Ethische uitgangspunten bij praktijkonderzoek § 1 Inleiding Deze notitie betreft een richtlijn waarin een aantal ethische uitgangspunten worden gegeven die passen bij het praktijkonderzoek dat verbonden is aan een Hbo-Master in het kader van de Master SEN bij Fontys OSO. De notitie is tot stand gekomen in dialoog met een aantal docenten en stafleden van Fontys OSO. Ethiek is een containerbegrip dat momenteel te pas en te onpas gebruikt wordt. Daarom is het goed om eerst de vraag te beantwoorden wat we onder ethiek verstaan en te verwoorden hoe ethische uitgangspunten een noodzakelijke bijdrage leveren aan de uitvoering en verslaglegging van praktijkonderzoek (§ 2). Vervolgens wordt er ten behoeve van het praktijkonderzoek in het kader van de Master SEN een set van ethische uitgangspunten (§ 3 ) gepresenteerd. In § 4 wordt deze set uitgewerkt. In de laatste paragraaf zal de werkwijze voor studenten bij het hanteren van deze uitgangspunten bij hun onderzoek aan de orde komen. Er is gebruik gemaakt van een viertal documenten: Revised Ethical Guidelines for Educational Research (2004), British Educational Research Association Wetenschappelijk onderzoek: Dilemma’s en verleidingen (2005), Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Ethisch reglement (2005), Faculteit der Psychologie en Pedagogiek, Amsterdam: VU Werkzame idealen (2007), Jos Kole en Doret de Ruyter (red.), Assen: van Gorcum.
Wij gaan ervan uit dat de hier gepresenteerde set van principes en de daarbij beschreven werkwijze slechts voor een beperkt aantal jaren van kracht zullen zijn. Enerzijds omdat elke set recht heeft op revisie na een aantal jaren van werkzaamheid, anderzijds omdat een algemene regeling voor geheel Fontys voor wat betreft de ethische reflectie op het praktijkonderzoek te prefereren is boven een instituutsgebonden regeling.
Rob Boerman juni 2008
Ethische uitgangspunten bij praktijkonderzoek. Definitieve versie 20080606
1
§ 2 Ethiek en ethische uitgangspunten bij praktijkonderzoek De term ethiek is in onze tijd een veelgebruikte term. Woorden die wij veel gebruiken verliezen snel hun feitelijke betekenis en daarom eerst aandacht voor de betekenis van de term. Ethiek heeft een plaats in de reflectie op de kwaliteit (uitgedrukt in goed/kwaad, zinvol/zinloos e.d.) van het persoonlijk handelen). Ethiek geeft in die reflectie een aansporing hoe we zouden moeten handelen: het goede bevorderen en het kwaad vermijden. In deze notitie betreft het een toegepaste ethiek: ethische reflectie op het doen van praktijkonderzoek in het kader van de Master SEN. De vraag is of er ten behoeve van het onderzoek en de kwaliteit van het onderzoek ook behoefte is aan een ethische reflectie. Het onderzoek in het kader van de genoemde Master kent in haar onderwerpkeuze een bijzonder grote variatie, maar zal altijd een relatie moeten hebben met een onderwerp binnen het domein van de Special Educational Needs. In feite is het opleidingsinstituut ook de ‘opdrachtgever’ van het praktijkonderzoek. Het praktijkonderzoek wordt immers uitgevoerd in het kader van de masteropleiding. Daarnaast wordt in de opzet van de masterstudie samengewerkt met andere studenten en wordt een zekere verdieping gevraagd waarbij de relatie met al bestaande theorieën, praktijken en onderzoek als noodzakelijk wordt verondersteld. Belangrijk is ook om vast te stellen door wie het onderzoek wordt verricht: het onderzoek wordt (doorgaans) verricht door een professional (een bevoegde die werkzaam is in een bepaalde beroepsgroep – doorgaans als leraar). Het is, kortom, praktijkonderzoek uitgevoerd door een professional, waarbij de relatie met de onderzoeksomgeving, met andere mensen en met de behandeling van leerlingen een rol speelt. In dit kader mag verondersteld worden dat – gezien de aanwezige relaties en gezien het onderzoeksobject - reflectie op ons handelen in het kader van genoemd praktijkonderzoek voor de hand ligt en – in het kader van de gevraagde kwaliteit - door het opleidingsinstituut als een verplicht onderdeel van het onderzoek kan worden toegevoegd. Dat is ook de manier waarop het instituut als ‘opdrachtgever’ haar morele verantwoordelijkheid kan uitoefenen.
§ 3 Een set van principes Ethiek kent in hoofdzaak twee dimensies: een plichtdimensie en een aspiratiedimensie. In de plichtdimensie staan de regels centraal, en wordt beschreven waar minimaal aan voldaan moet worden. De plichtdimensie geeft de grenzen aan en beschrijft deze in verplichtingen en regels (do’s and don’ts) . De aspiratiedimensie benadrukt juist de morele persoonlijke kwaliteiten waarover men zou moeten beschikken om een onderzoek optimaal te kunnen uitvoeren. De aspiratiedimensie concentreert zich dus op het karakter dat onderzoekers nodig hebben om de waarden te kunnen realiseren die hun (beroeps)praktijk mede constitueren.
Ethische uitgangspunten bij praktijkonderzoek. Definitieve versie 20080606
2
De plichtdimensie van de ethische reflectie kent haar basis in de plichtethiek (bv Immanuel Kant) en de aspiratiedimensie wordt ontleend aan de deugdethiek (bv. Aristoteles, Alasdair MacIntyre). Een goede onderzoeksethiek volstaat niet met regels en verplichtingen, al is het doorgaans wel een noodzakelijke voorwaarde. Van een goede onderzoeker, een goede professional mag worden verwacht dat hij of zij hogere ambities heeft. En overigens ook een reeds goed ontwikkeld normbesef heeft ingebed in zijn of haar karakter. De aard van het onderzoek zal ook een rol spelen bij het bepalen van de manier waarop ethische reflectie op de onderzoekspraktijk kan plaatsvinden. In het geval van praktijkonderzoek in het kader van Master SEN kan het onderzoek – binnen de kaders - nogal uiteenlopend zijn. Dit pleit voor een set van principes waarin de student/onderzoeker een eigen afweging moet kunnen maken die aansluit bij het gekozen onderzoekterrein. Het voordeel van een set is dat er minder wordt gedacht in strikte regels en meer wordt gedacht in aandachtsvelden waarin ruimte is voor ambities, naast beperkende bepalingen. Daarmee kan elke student met deze set zijn of haar eigen afwegingen maken passend bij de eigen onderzoekspraktijk. De gekozen set van principes is ontleend aan de notitie Wetenschappelijk onderzoek: Dilemma’s en verleidingen (2005). In deze notitie wordt namelijk de eerder beschreven benadering met de twee dimensies uitgewerkt. De set principes in het kader van ethische reflectie op praktijkonderzoek Master SEN omvat: i. Vertrouwen, bedrog en zelfbedrog ii. Zorgvuldigheid en nalatigheid iii. Volledigheid en selectiviteit Concurrentie en collegialiteit iv. v. Publiceren, auteurschap en geheimhouding vi. Onderzoek en opdracht
§4
Uitwerking van de vijf principes voor ethische reflectie op het praktijkonderzoek
1. Vertrouwen, bedrog en zelfbedrog Dit principe vraagt een grondhouding van de student/onderzoeker waarbij er op gerekend kan worden dat beschreven resultaten in het praktijkonderzoek zijn gebaseerd op transparante en navolgbare gegevens. Het verzinnen of vervalsen van gegevens is een vorm van bedrog en een inbreuk op het wederzijds verwachte vertrouwen van onderzoekers, collega’s en lezers. Het overnemen van andermans werk zonder de gebruikelijke bronvermelding is niet geoorloofd en is Ethische uitgangspunten bij praktijkonderzoek. Definitieve versie 20080606
3
ook een vorm van (zelf)bedrog. In het onderzoek mag vrijelijk gebruik gemaakt worden van werk dat door andere onderzoekers is verricht binnen de grenzen van de rechtsregels voor intellectueel eigendom (met een duidelijke bronverwijzing). Wanneer inspanningen van derden (leerlingen, ouders, collega’s) worden gevraagd in het kader van het onderzoek mogen zij erop vertrouwen dat hun inspanningen een goede zaak dienen en gericht zijn op verbeteringen in de beroepspraktijk. Regels die bij deze grondhouding horen: i. De onderzoeker informeert zijn onderzoeksgroep over het doel van het onderzoek in begrijpelijke, concrete taal. ii. Onderzoekers hanteren geen methodes die de betrokkenen aantasten in hun waardigheid of schaden in hun fysiek en/of psychisch welzijn. Onderzoekers zorgen ervoor dat zij alle afspraken die zij zijn overeengekomen daadwerkelijk nakomen. iii. De student draagt zorg voor het voorkomen van bedrog en het vermijden van zelfbedrog en slordigheid door het onderzoek en het te schrijven meesterstuk regelmatig te bespreken met docent en medestudenten. 2. Zorgvuldigheid en nalatigheid Dit principe vraagt een grondhouding van de student/ onderzoeker waarin zorgvuldigheid wordt verwacht bij de opzet en uitvoering van een onderzoek. Dat wil zeggen dat vraagstellingen weloverwogen worden opgesteld en met zorg worden beantwoord, gegevens nauwgezet worden verzameld en bewerkt en de verslaglegging precies en systematisch zal zijn. Er mag op gerekend worden dat de student/onderzoeker met een open blik en voldoende nieuwsgierigheid zijn vraagstellingen behandeld. Als er in het onderzoek anderen (bijvoorbeeld leerlingen, hun ouders, collega’s, begeleiders) zijn betrokken geldt zorgvuldigheid jegens hen. Slordigheid en nalatigheid doen afbreuk aan de kwaliteit van het onderzoek en het meesterstuk en dienen dus voor zover dat mogelijk is door de student/onderzoeker te worden voorkomen. Regels die bij deze grondhouding horen: i. Als een onderzoek in een instelling of school wordt verricht, zorgt de student/onderzoeker er voor dat voorafgaand aan het onderzoek en het benaderen van potentiële betrokkenen het voorgenomen onderzoek is besproken met de leiding van de instelling of school en dat er van hen toestemming is verkregen. ii. Voorafgaand aan het onderzoek wordt aan betrokkenen uitgelegd wat het nut van het onderzoek is en wat de consequenties kunnen zijn van hun vrijwillige deelname.
Ethische uitgangspunten bij praktijkonderzoek. Definitieve versie 20080606
4
iii. Alleen met uitdrukkelijke schriftelijke instemming van betrokkenen en/of hun wettelijk vertegenwoordigers op grond van die informatie kunnen zij deelnemen aan het onderzoek. iv. De informatie die potentiële betrokkenen en/of hun wettelijke vertegenwoordigers krijgen is volledig, relevant en begrijpelijk. v. Wanneer onderzoek wordt verricht onder personen die van de onderzoeker afhankelijk zijn, worden voorafgaand aan het onderzoek voorzorgsmaatregelen genomen om betrokkenen te beschermen tegen nadelige consequenties bij voortijdige beëindiging of weigeren van deelname. vi. Onderzoeksgegevens worden uitsluitend gebruikt voor het doel waarvoor de betrokkenen hun toestemming hebben gegeven en worden opgeslagen in een systematisch gegevensbestand zonder direct identificeerbare persoonsgegevens. vii. Bij onderzoek met betrokkenen wordt gewerkt met geanonimiseerde gegevens, zodat er geen relatie gelegd kan worden tussen persoonlijke gegevens en onderzoeksgegevens. Met een kleine groep betrokkenen, waarbij het leggen van een verband van personen voor de hand ligt, geven de betrokkenen toestemming voor publicatie. viii. De student/onderzoeker neemt maatregelen, o.a. door een goede planning en goede afspraken met begeleider en/of critical friends, om slordigheid en nalatigheid zoveel als mogelijk te voorkomen. 3. Volledigheid en selectiviteit In de grondhouding speelt de eis van volledigheid een belangrijke rol. Selectie en beperking zullen zeker een belangrijke rol moeten spelen in de realisatie van het meesterstuk, maar dit mag niet leiden tot het achterhouden van gegevens die de student/onderzoeker niet uitkomen bij de beantwoording van de onderzoeksvraag. Dat betekent dat alle uitkomsten en resultaten van het onderzoek een rol spelen in het meesterstuk. Noodzakelijke selectiviteit mag niet worden gebruikt om de zaken anders voor te stellen dan ze zijn. 4. Concurrentie en collegialiteit Elke student/onderzoeker werkt samen met begeleiders en collega’s. In gespreksgroepen wordt commentaar geleverd op elkaars werk. Collegialiteit vereist dat men zich inzet voor elkaar, elkaar behoedt voor blunders en indien nodig bemoediging schenkt. Men heeft weet van de wederzijdse afhankelijkheid die er in de groep bestaat. Er is sprake van een zekere loyaliteit om elkaar te helpen de ambities te realiseren en men heeft daarbij respect voor ieders eigenheid. 5. Publiceren, auteurschap en geheimhouding Praktijkonderzoek en meesterstuk kunnen tot een publicatie leiden. Voor de verdere ontwikkeling van de verschillende beroepsgroepen Ethische uitgangspunten bij praktijkonderzoek. Definitieve versie 20080606
5
die in het werkveld van Special Educational Needs werkzaam zijn en voor het aan elkaar doorgeven van good practices is het van belang dat nieuwe inzichten met elkaar worden gedeeld, zodat kennis verder ontwikkeld kan worden. Daarom is het belangrijk dat na afronding van het meesterstuk onderzoeken beschikbaar worden gesteld en door middel van media (workshop, lezing, publicatie) met elkaar worden gedeeld. Geheimhouding van resultaten druist in tegen de normen van collegialiteit, openbaarheid en wetenschap. 6. Onderzoek in opdracht De student/onderzoeker bepaalt altijd de vraagstelling van zijn praktijkonderzoek en blijft eigenaar van het onderzoek. Het is daarbij voorstelbaar dat de student/onderzoeker onderzoek verricht op aanwijzing van haar/zijn werkgever mits dit niet in strijd is met de opleidingseisen van Fontys OSO of met de genoemde zelfsturing bij de keuze van de onderzoeksvraag.
§ 5 Toepassing van ethische reflectie op het praktijkonderzoek Ethische reflectie op het eigen onderzoek dient aan de hand van de zes principes te gebeuren. Omdat er sprake zal zijn van afweging (ieder onderzoek kan anders zijn bij de leer-en onderzoekslijn van Master Sen) is het belangrijk dat de reflectie in een dialoog tot stand komt. Dit kan goed gebeuren in de gesprekken met critical friends en de begeleider. Het geeft de begeleider ook de gelegenheid om te controleren of aan zowel de plichtdimensie en als aan de aspiratiedimensie aandacht wordt besteed door de student/onderzoeker en bij een omissie om een aanvulling te vragen. Onopgeloste dilemma’s kunnen worden voorgelegd aan de examencommissie die vooralsnog als ‘ethische commissie’ zal optreden in afwachting van Fontys-beleid. Een beknopte neerslag van de ethische reflectie aan de hand van de zes principes wordt opgenomen in het meesterstuk door de student.
Ethische uitgangspunten bij praktijkonderzoek. Definitieve versie 20080606
6
