Een rechtseconomische analyse van het Nederlandse onrechtmatigedaadsrecht
Louis Visscher
Boom Juridische uitgevers Den Haag 2006
Inhoudsopgave 1 Inleiding 1.1 Communicerende vaten 1.2 De rechtseconomische methode 1.2.1 Positieve en normatieve rechtseconomie 1.2.2 De mainstream rechtseconomie 1.2.3 De Oostenrijkse School 1.2.4 Behavioral Law and Economics 1.3 Doelstelling van het onderzoek 1.4 Plan van aanpak
Doelstellingen van het onrechtmatigedaadsrecht vanuit juridisch en economisch oogpunt 2.1 Inleiding 2.2 Doelstellingen - de juridische visie 2.3 Doelstellingen - de economische visie 2.3.1 Schade als extern effect 2.3.2 Het Coase-theorema 2.3.2. lWederkerigheid van externe effecten 2.3.2.2 Transactiekosten 2.3.3 De kosten van ongevallen volgens Calabresi 2.4 Conclusie Appendix bij Hoofdstuk 2
1 2 2 2 4 6 8 9
2
3 Onrechtmatigheid 3.1 Inleiding 3.2 Inbreuk op een recht 3.2.1 Betekenis en Status. Juridische geschilpunten 3.2.2 Economische benadering 3.2.2.1 Property rules, liability rules en inalienability rules 3.2.2.2 De keuze tussen property rules en liability rules 3.2.2.3 Property rules, liability rules, inalienability rules en de inbreuk op een subjectief recht 3.2.2.4 Conclusie 3.2.3 De rechtseconomische benadering toegepast op het Nederlandse recht 3.2.3.1 Rechtsinbreuk als zelfstandige onrechtmatigheidscategorie 3.2.3.2 Hinder, rechtsinbreuk of maatschappelijke onzorgvuldigheid?
11 11 19 19 22 22 23 26 29 30
33 35 35 38 38 39 44 46 46 46 53
V
INHOUDSOPGAVE
3.2.3.3 Opzettelijke onrechtmatige daden Conclusie of nalaten in strijd met een wettelijke plicht Juridische betekenis en ratio Economische ratio - bestaansrecht als zelfstandige categorie Rechtspraak met de maatschappelijke zorgvuldigheid Inleiding Zorgvuldigheid - op zoek naar het economische Optimum 3.4.2.1 De Learned Hand-formule 3.4.2.2 Grady's theorie van de 'untaken precaution' 3.4.2.3 De benadering van Stephen 3.4.2.4 De zorgvuldigheidsnorm in de rechtspraak 3.4.2.5 Ongelukkige samenloop van omstandigheden 3.4.2.6 De zorgvuldigheidsnorm in de literatuur 3.4.2.7 Het rekening moeten houden met de fouten van anderen 3.4.3 Relativeringen 3.4.3.1 Inleiding 3.4.3.2 De rechter maakt fouten bij het vaststellen van de zorgvuldigheidsnorm 3.4.3.3 De rechter maakt fouten bij het vaststellen van het werkelijke zorgniveau 3.4.3.4 Partijen weten niet precies wat de zorgvuldigheidsnorm inhoudt 3.4.3.5 Het maken van fouten is onvermijdelijk 3.4.3.6 Kenbaarheid 3.5 Rechtvaardigingsgronden 3.6 Samenvatting en conclusies Appendix bij Hoofdstuk 3
3.2.4 3.3 Doen 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.4 Strijd 3.4.1 3.4.2
4 Toerekenbaarheid, fout en risico 4.1 Inleiding 4.2 Schuld 4.2.1 Literatuur 4.2.2 De functie van het schuldvereiste 4.2.2.1 De functie van het schuldvereiste bij maatschappelijke onzorgvuldigheid 4.2.2.2 De functie van het schuldvereiste bij strijd met een wettelijke plicht 4.2.2.3 De functie van het schuldvereiste bij de rechtsinbreuk
VI
54 57 58 58 59 62 64 64 65 66 69 71 72 77 82 84 90 90 91 92 93 94 94 101 108 112
117 118 118 119 119 125 126
INHOUDSOPGAVE
4.3 Toerekening buiten schuld 4.4 Risicoaansprakelijkheid 4.4.1 Wat betekent 'risicoaansprakelijkheid'? 4.4.2 De grondslag van risicoaansprakelijkheid 4.5 Fout en risico in de rechtseconomische benadering 4.5.1 Inleiding 4.5.2 Unilaterale schadegevallen - het niveau van zorg 4.5.3 Unilaterale schadegevallen - het activiteitenniveau 4.5.4 Bilaterale schadegevallen - het niveau van zorg 4.5.5 Bilaterale schadegevallen - het activiteitenniveau 4.6 Beoordeling van het Nederlandse recht 4.6.1 Inleiding 4.6.2 Risicoaansprakelijkheid voor de gedragingen van anderen 4.6.2.1 Kinderen tot veertien jaar (art. 6:169 BW) 4.6.2.2 Ondergeschikten (art. 6:170 BW) 4.6.2.3 Niet-ondergeschikten en vertegenwoordigers (artt. 6:171 en 172 BW) 4.6.3 Risicoaansprakelijkheid voor eigen gedrag en voor zaken 4.6.3.1 Mensen met een geestelijke of lichamelijke tekortkoming (art. 6:165 BW) 4.6.3.2 Gebrekkige zaken (art. 6:173 BW) 4.6.3.3 Opstallen (art. 6:174 BW) 4.6.3.4 Gevaarlijke Stoffen (art. 6:175 BW) 4.6.3.5 Stortplaatsen (art. 6:176 BW) en boorgaten (art. 6:177 BW) 4.6.3.6 Dieren (art. 6:179 BW) 4.6.3.7 Productenaansprakelijkheid (art. 6:185 e.v. BW) 4.6.4 Art. 185 WVW 1994 4.6.5 Conclusie 4.7 Samenvatting en conclusies Appendix bij Hoofdstuk4
126 128 128 131 136 136 137 143 145 153 155 155 156 156 158
167 168 170 174 177 179 183
5 De wettelijke verplichting tot schadevergoeding 5.1 Inleiding 5.2 Vermogensschade (art. 6:96 BW) 5.2.1 Verschiliende soorten vermogensschade 5.2.2 Zaak- en persoonsschade 5.2.3 Zuivere vermogensschade 5.2.3.1 De economische analyse 5.2.3.2 Het Nederlandse recht 5.2.4 Redelijke kosten ter voorkoming of beperking van schade 5.3 Ander nadeel dan vermogensschade (artt. 6:95 en 6:106 BW) 5.3.1 Inleiding
189 190 190 191 191 191 200 204 208 208
160 160 160 162 164 166
VII
INHOUDSOPGAVE
5.3.2 Smartengeid in de rechtseconomische benadering 5-3.3 Shockschade en affectieschade 5.4 Begroting van de schade 5.4.1 Inleiding 5.4.2 Zaakschade 5.4.3 Letselschade 5.4.4 Overlijdensschade 5.4.5 Veroorzaakte schade of behaalde winst? (art. 6:104 BW) 5.4.6 Toekomstige schade (art. 6:105 BW) 5.4.7 Onvolledige schadevergoeding 5.5 Causaal verband (art. 6:98 BW) 5.5.1 Inleiding 5.5.2 Causaliteitstheorieen 5.5.2.1 Condicio sine qua non 5.5.2.2 Adequate veroorzaking 5.5.2.3 Toerekening naar redelijkheid 5.5.3 Het causaliteitsvereiste in de rechtseconomische benadering 5.5.3.1 De functie van het causaliteitsvereiste 5-5.3.2 Voorzienbaarheid van de schade 5.5.3.3 Factoren uit de toerekening naar redelijkheid economisch bekeken 5.5.3.4 Alternatieve causaliteit (art. 6:99 BW) 5.5.4 Causaal verband tussen onrechtmatige daad en schade 5.5.4.1 Inleiding 5.5.4.2 De leer Demogue-Besier 5.5.4.3 De correctie Kahan 5.6 Eigen schuld (art. 6:101 BW) 5.6.1 Inleiding 5.6.2 Comparative causation 5.6.3 Rechtseconomische beoordeling van art. 6:101 BW 5.7 Hoofdelijke aansprakelijkheid (art. 6:102 BW) 5.8 Matiging en limitering (am. 6:109 en 110 BW) 5.9 Samenvatting en conclusies Appendix bij Hoofdstuk 5 6 6.1 6.2 6.3
Relativiteit Inleiding Het relativiteitsvereiste in het Nederlandse recht Relativiteit in de rechtseconomie 6.3.1 Literatuur 6.3.2 Overbodigheid apart relativiteitsvereiste 6.4 Conclusie
VIII
210 214 216 216 217 219 220 222 224 225 227 227 228 228 229 230 233 233 235 237 241 243 243 244 246 248 248 249 251 253 257 263 269
277 277 280 280 284 285
INHOUDSOPGAVE
7 Empirisch onderzoek 7.1 Inleiding 7.2 Primaire ongevalskosten 7.2.1 Gemotoriseerd verkeer 7.2.2 Medische behandeling 7.2.3 Producten 7.2.4 Milieu 7.2.5 Bedrijfsongevallen en beroepsziekten 7.2.6 Conclusie 7.3 Secundaire ongevalskosten 7.4 Tertiaire ongevalskosten 7.5 Conclusie
287 289 289 292 293 294 294 296 296 300 302
8 8.1 8.2 8.3
305 306 316
Samenvatting en conclusies Inleiding Samenvatting Conclusies
Summary and condusions Introduction Summary Conclusions
319 320 329
Literatuurlijst
331
Zakenregister Personenregister Jurisprudentieregister Wetsartikelenregister
375 381 385 387
IX
