14
BOUWEN MET BAKSTEEN ��� ZEVENENDERTIGSTE JAARGANG 2006
TECHNIEK Kleiklinkers
1. Product
Een troef van alle kleinschalige bestra-
lekeurig gekozen stenen. Deze waarde
Straatstenen uit gebakken klei worden
tingelementen is hun onbeperkte her-
mag met niet meer dan 0,4 √d (in mm)
aan zeer strenge eisen onderworpen.
bruikbaarheid en recyclagemogelijk-
afwijken van de door de fabrikant opge-
Straatstenen worden immers wegens
heid. Wanneer bepaalde werken dienen
geven afmetingen (d). Het verschil tus-
hun toepassing zwaarder belast dan
te gebeuren in de ondergrond (bvb. bij-
sen de grootste en kleinste waarde van
bakstenen die in een wand vermetst
plaatsen van leidingen of vernieuwen
een afmeting wordt gegeven volgens de
worden. Zo liggen zij gedurende lange
van de riolering) kunnen de klinkers
volgende klassen:
perioden in water en krijgen zij al dan
eenvoudig opgebroken worden, gestoc-
niet zware verkeersbelastingen te ver-
keerd en teruggeplaatst zonder zichtba-
werken.
re sporen van de werken achteraf.
Klasse
Spreiding niet groter dan (in mm)
Bovendien kunnen kleiklinkers na ge-
R0
onbepaald
Gebakken straatstenen zijn bij uitstek
bruik in een eerste project, eenvoudig
R1
0.6 √d
geschikt om deze functie gedurende
herbruikt worden in een tweede en vol-
vele jaren probleemloos te vervullen,
gende project als recuperatiesteen.
2.2 Vorstbestandheid
denken we maar aan bepaalde pleinen
De meeste straatklinkers in baksteen
en straten in het oude Brugge. Zo beschikken de gebakken straatste-
2. Normering
bieden een uitstekende vorstweerstand.
nen over een erg hoge slijtweerstand
De eisen worden aan straatbakstenen
Bij de uitvoering van proeven kan men
(zie 2.3 Slijtvastheid) waardoor de
opgelegd in overeenstemming met de
zich baseren op de Europese norm
vormvastheid in de tijd zeer groot is.
Europese norm EN 1344. De produc-
NBN EN 1344. Dit leidt tot categorie
Bovendien is het materiaal in de massa
ten die over een Benor-merk beschik-
F0, onbepaalde vorstweerstand en
gekleurd wat zeker een belangrijke
ken, moeten daarenboven beantwoor-
categorie FP100, zeer vorstbestand.
troef is. De trage maar onvermijdelijke
den aan de Belgische PTV 910 Techni-
slijtage van de bovenlaag zal immers
sche Voorschriften Gebakken
2.3 Slijtvastheid
niet tot een verkleuring leiden van de
Straatsteen.
De slijtweerstand wordt vastgesteld in een slijtproef en uitgedrukt als het vo-
straatsteen, maar zal deze integendeel bijkomend karakter geven terwijl de
De voornaamste kenmerken betreffen
lume (in mm3) van de groef die door
oorspronkelijke kleur even levendig
de afmetingen, de vorstbestandheid, de
een draaiende schijf in het oppervlak
blijft.
drukweerstand, de slijtweerstand, de
van de straatsteen wordt geslepen. Hoe
Een tweede voordeel van de gebakken
glijweerstand en de wateropslorping.
groter dit volume des te lager is de slijtvastheid van de steen. Men onder-
aarde is de erg goede chemische weerstand, o.a. tegen bijtende zuren. Ande-
2.1 Maatafwijking
re natuurlijke bestratingelementen, zijn
De gemiddelde afmeting wordt bepaald
hiervoor meestal gevoeliger.
aan de hand van een staal van 10 wil-
scheidt 3 categorieën:
BOUWEN MET BAKSTEEN ���
Klasse
Gemiddeld afgesleten volume (in mm3)
Individueel afgesleten volume (in mm3)
A1
< 2100 mm3
< 2200 mm3
A2
< 1100 mm3
< 1200 mm3
A3
< 450 mm3
< 500 mm3
ZEVENENDERTIGSTE JAARGANG
2006
weer volgens de Europese productnorm EN 1344. Het CE-merk is geen kwaliteitsmerk, maar wel een soort technische fiche die het product vergezeld. Een fabrikant kan bovendien de inspanningen leveren om een kwaliteits-
2.4 Glij/slipweerstand
2.5 Breuksterkte
merk te verkrijgen. In ons land wordt
De waarden wordt bepaald aan de hand
het welbekende BENOR-kwaliteitsmerk
van een staal van 10 stenen. Men
gehanteerd.
onderscheidt ook hier meerdere
In dat geval worden de waarden die de
categorieën:
fabrikant op zijn CE-merk verklaart, ge-
Klasse
Transversale breukbelasting mag niet kleiner zijn dan (N/mm): Gemiddelde waarde
Minimum individuele waarde
T0
Onbepaald
Onbepaald
T1
30
15
T2
30
24
T3
80
50
T4
80
64
De weerstand tegen glijden over de
2.6 Wateropslorping
controleerd door een onafhankelijke
steen wordt gemeten door een rubberen
Bij de beproeving van 5 gebakken
derde, die garant staat voor de kwaliteit
voetje over de steen te laten schuiven
straatstenen, moeten de gemiddelde en
van de straatsteen. Door een keuze voor
en na te gaan welke weerstand dit on-
de individuele waarde van de waterops-
een straatklinker met een BENOR-kwa-
dervindt. Dit wordt uitgedrukt in een
lorping kleiner zijn dan de waarden in
liteitsmerk verkrijgt de gebruiker abso-
waarde USRV (unpolished slip/skid
de tabel:
lute zekerheid over de kwaliteit.
resistance) die als basis dient voor de onderverdeling in 4 categorieën:
Klasse
Gemiddelde waarde
Individuele waarde
Klasse 1
2%
3%
5%
6%
Klasse
Gemiddelde USRV
Klasse 2
U0
Onbepaald
Klasse 3
7%
9%
U1
35
Klasse 4
geen eis
geen eis
U2
45
U3
55
3. CE-markering en BENOR-kwaliteitskeuring Een levering gebakken straatstenen die van de steenbakkerij vertrekt, moet tegenwoordig vergezeld zijn van een CE-merk. Op dit CE-merk geeft de fabrikant zijn producteigenschappen
15
16
BOUWEN MET BAKSTEEN ��� ZEVENENDERTIGSTE JAARGANG 2006
4. Verwerking
Diagonaal verband:
er gebruik gemaakt wordt van passtuk-
4.1 Legverband
Dit verband is een variante op het vori-
ken, de zogenaamde bisschopsmutsen.
Het legverband bij straatbaksteen is
ge. De stenen worden hier niet haaks
Kleinere dan halve stenen moeten ach-
belangrijker dan bij gevelmetselwerk.
op de boord gelegd maar in een hoek
terwege blijven.
De te bedekken oppervlakken zijn
van 45 graden. Bij deze toepassing
meestal vlak en uitgestrekt. Daarom
dient onvermijdelijk meer te worden
Elleboogverband:
geeft het motief van het verband een
gezaagd.
Het elleboogverband is een variant van
zeker reliëf aan het oppervlak. Hieron-
het keperverband. Het patroon volgt de
der een onvolledig overzicht van leg-
Visgraatverband:
as van de straat. Door de langsvoegen
verbanden.
Dit soort verband wordt bekomen door
in de rijrichting is het minder geschikt
het haaks tegenover elkaar plaatsen
voor druk bereden wegen. Het zaagwerk
Halfsteenverband:
van 2 diagonale patronen. Dit verband
is wel eenvoudiger.
In dit soort verband worden de stenen
biedt diverse mogelijkheden en het re-
steeds haaks op de boord geplaatst. Bij
sultaat is vaak levendig.
een niet al te ingewikkeld legplan heeft
Blokverband: Het blokverband bestaat uit vierkanten
dit verband als voordeel dat een snelle
Keperverband:
die door de stenen worden gevormd in
plaatsing mogelijk is en er weinig moet
Bij het keperverband staan de stenen
aantal afhankelijk van het formaat.
gezaagd worden en bijgevolg ook weinig
een kwartslag t.o.v. elkaar maar liggen
afval wordt gemaakt. De aansluiting op
de stenen 45° t.o.v. de as van de rij-
Naast deze verbanden bestaat er ook
de boord wordt gemaakt door afwisse-
weg. Het grote voordeel is de goede
een enorme variëteit van decoratieve
lend een hele en een halve steen te
stabiliteit. Vanwege de schuine aanslui-
verbanden, waaronder het waaierver-
plaatsen.
ting is schuin zaagwerk mogelijk, tenzij
band, vlechtverband,…
Halfsteenverband
Visgraatverband
Elleboogverband
Keperverband
Blokverband
Cirkelverband
Sierverband
BOUWEN MET BAKSTEEN ���
ZEVENENDERTIGSTE JAARGANG
2006
17
18
BOUWEN MET BAKSTEEN ��� ZEVENENDERTIGSTE JAARGANG 2006
4.2 Aantal stenen per vierkante meter
(voetpad, terras, tuinpad,…):
Een schatting van het aantal stenen
De kleiklinkers worden gelegd in een 3
2
Zones met voetgangersverkeer
nodig om 1 m te bedekken (voegen
tot 5 cm dik zandbed bestaande uit
inbegrepen) kan eenvoudig berekend
scherp grof zand. Het zand dient zuiver
worden.
te zijn, vrij van kleikorrels en mag niet meer dan 15% deeltjes bevatten groter 2
Het aantal stenen / m wordt = 1000 000
lxb met
l
dan 63 micrometer. Hieronder volgt een fundering bestaande uit ± 15 cm steenslag of zand.
= lengte van de straatsteen in mm + 3 mm
b = breedte van de straatsteen in mm + 3 mm
Zones met weinig of licht verkeer (fietspad, parkeerzones,…): Bij deze toepassingsvorm zorgen we voor een funderingslaag van ongeveer
Voor het verwerken van sommige van
15 tot 20 cm. Die kan bestaan uit een
de hierboven vermelde verbanden (in
zandbed waarin droge cement wordt
diagonaal, zigzag, kruis,…) is het aan
gemengd in een verhouding van 100
te raden een supplement te voorzien
tot 150 kg cement/m3 zand, ofwel uit
van 5% voor het zaagwerk.
steenslag en brekerzand. Ook hier zorgen we voor een 3 tot 5 cm dikke laag
4.3 Plaatsing in zandbed (losse bestrating)
van scherp grof zand als bovenste zandbed voor de stenen.
4.3.1 Onderbouw De kwaliteit van een bestrating met ge-
Zones met zwaar verkeer (rijwegen,
bakken klinkers hangt niet alleen af
bushaltes…):
van de kwaliteit van de steen zelf. Het
Hier zorgen we voor twee funderingsla-
is uitermate belangrijk om, net als bij
gen waarvan de onderste bestaat uit ca
andere bestratingen, voldoende aan-
15 cm grof zand (0/4), of bij weinig
dacht te besteden aan de onderbouw.
draagkrachtige grond uit een zand/ce-
De fundering zal van die aard moeten
mentmengsel zoals hierboven beschre-
zijn dat zij de lasten zal kunnen dragen
ven. De hogere laag bestaat uit 15 à
waaraan zij onderhevig zal zijn: b.v.
20 cm schraal beton. Een laag van 3
een voetpad zal minder zware eisen
tot 5 cm grof zand wordt aangebracht
stellen dan een parking of een rijweg.
als bovenste zandbed.
De ondergrond is goed verdicht.
BOUWEN MET BAKSTEEN ���
ZEVENENDERTIGSTE JAARGANG
2006
4.3.2 Zandbed
stenen voor straten en pleinen met
keur. Een slechte waterafvoer in de
Het bovenste zandbed vervult verschil-
zware verkeersbelasting.
toplaag kan erg nefaste gevolgen heb-
lende functies. Het dient om kleine on-
ben, zoals opvriezen van de straatste-
effenheden in de fundering of in de
4.3.5 Waterafvoer
nen of verzepen.
stenen te compenseren. Het geeft aan
Zowel voor de veiligheid als voor de
Indien één van de funderingslagen of
de bestrating enige flexibiliteit en elas-
duurzaamheid van de bestrating is een
de ondergrond toch waterondoorlatend
ticiteit mee en heeft vooral een draine-
snelle afvoer van het regenwater van
is, wordt een horizontale drainering
rende functie. Eens de straatstenen ge-
het wegoppervlak van groot belang. Een
aangebracht in de bovengelegen laag.
plaatst wordt het geheel afgetrild. Het
helling van 2,5 % wordt voorzien.
4.4 Praktische aanbevelingen
zandbed dient hierna een dikte te hebben tussen 3 en 5 cm. Rekening hou-
Omwille van de vele kleinschalige ele-
Straatstenen van gebakken aarde zijn
dend met het verlies, moet initieel een
menten met bijhorende voegen, sijpelt
een natuurlijk product zodat zich lichte
laag voorzien worden met een dikte die
nog heel wat water door tot in de on-
kleurverschillen kunnen voordoen. Het
tot 4 cm meer is om tot de uiteindelij-
derliggende lagen. Dit water wordt ver-
is dus raadzaam om bij het verwerken
ke gewenste dikte te komen.
traagd afgevoerd naar de ondergrond of
steeds stenen van meerdere paletten te
In de nabijheid van inspectieputten
naar een eventueel drainagesysteem en
vermengen en deze paletten diagonaal
voor de riolering moet door een goede
vermindert hierdoor de overlast bij he-
te verbruiken. Voor sommige toepassin-
afsluiting vermeden worden dat het
vige regenval. Bijgevolg geniet een fun-
gen waar een sterke vervuiling onver-
zand uitgespoeld wordt en verdwijnt in
dering, bestaande uit een poreus en
mijdelijk is (met b.v. olie) is het aanbe-
de inspectieput. Dit kan bijvoorbeeld
draagkrachtig materiaal zoals steenslag
volen stenen met een donkere tint te
vermeden worden door lokaal rond de
of drainerend schraal beton, de voor-
gebruiken.
inspectieput het zandbed te vervangen door een microbeton (beton van fijne granulaten) te gebruiken. 4.3.3 Voegen De voegen worden ingeborsteld met droog brekerszand (0/2 of 0/4) dat niet meer dan 15% deeltjes mag bevatten groter dan 63 micrometer. De toevoeging van cement om de voegen te verstevigen is weinig zinvol. 4.3.4 Kantopsluiting Het straatwerk moet beschermd worden tegen verzakking door onvoldoende zijdelingse opsluiting van de verharding. De mogelijkheden variëren van eenvoudige maar effectieve rollagen in hetzelfde materiaal als de verharding tot gefundeerde constructies van gemetselde
19
