‘Een vis met vleugels’
Informatie over roggen
1 Roggen zijn rare snuiters Stel je eens voor. Je ligt met je neus en mond in het zand op de bodem van de zee; je handen zitten vast aan je zij en je ogen zitten in je nek. Je hebt honger en je wilt een garnaal vangen. Voor jou is dat een onmogelijke opgave. Voor een rog een makkie. Stel je ook eens voor dat jouw botten net zo zacht worden als het puntje van je neus. Je zou dan op de grond vallen en niet meer kunnen lopen. Een rog heeft daar geen last van. Zijn skelet is van kraakbeen net als het puntje van jouw neus en oren. En toch kan hij bewegen. We noemen hem daarom een kraakbeenvis, net als de haai. Botten zijn hard omdat er kalk in zit. In kraakbeen zit geen kalk dus is het zacht. borstvinnen ogen
spuitgaten
2 Een vis met vleugels? staartvinnen
buikvinnen
staart
2
Wat vooral bijzonder is aan de rog is dat zijn lichaam plat en zijn borstvinnen heel groot zijn. Zelfs zo groot dat ze voor aan de rog elkaar raken. Het lijken net vleugels waarmee hij met sierlijke golvende bewegingen door het water ‘vliegt’. Door zijn zachte botten is hij niet zo sterk, maar wel heel erg soepel. De staart die lang en dun is gebruikt de rog als roer. Deze ‘vleugels’ en de dunne lange staart geven hem zijn echte roggen-uiterlijk.
3
3 Zwemmen of zinken
5 Spuitgaten of zuiggaten?
Als je een poosje naar een actieve rog kijkt, zul je zien dat als hij los is van de bodem hij altijd zwembewegingen maakt. Andere vissen zoals snoeken kunnen zonder te bewegen doodstil in het water zweven. Daarvoor gebruikt de snoek zijn zwemblaas. Dat is een zakje gevuld met lucht. Maar een rog heeft geen zwemblaas. Als hij niet zwemt zinkt hij naar de bodem. Dat maakt zwemmen tot een flinke krachtsinspanning. Het is dus maar goed dat zijn botten van kraakbeen zijn en niet van been. Want been is veel zwaarder. Wat ook helpt is dat de lever van een rog groot is en olie bevat. Omdat olie drijft maakt dat de rog ook weer lichter. Maar zweven? Nee, dat lukt niet.
Aan de onderkant van de rog zie je de kieuwspleten. Aan iedere kant vijf. Als je goed kijkt zie je ze open en dicht gaan. Tussen de Als de kieuwspleten open gaan ‘ademt’ spuitgaten en de kieuwspleten liggen de rog uit.
oog
spuitgat
de kieuwen waarmee hij zuurstof uit water haalt.
Als de spuitgaten dicht gaan, gaan de kieuwspleten open en andersom. Het werkt als een pomp. De rog zorgt er zo voor dat er steeds vers water langs zijn kieuwen stroomt.
4 Een huid van schuurpapier De huid van de rog is niet zoals bij vissen bedekt met schubben, maar met kleine tandjes die op beenstukjes staan. Je noemt ze tandschubben.
Aan de bovenkant van de rog, achter de ogen, zie je zijn spuitgaten. Als de spuitgaten open gaan zuigt de rog ademwater naar binnen. Hij ‘ademt’ in. De ‘spuitgaten’ zou je dus ook ‘zuiggaten’ kunnen noemen. Het water kan ook door de mond binnen komen, maar dat gaat niet als de rog in het zand ligt of zijn mond vol heeft.
Voor een vis, zoals de rog, is ‘water binnen halen’ even belangrijk als voor ons ‘ademhalen’. Wij halen zuurstof uit lucht; een vis haalt het uit water. Zonder zuurstof zouden we stikken.
stekels
Hierdoor voelt zijn huid ruw aan net als schuurpapier. Deze tandjes kunnen ook groot zijn en dan noem je het stekels. Deze stekels kun je vaak goed zien. De stekelrog heeft wel drie rijen stekels op zijn staart. Wetenschappers denken dat voorouWe weten van roggen dat ze hun huid graag ders van de rog, nog ouder dan de dino’s, een schuren aan een steen of een rots. Dat doen ze benen pantser droegen en om zich schoon te houden. dat deze tanden met Dat is waarschijnlijk ook de reden dat ze zich beenstukjes daar nog in een aquariumbak graag door mensenhanvan over zijn
den laten aaien.
kieuwspleten
4
5
6 Verstoppertje spelen. Een rog ligt met zijn platte lichaam graag op de bodem van de zee. Het liefst wil hij door niemand gezien worden. Door zijn prooidieren niet, zodat ze lekker dichtbij komen en hij ze dan kan vangen. Maar ook door zijn vijanden niet, zodat hij zelf niet gevangen wordt. Een zeehond bijvoorbeeld eet graag een rog.
• Hij kan waterstroompjes voelen. Door te bewegen of zwemmen in water maken dieren waterstroompjes. Roggen kunnen die niet alleen voelen, maar weten dan ook waar het dier dat beweegt precies is.
Daarom maakt hij zich onzichtbaar. Met zijn vleugels woelt hij zand over zich heen en samen met zijn schutkleur zorgt dat voor een perfecte camouflage. Je ziet dan niet meer het verschil tussen rog en bodem. Als je goed kijkt zie je alleen nog zijn ogen en zijn spuitgaten. Zo kan hij èn zijn vijanden in de gaten houden èn waterademhalen.
7 Eten zonder ogen Een rog eet graag visjes, krabben, inktvissen, garnalen en schelpdieren. Maar hoe vangt hij die? Zijn ogen zitten bovenop zijn lichaam en zijn mond onderop. Dat lijkt erg lastig, maar daar heeft hij slimme oplossingen voor. Want behalve dat hij zich kan ingraven in het zand en zich zo bijna onzichtbaar maken, heeft hij voor het voedsel zoeken nog een paar heel speciale trucjes. • De rog kan heel goed ruiken. Hij ‘ruikt’ waar zijn prooi is.
6
De neusgaten liggen onder aan de kop en de kleine ‘neusschelpjes’ kunnen bewegen in de richting van het ‘reukspoor’. Omdat de neusgaten ver uit elkaar staan kan hij ook de plaats van de prooi goed bepalen.
• Een rog kan elektriciteit voelen. Een prooi verstopt in het zand kan hij voelen met speciale elektrische zintuigjes. Als een soort detectors. Dat komt doordat spiertjes die bewegen een heel klein beetje elektriciteit maken, ook die van mensen.
Het zintuig waarmee vissen waterstroompjes kunnen voelen is het zijlijnsysteem.
neusgat mond Kieuwspleten
• Met de onderkant van zijn lichaam kan hij goed voelen, net als wij met onze handen. Als de rog een prooi ontdekt heeft springt hij er bovenop en houdt hem achterpootjes gevangen met zijn lichaam. Daarna peuzelt hij zijn vangst rustig op. Dat ‘springen’ doet hij met zijn ‘achterpootjes’, een soort gespierde vinnen. Het lijkt alsof je bij z’n mond twee lippen ziet, maar dat zijn kaken met daarop rijen stompe tandjes. Die zijn zo sterk dat hij er zelfs schelpen mee kan kraken! Weet je dat een rog kan braken? Dan duwt hij zijn maag door zijn mond naar buiten en schudt hem leeg. Waarschijnlijk doet hij dit om bijvoorbeeld stukjes schelp weer kwijt te raken. Handig hè?
kaak met tanden
7
8 Een vis uit een doosje Weet je dat een mannetjesrog twee penissen heeft? We noemen die ook wel claspers. Je ziet ze liggen naast zijn staart. Daarmee bevrucht hij het vrouwtje. Dat is bijzonder want gewone vissen doen dat niet. In het voorjaar legt het vrouwtje de eieren op de zeebodem. Steeds één tegelijk maar samen kunnen het er wel vijftig zijn. De eieren zien er heel anders uit dan vogeleieren. Het is een plat bruin of zwart doosje met op iedere hoek een uitsteeksel. Met deze uitsteeksels of hoorns kan het ei zich vastzetten. Ook stroomt er vers water door de hoorns naar binnen.
De lege eikapsels zijn heel licht en gaan drijven. Met een beetje geluk vind je ze aangespoeld op het strand. Het duurt wel zeven jaar voordat een jonge rog zelf eieren gaat leggen.
claspers
Tijdens de paring bijt het mannetje zich vast in de buikvin van het vrouwtje. Dat kan er nogal ruig aan toe gaan.
In het doosje ligt een grote dooier met daarop, net als bij een vogelei, een klein embryo. De dooier is het voedsel voor het embryo. Na ongeveer zeven maanden, als de dooier op is, is het Zo’n minirogje embryo veranderd in een is ongeveer roggenei minirog die dan dapper 10 cm groot. vanuit zijn doosje de grote In warmer water komen zee in zwemt. de eieren eerder uit dan in koud water.
8
9
10 Schokken, gif en nog meer weetjes
9 Roggen en mensen
Weet je dat
In een schoolboek uit 1934 staat te lezen dat twee soorten roggen, de vleet en de stekelrog, in die tijd nog veel voorkomen langs onze kust. Ook staat er in dat hun vlees wordt gegeten en uit hun lever ‘traan’ (een soort olie) wordt gekookt.
roggen 380 miljoen jaar geleden al op aarde voorkwamen? er in de noordzee 11 soorten roggen voorkomen? de grootsten daarvan, de Vleet en de Pijlstaartrog, wel 250 centimeter groot kunnen worden? en de andere soorten wel 70 tot 120 centimeter.
Nu worden er langs onze kust bijna geen roggen meer gevangen. Visserijbiologen denken dat dat komt omdat er te veel wordt gevist. Vooral de vissersboten die vissen met boomkornetten zijn gevaarlijk voor de rog. Eigenlijk vissen deze vissers op platvissen zoals schol en tong. Zij trekken hun netten door het zand van de zeebodem waar de platvissen verstopt liggen. Die zwemmen dan op en komen in het net terecht. Maar daar liggen natuurlijk ook roggen en die worden dan ook gevangen. Omdat roggen niet zo veel en niet zo snel jongen krijgen als platvissen, zijn ze veel eerder allemaal weggevist.
roggen tussen de 15 en 20 jaar oud kunnen worden en de grootste rog, de Vleet, zelfs wel 50 jaar? er in 2002 een Vleet werd gevangen bij Ierland die ruim 2 meter lang was en wel 70 kilo zwaar? vissers op Vleet vroeger hun ondergoed in olie uit de lever van de Vleet dompelden om zo beter beschermd te zijn tegen de kou? de Pijlstaartrog een gezaagde giftstekel op zijn staart draagt waarmee hij rake klappen uit kan delen? de Sidderrog met een elektrische schok 20 gloeilampen kan laten opflikkeren? boomkorvisser
Toch mag in 2002 in de Noordzee 696.000 kilo rog gevangen worden. Ze zijn er dus nog wel, maar langs onze kust bijna niet meer. Gelukkig vonden onderzoekers in 1999 weer jonge roggen (2 jaar oud) in zee bij Noordwijk. Visserijbiologen denken daarom dat als er minder gevist wordt de rog vanzelf weer terug zal komen langs onze kust.
10
het eikapsel van de rog ook wel ‘meerminbuidel’ genoemd wordt? roggebrood niets met roggen te maken heeft? er een rog bestaat, de Manta, die 5 meter groot kan worden en leeft van plankton? olie uit de lever van Pijlstaartroggen wel werd gebruikt als huismiddeltje tegen spierpijn?
11
11 Waar kun je nog echte roggen zien? Wil je echte roggen zien? Dat kan hier! Arsenaal www.arsenaal.com
Vlissingen 0118-415400
Artis Zoo www.artis.nl
Amsterdam 020-5233400
De Noordwester www.denoordwester.nl
Vlieland 0562-451700
Diergaarde Blijdorp www.rotterdamzoo.nl
Rotterdam 010-4431495
Dolfinarium www.dolfinarium.nl
Harderwijk 0341-467467
Ecomare www.ecomare.nl
Texel 0222-317741
Fort Kijkduin www.fortkijkduin.nl
Den Helder 0223-612366
Natuurcentrum Ameland www.ameland.nl/toerisme/musa
Ameland 0519-542737
Natuurmuseum Terschelling www.terschelling.net/recreatie
Terschelling 0562-442390
Sealife www.sealife.nl
Scheveningen 070-3542100
Zeeaquarium Bergen www.zeeaquarium.nl
Bergen 072-5812928
tekst:
uitgave: Stichting De Noordzee/ Vereniging Kust en Zee Yvonne Koning tekeningen en foto’s: Joke Baron, Yvonne Koning vormgeving: STRETTA, Utrecht
Stichting De Noordzee, adres: Drieharingstraat 25, 3512 BH Utrecht, 030-2340016, email:
[email protected], internet: www.noordzee.nl
tel:
Yvonne Koning tekeningen en foto’s: Joke Baron, Yvonne Koning STRETTA, Utrecht uitgave: Stichting De Noordzee Stichting de Noordzee, adres: Drieharingstraat 25, 3512 BH Utrecht, tel: 030-2340016, email:
[email protected], internet: www.noordzee.nl
tekst:
vormgeving:
13
