Eenpraktijkonderzoek Leiden bij ROC Vorigjaarmeiisde dyslectische Ferditwintigjaargeworden leeftijdvan en heefthijeendidactische 138bereikt. Hijisgemotiveerd en zeercomputervaardig. lk hebhemtweejaarbegeleid en met
N
o J o N o J J
hemeenpersoonlijke bandopgebouwd. staan De 138maanden ondenrrijs diehij heeftgenoten, gebruikt, nietgarantvoorschoolsucces, maarhetgemakwaarmee hijcompenserende software heeftmijervanovertuigd datdigitalehulpmiddelen vandyslexiebegeleiding deelmoetenuitmaken in het middelbaar beroepsondenruijs. Uitval voorkomen op het MBO Met compenserendesoftware in het middelbaar beroepsonderwijs is uiwal van dyslectischesrudenten te voorko-
die ze lezenof schrijven.Naast het talenaanbodbiedt dergelijke sofrware nog veel andere gebruilsmogelijkheden: de voorleeseenheid(woord, zin, alinea) is instelbaar,de
men. De uiwal zonderdiploma loopt op van l0 procent nal jaarstudietot bijna 20 procent na4jaar. Vooralvan-
spelling is te controleren met uitspraak,er is een homofo-
uit het laagsteniveauvan het MBO, de opleiding ror arbeidsmarktgekwalificeerd assistent,is de ongediplomeerde uiwal hoog (CBS,oktober2010). Het groteaantalvoortij-
naar een mp3-bestand,en er is een woordvoorspeller.Een dyslectischestudent kan zelfstandiger(zonder ondersteu-
dige schoolverlatersis onder anderete verklarenuit het feir dat het middelbaarberoepsonderwijsmeer zelfstandigheid
loopt niet meteen vast bij het schrijven van de eerstede
vÍa gt van de studenten,terwijl ze midden in hun puberteit zitten en vaak met taalachterstanden andere problemen te kampenhebben. Competentiegericht onderwijs op het MBO In het competentiegerichteonderwijs (CGO) moeten de studenten prestatiesleveren, presentatieshouden en verslagenschrijven (strategischschrijven). Aangezien de leermiddelenper schooljaar,per groep, per student of per docent kunnen verschillen,is de'traditionele'RT-begeleiding - zonderondersteuningvan compenserende sofrware - niet dtiid toereikend. Voordelen van compenserende software Dyslectischestudenten kunnen dankzij compenserende sofrwarezelfstandigerwerken: hun leesachterstandhoeft geen informatieachtcrstandin te houden (ïlman, 2009). Compenserendesofrwarestelt dyslectici in staat hun aandacht ten volle te bestedenaan de inhoud van de teksten
nenlijst, er zijn markeerstiften,de spraakis te converteren
ning van een remedid teacher)aan opdrachtenwerken en bestezin. Compenserende software in mijn praktijkonderzoek Op de RT-afdelingvan het ROC Lriden werken we sinds 2007 met Kurzweil en sinds 2009 ook met Dolphin Easy Thtor.De versievan l(urzueil die wij op school gebruiken (er is namelijk ook een versieop USB-stick verkrijgbaar), dient op de PC geïnstalleerdte worden, terwijl Dolphin Easy Tator automatisch geladenwordt als de USB-stick met het programma in de PC gestokenwordt. Beide programma'sbiedenbovengenoemdegebruiksmogelijkheden, maar er zijn markante verschillen in voorleesstemmen en gebruiksgemak.Bij Kurzweil blijft de oorspronkelijke lay-out (inclusief foto's, plaatjes en tabellen) behouden, terwijl de genoemdevoorleesstickdie luxe niet kan bieden. De eerlijkheid gebiedt te z€ggendat aan I(urzweil een behoorlijk prijskaartjehangt en de beelddocumenten van Kurzweil (in Kes-format) veel geheugenruimteinnemen. Beideprogrammat kunnen tekstenconv€rterennaar
I
I
Artikel
,0
audiobestanden,maar de conversiemer Dolphin Easy Tutor geateen stuk sneller,omdat die geenrekeninghoeft te houdenmet beelddocumenten. Met Kurnveil kunnen studenten markeerstiftengebruiken om uittrekselste maken, terwijldeze mogelijkheid bij Dolphin Eary Tiltor (nog) niet aanwezigis. Bii Dolphin Easy Thtor kun je uit drie stemmen en drie talen (Nederlands,Engels en Duits) kiezen, terwiil het duurdere Kurzuteil meer stemmen,verklarende woordenboekenen acht talen biedt. Het hangt van de persoonlijkesmaakvan de gebruikeraf aanwelkestem hij de voorkeur geeft en hoeveelgebruiksgemakhij wil.
+
I Dolphin Ea$/Tulot
ventariserenen vastleggenhoe onze dyslectischestudenten de compenserende softwareervaren,positiefof negatief. De vragenlijstdie ik in het programma Kurzweil was tegengekomen,heb ik aangepastean onrÊ situatie en er Dolphin EaE Tiutorals onderdeelaan toegevoegd.Ik nam
N
ln ÍE
.g !
o ? F -
o
É
bruiken, heb ik geïnterviewden hun een vragenlijstvoorgelegdom te weten te komen in welke situatiesbij het lezen en/of schrijven deze compenserendesofrware hen studentenhebbeneen ondersteunt.Sommigedyslectische voorkeur voor Kurzweil, andere voor Dolphin Easy Thton In dezevragenlijstwilde ik de nadruk leggenop hoe dyslectischestudenten zÁlfde ondersteuningvan compenserende software ervaren. De positieve effecten van tekstnaar-spraaksoftwareals Kurzweil zijn wetenschappelijk bewezen(Callebaut, 2004), maar waar het mij in dit onderzoekvooral om ging, weren de bevindingen van (ou-
dezevragenlijst bij tien studenten af. Ik observeerdedrie dyslectischestudententijdens het strategischschrijven,het
dere)dyslectischestudentenmet compenserendesoftware.
schrijvenvan eenlogischgeordendetelst zoalseenverslag. Op dit idee laryamik door Tèchnischemaatjesbij dyslacie (Smeetsen Kleijnen, 2007). Het onderzoeknaarde imple-
Kenmerken van dyslectische MBO-studenten Dyslectischestudentendie we op onze RT:afclelingondersteunen- de doelgroepdie ik bii ROC Leiden onderzocht
mentatievan compenserende sofrwaredat verricht is in het kader van het Gll-project, vormde een leidraad(Smeets
heb - zijn in het bezitvan eenofficieleofeen internedyslexieverklaringen volgeneenopleiding aanhet middelbaar
en Callebaut 2004| 2005).
beroepsonderwijs.De meesten hebben een middelbare schoolopleiding(VMBO of praktijkschool)afgeronden
Context praktijkonderzoek
zitten in de leeftijdsgroepvan 16-20 jaar. Uit de videointerviews komt naar voren dat ze in hun schoolverleden
De procedurevoor de begeleidingvan een dyslectische
I
ficiële dyslexieverklaringgeldt in principe voor de gehele opleidingbij het ROC Lriden. De faciliteitenpasgeeft recht op bijvoorbeeld extra toets-
Probleemstel I ing praktijkonderzoek De studenten die Kurzweil enlof Dolphin Easl Tutor ge-
Als uitgangspunt van mijn kleine praktijkonderzoek (2009) heb ik onze schoolsituatiegenomen.Ik wilde in-
o N o F o
het beginvan eennieuw schooljaardezefaciliteitenpasmet een jaar verlengen.De faciliteitenpasop basisvan een of-
verleendefaciliteiten zullen respecteren.
Aanpak praktijkonderzoek
F F
een interne verklaring geldt alleenvoor het onderwijs dat studenten volgen bij het ROC Iriden en heeft een geldigheidsduurvan één schooljaar.Studentenkunnen aan
lokalen van 25 m2), met behulp van l(urzueil en/of een tekst-naar-spraakprogrammaop USB-stick als Dolphin Easl Tittor.Van docentenwordt verwacht datzij studenten met e€n faciliteitenpasmet begrip tegemoettreden en de
MBO
Kuaileil
resultaten van het ondenoek daartoe aanleiding geven, wordt een interne verklaring van ernstigelees-en/of spellingproblemenopgesteld.De faciliteitenpasop basisvan
tijd, mondelingetoetsenbij herkansingen,naderebegeleiding of toetsenin een rustige ruimte (twee aangrenzende
r&r
w
aan het begin of in de loop van het of spellingproblemen schooljaaropvdlen, krijgen een nader onderzoek.Als de
student bij ROC Leiden, opgez€tdoor Jan Verhagen,is alsvolgt. Bij het plaatsingsgesprek gaatde intakerna of de nieuwe student in het bezit is van een officiële dyslexieverklaring. Als de student in verband met zijn dyslexie faciliteitenter ondersteuningvan zijn studiewenst,dient hij een kopie van zijn dyslexieverklaringvoor een faciliteitenpasin te leveren.Studentendie door hun lees-en/
niet alleen met hun lees-en schrijfproblemen geworsteld hebben, maar ook met een laag zelfvertrouwen,met fulangst en met stressdie samenhangtmet hun lees-en/of schrijfproblemen in de schoolomgeving.Ze beschrijven ook de opluchting die zij eryaren als zij hulpmiddelen aangereiktkrijgen als toetstijdverlenging,compenserende software of gewoonweg erkenning van hun lees- en/of
,,I
Artikel
7
schrijfproblematiek.Onze dyslectische studenrengebruiken Kurzweil enlof DoQhin EasyTutor voornamelijkvoor het controlerenop spelfouten,het voorlezenvan teksten en het schrijvenvan teksren.Funcriesalsmarkerenen uittrekselmakengebruikenze nauwelijks. Uitkomsten van mijn praktijkonderzoek De positieveeffectendie de studenteneryarenbij het gebruik van compenserende sofrwarezijn dat ze minder hulp nodig hebben,ze zich beterkunnen concenrrerenen zich zekerdervoelen.Bij de meestenneemrde zin om te lezen of schrijvennier toe. W'atverbazingwekt, is dat de voorkeur voor Dolphin EasyTiltor eerderbepaaldwordt door een natuurlijkesremdan door het gebruiksgemak van de USB-stick.De studentenoordelenwisselendover het opzoekenvan informatie mer Dolphin EaqrTator.De srudent die negatiefoordeelt over het voorlezenvan informatie door Dolphin Easy Tilton blijkt rerug re vallen op andere compensatiemechanismen zoalspersoonlijkebegeleiding. Hoewel studentenpositieveeffectenvan DoQhin EasyTirtor op her vlak van conrrolevaardigheid ervaren,gevenze aan bij het strategischschrijvenniet zonder persoonlijke
gebruiksgemakvan digitale hulpmiddelen. "h maken studentendie weinig hindzr onderuinden uan hun hes- en/ of spellingprobhemnauwelijhs gebruik uan de aangeboden hulpmiddehn"(Smeetsen Callebaut,2005,257). De geinterviewdedyslectischeRon ondervindt weinig hinder van zijn dyslexieen maakt geen gebruik van de aangebo-
te betrekkenbij het schrijvenvan haar stageverslag. Doordat zij betrekkelijklaat, op haar achttiendelevensjaar, in aanrakingis gekomenmer compenserende sofrware,heeft
er alweereen nieuweversievan Dolphin EasyTutor uitgekomenmet meergebruiksmogelijkheden. Tegende rijd dat de effectiviteitvan voorleessticks bekendwordt, ziin de onderzoeksgegevens alweerachterhaald. Conclusie
Inclusie
kunnen inzettenbij lezenen/of schrijven,kan ik op grond
Dit kleineinventariserende onderzoekmaakthopelijk dui-
van mijn onderzoeksresultaten bevestigendbeanrwoorden. Dezeoudere,moeilijk re remediërensrudentenkun-
naar inclusief onderwijs zou kunnen vergemakkelijken. Studentenmer een stoornisof beperkingkunnen bij het makenvan opdrachtengebruikmakenvan compenserende
verwachten.7r zullenmisschieni n controlevaardigheid en herformuleringvooruitgaan,maar het gebruik van com-
sofrwarebinnen klassenverband. Ook enkeleniet-dyslectischestudenrenmet leerproblemenwerken op onze RT-
penserende sofrwaresecleidt niet tot een hogereschrijÊ kwaliteit. Het strategischschrijvenhangt immers samen
afdeling met Kurzweil of Dolphin EasyTutor.Bij dit praktijkonderzoekheb ik hen niet betrokken.Een doelgroep
met verschillendeaspectenvan de leeromgeving:toegankelijkheid van de elektronischeleeromgeving,mogelijkheid tot samenwerkenen de plaats van het strategisch
Nederlandsniet als moedertaalhebben. Zij maken een steedsgroter percenrage uit van de schoolpopulatiein het middelbaarberoepso nderwijs.
nen van de compenserende softwareechtergeenwonderen
schrijvenin het curriculum. Is er bijvoorbeeldin her onderwijs sprakevan aandachrvoor her strategischschrijven of van een systematischeopbou\ryvan een stageverslag? Een inventarisatiedoor SLO toont aan dat het bediscussiërenvan kenniseenvan de meestinvloedriikefacrorenis
Ouderestudentenhebbenvaakal voldoendecompensatiemechanismen onwikkeld om zich door de opleidingheente slaan.
Betrouwbaarheid onderzoeksresu ltaten Als ik de'meting' in de vorm van de vragenlijst,interviews en observatiesnu zou herhalen, zou zij niet dezrlfde resultatenopleverenop grond van onderstaandefactoren. De dyslectische studentenverschillenin ernsten oorzaken van dyslexie.Ook verschillenze in voorkeur voor compenserende sofrwareen oordelenze verschillendover het
II
o
g tI
o ra o N o .l
zij al voldoende compensatiemechanismen onwikkeld om zich door de opleidingheente slaan.De onrwikkeling J van compenserende sofrwareschri.idtvoorr. Inmiddels is
Mijn onderzoeksvraag of dyslectischestudenten in het middelbaar beroepsonderwijscompenserendesoftware
die ook gebaatzou zijn bij het gebruikvan compenserende software,wordt gevormd door allochtonesrudentendie
3
o o.
den compenserende software.Bovendienverschillende dyslectischestudenten in compensariemechanisme(n). DyslectischestudenteJannekeweer biivoorbeeld tijdig haar praktijkopleiderte raadplegenen meerderemensen N
begeleidingte kunnen.
delijk dat het gebruikvan compenserende sofnvarede weg
o
voor tekstkwaliteit.
Dyslectische MBO-studenrenmogenvan compenserendesoftwaregeenwonderenverwachten.
Nieuw gezichtspunt Met Ferdi, mijn dyslectischestudent uit de intro, bewandeldeik verschillendecommunicarievewegen:audio (voice tracer), beeld (video), e-harning (N@Tichool als elektronischeleeromgeving), en Skype(begeleidingop aÊ stand via internettelefonie).Vooral dezelaatstesynchro-
I ,t
Artikel
I
I
ne ciommunicatie,waarbrj we tegelijkertijd ingelogd in N@Tichool dczclfde rckst te zien kregen, gaf Ferdi net het duwtje dat hij nodig had om zijn stageverslag af te ronden. Het leren zocken naar informatie op internet, een onderdeelvan het strategischschrijven,is'ffcctiean naarnate er mecr aoorhennhoaerdc inboud m organisatieuan de zoehruimte in hct hoofd uan fu meker is' (De Jong, Kanselaaren l,owyck, 2003, p 348). De compens€rendesofrwarekan daarom dlcen een instrumcnt zijn, een katalysatorvoor het schrijfrroces. De rol die rve compenserendesoftware in het leerprocesvan de dyslcctischestudententoedichten, moet niet ovcrschatworden. Vooral het samenspelmet eenander hulpmiddel zoalsSkypekan de loraliteit ran het strategischschrijvenverhogen.
Stand van zaken Conform het protocol dplcxie voor het MBO (maen 2010) werken mijn leermeesterJan Verhagenen ondergetekende aan een ROC-brecd dploriebcleid. De facilitci. ten die aangegeven worden op de faciliteitenpas,sraennu ook vermeld in hct Kwditcitshandboek Examinering nn ROC Lriden, hct Onderwijs Examen Reglement verwiist ernaar.Ecn ROC-breed dysloriebeleidis mijns inzienspas geslaagdals alle onderwijslagen van het ROC - van dirctie tot het docentencorps- dit dragenen dc reilnyijdtevan de faciliteitenpascrkennen. Randvoorwaardenvoor Gen succewolleimplemcntatievan het protocol zijn natuurlijk de bcschikbaarheiden tocgankelijlóeid van comlrcns€ttnde software voor onz€ dyslcctischestudentcn en de apparatuur \raarop dic draait.
EfÍecten voor de loopbaan Dat juist oudere dplcctische studenten (16-20 jaar) aangwen zich zckerder te voelen denkzij het gebruik van compensercnde software was wel de belangrijkste uitkomst van mijn praktijkonderzoek.Als zij hun beroepsopleiding hebben afgerond en op de arbeidsmarkt terechtkomen, moeten zij zich weer bewijzen op de werkvloer. Uit mijn
ldeale toekomsGcenario In mijn ideale toekomstsccnariozullen we dc faciliteitenpasniet meerhandmatig hocvente maken, maergenerieeÍt hem op basisvan de gerchet onderwijsinformatiesysteem gistrccrdc dplexiegegevensvan een student. Ook zou dezc
video-interview met student Piet bleek dat de kritiek van
nieuwe pas de dplectische student automatisch toegang moeten geventot de gewenstecompcnserendesoftware op
de mensen op de werkvloer extra hard aanlavam, omdat
school.
hij al littekens had opgelopenin het schoolverledenen het gevoelhad gestraft te worden voor zijn dplexie. Hij krvam tijdens zijn stagevaak in conflict met mensendie hem bekritiseerden.De gevolgenvan dyslo
ilotrn t Aangezicn ondcrwijs cquivzlcnt
stoornis niet erkennen en niet hun eigen compenserende hulpmiddelen zoeken, zijn een laag zelfvenrouwen, faalangst,woede en zel&eroordeling (Verhowen en Nuland,
bcreikt. 2 Stióting
2008). Student Ferdi hecft na een speurtocht van bijna rwee jaar - de periode waarin ik hem begeleidheb - de
netioneel
compens€rendehulpmiddelen gevondendie bij hem passen en die hem ook in de toekomst ten dienste kunnen staan. F F
o N o F o N
rn
íu ,g I
?
o
E o É,
gssp@ieli
,tl
Artikel
7t
o
3
o
Literatuur
Websites
Callebaut,D. (2002).Compenserende softwarevoor (1), dyslexie.Vonk,33 30-40.Via internetbeschik-
http: //www. rocleiden.nl/index.php/ roc-leiden/ons-
CL
onderwijs
qJ
baar. Callebaut, D. (2004). \Vie heeft er baat bij compenserendespraaksofrware?Tijdschrirt uoorRcmedial Tèaching2004/3, 12-14.
http://natschool.rocleiden.nl(elektronischeleeromgevingvan ROC Leiden), artikel ROC uisieop CGL. http://mbo201O.nl(vooral'InvoeringCGO). http://tadunieversum.org/onderwijs/onderzoek(vooral
G. 6. Lowyck,J. (2003).ICT in Jong,T. de, Kanselaar, het onderwijs.In: Verloop,N. & Lowyck,J. (red.),
expertisecentrumleerplanonnvikkeling).
Onderwijshunde.Groninsen/Houten: WoltersNoordhoff. Kleijnen, R. & Goei, S.L. (2010).ProtocolDysletcie
Over de auteur Naomi Hylkema-Vosis werkzaamals dyslexiespecialist
M BO. t-Hertogenbosch:CINOP. Smeets,J. & Callebaut,D. (2004).Compenserende softwareals hulpmiddel bij de integralebegeleiding van dyslexie.In: Kleijnen,R 6aBroeck,G. van den (2005). Grensouersch rij dendeintegrahsndentenzorg een(re)actiefproces.Anwverpen/Apeldoorn: Garant. Smeets,J. & Callebaut,D. (2005). Implementarievan compenserendesofrwarevraegtom integralestudentenzorg:een ontwikkelingsgerichten empirisch onderzoek.In: Kleijnen,R. 6a Broeck,G. van den (2005). Grensouerschnj dendei ntegrah sndz ntenmrg een(pro)actiefproces.Annverpen/Apeldoorn: Garant. Smeets,J. & Kleijnen, R. (2007). Tèchnische maatjesbij dy hxie: compenserende en dispenserndrhulpmidàzhn.'s-Hertosenbosch:MasterplanDyslexie. Tilman, E. (2009). Een leesachterstand, maar ge€n i n formatieachterstand.Remediaal,9I 4, 38 -39. Verhoeven,S. & Nuland, J. van (2008). Slimmerdan je baas:fusl"exie op het werk.Annverpen/Apeldoorn: Cyclus.
Onderzoehnaar schijfonderwijsdoor SLO, nationaal
bij ROC lriden. Dit artikel is eenverkorte versievan haar scriptie over het praktijkonderzoekin het kader van haar Master SpecialEducational Needs(SEN) nn het FontysOpleidingscentrumSpecialeOnderwijszorg ïlburg in 2009.
- l
g ul
t\J
o ..l o
t\J
o .a .J
