et. En dan voelen ze zich schuldig: Jant je afg ebekt, onaantrekkelijk want geen tij d om haar t e wassen of naar de kapper te gaan, moe en geen zin in vrijen: hoe kun nen ze dat 'goed' maken?

Het moederschap concentreer t zich rond het schuldgevoel. Hierbi j staat het kin d cent raal ( de eer ste keuze, waarom moet dat eigenlijk?). Het kind móet gel ukkig worden, gelukkiger dan alle andere kinderen en d e hele verantwoo rdelij kheid hiervoor lig t bij jou. In het ergst e geval neem t dit de vorm aan v an tot ale opoffer ing en wegci jferin g van de moeder on der het mott o: 'het over schot van 't mager voeder nam zij tot zich di e goede moed er'. I n het femini sme hoeft di e opoffer ing ni et meer, want gelukkig hebben wij de slo gan: 'wat goed is voor de moeder is goed voor het kind'. Je hoeft nu all een nog maar te verdedigen dat wat j e doet werkelijk goed is voo r jezelf, je bewustwordi ng, je ontpl ooiing , je i dentit eit en noem maar o p. Het kind profit eert daar vanzelf van mee. 42


Een ander e femi nistische ui tlaatk lep om het schuldgevoel te ver minder en is: ik voel m ij idi oot schuldig dat i k mijn kind dit al lemaal aando e, maar o.k. , ik zie het schuldgevo el onder ogen en neem het op m e. Dit lijkt heel aardig , maar werk t in d e praktijk n iet zo goed omdat het ki nd bij na alt ijd het sch uldgevoel verpakt als agressie toch op zij n hoof d krij gt. Schuldgevoel i s nu eenmaal een rot soort van gevoel en het is erg m oeilij k om het te hanteren of rustig t e laten zitt en of gewoon te vo elen, zonder er maar gau w iets mee te do en. Je kunt ook pro beren om het kind minder centr aal te stell en: het is m ijn ki nd en natuur lijk heb ik allerl ei ver antwoordelij kheden van voeden en opvoeden en zo, maar all e kind eren worden groot en all e aardige mensen die ik ken zij n min of meer neur otisch , dus laten we maar niet meer tobben. Ik h ou van haar en ze krij gt te eten en verder zoekt ze het later dan zelf maar uit. Nu hoef je gelukki g niet meer alles absoluut goed te doen, j e hoef t alleen maar op te passen dat je h et niet extr eem verkeerd doet. Waar om helpt dit all emaal nu niet? Waar om bli jf ik me schuldig voelen tegen over het kind ook als al les go ed gaat? Ik denk dat dat komt omdat het kin d niet weg-denkbaar is. Als je iets wil t voor jezel f of als je iets wilt beden ken voor jezelf moet je het ki nd weg-denken. Dat doe j e dan voor een uur, of een dag, o f een maand, je neemt beslissi ngen zonder het ki nd ergen s bij de argum enten te plaatsen. Je ku nt er zelfs voor uit hui s wegl open of het kin d uit huis d oen. Maar al s je k laar b ent met nadenken of besl issingen nemen staat het opeens weer voor je neus met een gezi cht van 'ik ben er ook nog ' en zegt, zoals m ijn do chter van dr ie op het ogenblik dagel ijks en letterlij k tegen me zegt al s ze m e 's avonds een paar uur ziet: 'jij bent m ijn moeder '. Toen ik haar niet had was ik niet vrij omdat ik haar wil de hebben en nu ze er is ben ik niet vrij omdat i k rekening m et haar moet houden. Om zel f iets te kunnen m oet ik haar steeds wegdenken, gevolg schul dgevoel. Ech t wegd enken kan ni et, gevolg f rustratie. E n daar tussen moet je dan iets met je moederschap. Goed, dat is zo , maar met schrik bedenk ik dat er n og een kant aan de zaak zit , nl. hoe je je schuldgevoel uitbuit . Iedere moeder heeft een hoeveelhei d sch uldgevoel ten opzi chte van haar kind, meer of mi nder, en iedere moeder lij dt ero nder. Het is reëel, het h oort erbij, je aksepteer t het. Maar je k unt je schul dgevoel ook als exkuus g ebruiken om beslissingen te ont wijken. In dat gev al neem je i n werk elijkheid de besli ssing niet o mdat ang st voor de g evolgen of angst voor onzekerheid in je bestaan of angst voo r eenzaamhei d je weerhoudt. Je ontkent de angst en zegt: ik neem die besli ssing niet want ik zou m e te schuldi g voel en tegenover mijn kind. Voorbeeld: ik neem nu geen baan want mijn kinderen zijn nog klein; wat ook kan bet ekenen: ik ben doodsbang voor de maatschappij bu iten d e muren van mijn hui s. Par allel: ik kan niet van m ijn man wegl open, want wat moet hij zonder mij, ik ruïneer zijn bestaan enz. Terwijl in werkelijkheid (mi sschien niet uitsl uiten d, maar voor een groot genoeg deel om onder ogen te zi en) angst voor 43


een zaamheid of angst voor sociale afkeuring of angst om zonder mannel ijke goedkeuri ng te leven of angst voor schuldgevoel je weerhoudt. Als zo vaak gaat het weer om het balanceren i n het midden: niet de angst ont kennen, maar ook niet het schuldgevoel ond er taf el te werken. Beid e laten bestaan en blijven voel en en niet r ationaliseren met elkaar : een hoogstandje. Geen wonder dat het ons zo vaak niet lukt.

Opp ervlak kig gezien h eeft m ijn moeder niet te klagen. Ze heeft een (groot) huis, een hulp in de huishouding, een f ikse aliment atie en een vermog entje achter de hand, ze hoeft niet m eer vo or de kinder en te zorgen want die zi jn het huis uit, ze hoeft niet te werken en doet dat ook ni et. Volgens so cialistische normen hoort mij n moeder bij de ui tbuitende kl asse, ze is een kapitali st, ze leeft van aandelen, wor dt dus onder houden door meerwaarde scheppende ar beider s. En toch kloppen er wat di ngen niet. Mij n moed er is heel j ong getrouwd, met haar eerste vriendje, ze was zwanger van mij n broertje, maar dat hinderde niet, want ze wou toch t rouwen. Ze h ad een oplei ding v oor sekretar esse, maar omdat m ijn vader vo ldoende verdiende en zij voor hem en ki nd wou zorgen heeft ze haar wer k opgegeven. Mijn vader werd direkteur van een f amiliebedrij f, opg ezet m et het geld uit er fenis. Mijn moeder was dus direk teursv rouw. In het begin schijnt ze wel gelukkig geweest te zij n, ik kan me nog wel her inneren dat ze veel lachte, l ater n iet meer. Toen zat ze vaak te huilen op de slaapkamer omd at mij n vader had gezegd dat ze geld verkwistte door t e veel te kopen. Wann eer mi jn moeder een jurk wou kopen, moest ze eer st mij n vader over tuigen dat ze hem nodi g had. Tenzij ze iets o p het huishoudgeld kon b eknibbelen, maar i k wist dat ze daar moei te mee had. Ze had altij d het gevoel dat uitgaven voor haarzel f van de kinderen af zouden gaan. Trouwens, ze kreeg haar huishoudgeld niet per maand , maar elke keer als het op was moest ze n ieuw geld vr agen. Ik heb bijna nooit meegemaakt dat ze gel d kreeg zonder de opmerking 'hoeveel heb j e nou weer nodig' of 'is het alweer op'. Af en toe barst te ze tegen hem ui t, of hij wel wist hoe duur zijn biefstuk was gewo rden, of hoeveel de wasserij kostte, maar dat in terresseerde hem niet . Hij had het druk met zaken dus heeft nooit de inkopen gedaan. Met sinterklaas kreeg ze theedoeken en pannen of een koffiemaalmasji ene. Ik weet n og dat ze toen wij klein waren de do nderdag voor zichzelf reserveerde, ze ging d an wat romannetjes kopen en kocht een zak bonbons voor zichzelf. Toen wij , mijn broer en ik groot genoeg waren om t e merken waar ze de sjokola versto pte, h ield ze er m ee op. Lezen op donderdag deed ze ook steeds minder, we moesten v aak met het huiswerk geh olpen worden , en als we uit school kwamen ver wachtt en we dat ze er zou zijn. Mij n moed er heeft nog eens overwo gen om weer aan het werk te gaan, maar daar was ieder een tegen. Het ber oep van sekr etaresse heeft niet genoeg status voor een dir ekteur svrouw, en bovendien, wij waren l astige kinderen, vroegen een boel aandacht. We v onden het een afschuweli jk idee dat ze zou gaan werken, begr epen o ok niet waar om, ze had t och genoeg t e doen? Ze had aan mij een weinig solidai re dochter, i k weigerde om meer te doen dan 44


mij n twee broer tjes die ook niet af hoefden t e wassen. En wat m ijn vader deed, th uiskom en en zuchten: 'wat heb ik het druk gehad is het eten nog ni et klaar alweer rode kool' kon i k ook, ik vo nd dat ik recht had op m ijn verzorgin g net als mij n vader en m ijn br oers. Bovendien hadden we een hulp i n de huishouding, dus deed ik n iets, ruimde mijn kamer niet op, maakte mi jn bed niet op, deed geen boodschap pen, g ooide mijn v uile k leren op een stoel zonder me o oit af te vr agen hoe het k wam dat er de volg ende dag weer schone lagen. Als ik een keer kookt e maakte ik een l uukseschotel tje om mijn vader een pl ezier te doen, als mijn moeder kookte was er altijd wel iemand die kankerde. Ik denk d at het mis i s gegaan tussen mi jn vader en haar t oen ze hoe l anger hoe meer een sloof werd, ze liep hele dagen in het huis rond in een uitgezakte huisschort, k ankerend over de r ommel die we achterlieten. En zondags had ze alt ijd migraine, of een reum atiese aando ening, of ze viel van de trap, en al tijd, altijd overspannen ond anks de waan zinnige over doses kalmer ende pilletj es. Als mijn vader zakenv rienden mee naar huis nam kank erde ze, in plaats van het str alende vrouwtje te zijn dat in een sjarmant japonnetje klaar stond met de cocktai ls in de hui sbar. I k denk dat dat wel het belangr ijkste was, ze had de st ijl ni et om een di rekteursvrouw te zijn, ze deed te weinig aan de public relat ions. Na twinti g jaar huwel ijk verdween mijn vader 's nachts naar een vrien dinnet je dat twi ntig j aar jo nger was dan zij, en kwam 's o chtends een schoon overhemd halen en klaagd e als er een knoopje af was. Mijn mo eder heeft t oen maar de scheiding ing ediend , mijn vader is met de vriendi n getr ouwd. Mijn m oeder zit nu alleen in het grote huis, de ki nderen hebben haar niet meer nodig, ze heeft bij na geen vri enden. Haar diplom a's zi jn ver ouderd. Ik heb mi jn moeder gehaat om haar onbenulligheid, h aar domheid, haar onverm ogen om mi jn leven te begrij pen, j aren l ang heb ik haar ni et wil len zi en. De laatste tij d prat en we weer wat, toen ik haar vertelde dat ik in een vr ouwengroep zat en pro beerde om zelfstandig te worden vert elde ze mij dat ze heel in het begin van haar huwelijk een vri endin had gehad di e haar had aangeraden om met h aar ki nd (mi j) bij mijn vader weg te gaan, op een kamer te gaan wonen en overnieuw begin nen te met haar leven. Z e wilde wel, maar durfde niet, niemand van de kennissenkring zou het hebben begrepen, ze zo u het alleen hebben moet en doen. Ze werd zwanger v an haar tweede en derde kind en de vriendi n trouwde en verdween. Mijn moeder heeft dertig j aar lang niet anders ged aan dan haar man en haar kinderen ver zorgen en er niets aan overgehouden dan een leeg huis. Waar mee ik maar zeggen wil d at we niet t e makkelijk moeten zeggen dat vrouwen uit de hog ere kl asse niet onderdrukt zijn omdat ze een eigen auto hebben of een hulp. Mijn moeder hoorde bi j de hogere klasse omdat ze met mijn vader getrouwd was, nu ze dat niet meer is h oort ze eigenlijk nergens meer bij. Ik gel oof ni et dat ze oo it nog eens op de barrikaden zal gaan voor het r echt op abor tus, of geli jke rechten voor de vrouw. Ze kan zi ch niet voor stellen dat het de moeit e waar d is voor vr ouwen te vechten, ze heeft geen zelfrespekt, hoe zou ze andere vrouwen moet en respekter en. Ik denk niet dat we iet s aan haar h ebben voor d e beweging - inder daad - ze is burger lijk, ze is ego ïsties, ze i s onbr uikbaar, ze is op. Maar ze i s wel een van de vele vo orbeelden v an vro uwen die ond erdrukt zijn, gewoon, om dat ze vrouw zijn. 45


En daarna... Als je ze dan h ebt af geleverd, je kinderen, dan ben je kl aar. Dat is een gek gev oel. Je hebt gedaan wat je moest doen, en wat je wou doen: kinderen kri jgen en groo t bren gen, en dan opeens is er niets meer. Een man gaat in zijn eigen situat ie, zi jn wer k, door, m aar de vrouw ervaart na alle g ezinsdrukte een leegte. Misschien heb je kleinki nderen. Bij hen beleef je weer iets van dat oude gevoel. Maar wat verder ? De kleinki nderen zie j e niet zo vaak en de kinderen hebben hun eigen l even. Veel van wat je in die lange jaren van m oederschap en hui shouden hebt geleerd is nuttel oos geworden. En d an ga je jezelf overbodig voelen. All es wo rdt gr ijs. Je zou misschien wi llen werken, maar je hebt onv oldoen de opl eiding om meer dan tijdelijk v erkoopster i n de S interklaasdru kte te worden. Of je voelt je niet m eer zo fit. Dat vi ndt iedereen heel gewoon. Dat heet 'de overgang' en dat ho ren al le vrouwen t e hebben, dus daarin is niemand geï nteresseerd. De oudere vrouw mag zich ei genlij k niet meer laten horen en niet meer laten zien. Net als de vrou w met 'vrouwenkwaaltjes' (alleen het woord al!), net als een lelij ke vrouw. De onzi chtbaarheid die ze maatschappelij k alti jd al heeft geh ad, dr ingt haar bewustzi jn nu met volle kr acht binnen. Wie ben ik, en voo ral: wat ben ik? Deze si tuatie van de vrouw, die waarin ze is geslaagd voo r haar eksam en 'seksobject, echtgenote en moeder ' is, ook in de vr ouwen bewegi ng, de minst bekende. Er wordt niet gepraat over het 'stille leed' . Misschien scham en vro uwen zich wel voor het ouder worden, net zoals ze zich schamen vo or hun vrouwenkwaaltjes. .. Bij de ou dere v rouw h eeft de onzi chtbaarheid van de vrouw haar toppunt berei kt. Ei ndelij k weet ze 'zeker' dat ze niets voorstelt. Ze dur ft niet bij haar man , niet bij haar ki nderen en ni et bij haar dokter aan t e komen, en verder ken t ze niemand meer. E n niem and kent haar. 46


Het valiumspreekuur. Al jaren ben ik vrij depressief, heb daar ech ter voortdur end verschri kkelij k tegen gevochten. Gewoon omd at ik me schaam dat ik wat men noemt een slappel ing ben en toch al een enorm minder waardi gheidscomplex heb. Over de oor zaken hiervan wil ik hi er niet ingaan. Vori g najaar was het zo erg geworden, dat ik de zin van het lev en niet meer zag. De hel e dag zat ik te bedenken of ik de moed zou kunnen vin den (al noem t men zelfmoord dan laf) er op één of andere manier een eind aan te maken. Niemand, di e dit niet zelf heeft meegemaakt kan begri jpen wat een geestel ijke m arteli ng dit is, t emeer daar i k niet geloof ooit tot d eze daad te kunnen kom en. Ei ndelij k de m oed gevonden om aan de huisdok ter, die ik pas had, omdat de vorige veel te vroeg was overl eden door de grote inzet voor zijn patiënt en, om psychiatr ische hulp t e vragen. Deze gaf hij m ij gel ukkig direkt . Zeer gespannen maar toch blij met het voor uitzicht mij volledig te kunnen uitspreken, maakte ik een afspr aak. Twee uur na de afgespr oken t ijd was ik aan de beurt. Bij het vol gende gesprek moest ik m ijn antwoord nog afmaken, als hij al aan de volgende vraag bezig was. dr. Gaat u zitten. Wat is er aan de hand? ik Ik heb geen zin m eer in het l even. dr. Dus u was liever do od? ik Ja. dr. Hoe oud bent u? ik 53 Jaar. dr. Hoe is het met de m enstruat ie? ik Dat b en ik al dri e jaar kwijt . dr. Hoe oud is uw man? ik Ook 5 3. dr. Wat doet h ij? ik Machi nist b ij de N.S. dr. Hebt u kinder en? ik Eén d ochter, m aar di e werkt sind s anderhalf jaar i n Gelderland. dr. Hoe is uw man voor u? Zonder op antwo ord te wacht en hij weer: U bent overgevoelig en daar is op uw leeftijd niets aan te doen. Terwijl hi j al zat te schrij ven zei hij: Ik zal u iets geven waarvan u opgewekt wordt, dat wil t u zeker wel? Of hij aan een kind vroeg of het een snoep je wil de. Bi nnen t wee mi nuten stond ik bui ten met een recept voor 168 gel e tabl etjes. Als een geslagen hond in pl aats van opgelucht , ben ik naar huis gegaan. De tablet jes waren wel opwekkend, maar ik kon er ni et mee leven, want had tot aal geen ont lastin g en een kur kdroge mond en keel. Mij n gewi cht nam snel toe. Na 6 weken was ik ter ugbest eld. I k ben dan oo k al niet iemand, die eerder gaat, om niet v oor ou we zeur te worden aangezien. Bij het tweede bezoek ver telde ik mij n bevi ndingen. Zul ks doe ik kort en bondig dus veel verg i k n iet van zijn tijd. Ik moest dezelf de tab letten toch blijven innemen, m aar hi j gaf mij er een grote zak zet pillen bij, om naar de WC te gaan. Nog gedeprimeer der gi ng ik naar huis. 5 3 Jaar en d an iedere mo rgen zitten knoeien met zetp illen, die óók nog geen g eweldi47


ge uitwer king h adden. Binnen 8 weken was ik 4 kilo aangekomen. Ook ni et iet s om erg g elukki g mee te zij n. Weer na 6 weken was ik op mi jn man ier fl ink en zei dat ik met deze medicijnen echt niet kon leven. Toen kreeg ik capsules (Sinequan 25m g) Die hadden geen enkel e gunstige i nvloed. 's Morgens had ik een nare pijn boven in mijn hoofd waar ik bang van was. Ondanks m ijn mededeli ng bij het volgende bezoek, dat er geen verbetering was, mo est ik het er toch maar mee bl ijven doen. Volg ende b ezoek weer wat nadrukkelijker gezegd dat ik nog net zo depressief was. Hebt u wel eens b lauwe tablet ten gehad, v roeg hij. Nee. Hup, snel een recept geschrev en voor vali um 10. Hierm ee ben ik nu weer 3 maanden bezig. Het haalt niets uit d an dat ik er goed op slaap. Dat geef t echt er ook geen voordeel, wan t 's m orgens voel ik me geest elijk en lichameli jk een wrak, iets dat ik al jaren had! 's Avonds voel ik m e nog het beste. Als ik me enigszins hebbeli jk voelde, nam ik ni ets in, zodat ik al een aardig voorr aadje heb. Misschi en is het nog ergen s goed voor. Dit is het verhaal van psychiatri sche behandeling van iem and, die in een an gstwek kende psychi sche n ood verkeerde. Als mijn vroegere dokter nog geleefd had, zou ik na mijn eerste bezoek al n aar hem zijn teruggegaan, omdat hij mij al 20 jaar kende en me ser ieus nam. Nu ik echter een piepjonge nieuwe huisdokter heb, heb ik dat ni et gedurfd, omdat patiën ten met psychische klachten toch niet seri eus genom en wor den. I k blij f met grote tegenzin naar deze man l open, om toch alti jd iet s te hebben , een zekere angst om gek te worden en de wetenschap dat ik wanneer ik niet meer ga, en het wordt weer zo ondr agelij k, niet weer een verwijskaart durf t e gaan vrag en. Bi j ieder bezo ek sta ik bi nnen 1 minuut buit en de deur, nadat i k meestal 1 à 2 u ur heb zitten wachten ondanks een af spraaktijd. Ook andere patiënten in de wacht kamer klagen steen en been, behalve geloof ik di egenen, die voor de n eurolo gie komen. E ind september loop ik nu een j aar bi j hem, en st eeds wil de ik de bui tenwer eld to ch zo graag laten weten, op welke manier een dergel ijke specialist zijn en orme h onorar ium verdient .

Dit hoofdstuk dient als voorbeeld hoe m en opgeleid wordt in de psychi atrie en de psycho logie. Het i s een uittreksel uit 'Noyes Mo dern Cli nical Psychi atry'. 'Hoof dstuk 23 - Niet normale wijze van reageren op de overgangsperi ode. Wat zijn de fact oren, die maken dat men op een niet normal e wijze reageert op de ov ergan gsperi ode. 1. Leefti jdsfactoren. Driem aal zoveel vrouwen als m annen reager en op de overgangsperi ode op de niet normal e wijze, bovendien begint bij de vro uw deze peri ode al s zij achter in de 40 is en bi j de m an als hij achter in de 50 is. Overgangsperi ode – afname van werking van voortplantingsorgan en, vermindering van hor monale uitscheiding. Dit feit op zichzelf is niet zo belangrijk, de psychol ogisch e gevolgen wel. 2. De per soonli jkheid en leefgewo onten. Beschrijving en opsommi ng van karaktertrekken: De per soon i s vaak een r ustig, zorgzaam, eerlijk en niet o pdring erig i emand met een nogal nauwgezett e, onveranderbare mening over wat goed en wat kwaad is. Ze i s meestal mi ld van aar d, onderdani g, gevoelig voor stemmingen en gevoelens van and e48


ren , heef t zelf weini g gevoel van eigenwaarde en vo elt zi ch sch uldig. Agr essieve impulsen zijn met moei te ver drongen en op het seksuele gebied gaat het onbevredigend. Interessegebieden zi jn beperkt, ontspanning wordt weinig gezocht en kontakt met anderen is er weinig. 3. Factor en in omgevi ng. Men moet zich aanpassen aan nieuwe sit uaties. Men komt tot het besef dat vroegere dro men en wensen niet meer ver vuld kunnen worden, het hoogtepunt i s voor bij. Het fei t dat er geen kans meer bestaat om oude f outen te her stellen of nieuwe successen te ber eiken maakt dat men zich gefru streer d voel t, het verho ogt het gevoel van onzekerheid. Er is een grote angst d e fysi eke aantrekkelijkhei d te v erliezen. In onze kultuur wordt veel waarde gehecht aan jeugd , schoonheid, sex, dit maakt het verwerk en van die problem en ext ra moeilijk. Som mige v rouwen hebben een diep gekoest erde wrok di e in depressie en zelfhaat tot uitin g komt .De patiënte voelt dat ze niet meer nodig is. Uit ingsvormen - Degenen die zich in zo'n overgangsperi ode bevinden voelen zi ch vaak diep bedroefd, angstig, schuldig en niet swaardig. Men heeft weini g zin om iet s te doen, voelt zich hulpeloos en het zel fvertr ouwen kwijnt weg. De hui lbuien zijn niet van de lucht, ze kan zich moei lijk m eer ko ncentreren. Als de toestand vererger t begr ijpt m en de dingen vaak verkeerd en kri jgt men angstige f antasi eën: m en voelt zich verantwoor delijk voor het lot van anderen. Zij heeft af grijselijk geknoei d, zeg t ze; nu heeft ze het lo t dat ze ver dient, waar ze bev reesd voor i s en smeekt om genade. Er is geen afwi jking waar zo vaak zelfm oordpogingen in voorkom en als deze. Oor zaak v an de uiting svormen en d e verklaring – Volgens de psychoanalyse ontstaat deze depressieve toest and do or het tegen beter weten dwangmati g vast houden van bepaalde doel en en persoo nlijke bindi ngen, ze kan haar wensen die niet te ber eiken zijn niet meer opgeven: a. de wens iets waard te zi jn, gerespecteerd te wor den en niet onbelangrijk en minderwaardig. b. de wens ster k te zijn, superieur en zeker, en niet zwak en onzeker. c. de wens goed te zi jn en lief t e hebben en niet agressi ef en vol haat. Het konfl ikt en de sp anning tussen deze hoop en hun tegengestel de ver werkingsmogelijkheden maakt dat men depressief wordt. Behandeli ng - Het is beter de pat iënt i n een inrichting o p te n emen, omd at pogingen tot zelfmoor d vaak voorkomen. Eer st moet de f ysieke toest and verbeter en. Elektrosh ock-th erapie is de meest effektieve manier bij het behandelen van de overgan gsdepr essie. Meest al kri jgt de patiënt 12 tot 20 elektrosh ocks. Na deze kuur kunnen anti depressieve middel en gegeven wor den. De herstellende pat iënt zal vaak diep e dank baarheid tonen voo r de geboden geruststell ing en hulp. '

49


Gedichten - - Wie hoort mij nog? wie verst aat mi j? ik roep, ik schreeuw, i k gil, ik st amp maar meestal zwijg ik wan t wie hoort mij? Ik heb mi jn naam verl oren uit een r ijdende auto nu zoek i k alle werel den af wie mij g ekend heeft kende slechts ogen en geurig e delen maar ik werd ni et benoemd ik werd n iet genoemd - - In de arm en van een m an heb ik mi jn eigen dro men een man i s alti jd heel ver weg hij wandelt in de rui mte waar geen vrouw een v rouw i s hij denkt aan l ichaam sdelen hij denkt in de ruimt e van zijn eigen f antasi e - - Ik heb mi jn moeder li efgehad Toen ben i k haar gaan haten Zij leerde mij het lopen ni et Ben am mij n mond het praten - - -

50


Ik ben een zomer doorgedroomd van dagen en van nach ten Hal f bij zinnen vervu l ik m ijn lot dat is Ik zie je zitten als een verschij ning als een doem, hangend in de lucht, de gevelwand doorwevend. Jij zult heersen over de m aterie. Over mij. Je rug is nadenkend en vol gewroet - je spi egelbl ik beheerst de ver ten - - Ik, de vr ouw Ik kan ni et aan wat ik zelf ont ketend heb Ik heb de vrijh eid all een te gaan, te st aan waar ik wil maar ik h eb géén beschermin g De man tr ekt zi ch ter ug op zichzelf hij zoekt de kr eatie in zichzelf, en uit zichzel f in zijn eigen gedacht en vanuit zi jn eig en denken De vrouw als noodzakelijke last als onont koombaar zij n uitb raaksel in haar n eerspuwend haar als een remmende alledaagsheid met zich meeslepend Ik, de vr ouw wordt achtergel aten als een b al als een l even in zichzelf besloten. - - -

51


waar bleef mijn liefde waarmee i k zo kwistig heb gegot en ik besprenkel m ijn ki nderen met de dr uppels van vergot en tranen uit een l eeggel open k ruik - - Uit het p aradij s verdreven Nu ben ik dan zover ik wilde kennen , weten Zo wordt een mens een vrouw Heb ik dat wel begrep en? Ik kan ni et meer terug Er is geen vóór, g een achter Van vrouw ben ik nu mens Voor bij is het v erwach ten Al struik elend moet i k gaan Het small e pad van het lijden Ik kan ni et bli jven staan Zal ik dat eens begri jpen? - - mij n vaders ik had er velen hebben mi j niet verst aan O v aders! waarom had gij geen oor om mij te belui steren nu bespeel ik mij n kinderen met mijn klaagzang - - -

52


Op de bod em van julli e ziel ben ik met julli e dagelijkse zaken heb ik ni ets te maken Voor julli e hel en hem el ben ik met aardse zaken heb ik ni ets te maken Ach ter ju llie t raan en lach sta ik maar met jullie zaken heb ik ni ets te maken

53


De vrouwenbeweging Tot slot een paar ding en over d e vrou wenbeweging. De 'Vrouwenkrant', waarin het gr ootste deel van de in di t boekje opg enomen art ikelen is verschen en, is gemaakt door de Amsterdam se vro uwenpr aatgro epen . Deze praat groepen zijn ontst aan in navol ging van dergel ijke groepen in de Verenigde S taten. Het i dee waar zul ke groepen van uit gaan i s dat vrouwen altij d het kontakt met hun em oties hebben behouden en dat dat in wezen hun sterk ste punt is (al worden ze via die em oties ook onderdrukt). Als vro uwen h un emoties m et elk aar delen zu llen u it die emoti es ideeën on tstaan en uit di e ideeën akt ie. En zo hebben wi j het ook geprobeerd. Er zijn kongressen gehouden, waar vro uwen u it het hele land samenkwamen om over zichzelf en elkaar te praten . Het Vrouwenbevrijdin gsfront heef t een aantal prikakties gehouden. Er is een telef onisch e hulpdienst Vrouwen bellen vrouwen (020- 250150 ), waar get rainde amateurs verhalen aanhoren, p roberen wat steun en ver helder ing te bieden en event ueel naar betrouwb are in stanti es doo rverwi jzen. Er is een Vrouwenhui s gekr aakt, een reusachtig pand dat behalve een ontmoetingspunt voor vrouwen - er is een café, j e kunt er goedkoop eten - ook mog elijkh eden biedt o m van alles in te organiseren. Er worden kursussen geg even - timmeren, elektri citeit , karate, yo ga - en diskussie- avonden gehou den, er is een ber oepskeuzespr eekuur en op zolder zit De Bon te Was. Adr es: Nwe. Her engracht 95, Amsterdam . Telefoon: 020-252066. In het laatste artikel wordt een overzi cht gegeven van wat het femini sme nu eig enlijk inhoudt. Er zijn verschillend e stromingen in het femi nisme. De vro uwen d ie in de praatgroepen werken en het vrouwenhuis hebben gekraakt ver tegenwoordig en een strom ing di e zich niet in de eerste plaat s bezi ghoudt met direk te ver anderi ngen ( crèches, gel ijke l onen,abortus) in de maat schappij zoals die n u is, maar d ie eer st vrouwen t ot elk aar en tot zichzel f wil 54


brengen om na een bewustwor dingsproces over wat er eigenl ijk met hen gebeu rt, tot inzi cht te komen over waar j e nu eigenli jk moet begi nnen de samen leving te verander en. Het spreekt vanzelf dat al lerlei vrouwen tot versch illende inzi chten komen, afhankelijk van hun per soonli jkheid en hu n posit ie in de sam enlevi ng. Wij hopen dat iedereen op haar eig en wij ze aan het wer k gaat , óf i n een van de bestaande organisaties (Dol le Mina, MVM, de vro uwengr oepen van de vakbo nden en poli tieke partij en, Vrouwenbel angen) , o f zelf iets oprich t met andere vrouwen waarin zi j kan werken aan i ets wat zij zelf belangrijk v indt i n een sfeer waarin zij zich th uisvoelt.

Vrouwenbeweging is de verzamel naam v oor al le vro uwen en groepen van vro uwen d ie zich bezi ghouden met het feminism e. Fem inisme is de overt uigin g dat vrouwen acht ergesteld zijn bi j mannen, in aller lei opzichten: ekonom isch, maatschappel ijk, kultureel en psychi sch. Dat zijn een bo el gro te woorden, waarmee we m aar wi llen zeggen dat vr ouwen bijna altij d en overal achter de man aank omen. Het feminism e is ontstaan toen, in de vor ige eeuw, v rouwen in de Verenigde Staten tot d e ontdek king kwamen dat zi j de r echten die zij voor negerslaven trachtten te veroveren, voor een deel niet eens zelf hadden. Zij kwamen t ot het inzicht dat ze werden onder drukt door m annen. Wij vinden dat nog steeds. Met ond erdrukking bedoelen we dat je je in een sit uatie bevindt waar in een ander macht over je heeft, dwz. dat hij i n staat is je zijn wil op te leggen en dat ook elk moment dat hem dat zint , doet . Feministen bedoelen met onderdr ukking meest al twee dingen. Het ene is de direk te onderdrukking v an een vrouw door een man. Het tweede is de minder dui delijk in het oog lopende onderdrukking: d e dwang die van de door de man nen geregelde en beheerste sam enlevi ng uit gaat om vrouwen bepaalde din gen te laten doen en andere te laten. In het laatste geval i s er dus niet dui delijk sprake van een persoon die macht over je heeft, maar meer van een sit uatie waarin je machteloos bent als je niet doet wat er van je ver langd wor dt. Di e laat ste 'o nzicht bare' onderdrukking wordt vaak strukturele onder drukki ng gen oemd.

Over onderdrukking door mannen. Ond erdruk king bestaat als i emand of een groep mensen macht heef t over ieman d anders of een andere groep m ensen (de onderdrukten). Macht hebben bet ekent dus ni et dat je iemand de hele dag koei oneert , het betekent dat als iem and ni et doet wat je wil t, je in staat bent hem of haar te dwingen je zi n te doen. Die dwang varieert van p uur li chamel ijk geweld t ot kleine pesterijen, van onthouding van lief de tot je zwart maken achter j e rug, van genegeerd wor den to t wegg estuur d worden, enz. Als groep zijn de mannen opper machti g over vrouwen. De krant en schrijven voornamelij k over de daden van mannen, evenals de geschiedenisboek en, en inder daad zijn het de m annen die d e poli tiek, de eko nomie, de ku ltuur, de kunst en de wetenschappen 55


mak en. On dertussen zorgen de vr ouwen voor het natje en het droogje van d e man nen zodat di e, onbelemmerd doo r 'onbelangrijke' zaken als huisho uden en hun ki nderen verzorgen , hun grote daden kunnen volbr engen. Ind ividueel heeft een man m acht over een vrouw: - Hij is licham elijk sterker. - Hij heeft een - hoge of l age - positi e in de samenleving, met een vastomlij nd pak ket van rechten en plichten en een salaris, en daaraan ontleent hi j zek erheid: hij kent zijn pl aats. Zij zi t, als ze met hem getrouwd is, thuis. Ze heeft geen andere zekerheid dan de zijne. Ze is van zijn salari s afhankelij k. Als ze wel werkt heef t ze m eestal een l agere positi e dan de man (nen) met wie ze om gaat, met mi nder verantwoordel ijkhei d en een lager sal aris. Ze ont leent aan haar wer k dus minder zelfr espekt , maar ook m inder zekerheid: ze gaat t och tr ouwen, of werkt tot er een kind komt . Als ze - een ui tzondering - een g oeie baan heeft, zijn haar pro motiekansen min der gunstig dan di e van de mannen en krijgt ze t och ni et de waardering die mannen krij gen, t enzij ze har der en beter werkt dan die man nen (m aar dan zit ze weer met hun afg unst). - E en man is (m eestal ) financieel onafhankeli jk, een vrouw is m eestal financieel afh ankeli jk. - Hij is een wezen met een eigen seksualiteit , zij niet. Zij is seksueel meestal afhankelijk van hem . In onze samenleving is seks nu eenmaal gekop peld aan de penis en dus aan de man. Seks = coit us (=n euken) , al het ander e is v oorspel of naspel, in el k geval spel , niet 'echt .' Meestal geeft een man de to on aan in bed, er gebeur t wat hij wi l. Zij volgt hem. Buiten bed i s de man de versi erder, een vrou w is afwacht end (als ze op de versiertoer gaat is ze al gauw een slet, maar als ze niet wil vrijen een t rut.) Kijk m aar naar de eerste de beste sp eelfil m. Veel meer dan kr eunen bij het genot dat híj haar schenkt, doet ze meest al niet. - Als een m an maatschappeli jk overwicht heeft , heef t hij tegenover zi jn vro uw ook vaker gelij k. Hij kan beter argum enteren, omd at hij in zi jn wer k gel eerd h eeft zakelij k te p raten. Zij i s gevoelsmat iger en lijkt daar om 'verwar d.' St aat hi j op v erlies in een gesp rek dan zegt hij: 'Doe niet zo emoti oneel.' Zi j kan tegeno ver zi jn gevoel van maat schappelijke zeker heid niet een vergel ijkbaar zelf vertrouwen o pbrengen, en daarom denken ze dan al lebei dat hij van bepaalde dingen meer afweet . - I n het huisho uden d oet de man n iet mee, of hij helpt je. In het eer ste geval geeft hij je het gevo el dat het huishou den voor hem te on belangrijk i s, of dat hij er recht op heeft dat j ij voor hem werkt (hij verdient tenslotte geld v oor jou ). Hel pt hij wel, dan do et hij meest al een paar vaste klussen (afwassen, sto fzuigen, boodschappen doen), zodat hij ver der ni et over het huishouden hoeft mee te denken. Dikwij ls zij n dat dan ook nog de wer kjes die het meest zichtbare resul taat oplever en, zo als ti mmeren of koken (het zog enaamde afrom en van het huishou den: hij pikt de dankbaarste werkjes in). - Tegenover de kin deren staat een man in ongeveer dezelfde positie als t egen over het hui shouden. Jij zit er de hele dag mee en als je ui t je humeur 56


raakt heb ben de kinderen daaronder te l ijden. Hij speelt 's avonds een half uur tje met ze en is een toffe vader - de kinderen zijn dól op hem. Dit zijn maar een paar voor beelden. Er bestaan nog talloze andere sit uaties waarin mannen, zonder daar speciaal moeite voor te hoeven doen, macht over je hebben of je een gevoel van machteloosheid (= minder waardevo l dan hij) kunnen geven. Om misver standen te voorkom en: di t betekent niet dat we v inden dat mannen niet onderdrukt zijn. De meeste fem inisten krij gen, j uist omdat ze zich met onder drukki ng bezighoud en, meer oog voor de manier waarop i n de samen leving bepaalde gr oepen mannen ander e groepen mannen onderdr ukken. Wij vinden ook d at die mannenonder drukki ng veel te m aken heeft m et de man ier waarop i n onze samenleving vrouwen wor den onderdru kt; maar dat wor dt een volgend boek.

Waarom worden vrouwen door mannen onderdrukt? - Omdat h et leu k is i emand te onderdrukken. Dat kli nkt fl auw, m aar macht is nu eenmaal iets waarv an ied ereen wel eens wil proeven, vooral als je zelf ook weer onderdrukt bent. Wij denken dat het gezin voor in hun werk onderdru kte mannen een uit laatkl ep is: in het gezi n zijn zíj de de baas en kunnen zíj eens iemand - hun vrouw - onderdrukken. - Omdat m annen het pr ettigste wer k voor zichzelf hebben opgeëist. Zel fs bij de bosjesmannen is het zo dat de mannen op jacht gaan (spanning en av ontuu r, afgewisseld m et lange rustperiodes), en de vrouwen de t ent schoonhou den en de gr ond bewerken (saai routi newerk). De mannen die i n onze sam enlevi ng saai rout inewer k moet en doen zijn al een eeuw aan h et vechten voo r meer zeggenschap, betere bet aling en meer zekerheid; vrouwen vinden het nog steeds vanzel fsprekend dat ze h et voor niet s doen. - E konomi sche uitbuit ing. Vrouwen doen onbetaald de verzorging van man en kinder en. Mannen verzorgen, voor geld, de maatschappelij ke pr odukti e en alles wat daarmee samenhangt. Zo houden zi j de ekonomi e op gang. Als vro uwen g een hu isvrou w meer zouden will en zij n, zou alles vorst elijk in de soep lopen: mannen zouden m inder tijd hebben om te werken, omdat ze h un eig en hui shouden zoud en moeten doen; en er zou een overschot komen aan vro uwelij ke, gr otendeels on geschoolde werkkrachten. Kortom: onze ekonomie berust er voor een deel op dat de helft v an de mensheid (de vrouwen) voo r niks werkt . - E motion ele ui tbuiti ng. Mannen werken voor d e kost en doen dat in een kei harde samenl eving. Om dat te kunnen volhou den moeten ze zelf ook een beetje keihard worden , en onverschillig , voor al onverschi llig voor anderen. Dan komen ze 's avonds thui s en daar wacht de liefde, in de vor m van hun vro uw. Hij heeft o verdag zijn emoties verd rongen, zij niet. Will en ze elkaar liefhebben, dan moet dat vooral op basi s van haar warmte, haar emoties en haar inlevingsv ermogen. Mannen hebben de emot ies van vrouwen nodig om 57


nog een b eetje mens t e kunnen bli jven. Dat is nog een reden dat vrouwen in hui s moet en bli jven en geen opeisende aktivit eiten buiten de deur mogen heb ben: ze moet en emo tioneel vrij zijn om hun man t e kunnen steunen.

Waarom worden vrouwen nog steeds onderdrukt? Omd at het de hele geschiedenis door zo is geweest, mannen en vr ouwen eraan gewend zijn, niem and zi ch afvraagt of het ander s kan - en het kan ook haast niet meer ander s -, o mdat de hele samen leving erop is ingericht . Dit wil natuurlijk niet zeggen dat el ke pasgeboren baby al weet hoe hij of zij zich als man of vrouw moet gedragen. El k indi vidu m oet al les no g leren. Bij vro uwengedrag hoort passivi teit, verzorging, emotional iteit, afhankelijkhei d, ondergeschiktheid. Bij mannengedrag aktiviteit, ondernem ingslu st, zel fstandigheid , voor je laten zorgen, zakel ijkhei d. Je rol leer je passief en aktief. Passi ef: je ziet niet anders om je heen, je leeft het voorgel eefde voorbeeld na. Akt ief: als je niet aan het voorgeschreven gedrag beantwoord t, kom je in botsi ng met je om geving. Je wordt bedreigd met vervelende dingen: slaag, onthoudi ng van liefde (moeder is verdri etig), niet meer m ogen m eedoen . Dit hele l eerproces is op jonge leeftijd vri jwel voltooi d: kinderen op de kleuterschool vergissen zi ch nog wel eens, maar op de lagere school sp elen d e jongens ni et meer met poppen en gi echelen de meisjes. En zo is het rolgedrag weer v oor een generatie lang g ewaarborgd. Als je eenmaal volwassen bent en denkt: ik wi l het toch anders? Dan kom je in moeiij kheden met j ezelf omdat je ont zettend veel dingen die je hebt geleerd moet afleren en het niet zo nder m eer duidelij k is waarmee je de zo ont stane leegte in jezelf m oet opvullen; je m oet helemaal op ei gen kr acht uit vinden wat j e dan eigenl ijk wi lt. Bovendien kom je in moeili jkheden met and ere mensen: ze begrijpen je ni et langer want je bent anders dan anderen. En als je het t e gek maakt komt er weer, net als vroeger, dreiging: dreiging van afgekeurd t e worden, buitengesloten, helemaal alleen komen te staan, dreiging van verneder ing en agressie. Je gaat behor en tot de kategori e 'mensen met afwijkend ged rag,' je ben t niet normaal meer.

Waarom is het feminisme toch ontstaan? Je kunt j e afvr agen waarom vrouwen toch sinds een eeuw bezig zi jn in opstand te komen. Wij denken dat d at kom t omdat vrou wen meer mogelijkheden hebben gekr egen, zonder dat hun rol als vrouw, dus op het gebied van sek s, moedersch ap en verzorging, is veranderd. E r worden steeds meer tegen strijdige ei sen aan hen gestel d. Vrouwen mo gen ruiken aan de maatsch appij en proberen zich daar te handhaven, maar i ntussen wordt nog steeds van ze v erwach t dat ze de lieve moeder, de aant rekkel ijke m innares zij n, zorgzaam voo r iedereen, nooit iets opeisend voor zichzelf. Dat geeft onzekerheid, verwarri ng, en woede. Het werd te erg. Ondank s alle belof ten over gel ijke r echten zijn we nog zel fs niet baas in ei gen buik. 58


Praatgroepen, een vorm van verzet Er zijn verschi llende manieren om iets met di e onzekerhei d en woede t e doen. Een ervan is een 'vro uwenpr aatgro ep.' Dat is een gr oep van acht à tien vro uwen, die een avond per week bij elkaar gaan zit ten en vertellen over wat ze hebben beleefd. Ied ereen mag evenveel praten in zo'n gr oep. Veel prater s word t af en toe het zwi jgen opgeleg d. Wat vertel d wordt, wor dt niet bekr itiseerd, maar geanaliseerd: wat is aan deze beleving persoon lijk en wat heeft te maken met het fei t dat je een vrouw bent? De er varing heeft geleerd dat in di e praatgroep en een enorm e bevr ijding ontst aat: heb jij dat o ok? Verder dat je ontdekt dat dat probl eem van jou niet zo bijzonder is: andere vrouwen hebben op hun man ier en met andere mensen dezel fde pr oblemen. Het feit dat vr ouwen bij el kaar zijn, elkaar gaan waarder en en serieus nemen , betekent i ets heel geweldigs: voor het eerst zijn de leden van de minder heidsgroep die vrouwen vormen in kontakt m et elkaar. Sam en gaan ze uitmaken wat ze van hun t raditi onele vrouwenrol f ijn vi nden en willen houden, en wat ze rot vinden en wil len af schaffen. Na een jaar wor dt zo' n praatgroep opgeheven. Je bent uitgepraat met die negen ander e vrou wen maar je hebt een boel geleerd. Vrouwen di e een praatgro ep achter de rug h ebben verget en nooit meer wat daar plaats viel. Ze gaan er v aak iets mee doen. Het Vrouwenhui s in Amsterdam is er een v oorbeeld van. De Bonte Was een ander. Het zijn kleine initi atieven (gezien op de vr ouweli jke bevolking van Nederlan d van bijna zeven miljoen), maar het begin is er, en... de eerste loodjes weg en het zwaar st!

59


En ze leefden nog lang en gelukkig... Uitgeverij De Bonte Was, Nieuwe Herengracht 95, Amsterdam

Recommend Documents