Effectiviteit van voedingsinterventies bij hypercholesterolemie. bij patiënten met hart- en vaatziekten en hoog risicopersonen

review Effectiviteit van voedingsinterventies bij hypercholesterolemie bij patiënten met harten vaatziekten en hoog risicopersonen Uitgave van de Nederlandse Hartstichting

september 2008

Inleiding

voor middelbare als oudere leeftijd. Bovendien is

Een verhoogd serum-cholesterolgehalte, in het

er geen verschil in effect tussen primaire en secun-

bijzonder een hoog LDL-cholesterol gehalte, is één

daire preventie.

van de belangrijkste risicofactoren voor

Het aanpassen van de leefstijl blijft echter de

harten vaatziekten. Dit verband geldt voor zowel

basis voor de preventie van harten vaatziekten.

jongeren als ouderen en voor mannen en vrou-

Voor serum-cholesterol is in het bijzonder de

1-3

wen.

7-12

samenstelling van de voeding van belang. Hierna

Ook een verhoogd triglyceridengehalte

wordt in verband gebracht met een verhoogd ri4, 5

passeren een aantal voedingscomponenten de

sico op het optreden van coronaire hartziekten.

revue die genoemd zijn als cholesterolverhogende

Van het HDL-cholesterol is bekend dat het juist

of -verlagende factor. In de resultaten wordt de

een beschermende factor is voor het optreden van

bewijslast besproken. Hierbij wordt zoveel mo-

harten vaatziekten, m.a.w. een hoog HDL-choles-

gelijk onderscheid gemaakt tussen effecten bij

terolgehalte vermindert de kans op het optreden

patiëntengroepen, bij personen met een verhoogd

6

van harten vaatziekten (HVZ).

risico op harten vaatziekten (o.a. personen met

Een hoog cholesterol kan verlaagd worden door

hypercholesterolemie, diabetes-patiënten) en bij

leefstijlinterventies en medicijnen. Voor de medi-

personen zonder verhoogd risico.

camenteuze behandeling van een te hoog cholesterol worden heden ten dage in Nederland vrijwel

Achtergrond

uitsluitend statines voorgeschreven. In de afgelo-

Bijlage 1 geeft 40 studies dan wel meta-analyses

pen decennia zijn diverse grote gerandomiseerde

of reviews weer, die effecten op het optreden van

trials uitgevoerd naar het effect van statines.

harten vaatziekten en sterfte, en/of effecten op

Statines zorgen voor een aanzienlijke choleste-

serum-lipiden beschrijven van diverse voedings-

roldaling van ca. 20-25% voor totaal cholesterol en

componenten. Het gaat om consumptie van onver-

25-35% voor LDL-cholesterol. Recent zijn boven-

zadigde vetten, n-3-vetzuren uit vis, alfa-linoleen-

dien nieuwe statines op de markt gekomen die tot

zuur, plantensterolen en -stanolen, soja en vezels.

een nog sterkere cholesteroldaling kunnen leiden. Tevens is aangetoond dat statines een reductie op-

Vetzuren

leveren in het optreden van harten vaatziekten en

Uit een groot aantal studies blijkt dat er een dui-

sterfte. De genoemde effecten hebben betrekking

delijke relatie bestaat tussen de consumptie van

op zowel mannen als vrouwen en gelden zowel

vetten en de hoogte van het serum-cholesterol.

Al in de jaren vijftig van de vorige eeuw toonden

producten. Sterolen en stanolen zijn stoffen die

studies aan dat consumptie van verzadigde vetten

qua structuur lijken op cholesterol en van nature

leidt tot een stijging van het cholesterolgehalte

o.a. voorkomen in plantaardige olie, noten, maïs

terwijl meervoudig onverzadigde vetten het cho-

en bonen. Al rond 1950 werd ontdekt dat plan-

13, 14

lesterolgehalte verlagen.

Daarnaast zijn er nog

tensterolen, ook wel fytosterolen genoemd, de

enkelvoudig onverzadigde vetten. Deze hebben

eigenschap hebben dat zij het cholesterol kunnen

hetzelfde effect als de meervoudig onverzadigde

verlagen.

15

23

Plantensterolen en -stanolen ver-

vetzuren maar dan in geringere mate.

minderen de absorptie van cholesterol uit de

Meervoudig onverzadigde vetten kunnen worden

darm.

onderscheiden in n-6-vetzuren en n-3-vetzuren.

rijkte margarines bedraagt deze vermindering in

Het belangrijkste n-6-vetzuur is linolzuur; de

absorptie ca. 50%.

24, 25

Voor de met sterolen of stanolen ver26

belangrijkste n-3-vetzuren (ook wel omega-3vetzuren genoemd) zijn alfa-linoleenzuur,

Soja-eiwit

eicosapentaeenzuur (EPA) en docosahexaeenzuur

Uit ecologische studies is naar voren gekomen dat

(DHA). De twee laatstgenoemde vetzuren komen

de incidentie van cardiovasculaire aandoeningen

in hoge concentraties voor in vis, alfa-linoleenzuur

in Aziatische landen aanzienlijk lager ligt dan in

wordt vooral gevonden in walnoten, lijnzaad-,

Westerse landen.

raapzaad- en sojaolie. Voor een mogelijk bescher-

verklaring voor dit verschil gevonden kan worden

mend effect van n-3-vetzuren op het ontstaan van

in het voedingspatroon. In Aziatische landen is

coronaire hartziekten zijn diverse mechanismen

soja een belangrijke voedingsbron.

genoemd, waaronder een afname in thrombocy-

relatie tussen hoge consumptie van soja en een

tenaggregatie, een verbetering van de endotheel-

lagere incidentie van harten vaatziekten zijn

functie en bloeddruk, een verlaging van de serum-

in de literatuur diverse mogelijke mechanismen

triglyceridenconcentratie, een vermindering van

genoemd, waaronder effecten van soja op vasodila-

ontstekingsreacties en een mogelijk gunstig effect

tatie, arteriële flexibiliteit en serum-cholesterol.

27

Verondersteld wordt dat een

28, 29

Voor een

op het optreden van hartritmestoornissen na een 16, 17

Vezels

hartinfarct.

Binnen de klasse van de meervoudig onverza-

Er zijn twee soorten voedingsvezels, te weten de

digde vetzuren is er één ongunstige uitzondering,

in water oplosbare en de niet-oplosbare vezels.

namelijk de trans onverzadigde vetzuren. Trans

Oplosbare vezels, die vooral in groente, fruit,

onverzadigde vetzuren ontstaan ondermeer bij het

peulvruchten en granen voorkomen, verlagen het

harden van vetten. Uit de voedselconsumptie-

totaal cholesterol en het LDL-cholesterol. Dit is

peiling 2003 blijkt dat belangrijke bronnen van

met name aangetoond voor de oplosbare vezels uit

transvetzuren zoutjes, zuivelproducten (vooral

haver en psylliumschil.

kaas), koek en gebak en vlees zijn.

18

Van transvet-

Het mechanisme hiervoor is nog niet bekend.

zuren is aangetoond dat ze het HDL-cholesterol

Als mogelijke mechanismen zijn verondersteld:

verlagen en het LDL-cholesterol en triglyceriden-

binding van cholesterol of galzuren door vezels,

19

gehalte verhogen.

Een hoge consumptie van

transvetzuren wordt geassocieerd met een verhoogd risico op coronaire hartziekten.

remming van vetzuursynthese en indirect door versterking van het verzadigingsgevoel.

30, 31

20-22

Methoden Sterolen/stanolen

2

Om een selectie te kunnen maken van relevante

In de jaren tachtig werd begonnen met het

wetenschappelijke artikelen waarin de effectiviteit

toevoegen van plantensterolen en -stanolen aan

van niet-medicamenteuze interventies op serum-

voedingsmiddelen, vooral margarine en zuivel-

lipiden wordt beschreven werd een search gedaan

Nederlandse Hartstichting

in Pubmed. Er werd gezocht met combinaties

Uitkomsten

van de volgende termen: cholesterol (reduction/

Vetzuren

lowering), serum lipids, cardiovascular (disease),

Vervanging van verzadigde vetzuren door onver-

coronary artery disease, stroke, diabetes, lifestyle

zadigde vetzuren

(interventions), diet, saturated fat, trans fatty acids, n-3 fatty acids, plant sterol, soy protein, fiber,

Effect op lipiden

review, meta-analysis, clinical trial, cohort study.

Een dieet met een beperking van de totale vet-

In eerste instantie werden meta-analyses en

consumptie heeft als gunstig effect een verlaging

reviews geselecteerd. Indien die niet beschikbaar

van het LDL-cholesterol. Het heeft echter ook

waren werden trials opgenomen. Indien er ook

ongewenste effecten, te weten een verlaging in

geen geschikte trials werden gevonden werd

HDL-cholesterol en een verhoging van de triglyce-

gebruik gemaakt van gegevens uit cohortstudies.

riden.

Als eerste werd gekeken naar studies met

door onverzadigde vetzuren leidt eveneens tot een

“harde” eindpunten te weten optreden van hart-

verlaging in LDL-cholesterol, maar de verlaging in

en vaatziekten en sterfte. Deze waren echter maar

HDL-cholesterol is slechts gering en er is geen stij-

voor een beperkt aantal voedingsfactoren

ging van de triglyceriden.

beschikbaar. Daarom werd ook gezocht naar

worden 5 trials besproken, waarin effecten van

studies die effecten op intermediaire eindpunten,

vervanging van verzadigde vetzuren door onverza-

zoals lipiden beschrijven. Er werd onderscheid

digde vetzuren zijn onderzocht. Het betrof trials

gemaakt tussen studies bij patiëntengroepen (per-

bij personen met en personen zonder coronaire

sonen met reeds doorgemaakte harten vaat-

hartziekten (CHZ). In deze trials werden choleste-

ziekten), studies bij groepen met een verhoogd

roldalingen gevonden van 13-15%.

risico op harten vaatziekten o.a. op basis van

In een meta-analyse van studies bij diabetes-

hypercholesterolemie, hypertensie, diabetes of

patiënten werd het effect van een dieet rijk aan

familiaire belasting, en studies bij personen

enkelvoudig onverzadigde vetzuren vergeleken

zonder verhoogd risico.

met een dieet rijk aan koolhydraten. Hieruit kwam

Er werd gezocht naar publicaties van na 1990.

naar voren dat enkelvoudig onverzadigde vetzu-

Klinische trials met minder dan 50 proefpersonen

ren een gunstig effect hebben op het triglyceriden-

werden uitgesloten, evenals trials zonder duide-

gehalte en, in mindere mate, op cholesterol en

lijke controlegroep. Studies met zeer specifieke

HDL-cholesterol.

32

Het vervangen van verzadigde vetzuren

32

In een review uit 2002

33-39

40

eindpunten, zoals o.a. endotheelfunctie, werden eveneens niet opgenomen.

Effect op cardiovasculaire eindpunten

De gevonden studies zijn opgenomen in bijlage

Voor de vervanging van verzadigde vetzuren door

1. In de tekst wordt op enkele plaatsen verwezen

onverzadigde vetzuren zijn ook vele trials gedaan

naar kwalitatieve reviews. Deze zijn niet opgeno-

naar effecten op cardiovasculaire eindpunten. In 4

men in de bijlage. In tabel 1 op pagina 9 treft u een

van de eerdergenoemde 5 studies die zijn opge-

samenvatting van de effecten van voedingsinter-

nomen in de review uit 2002 trad van 12% tot 44%

venties bij hypercholesterolemie bij patiënten met

minder coronaire ziekte/sterfte op in de inter-

harten vaatziekten en hoog-risicogroepen.

ventiegroep t.o.v. de controlegroep. In de studie die geen verschil vond tussen interventiegroep en controlegroep was de interventieduur slechts een jaar. Dit is mogelijk een verklaring voor de discrepantie met de andere studies. De 5 studies maakten ook onderdeel uit van een meta-analyse uit 1994, waarin totaal 14 trials (6 primaire pre-

3

Effectiviteit van voedingsinterventies bij hypercholesterolemie bij patiënten met harten vaatziekten en hoog risicopersonen

ventie en 8 secundaire preventie) werden opge-

dering van het optreden van cardiovasculaire

nomen. In deze meta-analyse werd het effect van

aandoeningen gezien.

beperking van de hoeveelheid verzadigd vet en vervanging door onverzadigd vet op coronaire en 41

totale sterfte geschat.

In de 8 secundaire preven-

n-3-vetzuren uit vis Effect op lipiden

tie trials bij patiënten met CHZ werd een daling in

Uit diverse studies blijkt dat de n-3-vetzuren uit

het opnieuw optreden van en sterfte aan CHZ van

vis een gunstig effect hebben op met name trigly-

12% en een daling van totale sterfte van 13% waar-

ceriden en weinig of geen effect op cholesterol.

genomen. In de zes primaire preventie trials (bij

Deze bevindingen komen zowel naar voren uit

personen met hypercholesterolemie) waren deze

studies bij patiëntengroepen als uit studies bij

percentages respectievelijk 14% en 4%. Er werden

personen met een verhoogd risico op het ontwik-

ook 4 angiografische trials bij personen met sta-

kelen van harten vaatziekten.

biele angina pectoris opgenomen. Uit deze 4 trials

In een review van 36 cross-over trials wordt een

bleek dat in de interventiegroepen de vernauwing

triglyceridendaling van 25% gevonden bij perso-

van de kransslagaderen duidelijk minder toenam

nen met een normaal risico en van 34% bij per-

(of zelfs licht verminderde) in vergelijking tot de

sonen met hypertriglyceridemie bij inname van

controlegroep.

gemiddeld 4 gram n-3-vetzuren per dag in de vorm

Uit een meer recente meta-analyse bij personen

van een supplement.

43

met reeds bekende harten vaatziekten (7 studies), bij personen met een matig verhoogd risico op ba-

Effecten op cardiovasculaire eindpunten

sis van hypercholesterolemie, familiaire belasting,

Uit een meta-analyse naar het effect van n-3-vet-

diabetes of hypertensie (6 studies) en bij perso-

zuren bij patiënten met CHZ komt naar voren dat

nen met een normaal risico (14 studies)

4

42

kwam

het consumeren van n-3-vetzuren in de vorm van

eveneens naar voren dat vermindering of aanpas-

vis of visolie-supplementen tot een 30% reductie in

sing van de vetconsumptie tot een 16% daling in

sterfte aan myocard infarct en plotse dood leidt en

optreden van cardiovasculaire aandoeningen of

tot een 20% reductie in totale sterfte.

cardiovasculaire sterfte kan leiden. Er werd geen

Een recent uitgevoerde review met 48 gerandomi-

verschil gevonden in de mate van risicoreductie

seerde placebo-gecontroleerde trials en 41 cohort-

tussen hoog- en laagrisico groepen.

studies liet echter geen significante effecten zien

Samenvattend (zie ook tabel 1): het vervangen van

op totale sterfte of (sterfte aan) harten vaatziek-

verzadigde door onverzadigde vetten heeft een

ten.

gunstig effect op het serum-cholesterol. Boven-

review, betroffen zowel studies bij CHZ patiënten

dien zijn er uit trials sterke en consistente bewij-

als studies bij personen met een matig verhoogd

zen voor gunstige effecten op cardiovasculaire

risico, waaronder personen met hypercholes-

eindpunten beschikbaar bij zowel patiënten met

terolemie en hypertensie, als studies bij personen

coronaire hartziekten als personen met een ver-

met een laag risico op het ontwikkelen van harten

hoogd risico op harten vaatziekten, o.a. op basis

vaatziekten. Echter, ook wanneer analyses werden

van een verhoogd cholesterolgehalte. Studies bij

gedaan uitsluitend in de subgroep met patiënten

patiënten met angina pectoris laten daarnaast een

werden geen effecten van betekenis gevonden. Er

positief effect op de progressie van de vernauwing

zijn wel enkele kanttekeningen te plaatsen bij de

van de kransslagaderen zien. Studies bij patiën-

laatstgenoemde review. Studies naar n-3-vetzuren

ten met beroerte of andere vormen van harten

uit vis en n-3-vetzuren van plantaardige oorsprong

vaatziekten ontbreken. Ook bij personen zonder

werden samengevoegd, terwijl nog niet bekend is

verhoogd risico op HVZ wordt bij vervanging van

of deze vergelijkbaar zijn. Bovendien werd er geen

verzadigd vet door onverzadigd vet een vermin-

onderscheid gemaakt tussen fatale en niet-fatale


44

45

De studies, die opgenomen waren in deze

harten vaatziekten, terwijl er aanwijzingen zijn

Welk mechanisme hierbij een rol speelt is nog

dat visvetzuren vooral een gunstig effect hebben

niet duidelijk. Het triglyceridenverlagende effect

op het optreden van plotse dood door het vermin-

van vis(olie) wordt vooral gevonden bij grotere

deren van de kans op ritmestoornissen.

hoeveelheden n-3-vetzuren dan waarvan in de

In de bijlage zijn 4 trials opgenomen waarin bij

cohortstudies sprake is. Een ander verondersteld

patiënten na een myocardinfarct wordt gekeken

mechanisme is een effect op hartritmestoornissen.

naar effecten van n-3-vetzuren uit vis (2 via sup-

In de eerdergenoemde review worden drie trials

plementen, 2 via dieetadvies) op het optreden van

bij patiënten met een implanteerbare defibrillator

harten vaatziekten en sterfte. In 2 trials wordt

(ICD) besproken. In deze trials werd geen effect

een duidelijk effect gevonden op cardiovasculaire

van visolie op sterfte en inconsistente anti-

46-48

sterfte en totale sterfte,

maar niet op niet-

aritmische effecten gevonden.

54, 60, 61

fatale cardiovasculaire aandoeningen.

Concluderend (zie ook tabel 1): er worden gunstige

In 4 studies, die genoemd worden in de bijlage,

effecten van vis en visolie op vooral de triglyceri-

wordt gekeken naar het opnieuw optreden van

den gevonden bij hoge doses. Resultaten uit trials

stenosen bij patiënten die een ingreep hebben on-

wijzen op gunstige effecten op sterfte aan coronai-

dergaan in verband met vernauwing van de krans-

re hartziekten, vooral bij personen met reeds door-

slagaderen. In één studie wordt een gunstig effect

gemaakte coronaire hartziekten. De resultaten uit

van visolie-capsules op het opnieuw optreden van

trials zijn echter nog niet geheel eenduidig.

stenosen gevonden;

49

echter de andere 3 studies 50-52

Daarnaast zijn er in prospectieve cohortstudies

laten geen effect zien.

duidelijke associaties gevonden voor een gunstig

Een meta-analyse van cohortstudies naar effecten

effect van het eten van vis op sterfte aan coronaire

van visconsumptie op beroerte toont een relatief

hartziekten. Er zijn geen overtuigende aanwij-

risico (RR) van 0,87 voor personen die één keer per

zingen dat vis(olie) bij personen, die een ingreep

week vis eten t.o.v. personen die minder dan één

hebben ondergaan in verband met vernauwing

keer per maand vis eten. Voor personen die mini-

van de coronaire vaten, het opnieuw ontstaan van

maal 5 keer per week vis eten is het RR 0,69. In een review uit 2006

54

53

worden de diverse studies

naar effecten van n-3-vetzuren op een rijtje gezet.

vernauwingen kan tegengaan. Er zijn, zover bekend, geen studies uitgevoerd bij patiënten met een beroerte of hartfalen.

Men concludeert dat resultaten van onderzoek tot nu toe suggereren dat een toegenomen consump-

Alfa-linoleenzuur

tie van n-3-vetzuren uit vis een vermindering geeft

In de Lyon Diet Heart Trial,

van overall sterfte, cardiale sterfte en plotse dood.

hartinfarctpatiënten, kreeg de interventiegroep

De aanwijzingen zouden sterker zijn voor secun-

dagelijks 1,1 gram alfa-linoleenzuur meer dan de

daire dan voor primaire preventie, omdat er voor

controlegroep. In de interventiegroep traden

laatstgenoemde uitsluitend resultaten beschik-

ca. 65% minder fatale hartziekten op (6 personen in

baar zijn uit cohortstudies.

de interventiegroep t.o.v. 19 in de controlegroep).

In trials naar effecten op lipiden wordt vaak een

Opgemerkt dient te worden dat de interventie

hoge dosis n-3-vetzuren in capsulevorm gebruikt.

in deze studie niet uitsluitend alfa-linoleenzuur

In de grote GISSI-trial, een trial naar effecten op

omvatte.

cardiovasculaire eindpunten, lag de inname in de

Uit een recente meta-analyse

orde van grootte van 850-900 mg per dag. Pros-

van 5 cohort studies bij personen zonder cardiovas-

pectieve cohortstudies laten zien dat ook bij 1 tot

culaire ziekte werden samengevoegd, bleek dat bij

2 maal per week vis eten (ca. 200 mg per dag) de

een hoge consumptie van alfa-linoleenzuur (gem. 2

sterfte aan coronaire hartziekten al lager is, vooral

gram/dag) 21% minder fatale hartziekten optraden

in populaties met een hoog absoluut risico.

5

55-59

62

63

een trial bij 411

waarin de gegevens

t.o.v. een lage consumptie (gem. 0,8 gram/dag).


66

In 2 reviews worden de onderzoeken naar ef-

leeftijd.

fecten van alfa-linoleenzuurconsumptie op een

gingen samengevat van een groep van 32 experts

rijtje gezet. De conclusies van de reviews zijn niet

op het terrein van voeding en lipiden. Eén van de

eenduidig. De conclusie in de review uit 2006

54

In de review uit 2003 worden de overwe-

conclusies van deze groep was dat het toevoegen

luidt dat er geen aanwijzingen zijn dat consump-

van sterolen of stanolen aan de voeding bij perso-

tie van alfa-linoleenzuur tot een reductie in sterfte

nen die statines gebruiken meer effect zou hebben

(overall en cardiale sterfte en plotse dood) leidt. In

dan het verdubbelen van de dosis statines.

de review uit 2005

64

wordt geconcludeerd dat het

huidige bewijs suggereert dat alfa-linoleenzuur-

66

Voor sterolen en stanolen zijn er nog geen studies gedaan naar effecten op harten vaatziekten.

consumptie het risico op coronaire hartziekten vermindert. Het verschil tussen beide reviews is

Soja

dat in de laatstgenoemde review niet alleen naar

In 1999 werd door de US Food and Drug

sterfte maar ook naar incidentie van coronaire

Administration (FDA) een claim goedgekeurd die

hartziekten werd gekeken.

het mogelijk maakt op voedingsmiddelen die soja-

Samenvattend kan gesteld worden dat er aanwij-

eiwit bevatten te vermelden dat deze beschermen

zingen zijn dat consumptie van alfa-linoleenzuur

tegen het ontstaan van coronaire hartziekten. Deze

een gunstig effect zou kunnen hebben op het

beslissing was gebaseerd op diverse studies waarin

risico op coronaire hartziekten, maar het bewijs

werd gevonden dat minimaal 25 gram soja-eiwit

hiervoor is nog niet heel sterk omdat er tot nu toe

per dag het totaal en LDL-cholesterol verlaagt.

weinig gerandomiseerde trials zijn uitgevoerd.

Dit blijkt ook uit een meta-analyse uit 1995 waarin

69

trials zijn opgenomen bij personen met verhoogde 70

Sterolen en stanolen

De meta-analy-

Trials naar effecten van plantensterolen of

se toont aan dat vervanging van dierlijke eiwitten

-stanolen zijn vaak klein en van korte duur. In de

door soja-eiwit tot een significante daling in totaal

trials bij hoogrisico groepen, d.w.z. bij personen

cholesterol, LDL-cholesterol en triglyceriden

met een verhoogd cholesterol, die genoemd zijn

leidt. Bij een consumptie van gemiddeld 47 gram

in de bijlage wordt een aanzienlijke daling in cho-

soja-eiwit per dag daalt het totaal cholesterol 0,6

lesterol en LDL-cholesterol gevonden. Alleen in de

mmol/l (9,3%), LDL-cholesterol 0,56 mmol/l (12,9%)

studie bij mensen met type 2 diabetes is het effect

en triglyceriden 0,15 mmol/l (10,5%).

65

klein.

6

en normale cholesterolwaarden.

66-68

Uit twee meta-analyses,

waarvan 1

Dit effect is afhankelijk van de uitgangswaarden

specifiek gericht op personen met hypercholeste-

van de genoemde lipiden: hoe hoger de uitgangs-

rolemie, blijkt dat plantensterolen of -stanolen

waarde des te sterker het effect. Bij personen met

in een dosering van tenminste 2 gram per dag het

een cholesterolwaarde van 5,2-6,6 mmol/l werd

LDL-cholesterol met ca. 10% verlagen en het serum

slechts een kleine daling van 4,4% gevonden.

totaal cholesterol met ca. 7,5%.

Echter bij personen met ernstige hypercholeste-

Er blijkt een dosis-respons relatie te bestaan voor

rolemie (> 8,7 mmol/l) werd een daling van 19,6%

het effect van sterolen en stanolen, waarbij het

gevonden. Hetzelfde patroon werd gezien voor

maximale effect wordt bereikt bij een consumptie

LDL-cholesterol.

van 2 gram sterolen of stanolen per dag. Bij deze

Twee recente meta-analyses bevestigen de eerder-

dosis wordt een absolute daling in LDL-cholesterol

genoemde bevindingen.

gevonden die stijgt met de leeftijd: 0,2 mmol/l op

in de meta-analyse uit 1995, zowel studies bij per-

de leeftijd van 4-6 jaar, 0,3 mmol/l voor personen

sonen met een hoog als met een normaal choleste-

in de leeftijd van 20-29 jaar en 0,4 mmol/l (9%)

rol opgenomen.

voor personen van 50-60 jaar. De relatieve daling

De resultaten van de in de bijlage genoemde trials,

in LDL-cholesterol varieert niet opvallend met de

allen bij groepen met een verhoogd risico op hart-


71, 72

In beide zijn, evenals

en vaatziekten (met name personen met hypercho-

laat zien dat voor elke 10 gram per dag toename

lesterolemie), zijn wisselend. Hierbij dient echter

in consumptie van vezels een 27% lager risico op

opgemerkt te worden dat het aantal personen in

sterfte aan coronaire hartziekten wordt gevon-

de interventiegroepen in het algemeen klein is en

den.

dat het type interventie sterk verschilt.

baar en onoplosbaar) uit groente, fruit en granen.

Samenvattend: uit de meta-analyses komt een ef-

Voor de combinatie van fatale en niet-fatale coro-

fect van soja op lipiden naar voren, dat met name

naire hartziekten werd een risicoverlaging van 14%

duidelijk is bij personen met hypercholesterole-

gevonden.

mie. Er zijn voor soja nog geen studies bij patiën-

Slechts een klein deel van de associatie tussen

ten met harten vaatziekten. Bovendien zijn er

vezelconsumptie en een verlaagd risico op coro-

geen studies naar effecten van soja op cardiovascu-

naire hartziekten zou verklaard worden door een

laire eindpunten.

cholesterolverlagend effect van vezels.

74

Het betrof in deze publicatie vezels (oplos-

75-76

Andere

mogelijke verklarende factoren zijn o.a. de verVoedingsvezels

sterking van het verzadigingsgevoel en effecten op 75

Een trial uit 2002 bij 68 mannen en vrouwen met

glucose/insuline respons.

hyperlipidemie (allen serum-LDL-cholesterol

In de richtlijn voor de vezelconsumptie van de

> 4,1 mmol/l) laat een significante daling van het

Gezondheidsraad, die in maart 2006 is verschenen

totaal cholesterol zien in de behandelperiode in

wordt, in navolging van de Amerikaanse richtlijn,

vergelijking tot de controleperiode. Het interven-

14 gram voedingsvezel per 1000 kcal oftewel 30-40

tie-dieet bevatte 8 gram oplosbare vezels per dag

gram per dag geadviseerd. De waarde van de richt-

meer dan het controledieet.

lijn is gebaseerd op de belangrijkste studies naar

In 1999 werd reeds een meta-analyse uitgevoerd,

effecten op coronaire hartziekten.

77

waarin 67 studies naar oplosbare vezels werden 73

opgenomen.

7

In een dosering van 2 tot 10 gram

Portfolio van voedingsmaatregelen

per dag werd een kleine daling in cholesterol ge-

Enkele studies hebben onderzoek gedaan naar het

vonden. Deze bedroeg per 10 gram vezel

effect van het toepassen van een aantal voedings-

0,45 mmol/l. Voor LDL-cholesterol bedroeg de

interventies tegelijkertijd.

daling 0,57 mmol/l per 10 gram vezel.

zoeken blijkt een combinatie van voedingsinter-

Er werd geen verband gevonden tussen de waarde

venties, mits strikt gevolgd, het LDL-cholesterol

van het totaal cholesterol aan het begin van de

ongeveer in dezelfde mate te kunnen verlagen als

studie en de respons op consumptie van vezels. Dit

het gebruik van statines.

verband is er wel voor LDL-cholesterol. Personen

Een dieet rijk aan plantensterolen, soja-eiwit,

met een uitgangs-LDL-cholesterol > 4,3 mmol/l

vezels en amandelen gegeven aan gezonde volwas-

vertonen een grotere daling in LDL-cholesterol

senen met hyperlipidemie leidde na 1 maand tot

t.o.v. personen met een LDL-cholesterol

een 28,6% daling in LDL-cholesterol t.o.v. 30,9%

< 4,3 mmol/l.

in de groep die 20 mg lovastatine per dag kreeg.

Er zijn geen studies bekend naar effecten van

Hetzelfde dieet toegepast gedurende een jaar

vezelgebruik op cholesterol bij patiënten met hart-

leverde een LDL-cholesterol verlaging van 13% op

en vaatziekten. Bovendien zijn er voor vezelcon-

en bij een derde van de totaal 66 proefpersonen

sumptie nog geen trials uitgevoerd naar effecten

werden verlagingen van meer dan 20% bereikt.

op cardiovasculaire eindpunten.

De grotere reducties in LDL-cholesterol werden

Bewijs voor een effect van vezelconsumptie op

vooral gevonden bij mensen die voorafgaand aan

cardiovasculaire eindpunten komt uitsluitend uit

de studie een voedingspatroon hadden dat repre-

cohortstudies. Een publicatie waarin de resultaten

sentatief is voor de algemene bevolking in termen

van diverse cohortstudies worden samengevoegd

van verzadigd vet en cholesterol.

78, 79

Uit deze onder-

78

79


De STARS studie

80

is een trial bij 90 mannen met

overtuigend bewijs beschikbaar is betreffende een

angina pectoris of myocard infarct in de voorge-

gunstig effect op het optreden van en de sterfte

schiedenis waarin werd nagegaan wat het effect is

aan harten vaatziekten. Dit geldt zowel voor

van een lipidenverlagend dieet op coronaire

patiënten en personen met een verhoogd risico op

atherosclerose. Het dieet bestond uit een beper-

harten vaatziekten, als voor personen met een

king van de totale vetconsumptie, een toename

normaal risico. Afname van het optreden van en

van n-6 en n-3 vetzuren en een toename van vezels.

sterfte aan coronaire aandoeningen van 12% tot

De controlegroep kreeg reguliere zorg zonder

wel 44% wordt gemeld in trials, waarin het effect

dieetvoorschriften. Gedurende de interventie-

van vervanging van verzadigde door onverzadigde

periode bleven de waarden van de plasma-lipiden

vetzuren wordt onderzocht.

stabiel in de controlegroep. In de dieetgroep

Ook de aanbeveling om 1 à 2 keer per week (vette)

daalde het cholesterol met 14% (1 mmol/l), het LDL-

vis te eten, zoals reeds opgenomen in de richtlijn

cholesterol met 16,2% (0,8 mmol/l) en de triglyceri-

goede voeding, is, zeker voor hartpatiënten en

den met 20% (0,4 mmol/l). Progressie van vernau-

personen met een verhoogd risico op harten

wing van de coronaire vaten trad op bij 4 patiënten

vaatziekten, een goed advies. Voor de consumptie

(15%) in de dieetgroep t.o.v. 11 patiënten (46%) in de

van n-3-vetzuren uit vis komen uit diverse studies,

controlegroep.

die met name zijn uitgevoerd bij hartpatiënten, duidelijke aanwijzingen voor een gunstig effect

Beschouwing

8

op vooral sterfte aan coronaire hartziekten, maar

Alle in de huidige review besproken voedingsin-

het bewijs is nog niet geheel eenduidig. Voor alfa-

terventies hebben in meer of mindere mate een

linoleenzuur zijn tot nu toe effecten uit één trial

positief effect op één of meer lipiden. Voor de ver-

bekend, maar in deze trial bestond de interventie

vanging van verzadigd vet door onverzadigd vet

niet uitsluitend uit alfa-linoleenzuur. Hierdoor

wordt een 13-15% daling in cholesterol gevonden.

is het moeilijk vast te stellen wat het aandeel van

Voor sterolen en stanolen worden dalingen van

alfa-linoleenzuur in het gevonden effect was. Voor

7,5% in totaal cholesterol en 10% in LDL-cholesterol

alfa-linoleenzuur zijn daarom meer klinische

genoemd en voor soja bedragen deze dalingen

trials gericht op cardiovasculaire eindpunten

resp. 9,3% en 13%. Voor de n-3-vetzuren uit vis

noodzakelijk. Voor de consumptie van vezels zijn

worden met name effecten op de triglyceriden ge-

in cohortstudies associaties gevonden met een ver-

vonden, variërend van een 25% daling bij personen

laagde sterfte aan myocardinfarct. Deze bevindin-

met een normaal triglyceridengehalte tot 34%

gen zouden bij voorkeur bevestigd moeten worden

daling bij personen met hypertriglyceridemie.

in klinische trials.

Zowel bij vervanging van verzadigd vet door

Voor de plantensterolen en soja zijn er weliswaar

onverzadigd vet als bij een verhoogde inname van

trials met gunstige effecten op intermediaire

vis(olie) zijn gunstige effecten op harde cardio-

punten, klinische trials met harde eindpunten zijn

vasculaire eindpunten waargenomen. Het ligt in

niet uitgevoerd. Bovendien zijn er voor de laatstge-

de lijn der verwachting dat dit ook voor de andere

noemde drie voedingscomponenten geen studies

voedingsstoffen met cholesterolverlagende eigen-

gedaan bij patiëntengroepen.

schappen geldt, maar deze gegevens ontbreken tot

Het veranderen van voedingspatronen is geen een-

op heden.

voudige taak. Het bereiken van een consumptie-

Het geven van goede voorlichting over gezonde

niveau van tenminste 25 gram soja per dag, zoals

voeding is, zoals uit de review blijkt, dan ook

geadviseerd door de FDA op basis van resultaten

uitermate belangrijk. Dit geldt zeker voor het

uit diverse studies naar effecten van soja-eiwit,

vervangen van verzadigde vetten en transvetten

lijkt in Nederland voorlopig niet realistisch. Voor

door onverzadigde vetten, omdat hiervoor sterk en

de Voedsel-consumptiepeiling 2003 werd namelijk


in een groep van 750 mannen en vrouwen van 19-30

In tabel 1 zijn de effecten van voedingsinterventies

jaar de consumptie van groepen voedingsmidde-

samengevat.

len nagegaan. De consumptie van sojaproducten werd slechts door 7% van de personen gerapporteerd en in deze groep lag de sojaconsumptie op 18

gemiddeld 3 gram per dag.

Concluderend: vooral voor de vervanging van verzadigde door onverzadigde vetten zijn er overtuigende bewijzen voor een gunstig effect op het optreden van en de sterfte aan harten vaatziekten bij patiënten, personen met een verhoogd risico en personen met een normaal risico. Ook voor visvetzuren zijn er aanwijzingen voor een gunstig effect op met name sterfte aan coronaire hartziekten vooral bij patiënten (en personen met een verhoogd risico). Voor de andere voedingsfactoren zijn er gunstige effecten gevonden op intermediaire eindpunten, zoals lipiden. Effecten op cardiovasculaire eindpunten zijn voor deze factoren echter nog onvoldoende onderzocht of deze ontbreken volledig.

Tabel 1 Effect van voedingsinterventies op (sterfte aan) harten vaatziekten en bloedlipiden Toename van de inname van:

Effect op lipiden

Effect op hart-en vaatziekten en sterfte

Onverzadigde vetten

Bij patiënten: 10 - 20%  totaal cholesterol

Bij patiënten: 12%  coronaire events 13%  totale sterfte

Bij hoog-risico groepen: 11%  totaal cholesterol

Bij hoog-risico groepen: 14%  coronaire events 4%  totale sterfte

N-3-vetzuren uit vis

Bij personen met hypertriglyceridemie: 34%  triglyceriden Bij personen zonder hypertriglyceridemie: 25%  triglyceriden

Bij patiënten met CHZ: 20%  totale sterfte en niet-fataal myocardinfarct 30%  fataal myocardinfarct

Alfa-linoleenzuur

geen studies gevonden

in onvoldoende studies gemeten

Plantensterolen/ -stanolen

Bij personen met hoog of normaal cholesterol: 7,5%  totaal cholesterol 10%  LDL-cholesterol


Soja

Bij personen met hoog of normaal cholesterol: 4-9%  totaal cholesterol 4-13%  LDL-cholesterol 7-11%  triglyceriden


Vezels

Algemene bevolking: chol. 0,045 mmol/l  per gram vezel  LDL-chol 0,057 mmol/l  per gram vezel 


9


Referenties 1. Stamler J, Wentworth D, Neaton JD. Is relationship between serum cholesterol and risk of premature death from coronary heart disease continuous and graded? Findings in 356,222

tegen fatale coronaire hartziekten. ned Tijdschr Geneeskd 146(47), 2229-2233. 2002. 18. Hulshof, K. F. A. M., Ocke, M. C., van Rossum, C. T. M.,

primary screenees of the Multiple Risk Factor Intervention Trial

Buurma-Rethans, E. J. M., Brants, H. A. M., Drijvers,

(MRFIT). JAMA 1986;256(20):2823-8.

J. J. M. M., and ter Doest, D. Resultaten van de

2. Neaton JD, Blackburn H, Jacobs D, Kuller L, Lee DJ, Sherwin R et al. Serum cholesterol level and mortality findings for men screened in the Multiple Risk Factor Intervention Trial. Multiple Risk Factor Intervention Trial Research Group. Arch Intern Med 1992;152(7):1490-500. 3. Verschuren, WMM and Kromhout, D. Total cholesterol concentration and mortality at a relatively young age: Do men and women differ? BMJ 1995;311, 779-83. 4. Castelli WP, Garrison RJ, Wilson PW, Abbott RD, Kalousdian S, Kannel WB. Incidence of coronary heart disease and lipoprotein cholesterol levels. The Framingham Study. JAMA 1986;256(20):2835-8. 5. Reardon MF, Nestel PJ, Craig IH, Harper RW. Lipoprotein predictors of the severity of coronary artery disease in men and women. Circulation 1985;71(5):881-8. 6. Miller NE, Thelle DS, Forde OH, Mjos OD. The Tromso heart-study. High-density lipoprotein and coronary heart-disease: a prospective case-control study. Lancet 1977;1(8019):965-8. 7. Downs JR, Clearfield M, Weis S, Whitney E, Shapiro DR, Beere PA et al. Primary prevention of acute coronary events with lovastatin in men and women with average cholesterol levels: results of AFCAPS/TexCAPS. Air Force/Texas Coronary Atherosclerosis Prevention Study. JAMA 1998;279(20):1615-22. 8. Sacks FM, Pfeffer MA, Moye LA, Rouleau JL, Rutherford JD, Cole TG et al. The effect of pravastatin on coronary events after myocardial infarction in patients with average cholesterol levels. Cholesterol and Recurrent Events Trial investigators. N Engl J Med 1996;335(14):1001-9. 9. Shepherd J, Cobbe SM, Ford I, Isles CG, Lorimer AR, MacFarlane PW et al. Prevention of coronary heart disease with pravastatin in men with hypercholesterolemia. West of Scotland Coronary Prevention Study Group. N Engl J Med 1995;333(20):1301-7. 10. Prevention of cardiovascular events and death with pravastatin in patients with coronary heart disease and a broad range of initial

Voedselconsumptiepeiling 2003. RIVM rapport 350030002/2004. 19. Mensink RP, Katan MB. Effect of dietary trans fatty acids on high-density and low-density lipoprotein cholesterol levels in healthy subjects. N Engl J Med 1990;323(7):439-45. 20. Ascherio A, Katan MB, Zock PL, Stampfer MJ, Willett WC. Trans fatty acids and coronary heart disease. N Engl J Med 1999;340(25):1994-8. 21. Hu FB, Manson JE, Willett WC. Types of dietary fat and risk of coronary heart disease: a critical review. J Am Coll Nutr 2001;20(1):5-19. 22. Mozaffarian D, Katan MB, Ascherio A, Stampfer MJ, Willett WC. Trans fatty acids and cardiovascular disease. N Engl J Med 2006;354(15):1601-13. 23. Best MM, Duncan CH, Van Loon EJ, Wathen JD. Lowering of serum cholesterol by the administration of a plant sterol. Circulation 1954;10(2):201-6. 24. Gylling H, Radhakrishnan R, Miettinen TA. Reduction of serum cholesterol in postmenopausal women with previous myocardial infarction and cholesterol malabsorption induced by dietary sitostanol ester margarine: women and dietary sitostanol. Circulation 1997;96(12):4226-31. 25. Ling WH, Jones PJ. Dietary phytosterols: a review of metabolism, benefits and side effects. Life Sci 1995;57(3):195-206. 26. Law M. Plant sterol and stanol margarines and health. BMJ 2000;320(7238):861-4. 27. Beaglehole R. International trends in coronary heart disease mortality, morbidity, and risk factors. Epidemiol Rev 1990;12:1-15. 28. Takata Y, Maskarinec G, Franke A, Nagata C, Shimizu H. A comparison of dietary habits among women in Japan and Hawaii. Public Health Nutr 2004;7(2):319-26. 29. Nagata C. Ecological study of the association between soy product intake and mortality from cancer and heart disease in Japan. Int J Epidemiol 2000;29(5):832-6. 30. Vahouny GV, Tombes R, Cassidy MM, Kritchevsky D, Gallo LL.

cholesterol levels. The Long-Term Intervention with

Dietary fibers: V. Binding of bile salts, phospholipids and

Pravastatin in Ischaemic Disease (LIPID) Study Group.

cholesterol from mixed micelles by bile acid sequestrants and

N Engl J Med 1998;339(19):1349-57. 11. MRC/BHF Heart Protection Study of cholesterol lowering with

dietary fibers. Lipids 1980;15(12):1012-8. 31. Jenkins DJ, Wolever TM, Rao AV, Hegele RA, Mitchell SJ,

simvastatin in 20,536 high-risk individuals: a randomised

Ransom TP et al. Effect on blood lipids of very high intakes of

placebo-controlled trial. Lancet 2002;360(9326):7-22.

fiber in diets low in saturated fat and cholesterol.

12. Randomised trial of cholesterol lowering in 4444 patients with coronary heart disease: the Scandinavian Simvastatin Survival Study (4S). Lancet 1994;344(8934):1383-9. 13. Keys, A., Anderson, J. T., and Grande, F. Serum cholesterol response to changes in the diet. IV. Particular saturated fatty acids in the diet. Metabolism (1965) 14(7), 776-787. 14. Hegsted DM, McGandy RB, Myers ML, Stare FJ. Quantitative

N Engl J Med 1993;329(1):21-6. 32. Sacks FM, Katan M. Randomized clinical trials on the effects of dietary fat and carbohydrate on plasma lipoproteins and cardiovascular disease. Am J Med 2002;113 Suppl 9B:13S-24S. 33. Hu FB, Willett WC. Optimal diets for prevention of coronary heart disease. JAMA 2002;288(20):2569-78. 34. Dayton S, Pearce ML, Goldman H, Harnish A, Plotkin D,

effects of dietary fat on serum cholesterol in man.

Shickman M et al. Controlled trial of a diet high in

Am J Clin Nutr 1965;17(5):281-95.

unsaturated fat for prevention of atherosclerotic complications.

15. Mensink RP, Zock PL, Kester AD, Katan MB. Effects of dietary fatty acids and carbohydrates on the ratio of serum total to HDL cholesterol and on serum lipids and apolipoproteins: a meta-analysis of 60 controlled trials. Am J Clin Nutr 2003;77(5):1146-55. 16. Stone NJ. Fish consumption, fish oil, lipids, and coronary heart disease. Am J Clin Nutr 1997;65(4):1083-6.

10

17. Zock, P. L. and Kromhout, D. Voeding en gezondheid-visvetzuren


Lancet 1968;2(7577):1060-2. 35. Turpeinen O, Karvonen MJ, Pekkarinen M, Miettinen M, Elosuo R, Paavilainen E. Dietary prevention of coronary heart disease: the Finnish Mental Hospital Study. Int J Epidemiol 1979;8(2):99-118. 36. Leren P. The effect of plasma cholesterol lowering diet in male survivors of myocardial infarction. A controlled clinical trial. Acta Med Scand Suppl 1966;466:1-92.

37. Leren P. The Oslo diet-heart study. Eleven-year report. Circulation 1970;42(5):935-42. 38. Controlled trial of soya-bean oil in myocardial infarction. Lancet 1968;2(7570):693-9. 39. Frantz ID Jr, Dawson EA, Ashman PL, Gatewood LC, Bartsch GE, Kuba K et al. Test of effect of lipid lowering by diet on

a systematic review. Am J Clin Nutr 2006;84(1):5-17. 55. Kromhout D, Bosschieter EB, de Lezenne Coulander C. The inverse relation between fish consumption and 20-year mortality from coronary heart disease. N Engl J Med 1985;312(19):1205-9. 56. Ascherio A, Rimm EB, Stampfer MJ, Giovannucci EL,

cardiovascular risk. The Minnesota Coronary Survey.

Willett WC. Dietary intake of marine n-3 fatty acids, fish intake,

Arteriosclerosis 1989;9(1):129-35.

and the risk of coronary disease among men.

40. Garg A. High-monounsaturated-fat diets for patients with diabetes mellitus: a meta-analysis. Am J Clin Nutr 1998;67(3 Suppl):577S-82S. 41. Truswell AS. Review of dietary intervention studies: effect on coronary events and on total mortality. Aust N Z J Med 1994;24(1):98-106. 42. Hooper L, Summerbell CD, Higgins JP, Thompson RL, Capps NE, Smith GD et al. Dietary fat intake and prevention of cardiovascular disease: systematic review. BMJ 2001;322(7289):757-63. 43. Harris WS. n-3 fatty acids and serum lipoproteins: human studies. Am J Clin Nutr 1997;65(5 Suppl):1645S-54S. 44. Bucher HC, Hengstler P, Schindler C, Meier G. N-3 polyunsaturated fatty acids in coronary heart disease: a meta-analysis of randomized controlled trials. Am J Med 2002;112(4):298-304. 45. Hooper L, Thompson RL, Harrison RA, Summerbell CD, Ness AR,

N Engl J Med 1995;332(15):977-82. 57. Burchfiel CM, Reed DM, Strong JP, Sharp DS, Chyou PH, Rodriguez BL. Predictors of myocardial lesions in men with minimal coronary atherosclerosis at autopsy. The Honolulu heart program. Ann Epidemiol 1996;6(2):137-46. 58. Albert CM, Hennekens CH, O’Donnell CJ, Ajani UA, Carey VJ, Willett WC et al. Fish consumption and risk of sudden cardiac death. JAMA 1998;279(1):23-8. 59. Oomen CM, Feskens EJ, Rasanen L, Fidanza F, Nissinen AM, Menotti A et al. Fish consumption and coronary heart disease mortality in Finland, Italy, and The Netherlands. Am J Epidemiol 2000;151(10):999-1006. 60. Leaf A, Albert CM, Josephson M, Steinhaus D, Kluger J, Kang JX et al. Prevention of fatal arrhythmias in high-risk subjects by fish oil n-3 fatty acid intake. Circulation 2005;112(18):2762-8. 61. Raitt MH, Connor WE, Morris C, Kron J, Halperin B, Chugh SS et al. Fish oil supplementation and risk of ventricular

Moore HJ et al. Risks and benefits of omega 3 fats for

tachycardia and ventricular fibrillation in patients with

mortality, cardiovascular disease, and cancer: systematic review.

implantable defibrillators: a randomized controlled trial.

BMJ 2006;332(7544):752-60. 46. Burr ML, Fehily AM, Gilbert JF, Rogers S, Holliday RM, Sweetnam

JAMA 2005;293(23):2884-91. 62. de Lorgeril M, Salen P, Martin JL, Monjaud I, Delaye J, Mamelle N.

PM et al. Effects of changes in fat, fish, and fibre intakes on

Mediterranean diet, traditional risk factors, and the rate of

death and myocardial reinfarction: diet and reinfarction trial

cardiovascular complications after myocardial infarction: final

(DART). Lancet 1989;2(8666):757-61.

report of the Lyon Diet Heart Study.

47. Marchioli R, Barzi F, Bomba E, Chieffo C, Di Gregorio D, Di Mascio R et al. Early protection against sudden death by n-3

Circulation 1999;99(6):779-85. 63. Brouwer IA, Katan MB, Zock PL. Dietary alpha-linolenic acid is

polyunsaturated fatty acids after myocardial infarction:

associated with reduced risk of fatal coronary heart disease, but

time-course analysis of the results of the Gruppo Italiano per lo

increased prostate cancer risk: a meta-analysis.

Studio della Sopravvivenza nell’Infarto Miocardico (GISSI)-Prevenzione. Circulation 2002;105(16):1897-903. 48. Marchioli R, Schweiger C, Tavazzi L, Valagussa F. Efficacy of n-3 polyunsaturated fatty acids after myocardial infarction: results of GISSI-Prevenzione trial. Gruppo Italiano per lo Studio della

J Nutr 2004;134(4):919-22. 64. Mozaffarian D. Does alpha-linolenic acid intake reduce the risk of coronary heart disease? A review of the evidence. Altern Ther Health Med 2005;11(3):24-30; quiz 31, 79. 65. Lee YM, Haastert B, Scherbaum W, Hauner H.

Sopravvivenza nell’Infarto Miocardico.

A phytosterol-enriched spread improves the lipid profile of

Lipids 2001;36 Suppl:S119-26.

subjects with type 2 diabetes mellitus--a randomized controlled

49. Eritsland J, Arnesen H, Seljeflot I, Hostmark AT. Long-term metabolic effects of n-3 polyunsaturated fatty acids in patients with coronary artery disease. Am J Clin Nutr 1995;61(4):831-6. 50. Johansen O, Brekke M, Seljeflot I, Abdelnoor M, Arnesen H. N-3 fatty acids do not prevent restenosis after coronary angioplasty: results from the CART study. Coronary Angioplasty Restenosis Trial. J Am Coll Cardiol 1999;33(6):1619-26. 51. Leaf A, Jorgensen MB, Jacobs AK, Cote G, Schoenfeld DA,

trial under free-living conditions. Eur J Nutr 2003;42(2):111-7. 66. Katan MB, Grundy SM, Jones P, Law M, Miettinen T, Paoletti R. Efficacy and safety of plant stanols and sterols in the management of blood cholesterol levels. Mayo Clin Proc 2003;78(8):965-78. 67. Law MR. Plant sterol and stanol margarines and health. West J Med 2000;173(1):43-7. 68. Chen JT, Wesley R, Shamburek RD, Pucino F, Csako G.

Scheer J et al. Do fish oils prevent restenosis after coronary

Meta-analysis of natural therapies for hyperlipidemia: plant

angioplasty? Circulation 1994;90(5):2248-57.

sterols and stanols versus policosanol. Pharmacotherapy

52. Kaul U, Sanghvi S, Bahl VK, Dev V, Wasir HS. Fish oil supplements for prevention of restenosis after coronary angioplasty. Int J Cardiol 1992;35(1):87-93. 53. He K, Song Y, Daviglus ML, Liu K, Van Horn L, Dyer AR et al. Fish consumption and incidence of stroke: a meta-analysis of cohort studies. Stroke 2004;35(7):1538-42. 54. Wang C, Harris WS, Chung M, Lichtenstein AH, Balk EM,

11

disease outcomes in primary- and secondary-prevention studies:

2005;25(2):171-83. 69. Food and Drug Administration. Food labeling, health claims, soy protein, and coronary heart disease. Fed Reg 57, 699-733. 99. 70. Anderson JW, Johnstone BM, Cook-Newell ME. Meta-analysis of the effects of soy protein intake on serum lipids. N Engl J Med 1995;333(5):276-82. 71. Zhan S, Ho SC. Meta-analysis of the effects of soy protein contai-

Kupelnick B et al. n-3 Fatty acids from fish or fish-oil

ning isoflavones on the lipid profile.

supplements, but not alpha-linolenic acid, benefit cardiovascular

Am J Clin Nutr 2005;81(2):397-408.


72. Zhuo XG, Melby MK, Watanabe S. Soy isoflavone intake lowers serum LDL cholesterol: a meta-analysis of 8 randomized controlled trials in humans. J Nutr 2004;134(9):2395-400. 73. Brown L, Rosner B, Willett WW, Sacks FM. Cholesterol-lowering effects of dietary fiber: a meta-analysis. Am J Clin Nutr 1999;69(1):30-42. 74. Pereira MA, O’Reilly E, Augustsson K, Fraser GE, Goldbourt U, Heitmann BL et al. Dietary fiber and risk of coronary heart disease: a pooled analysis of cohort studies. Arch Intern Med 2004;164(4):370-6. 75. Truswell AS. Cereal grains and coronary heart disease. Eur J Clin Nutr 2002;56(1):1-14. 76. Ripsin CM, Keenan JM, Jacobs DR Jr, Elmer PJ, Welch RR, Van Horn L et al. Oat products and lipid lowering. A meta-analysis. JAMA 1992;267(24):3317-25. 77. Gezondheidsraad. Richtlijn voor de vezelconsumptie. Den Haag: Gezondheidsraad, 2006. publicatie nr 2006/03. 78. Jenkins DJ, Kendall CW, Marchie A, Faulkner DA, Wong JM, de Souza R et al. Effects of a dietary portfolio of

patiëntenorganisaties Stichting Hoofd, Hart & Vaten

C-reactive protein. JAMA 2003;290(4):502-10.

(namens de 7 aangesloten patiëntenverenigingen),

Marchie A et al. Assessment of the longer-term effects of a

Stichting Bloedlink en Diabetesvereniging

dietary portfolio of cholesterol-lowering foods in

Nederland.

hypercholesterolemia. Am J Clin Nutr 2006;83(3):582-91.

In Platform Vitale Vaten bundelen patiënten en tal

80. Watts GF, Lewis B, Brunt JN, Lewis ES, Coltart DJ, Smith LD et al. Effects on coronary artery disease of lipid-lowering diet, or diet

van zorgaanbieders (medisch specialisten, huisartsen,

plus cholestyramine, in the St Thomas’ Atherosclerosis Regression

verpleegkundigen, diëtisten etc.) hun krachten, met

Study (STARS). Lancet 1992;339(8793):563-9.

als doel dat de aanpak van risicofactoren voor harten vaatziekten (vasculair risicomanagement) een

Auteurs review: 1

2

1

Dr. L. Kok , ir. S.J. van Dis , dr. ir. W.M.M. Verschuren

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Centrum voor Preventie en Zorgonderzoek, Bilthoven

2

Het Platform Vitale Vaten is een initiatief van de

cholesterol-lowering foods vs lovastatin on serum lipids and 79. Jenkins DJ, Kendall CW, Faulkner DA, Nguyen T, Kemp T,

1

Platform Vitale Vaten

Nederlandse Hartstichting, Den Haag

Met dank aan de referenten dr. P.L. Zock (UR, Vlaardingen),

vanzelfsprekend onderdeel wordt van de behandeling van hart-, vaat- en beroertepatiënten en mensen met een verhoogd risico op deze ziekten. Een goede aanpak van risicofactoren leidt tot minder sterfte,

dr. W.J.M. Scholte op Reimer (Erasmus MC, Rotterdam),

minder ziekte en betere kwaliteit van leven.

dr. J. Iestra (UMC, Utrecht)

Het Platform wil haar doel bereiken do0r het ontwikkelen en implementeren van zorgstandaard vasculair risicomanagement. Ook aanpalende organisaties zoals Zorgverzekeraars Nederland, ZonMw, het CBO, de NDF en het Ministerie van VWS brengen hun deskundigheid in. In totaal zijn 28 organisaties betrokken bij het platform. De Nederlandse Hartstichting ondersteunt het Platform Vitale Vaten organisatorisch en financieel. Meer informatie op www.vitalevaten.nl

12


13


Jaar

Land

1998

Garg (meta-analyse)

-

-

-

-

effect op lipiden

Meta-analyse van trials bij patiënten na MI of personen met een angiografisch vastgestelde coronaire hartziekte

Meta-analyse bij diabeten: 9 studies (voor LDL-cholesterol 6 studies)

Meta-analyse 27 trials: 7 bij personen met reeds bekende harten vaatziekten, 6 bij personen met een matig verhoogd risico o.b.v. hypercholesterolemie, familiaire belasting, diabetes of hypertensie en 14 bij personen met een normaal risico

Meta-analyse 14 trials: 6 primaire preventie-trials bij personen met hypercholesterolemie en 8 secundaire preventie-trials bij personen met coronaire hartziekten

Soort studie en populatie

effect op ziekte/sterfte aan harten vaatziekten

Bucher (meta-analyse)

2002

2001

Hooper (Cochrane)

Vis (olie)

1994

Truswell (meta-analyse)

Verzadigde/onverzadigde vetzuren

Eerste auteur

Bijlage 1

15806

133 (105 voor LDL)

18196

92623

N

2 dieetinterventie studies en 9 studies met n-3 vetzuur supplementen (EPA 0,3-6,0 g en DHA 0,6-3,7 g)

Dieet rijk aan enkelvoudig onverzadigde vetzuren

Varierend van dieetverstrekking tot dieetadvies

Dieet of multifactorieel

Interventie

-

-

-

-

Overige kenmerken/opmerkingen

Follow-up: 6-46 maanden (gem. 20)

Follow-up: 2-6 weken

-

Follow-up: 1-12 jaar

Contact-duur, freq, periode

-

Dieet rijk aan koolhydraten

-

-

Behandeling co-groep

Niet-fataal AMI: RR 0,8 AMI sterfte: RR 0,7 Sudden death: RR 0,7 Totale sterfte: RR 0,8

TC: -3,0% a* LDL: 0% a HDL: +4,0% a* TG: -19% a* VLDL: - 22,5%* (n=68; 4 studies)

TC: gem. -11% CV totaal: RR 0,84* CV sterfte: RR 0,91 Totale sterfte: RR 0,98 Exclusie van Oslo Dietary Heart Study (visolie suppl.) vermindert het effect (RR voor gecombineerde events niet langer sign.). Geen verschil in effect tussen hoog en laagrisicogroepen.

TC: (in 4 sec. preventietrials) -10 tot -20% CHZ (fataal en niet-fataal): RR 0,86* (prim. prev.) + RR 0,88 (sec. prev.) Totale sterfte: RR 0,96* (prim. prev.) + RR 0,87 (sec. prev.)

Uitkomst

14


2004

1989

2001

He

Burr (DART 1)

Nilsen DWT

NO

UK

-

-

Land

effect op lipiden

RCT bij 238 mannen, 62 vrouwen, leeftijd 28-87 recent A.M.I. (4-8 dagen)

RCT bij mannen na AMI leeftijd < 70 jaar

Meta-analyse van 8 cohort studies (totaal 9 cohorten) met mannen en vrouwen van 34-103 jaar

Meta-analyse 48 RCT’s (21 bij personen met een bestaande vasculaire aandoening, waaronder AMI, beroerte en hartfalen; 10 bij personen met een verhoogd risico o.b.v. familiaire belasting, dyslipidemie, diabetes, hypertensie of chronisch nierfalen en 17 studies bij personen zonder verhoogd risico) en 41 cohortstudies



2006

Jaar

Hooper

Eerste auteur

300

2033

200575

36913

N

Dagelijks 4 g geconcentreerde vetzuren (850-882 mg eicosapentaeen zuur (EPA) en docosahexaeen zuur (DHA)) en vitamine E 4 mg

Combinatie van dieetadviezen: 1) vermindering vetconsumptie en meer meerv. onverz. vetten ipv. verz. vet 2) toename consumptie vette vis (indien onmogelijk 3 capsules MaxEPA = 0,5 g EPA/ dag) 3) toename consumptie vezels

Consumptie van vis. Informatie verkregen via interviews of voedselfrequentie vragenlijsten

Supplement, olie , margarine of dieetadvies. M.n. visvetzuren (0,4-7 g/dag), 5 studies met plantaardige n-3 vetzuren

Interventie

Poliklinisch, individueel

Huisbezoek door arts en dietiste. Later ook telefonisch contact door dietiste. Interventie individueel in thuissituatie

-

-


Controlebezoek na 6 weken, daarna elk half jaar. Follow-up: 12-24 maanden (gem. 1,5 jaar)

Na 6 mnd en 2 jaar bloed-afname, gewicht, voedingsvragenlijst

Follow-up duur gem. 12,8 jaar (4-30 jaar)

Follow-up: 6-48 maanden


Capsules met maisolie (dezelfde hoeveelheid) en vitamine E 4 mg

Geen dieetadvies

-

Plantaardige olie, andere typen vet afwijkend dieetadvies of geen interventie


TC: -11% vs -6%* HDL: +19% vs +7%* TG: -19% vs + 19%* CV totaal: HR 1,19 (0,76-1,86) CV sterfte: HR 1,02 (0,38-2,71) Totale sterfte:HR 1,02 (0,44-2,36)

TC: na 6 mnd. + 2,1% a*. Na 2 jaar geen significant verschil. Niet-fataal AMI: 49 vs 33 CV totaal: 127 vs 149 CV sterfte: 78 vs 116* Totale sterfte: 94 vs 130*

Beroerte: RR 0,87* (consumptie 1x/wk) en RR 0,69* (consumptie ≥ 5x/wk) Opm.: referentiegroep eet minder dan 1x per maand vis

Geen significant effect op CV totaal en op totale sterfte. Subgroep-analyse naar baseline risico: geen effect

Uitkomst

15


2002 2001 1999

Marchioli (GISSI)

IT

UK

Land

effect op lipiden

RCT bij mannen en vrouwen, gem. 59 jaar met recent A.M.I. (≤3 maanden)

RCT bij mannen (leeftijd < 70 jaar) behandeld voor AP



2003

Jaar

Burr (DART 2)

Eerste auteur

11324

3114

N

N-3 MOV (meervoudige onverzadigde vetzuren) (1 capsule met 850-882 mg eicosapentaeen zuur (EPA) en docosahexaeen zuur (DHA);

1) m in. 2 porties vette vis/wk of 3 g visolie (MaxEPA) 2) f ruit, groenten granen en vezels 3) c ombinatie van beide

Interventie

Resultaten voor interventiegroepen met vitamine E en n-3-MOV en vitamine E niet opgenomen in de tabel

Individuele begeleiding door de onderzoekers, soms door de ziekenhuis apotheker, poliklinisch

Individuele begeleiding door dietiste, poliklinisch


Controlebezoeken: 6, 12, 18, 30 en 42 maanden. Klinische beoordeling, vragenlijsten en lipiden

Na 6 mnd. controlebezoek aan kliniek. Regelmatig compliance checks dmv. dieetlijsten via de post. Naar aanleiding daarvan z..n. contact met dietist. Na 3 jaar via post vragenlijst over medicatiegebruik. Voor non-responders contact door onderzoekers met h.a. van proefpersoon Follow-up: 6 mnd.; 3-9 jaar voor mortaliteit.


Geen interventie

Geen specifiek dieetadvies


Resultaten lipiden na 6 maanden interventie, cardio-vasculaire uitkomsten na 42 maanden

TC: +7,8% vs +7,1% LDL: +9,8% vs +7,1% HDL: +8,8% vs +9,2% TG: -3,4% vs +1,4%* Niet-fataal AMI: 5% vs 5% (RR 0,98) CV sterfte: 5% vs 7% (RR 0.7)* Totale sterfte: 8% vs 11% (RR 0,79)*

CV sterfte: I: 253 vs C: 219* Totale sterfte: I: 283 vs C: 242

Uitkomst

16


1995

1994

1999

1994

Sacks FM (HARP research group)

Eritsland

Johansen O (CART)

Leaf A

USA

NO

NO

USA

DE

Land

effect op lipiden

RCT bij patiënten voor electieve P.C.I. met laesies in eigen coronairen, ischemische symptomen of ≥50% stenose en geen P.C.I. in voorgeschiedenis mannen en vrouwen > 30 jaar

RCT bij patiënten 2e dag na CABG

RCT bij patiënten 2e dag na CABG

RCT bij patiënten met coronaire hartziekten en normale lipiden, mannen en vrouwen, gem. 62 jaar

RCT bij patiënten met bewezen coronaire hartziekten mannen en vrouwen, 18-75 jaar



1999

Jaar

von Schacky C (SCIMO)

Eerste auteur

551

388

610

80

223

N

AHA stap 1 dieet + 10 capsules van 1 g (80.6% ethyl esters of omega-3 vetzuren=4.1 g eicosapentaeen zuur (EPA) en 2.8 g docosahexaeeen zuur (DHA) met 40 mg vitamine E. Gegeven vanaf 12-14 dagen voor pci

Capsules n-3 vetzuren 5.1 g/dg=2x3 capsules (Omacor) (0.45 g eicosapentaeen zuur (EPA) en 0.39 docosahexaeen zuur (DHA) en 4 mg vitamine E)

Ca. 3,4 g EPA/DHA per dag (4 Omacor caps.)

Visolie capsules (6 g. n-3 vetzuren)

Capsules visolie van 1 gram met mix van vetzuren (55%eicosapentaeen en docosahexaeen zuren) 6 g/dg gedurende 3 maanden, verder 3 g/dg

Interventie

Capsules verstrekt door onderzoeksapotheker; poliklinisch

Individuele poliklinische begeleiding

Individuele begeleiding in de kliniek

Individuele begeleiding door een researchverpleegkundige en arts, poliklinisch

Individuele begeleiding door een arts, poliklinisch


Maandelijks per telefoon Follow-up: 6 maanden

Controlebezoeken: 3 en 6 maanden

Controlebezoeken: elke 3 mnd Follow-up: 9 maanden

Controlebezoeken: iedere 12 weken researchverpleegkundige, iedere 24 weken arts Follow-up: gem. 28 maanden

Controlebezoeken: 1, 6, 12, 18 en 24 maanden


AHA stap 1 dieet + maisolie capsules met een klein beetje visolie (2 en 1.2 mg/ dg van EPA en DHA)

Placebo (maisolie)

Geen suppl.

Olijfolie capsules

Placebo (mix van vetzuren)


Geen “intention to treat” Significantie niet bekend Restenose: 52% vs 46%

TC: -0,48 vs -0,28 LDL: -0,09 vs -0,18 HDL: -0,04 vs +0,02 TG: -0,97 vs -0,31

Doden geëxcludeerd Restenose: 40,6% vs 35,4%

TC: -0,1 vs -0,1 HDL: +0,1 vs +0,2 TG: -0,6 vs -0,1*

Na 1 jaar angiografisch bepaling restenose graad: 27% vs 33%*

TC: +0,44 vs +0,49 LDL: +0,52 vs +0,42 HDL: +0,1 vs +0,08 TG: -0,37 vs -0,01*

Analyse n= 59. I: 31 C: 28. (alleen pat met FU CAG)

TC: +0,13 vs +0,23 LDL: +0,26 vs 0,16 HDL: +0,03 vs +0,08 TG: -0,32 vs +0,07*

analyse lipiden voor n=89 (I) en n=86 (C)

TC: 6,2 vs 6,1 LDL: 3,5 vs 3,9* HDL: 1,3 vs 1,4 TG: 2,12 vs 2,26 CV totaal: 2 vs 7

Uitkomst

17


1992

1998

1998

2000

Kaul U

Leng GC

Sirtori

Montori

-

IT

UK

IN

CA

Land

effect op lipiden

Meta-analyse bij diabetes type 2: 18 trials

RCT bij mannen (45-75 jr), vrouwen (55-80 jr) met hyperlipoproteinemie en min. 1 andere omschreven risicofactor

RCT bij patiënten met stabiele claudicatio intermittens, mannen en vrouwen, gem 65 jaar

RCT bij patiënten na P.C.I.

RCT bij patiënten na eerste P.C.I.; mannen en vrouwen, gem leeftijd 54 jaar



1992

Jaar

Bairati, I

Eerste auteur

823

935

120

107

205

N

Visolie 3-18 g/dag

2 mnd 1530 mg EPA + 1050 mg DHA, vervolgens 4 mnd 1020 mg EPA + 700 mg DHA (ESAPENT capsules). Laatste 6 mnd openlabel periode waarin alle pp ESAPENT.

Capsules met 280 mg gamma-linoleen zuur en 45 mg eicosapentaeen zuur. Eerste 2 weken 2x2, daarna 2x3 capsules.

Aspirine en calciumblockers + 10 capsules visolie (Maxepa) =1.8 g eicosapentaeen zuur en 1.2 g docosahexaeen zuur. Gegeven 4.3 (SD 2.9) dagen voor pci

MaxEPA (2.7 g eicosapentaeen en 1.8 g docasahexaeen zuren en vit E 1 IU/g)) 15 g/dg (3x5 capsules)

Interventie

-


Informatie schriftelijk en mondeling. Individuele, poliklinische begeleiding


Individuele begeleiding door behandelend arts en studie verpleegkundige, poliklinisch



Controlebezoeken: maand 2, 4, 6, 9, 12.

Controlebezoeken: 1, 3, 6, 9, 12, 18 en 24 maanden

Controlebezoeken: 2 weken, 6 weken, 3 maanden en 6 maanden

Controlebezoeken: baseline, 1, 3 en 6 maanden


Plantaardige olie (in 1 studie zoutoplossing)

Placebo (olijfolie). Na 6 mnd ook ESAPENT

Placebo capsules met zonnebloemolie

Alleen aspirine en calciumblockers

Olijfolie capsules (3x5 capsules van 15 gr)


TC: gewogen gem. verschil voor visolie tov. placebo +0,01 LDL: gewogen gem. verschil voor visolie tov. placebo +0,21* TG: gewogen gem. verschil voor visolie tov. placebo -0,56*

open label resp. n=442 en n= 426

TC: geen effect. Tijdens open-label -3% voor totale groep LDL: +0,2 mmol tov placebo* HDL: na 12 mnd in beide groepen +12,4% TG: na 6 mnd -21,5% tov placebo*

Analyse lipiden voor n=37 (I) en n=36 (C)

TC: +0,01 vs +0,06 LDL: +0,33 vs +0,32 HDL: +0,23 vs +0,21 Niet-fataal AMI: 6% vs 9% CV sterfte: 2% vs 2% Totale sterfte: 3% vs 3%

Restenose: I: 32% vs C: 27%

TC: +0,15 vs -0,16 LDL: +0,18 vs +0,08 HDL: +0,03 vs -0,02 TG: -0,56 vs +0,09*

Geen intention to treat Analyse n=125. I: 66, C: 59

TC: -0.09 vs -0.07 LDL: +0.16 vs -0.17* HDL: +0.09 vs -0.01* TG: -0.69 vs +0.21*

Uitkomst

18


1999 1996 1994

de Lorgeril (Lyon diet heart study)

2005

Chen (meta-analyse)

-

-

FR

-

Land

effect op lipiden

Meta-analyse (23 studies) personen met hypercholesterolemie

Meta-analyse (41 trials) bij personen met normaal of verhoogd cholesterol, 1 studie bij diabeten, 1 studie bij postmenopauzale vrouwen met een AMI en 2 studies bij kinderen

RCT bij patiënten na eerste A.M.I., mannen en vrouwen, < 70 jaar

Meta-analyse van 5 cohortstudies (4 bij mannen en 1 bij vrouwen, allen zonder cardiovasculaire ziekte) en 3 trials bij personen met coronaire hartziekten



2003

Katan (meta-analyse)

Sterolen/stanolen

2004

Jaar

Brouwer

Alfa-linoleenzuur

Eerste auteur

1662

605 (584)

155503

N

Sterol- en stanolesters gemiddeld 3,4 g/dag

Inname van sterolen/ stanolen variërend van 0,8 tot 4,2 gram per dag. Toegevoegd aan margarine, mayonnaise of olijfolie

Cretan Mediteraan dieet (hoog gehalte aan alpha-linoleen zuur) meer brood, groente, fruit, vis en minder vlees en boter en room vervangen door gratis verstrekte margarine (met koolzaadolie) 1. <35% van energie als vet; 2. <10% van de energie als verzadigd vet; 3. <4% van energie als linolzuur [18:3 (n-3)]

Alfa-linoleenzuur intake

Interventie

-

-

Individuele begeleiding Bij begin studie zeer gedetailleerde dieet instructies afgestemd op patient in 1 uur durende sessie door cardioloog en dietist, daarna iedere visit counseling van dietist. Poliklinisch

-


Follow-up: gem. 8,6 weken

Follow-up: 1,4 tot 52 weken

Controlebezoeken: 8 weken na randomisatie en ieder jaar Follow-up: metingen na gemiddeld 27 en 46 maanden (4 jaar)

-


-

Placeboproduct

Alleen “gewoon” advies van dietist en arts in zkh. (stap 1 van dieet American Heart Associaton)

-


TC: -7,7% vs -0,2%* LDL: -11 vs -2,3* HDL: <-0,1% vs -0,5% TG: +3,8% vs -0,8%

LDL: - 10% bij intake van 2 gram/dag

“Analyse vlgs intention to treat” maar analyses zonder 21 follow-up weigeraars (n=584, I:289 C:295), behalve voor totale mort. Lipiden 27 mnd: n=171 vs 168

TC: 27 mnd: -0,33 vs -0,31 (sign nb.); waarde na 46 mnd: 6.20 vs 6.18 (sign nb) LDL: 27 mnd: -0,34 vs -0,43 (sign nb.); waarde na 46 mnd: 4.17 vs 4.23 (sign nb) HDL: 27 mnd: +0,12 vs +0,15 (sign nb.) ; waarde na 46 mnd: 1.29 vs 1.28 (sign nb) TG: 27 mnd: -0,3 vs -0,08 (sign nb.); waarde na 46 mnd: 1.94 vs 1.75 (sign nb) Niet-fataal AMI: 27 mnd: 5 vs 17 (sign nb); 46 mnd: 21 vs 71, (sign nb) CV totaal: 27 mnd: 8 vs 33*; 46 mnd: 95 vs 180* CV sterfte: 27 mnd: 3 vs 16*; 46 mnd: 6 vs 19* Totale sterfte: 27 mnd: 8 vs 20*; 46 mnd: 14 vs 24*

CV sterfte: RR voor hoge (gem. 2 g/dag) vs lage intake (0,8 g/dag): 0,79 nb = niet bekend

Uitkomst

19


2001

2001

Maki

Christiansen

2005

Zhan

-

-

FI

VS

DE

Land

effect op lipiden

Meta-analyse van 23 studies. 9 bij personen met hypercholesterolemie. 11 bij vrouwen, 3 bij mannen, 9 bij mannen en vrouwen

Meta-analyse van 38 trials (4 bij kinderen, 34 bij volwassenen). Personen met hypercholesterolemie en personen met normaal cholesterol

RCT bij mannen en vrouwen (25-64 jaar), chol ≥ 5,8 mmol/l triglyceriden < 3 mmol/l

RCT bij mannen en vrouwen (21-75 jaar); LDL-chol 3,4-5,2 mmol/l en triglyceriden <4,0 mmol/l

RCT bij type 2 diabeten met serum LDL ≥ 3,6 mmol/l, mannen en vrouwen



1995

Anderson

Soja-eiwit

2003

Jaar

Lee

Eerste auteur

1381

743

155

224

85

N

Geïsoleerd soja-eiwit met isoflavonen (16 studies), isoflavonentabletten (3), bewerkte sojavoeding. Gem. isoflavonen-concentratie 80 mg/dag.

Geisoleerd soja-eiwit of in producten verwerkt soja eiwit. Intake gem. 47 gram/dag (range: 17 tot 124 g/dag)

6 weken controle margarine. Daarna 25 g margarine met 1,5 g/ dag plantensterolen of 3 g/dag plantensterolen gedurende 6 maanden

4 weken 50% vet spread bij NCEP Step1 dieet. Daarna 14 g spread/dag verrijkt met planten sterol-ester leidend tot intake van 1,1 g/dag (low sterol groep) of 2,2 g/dag (high sterol groep)

Becel pro-active (fytosterol verrijkt)

Interventie

Gem. studieduur 8 weken (range: 3 tot 26 weken)

-

Individuele begeleiding door dietist

Individuele, poliklinische begeleiding door dietist

Individuele, poliklinische begeleiding


Follow-up: 3 – 26 weken

-

Controlebezoeken: 3 en 6 maanden

Controlebezoeken: tijdens interventieperiode na 2, 3.5 en 5 weken

Controlebezoeken: 4, 8 en 12 weken


Caseïne , wei-eiwit, vlees of melk

-

Controle margarine

Spread zonder plantensterolen

Becel (low fat)


Subgroep met baseline chol 6,46-7,68: TC: -0,24 a* LDL: -0,30 a* HDL: +0,07 a* TG: +0,02 a*

TC: -0,22 a (3,8%)* LDL: -0,21 a (5,3%)* HDL: +0,04 a (3,0%)* TG: -0,11 a (7,3%)*

in subgroep-analyse groter effect in kwartielen met hogere baseline waarden

TC: -0,6 a (-9,3%)* LDL: -0,56 a (-12,9%)* HDL: +0,03 a (+2,4%) TG: -0,15 a (-10,5%)*

TC: tov. controlegroep low: -0,62* high: -0,58* LDL: tov. controlegroep low: -0,49* high: -0,46* HDL: geen significant verschil TG: geen significant verschil

TC: verschil met controlegroep: -5,2%* (low) en -6,6%* (high) LDL: verschil met controlegroep: -7,6%* (low) en -8,1%* (high) HDL: verschil met controlegroep: +0,8% (low) en +1,6% (high) TG: verschil met controlegroep: -5,9% (low) en -15,5%* (high)

TC: -0,18 vs -0,06 LDL: -0,2 vs -0,1 HDL: +0,06 vs +0,03 TG: -0,15 vs -0,02

Uitkomst

20


2003

2005

2003

2005

1998

Weggemans

Hoie

Sagara

Hermansen

Baum

VS

DK

UK

DE

-

-

Land

effect op lipiden

RCT bij postmenopauzale vrouwen met hypercholesterolemie, leeftijd 49-83 jaar

RCT bij mannen en vrouwen (40-80 jaar) met hypercholesterolemie

RCT bij mannen (45-59) met verhoogde bloeddruk en/of verhoogd chol

RCT bij mannen en vrouwen (30-70 jaar) met hypercholesterolemie

Meta-analyse van 10 studies bij gezonde personen (gem. chol. waarde 5,4-6,6 mmol/l)

Meta-analyse van 8 studies: 2 bij personen met een normaal cholesterol, 6 bij personen met hypercholesterolemie



2004

Jaar

Zhuo

Eerste auteur

81

100

61

121

959

367

N

Eerst minimaal 14 dagen NCEP Step 1 dieet vervolgens extra 40 g soja-eiwit met 56 mg isoflavonen (ISP56) of soja-eiwit met 90 mg isoflavonen (ISP90)

30 g soja-eiwit (Abalon)

Produkten met sojapoeder (min. 20 g sojaeiwit/80 mg isoflavonen per dag) toegevoegd aan gebruikelijk dieet

Soja-eiwit met vezels (Abacor) en soja-eiwit zonder vezels (Suprosoy)

19-60 gram sojaeiwit (supplement, geisoleerd, bewerkt of tofu) per dag (1-95 mg isoflavonen/dag)

Geisoleerd soja-eiwit (gem 50 g/dag) met hoge isoflavonen-conc. (gem. 96 mg/dag)

Interventie

Individuele poliklinische begeleiding door dietist

Individuele poliklinische begeleiding door dietist

Schriftelijke en mondelinge informatieverstrekking. Individuele poliklinische begeleiding


-

-


Controlebezoeken: tijdens de eerste 14 dagen 2x en tijdens de trial elke 6 weken Follow-up: 6 maanden

Controlebezoeken: elke 4 weken; bloedafname 12 en 24

5 weken

Controlebezoeken: 4, 6 en 8 weken




14 dagen NCEP Step 1 dieet, daarna toevoeging caseine en “nonfat dry milk”

30 g caseine

Dezelfde produkten zonder sojapoeder

Placebo

o.a. melkeiwit

Geïsoleerd soja-eiwit met lage isoflavonenconc. (gem. 6 mg/dag)


Analyses voor 66 personen

TC: ISP56: -0,39 vs -0,18. ISP90: -0,34 vs -0,18 LDL (Non-HDL chol): ISP56: -0,46 vs -0,10*. ISP90: -0,38 vs -0,10*. HDL: ISP56: +0,08 vs -0,06*. ISP90: +0,04 vs -0,06* TG: ISP56: -0,16 vs +0,01. ISP90: 0,0 vs +0,01

TC: -0,3 vs 0,0 LDL: -0,4 vs -0,2 HDL: +0.1 vs -0,1 TG: -0,3 vs 0,0

analyses voor 50 pers.

TC: -0,4 vs -0,1 HDL: +0,1 vs +0,1

TC: Abacor: -0,56 vs +0,07* Suprosoy: -0,24 vs +0,07 LDL: Abacor: -0,42 vs +0,04* Suprosoy: -0,24 vs +0,04* HDL: Abacor: -0,09 vs -0,03 Suprosoy: -0,02 vs -0,03 TG: Abacor: -0,09 vs +0,09 Suprosoy: -0,01 vs +0,09

LDL: -0,17 mmol/l (4%)* HDL: +0,03 mmol/l (3%)*

LDL: -0,15 a*

Uitkomst

2001

Gardner

2004

2002

Pereira

Jenkins

-

-

-

VS

Land

Follow-up: 10 weken (2 weken wash-out)

2.506.581 persoons-jaren

Follow-up: gem. 49 dagen

Controlebezoeken: 2x tijdens run-in en 9x na randomisatie Follow-up: 16 weken


PZ120

b

D. M. = Diabetes Mellitus TC = totaal cholesterol LDL = LDL-cholesterol HDL = HDL-cholesterol TG = triglyceriden CV = cardiovasculair

individuele poliklinische begeleiding

Gem. 13 - 29,7 g vezels/dag

Gem. studieduur 49 dagen

Mondelinge informatieverstrekking. Individuele poliklinische begeleiding door dietist


RCT = randomized controlled trial A.M.I. = Acuut Myocard infarct (I) A.P. = (Instabiele) Angina Pectoris P.C.I. = Percutane Coronaire Interventie C.A.B.G. = Coronary Artery Bypass Graft C.V.A. = Cerebro Vasculair Accident

**

STEPII dieet + 8 g extra vezels per dag

-

Gem. dosering 9,5 g oplosbare vezels

Run in fase (4 weken) melk-eiwit. Daarna 12 weken 42 g soja-eiwit met een spoor isoflavonen (soy-) of met 80 mg isoflavonen (soy+)

Interventie

alle waarden weergegeven in mmol/L nb = niet bekend I = interventiegroep C = controlegroep

68

336244

2990

115

N

netto verschil: verandering tijdens interventie- min die tijdens placebo-periode relatieve risico’s (RR) en hazard ratios (HR): risico voor interventie- tov. controlegroep c resultaat in de interventiegroep versus resultaat in de controlegroep * = significant verschil

a

effect op lipiden

RCT (cross-over) bij mannen en postmenopauzale vrouwen met hyperlipidemie; leeftijd 33-82 jaar

Gepoolde analyse van 11 cohortstudies (totaal 336244 mannen en vrouwen)

Meta-analyse van 67 trials: totaal 2990 personen met gem. leeftijd 50 jaar (geen info over risicoprofiel)

RCT bij postmenopauzale vrouwen (leeftijd < 80 jaar) met hypercholesterolemie



1999

Brown

Voedingsvezels

Jaar

Eerste auteur

STEP II dieet zonder extra vezels

-

Geringe hoeveelheid oplosbare vezels (57 studies) of dieet zonder vezel (10 studies)

42 g melkeiwit


TC: gem. beh.-verschil voor vezelrijk dieet vergeleken met controledieet: -2,1%* LDL: gem. beh.-verschil voor vezelrijk dieet vergeleken met controledieet: -1,7%

CV totaal: - 4% coronaire events per toename van 10 gram vezels per dag CV sterfte: -27% sterfte coronaire hartziekten per toename van 10g vezels p.d.

TC: overall: -0,028 mmol/l per gram vezel* Voor dosis < 10g/dag: -0,045* LDL: overall: -0,029 mmol/l per gram vezel* Voor dosis < 10g/dag: -0,057* HDL: overall: -0,002 mmol/l per gram vezel* TG: overall: +0,001 mmol/l per gram vezel

TC: soy-: 0,0 vs -0,2. soy+: -0,2 vs -0,2. soy- vs soy+:* LDL: soy-: -0,1 vs -0,3. soy+: -0,4 vs -0,3. soy- vs soy+:* HDL: soy-: +0,1 vs 0,0. soy+: +0,1 vs 0,0 TG: soy-: 0,0 vs +0,1. soy+: 0,0 vs +0,1 Analyses voor 94 personen

Uitkomst

Effectiviteit van voedingsinterventies bij hypercholesterolemie. bij patiënten met hart- en vaatziekten en hoog risicopersonen

Recommend Documents