Een onderzoek naar recente veranderingen in lexicon en woordvorming in het Kroatisch
doctoraalscriptie Slavische talen en culturen, Servisch/Kroatisch Universiteit van Amsterdam
M.A.S. Bohan
Studentnummer: 9901868 Begeleider: dr. J. Kalsbeek Tweede lezer: dr. W.J.J. Honselaar 09-08-2007
Inhoud 1. Inleiding 2. Theoretisch kader voor het bestuderen van lexicale veranderingen 3. Woordvorming 3.1 Wijzen van woordvorming 3.2 Woordvorming door afleiding 3.3 Woordvorming door samenstelling 3.4 Woordvorming door combinaties van suffigering, prefigering en samenstelling 3.5 Woordvorming door een combinatie van Kroatische en ontleende morfemen 3.5.1 Afleiding met Kroatische en ontleende morfemen 3.5.2 Samenstelling met Kroatische en ontleende morfemen 3.5.3 Samenstelling met verkorte stam of affixoïde 3.5.4 Samenstelling en afleiding met uitsluitend ontleende morfemen 3.5.5 Overzicht woordvorming met Kroatische en ontleende morfemen 3.6 Woordvorming door aaneengroeiing 3.7 Woordvorming door afkorting 3.8 Woordvorming door het veranderen van woordklasse 3.9 Woordvorming doordat een naam soortnaam wordt 4. Vertalende ontlening 4.1 Soorten vertalende ontlening 4.2 Leenvertaling 4.3 Vrije vertaling 4.4 Syntagmatische vertaling 4.5 Gedeeltelijke vertaling 5. Woordontlening 5.1 Adaptatie van leenwoorden 5.2 Fonologische adaptatie 5.3 Morfologische adaptatie 5.3.1 Lexicaal-morfologische adaptatie 5.3.2 Syntactisch-morfologische adaptatie 5.4 Semantische adaptatie 5.5 Orthografische adaptatie 6. Overige vormen van lexicale verandering 6.1 Betekenisverandering 6.2 Stijlverandering 6.3 Veranderingen in het actief en passief lexicon 7. Onderzoek van lexicale veranderingen 7.1 Werkwijze 7.2 Analyse 7.2.1 islamist, islamistički, islamističko-ekstreman 7.2.2 desnoekstreman en gerelateerde begrippen 7.2.3 monoetnički en multietnički 7.2.4 kongresnik 7.2.5 supredsjedati, supredsjedavati 7.2.6 eurizirati 7.2.7 pretpristupni 7.2.8 screening, skrining en predskrining
1
3 4 7 7 7 8 10 10 11 12 12 13 13 14 14 15 15 17 17 20 21 22 23 24 24 24 25 25 26 27 28 30 30 31 32 34 34 37 37 38 39 40 40 41 42 42
7.2.9 donirati en doniranje 7.2.10 zemljoknjižni 7.2.11 Aaneengroeiingen met opće7.2.12 Samenstellingen met proto7.2.13 kamatar, kamatarski, kamatariti en kamatarenje 7.2.14 skimming en “skimming” tehnologija 7.2.15 Samenstellingen met krim7.2.16 kartičarski, kreditno-kartičarski en kartičarska kuća 7.2.17 aparthotel 7.2.18 Samenstellingen met etno- en etno als adj. en subst. 7.2.19 Samenstellingen met meteo7.2.20 solarni panel 7.2.21 podstanica 7.2.22 roster 7.2.23 šuter en samenstellingen en afleidingen met šuter 7.2.24 kickboxing en samenstellingen en afleidingen met kickboxing 7.2.25 light contact, semi contact en aanverwante termen 7.2.26 flair 7.2.27 shaker 7.2.28 panel-rasprava 7.2.29 Samenstellingen met reality 7.2.30 pin-up djevojka 7.2.31 bahatiti se 7.2.32 maestralan 7.2.33 Samenstellingen met -ljub en -ljubac 7.2.34 čokoholičar 7.3 Indeling naar betrokken processen 7.3.1 Neologismen door woordvorming 7.3.2 Neologismen door vertalende ontlening 7.3.3 Neologismen door woordontlening 7.3.4 Neologismen door betekenisverandering 7.3.5 Neologismen door stijlverandering 7.3.6 Neologismen door veranderingen in het actief en passief lexicon 7.4 Frequenties 8. Conclusie 9. Punten voor vervolgonderzoek Bibliografie Register van gevonden neologismen en behandelde lexemen Bijlage
2
43 44 45 46 48 50 51 56 57 57 61 62 62 63 64 66 68 69 70 70 71 71 72 72 73 77 78 78 81 82 82 82 82 83 84 86 87 92 CD
1. Inleiding Het lexicon van een taal is de verzameling woorden die sprekers van die taal ter beschikking staat voor communicatie in spraak en schrift. Taal is geen statisch gegeven, maar een organisch, zich ontwikkelend fenomeen. Door o.a. maatschappelijke veranderingen en taalcontact zijn alle niveaus van het taalsysteem, maar met name het lexicon aan voortdurende verandering onderhevig. De veranderingen in het Kroatische lexicon zijn het onderwerp van mijn onderzoek. In deze scriptie wil ik een poging doen een gedeelte van de recentere lexicale veranderingen in de Kroatische taal vast te leggen. Tevens wil ik onderzoeken of er patronen en tendensen zijn te ontdekken in deze lexicale veranderingen. Mijn probleemstelling luidt: welke verschijnselen zijn kenmerkend voor de lexicale veranderingen van de Kroatische taal, in de periode na 1999, voor zover te achterhalen met behulp van digitale middelen? Ik heb het onderzoek gedaan uitgaande van de elektronische versies van Kroatische kranten en met behulp van de Microsoft spellingchecker (uit ong. 1999). De gevonden woorden heb ik vervolgens geanalyseerd om inzicht te krijgen in de mogelijke patronen en tendensen die een rol spelen in de lexicale veranderingen in het Kroatisch. In hoofdstuk 2 zal ik een inleiding geven op het theoretisch kader van lexicale verandering. In de daaropvolgende hoofdstukken 3 tot en met 6 zal ik dieper ingaan op de theoretische basis voor mijn eigenlijke onderzoek. In hoofdstuk 3 behandel ik de theorie over woordvorming, in hoofdstuk 4 de theorie over vertalende ontlening, in hoofdstuk 5 de theorie over woordontlening en in hoofdstuk 6 de theorie met betrekking tot overige vormen van lexicale verandering, namelijk betekenisverandering, stijlverandering en veranderingen in het actief en passief lexicon. In hoofdstuk 7 zal ik mijn onderzoekswijze toelichten en de resultaten van mijn onderzoek geven, in de vorm van een uitgebreide analyse van de door mij gevonden woorden. In hoofdstuk 8 geef ik mijn bevindingen weer, en geef ik een antwoord op de probleemstelling. In hoofdstuk 9 tenslotte zal ik nog enkele punten noemen die van belang kunnen zijn voor eventueel vervolgonderzoek. Aan het eind van mijn scriptie volgt een alfabetisch register van de gevonden neologismen en de bij de woordanalyse genoemde lexemen, uiteraard met verwijzing naar de pagina waarop deze behandeld en vermeld worden. Ik heb eveneens als bijlage een cd-rom bijgevoegd waarop mijn corpus staat.
3
2. Theoretisch kader voor het bestuderen van lexicale veranderingen Mijn scriptie gaat over lexicale veranderingen in de Kroatische taal. Onder mijn onderzoeksmateriaal vallen zeer uiteenlopende verschijnselen, die zowel afzonderlijk als in combinatie met elkaar veranderingen in het lexicon teweegbrengen. Hieronder zal ik een globaal overzicht geven van typeringen van lexicale veranderingen, aan de hand van bestaande literatuur. Vervolgens zal ik ingaan op het theoretisch kader dat ik als basis zal gebruiken voor de bestudering van veranderingen in het Kroatische lexicon. Dit is tevens de inleiding op de volgende hoofdstukken, waarin het theoretisch kader verder zal worden uitgediept. In voorgaande literatuur en onderzoek op het gebied van lexicale veranderingen in verschillende talen zijn meerdere indelingen en overzichten gebruikt om de diverse verschijnselen te benoemen en onderzoeken. De indelingen verschillen vaak in aanzienlijke mate van elkaar, sommige overlappen elkaar en andere bestrijken slechts een klein gedeelte van het gebied van lexicale veranderingen. Hieronder zal ik twee relatief complete overzichten geven die als basis hebben gediend voor mijn verdere indeling en onderzoek. Honselaar (2002: 103-106) geeft de volgende indeling op basis van innovaties in het Russische lexicon: 1. Neo-stylism Een woord dat eerst als “slang, taboe” bekend stond en nu een neutralere status heeft gekregen, bijv. больно, gebruikt als adverbium ‘erg (veel)’. 2. Neo-obsoletism Een woord dat eerder niet of nauwelijks werd gebruikt en nu in frequent gebruik is geraakt, doordat de betekenis aansluit bij nieuwe maatschappelijke omstandigheden, bijv. магнат ‘magnaat, tycoon’. 3. Neo-historicism Een woord dat eerder vaak werd gebruikt en nu tot het passieve lexicon behoort doordat de maatschappij is veranderd, bijv. СССР ‘USSR’. 4. Neo-semanticism Een reeds bestaand woord dat er een nieuwe betekenis bij heeft gekregen, bijv. мышь, in de betekenis ‘(computer) muis’. 5. Neo-formism Een nieuw woord, d.w.z. een nieuwe vorm met een nieuwe betekenis. Deze categorie kan verder worden onderverdeeld in de volgende types: New word formation – bijv. завалюха ‘krot, bouwval’ (завалить(ся) + -юха). Transliterated loanword – bijv. лофт, van Eng. loft. Transcribed loanword – bijv. лодж, van Eng. lodge. Mixed type loanword (transliteratie en transcriptie gecombineerd) – bijv. браузер/броузер, van Eng. browser. Latin-Cyrillic loanword – bijv. web-страница, van Eng. webpage 1 Non-adapted loanword – bijv. sale, van Eng. sale. Deze indeling bestrijkt een breed spectrum aan lexicale veranderingen. Honselaar behandelt echter in zijn stuk “vertalende ontlening” niet als aparte categorie (zie verder). Zijn verdeling richt zich met name op de resulterende vormen, voor lexicografische doeleinden.
1
Rus. web-страница is tevens een gedeeltelijke vertaling van Eng. webpage (zie p.6).
4
Haugen (1953: 402-403) en Winford (2003: 42-46) geven een indeling op basis van de theorie van de contactlinguïstiek. Deze tak van wetenschap houdt zich bezig met de linguïstische verschijnselen die voortkomen uit het contact tussen verschillende talen en culturen. De indeling van Winford is een aangepaste variant op het schema van Haugen. Ik geef hieronder de indeling zoals gegeven door Winford (2003: 45), met additionele voetnoten grotendeels op basis van de bijbehorende uitleg (Winford 2003: 42-44): Types Processes involved I Borrowings (modeled on the donor language) A Loanwords: 1 “Pure” loanwords
2 Loanblends 2a Derivational blend
Examples
Total morphemic importation of single or compound words Varying degrees of phonemic substitution Possible semantic change Combination of native and imported morphemes Imported stem + native affix Native stem + imported affix
2b Compound blend B Loanshifts (loan meanings): 1 “Extensions” (semantic loans)
Imported stem + native stem Shifts in the semantics of a native word under influence from a foreign word a Phonological resemblance b Partial semantic resemblance
2 Loan translations (calques) II Native creations 1 Purely native creations 2 Hybrid creations 3 Creations using only foreign morphemes
Combination of native morphemes in imitation of foreign pattern Innovative use of native words to express foreign concepts Blends of native and foreign morphemes to express foreign concepts Combinations of foreign morphemes for new concepts
rendezvous 2 chinchibiri 3 Dutch corner 4 PG bassig 5 Eng. boss + Germ. -ig Jap. ichigo-edo “strawberry” + -ade PG blaumepie “plum” + pie
Am. Port. humoroso “humorous” 6 Am. Port. frio “cold infection” 7 Germ. Wolkenkratzer cf. Eng. skyscraper Pima “wrinkled buttocks” for “elephant” Yaqui líos-nóoka “pray” 8 Jap. wan-man-ka 9
De indeling van Winford is uitgebreid en relatief gedetailleerd, maar veranderingen in het lexicon die ontstaan zonder aanwijsbare invloed van een andere taal of cultuur, zijn er niet in opgenomen. Deze innovaties spelen echter wel een voorname rol in het eerder gegeven overzicht van Honselaar. De twee indelingen zijn daarom gedeeltelijk als complementair te zien, ondanks de verschillen in uitgangspunten en onderzochte kenmerken.
2
Eng. rendezvous geleend uit het Frans (rendez-vous). Eng. gingerbeer > Costa Ricaans Spaans chinchibí (in het schema vermeldt Winford echter de vorm chinchibiri). 4 Ned. corner in de context van voetbal < Eng. corner kick. 5 PG = Pennsylvania German. 6 Am. Port. (Amerikaans Portugees) humoroso betekent oorspronkelijk ‘grillig’ (‘capricious’). 7 Am. Port. frio ‘kou’ krijgt er onder invloed van het Engels de betekenis ‘verkoudheid’ bij (Haugen 1953: 400). 8 Yaqui líos-nóoka ‘bidden’ < Span. Dios ‘God’ + Yaqui nóoka ‘spreken’. 9 Jap. wan-man-ka ‘bus zonder conducteur’ < Eng. one+man+car. 3
5
Afhankelijk van de benadrukte en onderzochte kenmerken vallen sommige woorden in meerdere groepen tegelijkertijd. Zo is het door Honselaar gegeven voorbeeld uit het Russisch ‘web-страница’ (zie p.4) orthografisch gezien een gedeeltelijk in Latijns schrift en gedeeltelijk in Cyrillisch schrift gespeld woord. Ook is het opvallend dat het eerste gedeelte ‘web’ een onaangepast leenwoord uit het Engels is (d.w.z. morfologisch en orthografisch onaangepast aan de Russische taal), en tevens valt op dat het tweede gedeelte ‘страница’ een leenvertaling is van het Engelse ‘page’ in ‘webpage’. Door de verschillende kenmerken van het woord is dit moeilijk in te delen in een bepaalde groep: is het een leenwoord, is het een leenvertaling, is het een hybridisch woord (d.w.z. gedeeltelijk bestaande uit ontleende morfemen)? Elke mogelijke typering houdt een versimpeling in van de kenmerken en doet geen recht aan de complexiteit van het woord. Wat voor ‘web-страница’ geldt, geldt ook voor veel Kroatische neologismen. Een geforceerde indeling zou afbreuk doen aan de diverse eigenschappen van woorden, die juist voor de analyse zo interessant zijn. Om deze reden heb ik mijn theorie en scriptie niet gestructureerd aan de hand van de typering van woorden, maar aan de hand van de processen die een rol spelen bij de te onderzoeken lexicale veranderingen. Hierdoor verschuift de aandacht van de indeling van woorden naar de individuele eigenschappen van elk woord op zich, en kan de theorie als basis dienen voor de verdere analyse van de woorden in mijn onderzoeksfase. Ik onderscheid met name drie hoofdprocessen die een rol spelen bij lexicale veranderingen, dit zijn: 1. woordvorming 2. vertalende ontlening 3. woordontlening Deze drie processen hebben betrekking op de introductie en vorming van nieuwe woorden (neologismen) in het lexicon. Ik zal deze processen behandelen in achtereenvolgens: hoofdstuk 3 (woordvorming), hoofdstuk 4 (vertalende ontlening) en hoofdstuk 5 (woordontlening). Daarnaast zijn er nog drie processen die veranderingen in het lexicon teweeg brengen: 4. betekenisverandering 5. stijlverandering 6. verschuiving van het actief naar het passief lexicon, of omgekeerd Deze drie processen spelen een rol bij veranderingen die niet direct zichtbaar zijn als neologismen, maar die tot de subtielere vormen van lexicale verandering behoren. Ik zal deze processen behandelen in de paragrafen 6.1 (betekenisverandering), 6.2 (stijlverandering) en 6.3 (veranderingen in het actief en passief lexicon).
6
3. Woordvorming Woordvorming is het principe van de vorming van nieuwe woorden op basis van het lexicaal materiaal dat al in de taal aanwezig is (Babić 1986: 11). De theorie over Kroatische woordvorming vormt de basis voor mijn verdere onderzoek van lexicale veranderingen in het Kroatisch. Het speelt een rol bij de vorming van nieuwe Kroatische woorden (nieuwvormingen), bij de vorming van leenvertalingen (nieuwvormingen op basis van een voorbeeld uit een andere taal) en tevens bij de adaptatie van leenwoorden en het vormen van nieuwe woorden met ontleende morfemen. In dit hoofdstuk zal ik de theorie over woordvorming in het Kroatisch behandelen. In de daarop volgende hoofdstukken zal ik de methodes van vertaling en ontlening behandelen. 3.1 Wijzen van woordvorming Er zijn verschillende manieren om door middel van woordvorming de lexicon van een taal uit te breiden. Ik zal hier een kort overzicht geven van de verschillende woordvormingswijzen; het overzicht is gebaseerd op Babić (1986: 24-36), Samardžija (1998: 77-79) en Van der Sijs (1996: 8-9; 2001: 68). Categorie 5 en 6 behoren niet tot de echte woordvormingswijzen, maar tot een grensgebied van de woordvorming (Babić 1986: 35), ik behandel ze hier in verband met hun functie in de uitbreiding van het Kroatische lexicon. Dit is geen compleet overzicht van alle woordvormingswijzen die tot het grensgebied van woordvorming horen, voor een uitgebreider overzicht verwijs ik naar Babić (1986: 35-39). In de volgende paragrafen zal ik dieper ingaan op elk van de hieronder genoemde categorieën. Nieuwe woorden kunnen worden gevormd: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
door afleiding (zie paragraaf 3.2) door samenstelling (zie paragraaf 3.3) door aaneengroeiing (zie paragraaf 3.6) door afkorting (zie paragraaf 3.7) door het veranderen van woordklasse (zie paragraaf 3.8) doordat een naam soortnaam wordt (zie paragraaf 3.9)
In het Kroatisch komt ook woordvorming voor door middel van een combinatie van prefigering en suffigering of door een combinatie van samenstelling en afleiding. Een overzicht van de mogelijke combinaties zal ik geven in paragraaf 3.4. Ook komt in het Kroatisch woordvorming voor met ontleende morfemen, zowel bij samenstelling als bij afleiding. Dit verschijnsel zal ik behandelen in paragraaf 3.5. 3.2 Woordvorming door afleiding Bij afleiding (derivatie) ontstaat een nieuw woord door de toevoeging van een affix aan de stam van een woord. Er zijn in het Kroatisch twee manieren van afleiding: suffigering en prefigering. Door suffigering kan binnen dezelfde woordklasse een nieuw woord gevormd worden (bijv. obrt-nik ‘handwerksman’, afgeleid van obrt ‘handwerk’; beide substantief). Ook kunnen van
7
woorden uit een bepaalde woordklasse woorden worden gevormd die tot een andere woordklasse behoren. Bijv. van het substantief glazba ‘muziek’ kan door suffigering van de stam met -en een adjectief worden afgeleid: glazb-en ‘muzikaal, muziek-’; en van het verbum starjeti ‘ouder worden’ kan door suffigering van de stam met -enje het substantief star-enje ‘het ouder worden’ worden afgeleid. Suffixen geven een bepaalde betekenis aan de afleiding (bijv. het suffix -ač in pjevač ‘zanger’ geeft aan dat het om een mannelijke handelende persoon gaat). Deze betekenissen horen bij een suffix; één suffix kan echter meerdere betekenissen hebben, afhankelijk van de afleiding waar het deel van uitmaakt. Met het suffix -ica kunnen bijvoorbeeld zowel vrouwelijke vormen gemaakt worden van mannelijke woorden (bijv. golub-ica ‘vrouwelijke duif’ van golub ‘duif’) als ook verkleinwoorden van vrouwelijke woorden (bijv. kuć-ica ‘huisje’ van kuća ‘huis’) en van namen (bijv. Ivica van Ivan) 10 . Ook door middel van prefigering worden nieuwe woorden gevormd; deze afleidingen blijven in dezelfde woordklasse als de woorden waar ze van afgeleid zijn. (Dit geldt echter niet altijd voor de gecombineerde woordvorming van prefigering met suffigering, en prefigering met samenstelling; zie voor deze woordvormingswijzen paragraaf 3.4) (Babić 1986: 33). Een prefix geeft net als een suffix een specifieke betekenis aan de afleiding. Zo geeft het prefix pred- aan dat iets, in ruimte of in tijd, vóór iets anders is (bijv. pred-ziđe ‘buitenmuur’ en pred-istraga ‘vooronderzoek’) en het suffix ne- geeft de ontkenning aan van het woord waar de afleiding van gevormd is (bijv. ne-istina ‘onwaarheid’) 11 . Affigering (zowel suffigering als prefigering) speelt ook een rol bij het aspect van afgeleide verba. Door suffigering met -nuti kan van een imperfectief verbum een perfectief verbum gemaakt worden (bijv. kuc-nuti, afgeleid van kucati ‘kloppen, tikken’). Ook kan door suffigering van een perfectief werkwoord een imperfectief werkwoord gemaakt worden (bijv. izgrađ-ivati, afgeleid van izgraditi ‘bouwen’). Prefigering verandert vaak de betekenis van een verbum (het voegt de betekenis van het prefix toe aan het verbum waar het van afgeleid is) 12 en heeft eveneens in de meeste gevallen tot gevolg dat een imperfectief verbum perfectief wordt (bijv. iz-letjeti ‘uitvliegen’, afgeleid van letjeti ‘vliegen’). Er zijn slechts enkele uitzonderingen op deze regel, dit zijn de prefixen de-, dis-, pa-, protu-, re- en su- die niet leiden tot perfectivisering van het verbum (Babić 1986: 478) 13 en de verba afgeleid van nositi, voditi, voziti, vlačiti, sjedati en padati, bijv. do-nositi (Barić 1997: 227). Voor een uitgebreid overzicht van de suffixen in het Kroatisch verwijs ik naar Babić (1986: 520-528) en voor een overzicht van de prefixen zie Babić (1986: 529-530). 3.3 Woordvorming door samenstelling Bij samenstelling (compositie) ontstaat een nieuw woord door de samenkoppeling van twee, of zelden meer, woorden. Het vaakste komt in het Kroatisch de samenstelling van twee woorden met een verbindingsmorfeem voor, waarbij het eerste lid van de samenstelling bestaat uit een woordstam. Het Kroatisch kent 4 verbindingsmorfemen: -o- (jug-o-istok ‘zuidoosten’), -e- (kuć-e-vlasnik ‘huiseigenaar’), -u- (pol-u-mrak ‘halfduister’) 10
De voorbeelden zijn afkomstig van Babić (1986: 201, 412, 127, 74, 136, 147). De voorbeelden zijn afkomstig van Babić (1986: 331, 330) en Bujas (1999). 12 Met uitzondering van zgn. ‘lege prefixen’ die geen betekenis toevoegen aan het verbum waar ze deel van zijn. 13 De voorbeelden zijn afkomstig van Babić (1986: 459, 469, 480). 11
8
en -i- (kaž-i-prst ‘wijsvinger’) 14 ; het verbindingsmorfeem -o- is het meest gangbaar. Ook kent het Kroatisch de samenstelling zonder verbindingsmorfeem (Babić 1986: 30-31), welke door Samardžija (1998: 78) wordt beschreven als samenstelling met het nulmorfeem (-ø-) als verbindingsmorfeem (bijv. zim-ø-zelen ‘altijdgroen’). Er bestaan in het Kroatisch ook samenstellingen die niet tot de volledige samenstellingen gerekend worden, maar wel daaraan grenzen; deze worden ‘polusloženice’ genoemd. Dit zijn samenstellingen die bestaan uit twee aan elkaar verbonden woorden, zonder verbindingsmorfeem (in plaats daarvan in de orthografie een koppelteken), met behoud van het oorspronkelijke accent in beide delen en vaak ook met behoud van de afzonderlijke betekenissen (bijv. spomen-ploča ‘gedenksteen’) (Babić 1986: 32) 15 . Het principe van samenstelling komt voor bij verschillende woordklassen en ook de woorden gebruikt om een samenstelling mee te vormen kunnen van verschillende woordklassen afkomstig zijn. Hieronder volgt een overzicht van de mogelijke combinaties; sommige van deze combinaties zijn echter zeldzaam of niet langer in gebruik voor de vorming van nieuwe woorden (Babić 1986: 320, 419-420, 497, 502) 16 : substantief + substantief (brod-o-graditelj ‘scheepsbouwer’) adjectief + substantief (brz-o-vlak ‘sneltrein’) pronomen + substantief (sam-o-obrana ‘zelfverdediging’) numerale + substantief (tr-o-list ‘klaver, klavertje drie’) verbum + substantief (gul-i-koža ‘afperser’) adverbium + substantief (pol-u-tama ‘halfduister’) substantief + adjectief (vatr-o-otporan ‘vuurwerend’) adjectief + adjectief (gluh-o-nijem ‘doofstom’) adverbium + adjectief (tamno-žut ‘donkergeel’) verbum + adjectief (nazov-i-modar ‘zogenaamd azuurblauw’) adverbium + verbum (krivo-tvoriti ‘vervalsen’) substantief + verbum (hod-o-častiti ‘een pelgrimstocht maken’) adverbium + adverbium (pol-u-glasno ‘halfluid’) De samenstellingen van adverbia met adjectieven (bijv. pravo-valjan ‘geldig’, razno-razni ‘verscheidene’, tamno-žut ‘donkergeel’) kunnen ook als aaneengroeiingen (‘sraslice’) beschouwd worden (Babić 1986: 420). Zie voor een uitleg over aaneengroeiing paragraaf 3.6. Bij adverbiale samenstellingen komt tevens verdubbeling (‘udvajanje’) voor (bijv. kat-kad ‘nu en dan’, gdje-gdje ‘hier en daar’) (Babić 1986: 502).
14
Rammelmeyer (1975: 91-93) beschouwt de -e- in kućevlasnik als flexiemorfeem (Gen.Sg.), de -u- in polumrak als oude naamvalsuitgang en polu- als ‘präfixähnliches Element’. Babić (1986: 23) noemt eveneens polueenmaal als ‘vezana osnova’, verder in zijn werk behandelt hij polu- echter als vrij morfeem in gewone samenstellingen. Rammelmeyer (1975: 72-73) beschouwt ook de -i- in vormen zoals vadičep, met als eerste lid een werkwoord, niet als verbindingsmorfeem, maar als uitgang van de 2e pers. Sg. van de imperatief. 15 Zie ook p.22 voor substantief + appositie (bijv. pas ovčar). 16 De voorbeelden zijn eveneens afkomstig van Babić (1986: 321, 324, 325, 326, 327, 420, 497, 502).
9
Ook worden er soms samenstellingen gevormd met een verkorte stam, bijv. in-o-posrednik ‘buitenlandse diplomaat’ (met in-o- van inozemni) en rim-o-katolik ‘rooms-katholiek’ (met rim-o- van rimski: ‘katolik rimskog obreda’) (Babić 1986: 324). Samenstellingen kunnen eveneens gemaakt worden met leenwoorden. Zie paragraaf 3.5 voor een overzicht van de mogelijkheden in het Kroatisch van woordvorming met ontleende morfemen. In mijn onderzoek reken ik in eerste instantie die woorden tot de samenstellingen die aaneengeschreven voorkomen. Vele van deze gevallen komen echter ook met koppelteken of losgeschreven voor. Daarom hanteer ik in mijn onderzoek een ruimere definitie van samenstelling, waarbij ik die woorden eveneens tot de samenstellingen reken die ook vaak nog als twee losse woorden worden geschreven, mits ze in elk geval ook aaneengeschreven of met koppelteken voorkomen. Een vergelijkbare overgang bij de vorming van nieuwe samenstellingen is te zien in het Engels, waarbij samenstellingen vaak eerst los, dan met koppelteken, dan aaneengeschreven worden 17 . 3.4 Woordvorming door combinaties van suffigering, prefigering en samenstelling In het Kroatisch worden ook woorden gevormd die tegelijkertijd geprefigeerd en gesuffigeerd zijn, of tegelijkertijd samengesteld en afgeleid. Hieronder volgt een overzicht van alle mogelijke woordvormingswijzen op basis van samenstelling en afleiding die het Kroatisch kent. De indeling is gebaseerd op het overzicht van Samardžija (1998: 77-79), met toevoeging van de mogelijkheid van woordvorming door een combinatie van prefigering en samenstelling, die Babić noemt (1986: 497). Woordvormingswijzen in het Kroatisch door middel van samenstelling en afleiding: 1. woordvorming door suffigering (‘sufiksalna tvorba’) bijv. izlaz-ø (met nulsuffix) ‘uitgang’ 2. woordvorming door prefigering (‘prefiksalna tvorba’) bijv. do-časnik ‘onderofficier’ 3. woordvorming door prefigering en suffigering (‘prefiksalno-sufiksalna tvorba’) bijv. bes-kraj-an ‘eindeloos’ 4. woordvorming door samenstelling (‘slaganje’) bijv. par-o-brod ‘stoomboot’ 5. woordvorming door samenstelling en suffigering (‘složeno-sufiksalna tvorba’) bijv. srednj-o-škol-ac ‘middelbare scholier’ 6. woordvorming door prefigering en samenstelling (‘prefiksalno-složena tvorba’) bijv. o-živo-tvoriti ‘verwezenlijken’ 3.5 Woordvorming door een combinatie van Kroatische en ontleende morfemen Morfemen die ontleend zijn uit een andere taal kunnen ook gebruikt worden om nieuwe woorden mee te vormen. Zowel afleidingen als samenstellingen kunnen gemaakt worden met ontleende morfemen.
17
Bron: Wikipedia (http://nl.wikipedia.org/wiki/Samenstelling_%28taalkunde%29).
10
Babić (1986: 44) noemt woorden bestaande uit componenten afkomstig van verschillende talen ‘mješovite tvorenice’. Hij zegt hierover het volgende: “Mješovite su tvorenice riječi tvorene od sastavnica koje pripadaju raznim jezicima. Promatrane s gledišta našega jezika to su riječi tvorene od domaćih i stranih sastavnica. Nazivaju se još hibridi, hibridne ili bastardne riječi.” Afleidingen met zowel Kroatische als ontleende morfemen zal ik ‘hybridische afleidingen’ noemen en samenstellingen met zowel Kroatische als ontleende morfemen zal ik ‘hybridische samenstellingen’ noemen. Naast woorden die uit zowel Kroatische als ontleende morfemen bestaan, komen ook Kroatische woorden voor die in het Kroatisch zijn gevormd met uitsluitend ontleende morfemen (zie paragraaf 3.5.4). Het verschijnsel van woordvorming met ontleende morfemen heeft raakvlakken met de theorie over ontlening en de morfologische aanpassing van leenwoorden (zie paragraaf 5.3.1), en met de theorie over ontlenende vertaling (zie paragraaf 4.5). Hieronder volgen de verschillende manieren van woordvorming met ontleende morfemen (paragrafen 3.5.1-3.5.4) en een overzicht van de verschillende mogelijkheden in woordvorming met Kroatische en ontleende morfemen (paragraaf 3.5.5) 3.5.1 Afleiding met Kroatische en ontleende morfemen Door middel van het vervangen van een ontleend suffix door een Kroatisch suffix of het toevoegen van een suffix, bijv. ter aanduiding van het grammaticaal geslacht, kan een leenwoord worden aangepast aan de Kroatische taal. Dit valt onder de adaptatie van leenwoorden, zie paragraaf 5.3.1. Door afleiding van een leenwoord kan een nieuw woord worden gevormd, dat geen direct voorbeeld heeft in een andere taal (bijv. Kro. revolver > Kro. revolver-aš ‘bandiet, gangster’) 18 of een leenvertaling zoals nad-realizam (met als voorbeeld het Franse surréalisme), zie ook paragraaf 3.5.2. Het nieuwe woord kan ook tot een andere woordklasse behoren dan het woord waar het van afgeleid is. Op deze manier kunnen bijvoorbeeld van ontleende substantieven in het Kroatisch adjectieven of verba worden gemaakt (bijv. Kro. trener > Kro. trener-ski en Kro. miting > Kro. miting-ova-ti ‘pej. vaak naar bijeenkomsten gaan; spreken als op een bijeenkomst’) (Filipović 1986: 141, 147). Bij ontleende verba wordt eveneens afleiding toegepast. Veel ontleende verba zijn biaspectueel (zoals blefirati ‘bluffen’ en testirati ‘testen’), maar kunnen wel geprefigeerd worden (bijv. Kro. blefirati > Kro. iz-blefirati) 19 . Deze tendens zou kunnen betekenen dat veel ontleende verba na verloop van tijd aangepast worden aan het principe van werkwoordsaspecten. Het kan zijn dat het geprefigeerde werkwoord dan het perfectieve aspect aanduidt, en het niet-geprefigeerde (voorheen bi-aspectuele) werkwoord het imperfectieve aspect (Filipović 1986: 63-64).
18
Dit voorbeeld is afkomstig van Menac 1997: 305, die dit verschijnsel onderbrengt bij morfologische adaptatie; ik ben echter van mening dat het hier eerder om een afleiding gaat dan om een adaptatie, zie ook paragraaf 5.3.1. 19 Zie ook paragraaf 3.2 over het effect van prefigering bij verba.
11
Ook ontleende prefixen en suffixen kunnen worden gebruikt om nieuwe woorden te vormen in het Kroatisch. Een voorbeeld van een woord met een Kroatische stam en een ontleend prefix is kontra-napad ‘tegenaanval’, en van een woord met Kroatische stam en een, uit het Turks, ontleend suffix: topl-ana ‘verwarmingscentrale’ (Babić 1986: 46). 3.5.2 Samenstelling met Kroatische en ontleende morfemen Er bestaan in het Kroatisch samenstellingen die uit een combinatie van leenwoord en een oorspronkelijk ‘eigen’ woord bestaan. Ze komen voor met een ontleend morfeem als eerste lid (bijv. mino-bacač ‘mijnenwerper’) en met een ontleend morfeem als tweede lid (bijv. polufinale ‘halve finale’) (Babić 1986: 47). Hybridische samenstellingen kunnen ook gedeeltelijke vertalingen uit een andere taal zijn. Van der Sijs (1996: 37-38) wijst op dit probleem voor de analyse van samenstellingen: “Soms is niet duidelijk of er sprake is van een samenstelling van een leenwoord met een erfwoord, of dat het leenwoord gedeeltelijk vertaald is: is nachtclub een samenstelling van nacht en club, of is van Engels nightclub het eerste deel vertaald?” Rammelmeyer (1975: 140-141) gaat ervan uit dat samenstellingen zoals minobacač (van Du. Minenwerfer), auto-cesta (van Du. Autobahn) en de afleiding nadrealizam (van Fr. surréalisme) leenvertalingen zijn. Dit wil zeggen dat deze woorden niet gedeeltelijk ontleend zijn bij de vorming ervan, maar dat zij gevormd zijn met al in de taal aanwezige morfemen. De ontleende morfemen waren dus al deel van het Kroatisch toen de vorming van deze leenvertalingen tot stand kwam. Zie ook paragraaf 4.5. 3.5.3 Samenstelling met verkorte stam of affixoïde Verkorting van de stam (zie paragraaf 3.3) komt ook voor bij ontleende adjectieven, bijvoorbeeld: mini- (van minimalan), maksi- (van maksimalan), tele- (van televizijski), en tragi- (van tragičan) (Babić 1986: 325). Deze verkorte stammen vallen onder de categorie van ‘affixoïden’, echter niet alle affixoïden zijn verkorte stammen (bijv. neo- en biblio- zijn dat niet). Een affixoïde of ‘vezana osnova’ is een speciaal soort morfeem dat het midden houdt tussen een vrij morfeem en een gebonden morfeem (affix). Zij komen namelijk alleen voor in combinatie met andere woorden (evenals affixen), maar hebben een volledige betekenis (evenals vrije morfemen en in tegenstelling tot affixen) 20 . Ze worden prefixoïden of suffixoïden genoemd, afhankelijk van hun positie ten opzichte van het vrije morfeem. Voorbeelden van prefixoïden zijn: agro-, hidro- en van suffixoïden: -drom en -fil. (Babić 1986: 23-24). Er bestaan adjectivische affixoïden (bijv. neo- ‘nieuwe’), substantivische affixoïden (bijv. biblio- ‘boeken-’), affixoïden afgeleid van nummers (bijv. proto- ‘eerste’) en adverbiale 20
Babić (1986: 23) noemt polu- en vele- als Kroatische ‘vezane osnove’, maar spreekt zichzelf verderop (1986: 327) tegen: “Slobodne su osnove samo dvaju priloga: pol i vele.” en rekent deze vervolgens tot de gewone samenstellingen. Rammelmeyer (1975: 92-93) is echter van mening dat polu- en vele- ‘präfixähnliche Elemente’ zijn, evenals sve- en više-. Zie ook paragraaf 3.3 en voetnoot 14, p.9.
12
affixoïden (bijv. poli- ‘meer’). De affixoïden afgeleid van nummers en de adverbiale affixoïden komen volgens Babić niet voor in combinatie met Kroatische morfemen (zie echter 7.2.12). Er wordt voor de indeling van affixoïden in woordklassen uitgegaan van de taal waaruit de affixoïde oorspronkelijk stamt (Babić 1986: 322-328). 3.5.4 Samenstelling en afleiding met uitsluitend ontleende morfemen Er kunnen in het Kroatisch ook nieuwe woorden gevormd worden door middel van afleiding en samenstelling met uitsluitend ontleende morfemen. Deze woorden hebben geen direct model in een andere taal maar zijn wel geheel opgebouwd uit ontleende morfemen (bijv. Kro. tenis-er en Kro. gol-man). De woorden in het Kroatisch die op deze manier van Engelse morfemen worden gevormd worden door Filipović pseudo-anglicismen genoemd (1986: 193). Van der Sijs (2001: 66) noemt de termen ‘pseudo-ontlening’ en ‘quasi-ontlening’ voor dit type woorden (bijv. hometrainer; Eng. home exerciser). Deze twee termen kunnen worden gebruikt in het algemeen, zonder de herkomsttaal van de morfemen te hoeven specificeren (zoals bijv. voor het Engels: ‘pseudo-anglicisme’, en voor het Duits ‘pseudo-germanisme’). Bij de pseudo-ontleningen worden ook die gevallen gerekend waarbij een deel van het ontleende woord wegvalt bij overname in een andere taal. Dit wordt een ellips genoemd (bijv. Eng. boxing match > Kro. boks meč) (Filipović 1986: 194; Van der Sijs 2001: 66). 3.5.5 Overzicht woordvorming met Kroatische en ontleende morfemen De mogelijkheden van afleiding en samenstelling met combinaties van Kroatische en ontleende morfemen worden door Babić (1986: 45) in het volgende schema weergegeven: suffigering prefigering samenstelling
type 1 os po oo
type 2 OS PO OO
type 3 oS pO oO
type 4 Os Po Oo
Een kleine letter staat voor een Kroatisch morfeem en een hoofdletter voor een morfeem uit de andere taal. De betekenis van de afkortingen is als volgt: o/O = stam (osnova); s/S = suffix (sufiks); p/P = prefix (prefiks) In het schema hieronder volgt voor elk van deze mogelijke typen en woordvormingswijzen één voorbeeld 21 : suffigering prefigering samenstelling
type 1 pjev-ač nad-vojvoda sunc-o-kret
type 2 tenis-er kontra-revolucija gol-man
21
type 3 topl-ana nad-realizam polu-finale
type 4 betonir-ac kontra-napad mino-bacač
De voorbeelden zijn afkomstig van Babić (1986: 45, 46, 47) en Filipović (193). De nog niet eerder genoemde woorden hebben de volgende betekenissen: betonirac ‘betonwerker’, nadvojvoda ‘groothertog’, suncokret ‘zonnebloem’.
13
Bij de woorden van type 2 rekent Babić ook leenwoorden die in het Kroatisch ontleedbaar zijn in betekenisvolle eenheden (zoals het leenwoord kontrarevolucija, waarvan het prefix kontra- in het Kroatisch ook gebruikt kan worden in de woordvorming). De twee andere gegeven voorbeelden (teniser en golman) zijn in het Kroatisch gevormd en niet als zodanig aan een andere taal ontleend: dit zijn ‘pseudo-ontleningen’ (zie paragraaf 3.5.4). Bij de samenstellingen van type 3 en 4 geldt dat het gedeelte van het woord dat afkomstig is uit de andere taal ook een ‘vezana osnova’ kan zijn (zie voor ‘vezana osnova’ paragraaf 3.5.3). (Babić 1986: 47). Ook geeft Babić (1986: 32, 322) aan dat sommige van deze woorden met een ‘vezana osnova’ (met name de samenstellingen met aero-, auto-, foto-, kinoen radio-) ook wel tot de ‘polusloženice’ gerekend worden en vaak geschreven worden met een koppelteken, bijv. radio-stanica ‘radiostation’. Hij rekent de woorden met een ‘vezana osnova’ bij voorkeur echter toch tot de gewone samenstellingen. Zie voor ‘polusloženice’ paragraaf 3.3. 3.6 Woordvorming door aaneengroeiing Aaneengroeiing verschilt van samenstelling doordat de vorming ervan gemotiveerd is door het regelmatige gebruik van twee woorden in combinatie met elkaar. Aaneengroeiing komt het vaakste voor bij de vorming van adverbia, waarbij twee woorden die vaker in combinatie met elkaar gebruikt worden in een adverbiale functie aaneengroeien tot één woord met een adverbiale betekenis (bijv. u-buduće ‘in de toekomst, voortaan’). Sommige van deze adverbia behouden de betekenis die de combinatie van de twee woorden had waaruit ze zijn opgebouwd (zoals bijv. na-primjer ‘bijvoorbeeld’) en andere adverbia veranderen hun betekenis zodanig dat deze geheel los staat van de betekenis van de twee woorden waaruit ze zijn opgebouwd (bijv. uoči ‘aan de vooravond’, een aaneengroeiing van u oči ‘in de ogen’) (Babić 1986: 503-504). Een voorbeeld van een substantief gevormd door aaneengroeiing is blagdan (van blag dan), een voorbeeld van een adjectief is takozvani ‘zogenaamd’ (van tako zvani ‘zo genoemde’); het verbum dangubiti ‘tijd verspillen’ (van dan gubiti ‘de dag verliezen’) is eveneens door aaneengroeiing ontstaan 22 . 3.7 Woordvorming door afkorting Er kunnen ook nieuwe woorden worden gevormd door afkorting van één of meerdere woorden. Woordvorming door afkorting kan verdeeld worden in drie types en een gecombineerd type: 1. woordvorming door afkorting van een woord bijv. auto (van automobil) 2. woordvorming door samenvoeging van beginletters (letterwoorden) bijv. Avnoj (van Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije) 3. woordvorming door samenvoeging van beginlettergrepen (lettergreepwoorden) bijv. Nama (van Narodni magazin)
22
De voorbeelden zijn afkomstig van Babić (1986: 31).
14
4. woordvorming door een combinatie van 2. en 3. bijv. Tanjug (van Telegrafska agencija nove Jugoslavije) De indeling is gebaseerd op Babić (1986: 34-35) en Van der Sijs (1996: 8). 3.8 Woordvorming door het veranderen van woordklasse Er kunnen in het Kroatisch ook nieuwe woorden ontstaan doordat een woord van de ene woordklasse naar de andere verhuist zonder toevoeging van morfemen. Dit principe heet conversie (‘preobrazba’) (Babić 1986: 35-36). Door middel van conversie kunnen adjectieven ontstaan uit het gerundium I van verba, zoals leteći ‘vliegend’, svjetleći ‘lichtgevend’, budući ‘komend’ en sljedeći ‘volgend’ (bijv. in sljedeći sastanak ‘de volgende vergadering’) (Babić 1986: 37) 23 . Ook adverbia ontstaan vaak door conversie. Voor de meeste adverbia wordt de neutrum singularisvorm van adjectieven gebruikt (bijv. dobrovoljno ‘vrijwillig’ en dobro ‘goed’), bij adjectieven op -skī en -čkī wordt het masculinum singularis gebruikt, evenwel met korte i (bijv. hrvatski ‘Kroatisch’ en junački ‘heldhaftig’). Ook komen adverbia voor die ontstaan zijn uit de instrumentalis singularis van substantieven (bijv. većinom ‘meestal, hoofdzakelijk’ en pomoću ‘met behulp van’) (Babić 1986: 506). Een voorbeeld van een substantief ontstaan uit een adjectief is Hrvatska (ontstaan uit het adjectief hrvatska gebruikt in combinatie met zemlja ‘land’), andere voorbeelden zijn mlada ‘bruid’ en velečasni ‘eerwaarde’ (Babić 1986: 36) 24 . 3.9 Woordvorming doordat een naam soortnaam wordt Nieuwe woorden kunnen ontstaan doordat een naam als lexeem wordt opgenomen in het Kroatische lexicon. De hieronder gegeven verdeling is gebaseerd op Van der Sijs (1996: 8-9). Er zijn drie types te onderscheiden: -
soortnamen gebaseerd op persoonsnamen (ook wel eponiemen genoemd) soortnamen gebaseerd op geografische namen (ook wel geoniemen genoemd) soortnamen gebaseerd op merknamen
Samardžija (1998: 53) geeft als voorbeeld van een mogelijk in Kroatië gevormd eponiem: žilet ‘scheermes’ (vernoemd naar K.C. Gillette, uitvinder van het wegwerpscheermesje, en tevens de merknaam Gillette) 25 . In de meeste gevallen gaat het echter om leenwoorden, waarbij de soortnamen zelf zijn ontleend aan een andere taal. Voorbeelden zijn: het eponiem bojkot (naar de persoon Charles Boycott), het geoniem charleston (naar de stad Charleston in de V.S.) en een merknaam die
23
Er vindt in deze gevallen ook kwantiteits- en accentverandering plaats; deze manier van woordvorming is daarom nauw verbonden met “interne woordverandering” (unutarnja tvorba) (Babić 1986: 37). 24 Morfologisch gezien blijven dit adjectieven, omdat zij als adjectieven worden verbogen. 25 De informatie is afkomstig van Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/King_Camp_Gillette.
15
soortnaam geworden is: ping-pong (naar het merk Ping Pong) 26 . Ik reken deze woorden tot de leenwoorden.
26
De voorbeelden zijn gebaseerd op voorbeelden voor het Nederlands, gegeven door Van der Sijs (1996: 9). De informatie over de herkomst is afkomstig van Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Boycott; http://en.wikipedia.org/wiki/Charleston_(dance); http://en.wikipedia.org/wiki/Table_tennis.
16
4. Vertalende ontlening Vertalende ontlening is het principe van de vorming van woorden op basis van een voorbeeldwoord uit een andere taal, waarbij de woordstructuur in meer of mindere mate wordt overgenomen en waarbij één of meer morfemen van het voorbeeldwoord vertaald worden met inheemse morfemen. De theorie van vertalende ontlening overlapt deels de theorie van woordvorming (zie hoofdstuk 3). Vertalende ontlening heeft eveneens overeenkomsten met woordontlening (zie hoofdstuk 5), maar verschilt ervan doordat bij woordontlening het woord inclusief de morfemen ontleend wordt en bij vertalende ontlening de morfemen vertaald worden. Er bestaan echter ook hybride woorden van ontleende en vertaalde morfemen (zie paragraaf 4.5). Voorts is vertalende ontlening ook nauw verbonden met betekenisontlening (zie paragraaf 4.1 en 6.1). 4.1 Soorten vertalende ontlening De indeling van vertalende ontlening die ik hier zal geven zal in grote lijnen de indeling volgen van Sandfeld-Jensen (1912: 166-173) en Betz (1944: 295-297), die als de grondleggers van de theorie en terminologie van vertalende ontlening kunnen worden beschouwd. Ik zal ook de inzichten van Rammelmeyer (1975: 22-27), voortkomend uit zijn onderzoek van vertalende ontlening in het Kroatisch, bij mijn indeling en theorie betrekken. Voor de Nederlandse terminologie gebruik ik grotendeels de vertalingen zoals gegeven door Van der Sijs (2005: 478-480). Sandfeld-Jensen (1912: 167-173) introduceert de basisindeling die nog steeds gebruikt wordt. Ook de term ‘calques linguistiques’ die hij gebruikt ter aanduiding van vertalende ontleningen, is nog steeds in gebruik (o.a. als kalk in het Kroatisch, naast de term prevedenica) 27 . Sandfeld-Jensen onderscheidt drie hoofdtypes binnen vertalende ontlening, waarbij type 2 in vier subgroepen verdeeld kan worden: 1. De betekenis van een woord wordt uitgebreid in navolging van de betekenissen van het corresponderende woord in een andere taal (bijv. Tsj. zamek ‘slot’ leent van Dui. Schloss de betekenis ‘kasteel’). 2. Een nieuw woord wordt gevormd als vertaling van een woord uit een andere taal. Dit kunnen samenstellingen of afleidingen zijn. a. Elk deel van een samenstelling wordt getrouw vertaald met een woord uit de andere taal (bijv. Lat. paeninsula > Fra. presqu’île). b. De vertaling van de samenstelling kan ook vrijer zijn (bijv. Lat. paeninsula > Dui. Halbinsel). c. Bij afleidingen wordt het suffix vrijwel nooit slaafs vertaald (bijv. Lat. contrata > Dui. Gegend). Ook kan een afleiding door een samenstelling worden vertaald (bijv. Lat. purgatorium > Dui. Fegefeuer), of door een simplex (bijv. atramentum > Oud-Eng. blœc ‘zwartsel’). d. Het gebeurt ook dat één helft niet wordt vertaald maar ontleend (bijv. Dui. Baumwolle > Tsj. bavlna). 27
Turk (1997: 381) noemt beide termen.
17
3. Een zinswending of uitdrukking wordt vertaald (bijv. Fra. faire la cour > Dui. den Hof machen). Betz (1944: 295-297) verdeelt de grote groep van ontleningen (die hij ‘Lehngut’ noemt) in verschillende categorieën. De aparte categorie, waarbij ook morfemen worden ontleend, is die van het leenwoord (‘Lehnwort’); de andere ontleningen vallen allemaal onder ‘Lehnprägung’ – een verzamelterm voor de ontlening van woordstructuur en betekenis uit een andere taal, waarbij geen morfemen worden ontleend. De groep van ‘Lehnprägungen’ bestaat uit drie categorieën en een verzamelterm die op zijn beurt ook weer uit drie categorieën bestaat: 1. ‘Lehnwendung’ – ontleende fraseologie (bijv. Fra. faire la cour > Dui. den Hof machen). 2. ‘Lehnbedeuting’ – betekenisontlening (bijv. de betekenis van ‘zonde’ in Lat. peccatum overgenomen door Oud-Hoogduits sunta). 3. ‘Lehnsyntax’ – ontleende grammaticale kenmerken (bijv. Lat. Hoc mei officii est (met genitief) > Dui. Das ist meines Amtes (met genitief)). 4. ‘Lehnbildung’: 1. ‘Lehnübersetzung’ – leenvertaling (bijv. Lat. accidens > Dui. Zufall). 2. ‘Lehnübertragung’ – vrije vertaling (bijv. Lat. patria > Dui. Vaterland). 3. ‘Lehnschöpfung’ – formeel onafhankelijke vertaling (bijv. Fra. milieu > Dui. Umwelt). Betz verdeelt zowel de ‘Lehnübersetzung’ als de ‘Lehnübertragung’ in twee ondercategorieën, namelijk ‘bereichernd’ – waarbij de vorming niet logisch is te verklaren door ontwikkelingen binnen de taal zelf omdat de betekenis niet logisch volgt uit het lexeem (bijv. Eng. skyscraper > Dui. Wolkenkratzer) en ‘entwickelnd’ – waarbij de vorming ook zonder voorbeeld uit een andere taal had kunnen plaatsvinden omdat de betekenis logisch volgt uit de opbouw van het lexeem (bijv. Lat. paeninsula >Dui. Halbinsel). Daarnaast noemt Betz (290-291) ook nog het ‘Teillehnwort’ of ‘Teilübersetzung’, dit is een woord waarvan de morfemen tijdens de ontlening gedeeltelijk ontleend en gedeeltelijk vertaald worden (bijv. Dui. wohltätig > Dee. veldædig, waarbij het stuk -dædig voor deze ontlening nog niet bekend was in het Deens). Dit is het schema zoals gegeven door Betz (1944: 297): Lehngut
Lehnprägung
Lehnbildung
Lehnübersetzung
Lehnübertragung
entwickelnde Lehnübertragung
bereichernde Lehnübertragung
entwickelnde Lehnübersetzung
bereichernde Lehnübersetzung
Lehnwendung Lehnschöpfung
Lehnbedeutung Lehnsyntax
18
Lehnwort
De term ‘vertalende ontlening’ wordt door Van der Sijs (1996: 9) gebruikt om alle woorden aan te duiden waarbij sprake is geweest van het vertalen van morfemen uit een andere taal en waarbij de structuur in meer of mindere mate is gekopieerd. De verdere terminologie die ik gebruik is gebaseerd op de terminologie van Van der Sijs (2005: 478-480): 1. Een ‘leenvertaling’ is een nauwkeurige vertaling van zowel de structuur als de morfemen (bij Betz is dit de ‘Lehnübersetzung’, bij Sandfeld-Jensen categorie 2a). 2. Een ‘vrije vertaling’ is een minder nauwkeurige vertaling (bij Betz is dit de Lehnübertragung en bij Sandfeld-Jensen categorie 2b en gedeeltelijk 2c: afleidingen kunnen ook worden gerekend tot de categorie van leenvertalingen, indien de vertaling van het suffix niet teveel afwijkt van het voorbeeldwoord; over de vertaling met een simplex heb ik verder niets kunnen vinden, mogelijk grenzen deze gevallen aan betekenisontlening). 3. Een ‘uitgebreide vertaling’ is een vertaling waarbij voor de duidelijkheid een extra morfeem is toegevoegd, bijv. Gr. pankreas ‘alvlees’> Ned. alvleesklier (Ook deze woorden worden bij Betz tot de Lehnübertragungen gerekend). 4. Een ‘gedeeltelijke vertaling’ of ‘halve vertaling’ is een woord dat uit ontleende en vertaalde morfemen bestaat (bij Betz is dit het Teillehnwort of Teilübersetzung en bij Sandfeld-Jensen categorie 2d). 5. Een ‘niet-samengestelde vertaling’ of ‘ongelede vertaling’ (betekenisontlening) is een woord dat er een betekenis bij krijgt door ontlening van de betekenis van een corresponderend woord uit een andere taal (bij Betz is dit de ‘Lehnbedeutung’ en bij Sandfeld-Jensen is dit categorie 1); deze worden door Van der Sijs niet als vertalende ontleningen behandeld, maar als een aparte categorie gerelateerd aan betekenisverandering (zie paragraaf 6.1). 6. Een ‘leenschepping’ is een woord dat gevormd wordt om een begrip uit een andere taal weer te geven, zonder zich daar vormelijk op te baseren (bij Betz is dit de Lehnschöpfung); deze categorie wordt door o.a. Van der Sijs niet tot de vertalende ontlening gerekend, omdat er geen sprake is van een taalkundig verband tussen het begrip uit de andere taal en het nieuw gevormde woord. 7. Een ‘tautologische samenstelling’ is een samenstelling die bestaat uit een leenwoord en de vertaling van dit leenwoord, bijv. Fra. tombe > Ned. graftombe. Dit is eveneens een aparte groep die Van der Sijs niet verder behandelt als ontlenende vertaling. 8. Een ‘meerwoordvertaling’ of ‘vertaalde uitdrukking’ is een uitdrukking uit een andere taal die in zijn geheel wordt vertaald (bij Betz is dit de ‘Lehnwendung’ en bij Sandfeld-Jensen is dit categorie 3); er bestaan echter ook uitdrukkingen die gedeeltelijk worden vertaald en gedeeltelijk bestaan uit ontleende woorden (bijv. Oudfrans faire bonne chiere > Ned. goede sier maken). Rammelmeyer (1975: 22-24, 28) geeft nog een andere verdeling, waarbij hij de leenvertaling en de vrije vertaling samen neemt tot één categorie: ‘Lehnübersetzung’. Hij noemt in dezelfde categorie eveneens die vertalingen in het Kroatisch, die bestaan uit losse woorden in een vaste combinatie met elkaar (bijv. Dui. Schuldenlast > Kro. teret duga). Rammelmeyer (1975: 82) noemt dit type ontlenende vertaling ‘syntagmatische Lehnübersetzung’. Ik zal het verder met ‘syntagmatische vertaling’ aanduiden. Betz (1944: 296) geeft aan dat de termen ‘Lehnprägung’, ‘Lehnbildung’ enzovoort, zowel voor het proces van ontlenen en vertalen kunnen worden gebruikt als het resultaat van dit proces. Ik zal de terminologie van ontlenende vertaling met name gebruiken voor het proces van de vorming van deze woorden, niet zozeer voor het resultaat en voor de indeling van de woorden. (Zie ook hoofdstuk 2).
19
Wat betreft de verdeling van Betz in ‘bereichernd’ en ‘entwickelnd’ bij de leenvertalingen en vrije vertalingen (zie eerder in deze paragraaf) – hiervoor geldt dat deze inzichten van nut kunnen zijn in het herkennen en onderzoeken van ontlenende vertaling. Met name omdat de woorden die tot de categorie ‘entwickelnd’ behoren mogelijkerwijs moeilijker te herkennen zijn als vertaling; of omdat het moeilijker te bewijzen is dat het daadwerkelijk om een vertaling gaat, aangezien het woord ook gevormd had kunnen worden zonder voorbeeld uit een andere taal. Ik zal deze tweedeling van Betz echter verder niet behandelen als aparte categorieën, omdat de genoemde eigenschappen niet een verschillend proces aangeven van vertaling en ontlening, maar alleen een kenmerk vormen dat bij de herkenning van vertalende ontlening een rol speelt. Bij het onderzoek naar vertalende ontlening dient ook gekeken te worden of er mogelijk sprake is geweest van een tussentaal. Bij internationalismen is het mogelijk dat het Kroatische woord niet direct naar het oorspronkelijke woord is gevormd, maar dat een andere taal als tussentaal heeft gediend (bijv. Lat. praesidens > Dui. Vorsitzender > Kro. predsjednik). Ook de aan het Kroatisch verwante talen, zoals het Tsjechisch, konden als tussentaal dienen bij vertalende ontlening (bijv. Dui. Wasserfall > Tsj. vodospád > Kro. vodopad) (Turk 1997: 389-390). Uitgaande van de categorieën genoemd door Sandfeld-Jensen, Betz, Van der Sijs en Rammelmeyer, en de manieren van vertaling die in het Kroatisch voorkomen, zal ik de volgende vormen van ontlenende vertaling afzonderlijk per paragraaf in dit hoofdstuk behandelen: 1. 2. 3. 4.
Leenvertaling (paragraaf 4.2) Vrije vertaling (paragraaf 4.3) Syntagmatische vertaling (paragraaf 4.4) Gedeeltelijke vertaling (paragraaf 4.5)
Betekenisontlening zal ik behandelen als aparte categorie onder ‘betekenisverandering’, zie paragraaf 6.1. Formeel onafhankelijke vertaling (leenschepping) beschouw ik niet als ontlenende vertaling, maar als Kroatische nieuwvorming. Ik zal deze categorie dus niet apart behandelen in dit hoofdstuk. Zie voor Kroatische woordvorming hoofdstuk 3. ‘Uitgebreide vertaling’ (Van der Sijs 2005: 479) zal ik, voor zover die voorkomt in het Kroatisch, als ‘vrije vertaling’ behandelen. Vertaalde uitdrukkingen en ontleende syntactische kenmerken zal ik niet behandelen omdat mijn onderzoek zich uitsluitend richt op nieuwe woorden in het Kroatisch. 4.2 Leenvertaling Leenvertaling is de vertaling van een geleed woord uit een andere taal, waarbij alle morfemen nauwkeurig worden vertaald en de structuur van het woord getrouw wordt nagevolgd. De betekenis blijft daarmee ook identiek aan de betekenis van het voorbeeldwoord. Bij de vertaling van woorden uit een andere taal geldt dat in principe zo nauwkeurig mogelijk wordt vertaald (Rammelmeyer 1975: 32), dit houdt in dat de leenvertaling de voorkeursvorm
20
is. Wanneer het niet mogelijk is een nauwkeurige vertaling te geven dan wordt een woord vrijer vertaald (zie paragraaf 4.3-4.5). Turk (1997: 385) geeft een beknopt overzicht van de verschillende woordvormingswijzen die bij leenvertaling in het Kroatisch een rol kunnen spelen (zie ook hoofdstuk 3): 1. samenstelling (bijv. Dui. Halbmond > Kro. polu-mjesec) 2. samenstelling en suffigering (bijv. Dui. leichtgläubig > Kro. lako-vjer-an) 3. prefigering (bijv. Dui. Vorrede > Kro. pred-govor) 4. prefigering en suffigering (bijv. Dui. Vermittler > Kro. po-sred-nik) 5. suffigering (afleiding van verba) (bijv. Dui. Setzer > Kro. slag-ar) Voor een uitgebreider overzicht van Kroatische woordvormingswijzen die een rol spelen bij leenvertaling, en bij vertalende ontlening in het algemeen, zie Rammelmeyer (1975). 4.3 Vrije vertaling Bij vrije vertaling wordt slechts een deel van een woord exact vertaald, het andere deel kan een ander type morfeem zijn, of een morfeem met een andere betekenis. Tussen het Kroatisch en de taal waaruit een woord wordt vertaald, bestaan verschillen in de manier waarop woorden worden gevormd. Vrije vertaling komt voor wanneer een exacte vertaling tegen de natuurlijke wijze van woordvorming van het Kroatisch indruist of wanneer de betekenis niet goed kan worden weergegeven door exacte vertaling (Rammelmeyer 1975: 32-33). Er bestaan in het Kroatisch verschillende patronen van vrije vertaling (de gegeven voorbeelden vertonen soms meer dan één afwijking ten opzichte van het voorbeeldwoord) 28 : 1. een morfeem in het voorbeeldwoord wordt in de vertaling weergegeven door een morfeem uit een andere woordklasse (bijv. Dui. strafrechtlich > Kro. kaznenopravni) 2. een morfeem in het voorbeeldwoord wordt in de vertaling weergegeven door een morfeem met een andere betekenis (bijv. Dui. Fußball > Kro. nogomet) 3. een vrij morfeem in het voorbeeldwoord wordt in de vertaling weergegeven met een gebonden morfeem (bijv. Dui. Blumenkohl > Kro. cvjetača) 4. de volgorde van de morfemen in het voorbeeldwoord wordt in de vertaling omgekeerd (bijv. Dui. Haarspalter > Kro. cjepidlaka) Ook bestaat in het Kroatisch de mogelijkheid om een woord met een syntagma te vertalen, dit principe zal ik in de volgende paragraaf behandelen.
28
De voorbeelden zijn van Rammelmeyer (1975: 57, 73, 89, 99).
21
4.4. Syntagmatische vertaling Doordat het Kroatisch beperkingen kent in de vorming van samenstellingen, worden sommige samenstellingen vertaald door middel van twee of meer losse woorden in een vaste combinatie. Deze vaste combinatie van woorden vormt een semantische eenheid, en wordt een autonoom syntagma genoemd (bijv. Dui. Leitgedanke > Kro. misao vodilja) (Rammelmeyer 1975: 28-30). Omdat een syntagma niet een enkel lexeem is, valt deze methode van vertalende ontlening op de grens van woordvorming. Babić (1986: 37) gebruikt voor deze grenscategorie, los van vertalende ontlening, de term ‘višečlani nazivi’. Hij noemt eveneens de term ‘sintaktičkosemantička tvorba’ voor het aanduiden van een nieuw begrip door middel van een combinatie van bestaande woorden. Rammelmeyer (1975: 28, 82-89) onderscheidt 3 verschillende types van syntagmatische vertaling, die allen bij de vertalende ontlening van substantieven voorkomen: 1. adjectief + substantief (bijv. Dui. Hochspannung > Kro. visoki napon) 2. substantief + aanvulling a. substantief + substantief in de genitief (bijv. Dui. Gedankenfreiheit > Kro. sloboda mišljenja) b. substantief + prepositie + substantief in een casus obliquus (bijv. Dui. Schlafsack > Kro. vreća za spavanje) 3. substantief + appositie (bijv. Dui. Schäferhund > Kro. pas ovčar) Rammelmeyer (1975: 108) geeft ook aan dat voor de vorming van type 1, vaak een nieuw Kroatisch adjectief wordt gevormd, dat geen direct voorbeeld kent in een andere taal (bijv. het adj. spavaća in Kro. spavaća soba < Dui. Schlafzimmer). Deze adjectieven zijn dus niet directe leenvertalingen maar zijn als nieuwvorming deel van een syntagmatische vertaling. Vanzelfsprekend geldt dat niet elke combinatie van een adjectief met een substantief een autonoom syntagma is. Rammelmeyer (1975: 82-83) noemt de volgende eigenschappen die doorslaggevend kunnen zijn bij het bepalen of het om een autonoom syntagma gaat of niet: 1. Het adjectief staat altijd in de ‘definiete vorm’ (het is altijd visoki napon, nooit visok napon). 2. De betekenis is specifiek en niet gelijk aan de som van beide delen (brzi vlak in de betekenis van Dui. Schnellzug is niet hetzelfde als ‘een snelle trein’, dus een zin als “brzi vlak je danas vozio vrlo sporo” is goed mogelijk). 3. De delen zijn niet van elkaar te scheiden, bijv. door een toegevoegd adjectief (een constructie als *brzi lijepi vlak is onmogelijk). 4. Het is mogelijk dat een adjectief, afgeleid van een syntagma, uit beide delen van het syntagma is samengesteld (bijv. visoki napon > visokonaponski), een vorming van een dergelijk adjectief is echter niet in alle gevallen mogelijk. Voor de andere types syntagmatische vertaling gelden de kenmerken 2 en 3 als bewijs voor autonomie. Daarnaast kan ook de hoogte van de gebruiksfrequentie bepalend zijn voor het vaststellen van een autonoom syntagma (Rammelmeyer 1975: 84).
22
4.5 Gedeeltelijke vertaling Bij gedeeltelijke vertaling wordt een deel van het voorbeeldwoord vertaald en een ander deel ontleend. Het woord dat hieruit resulteert bestaat uit zowel vertaalde als ontleende morfemen. Een voorwaarde voor gedeeltelijke vertaling is dat het ontlenen op hetzelfde moment geschiedt als de vertaling. Als een morfeem op een eerder moment ontleend werd uit een andere taal en vervolgens gebruikt in een vertalende ontlening, dan geldt het resultaat als leenvertaling, niet als gedeeltelijke vertaling (Rammelmeyer 140-141). Zie ook paragraaf 3.5.2. Deze vorm van vertalende ontlening is vrij zeldzaam. Rammelmeyer (1975: 141-142) noemt onder andere de volgende voorbeelden van gedeeltelijke vertalingen in het Kroatisch: Dui. Alpha-Strahlen > Kro. alfa-zrake, Dui. X-beine > Kro. iks-noge en Dui./Lat. protest > Kro. prosvjed, waarbij pro- is overgenomen van dit woord en ‘test’ vertaald.
23
5. Woordontlening Woordontlening is het principe waarbij van een woord zowel één of meer morfemen als de bijbehorende betekenis uit een andere taal worden ontleend. Naast woordontlening bestaan ook vertalende ontlening (zie hoofdstuk 4) en betekenisontlening (zie paragraaf 6.1). Om het leenwoord aan te passen aan de taal waarin het wordt opgenomen kunnen er allerlei adaptaties plaatsvinden die de vorm en eigenschappen van het leenwoord doen veranderen (zie paragraaf 5.1). De taal waaruit een leenwoord afkomstig is zal ik de ‘brontaal’ noemen en de taal waarin een leenwoord wordt opgenomen noem ik de ‘ontvangende taal’. Het oorspronkelijke woord in de brontaal wordt het ‘model’ genoemd. Het woord zoals dit verschijnt in de ontvangende taal wordt ‘replica’ genoemd (Filipović 1986: 38). 5.1 Adaptatie van leenwoorden Wanneer een leenwoord wordt opgenomen in de Kroatische taal, dan kunnen er allerlei adaptaties plaatsvinden, die het leenwoord aanpassen aan de eigenschappen van de ontvangende taal. Adaptatie kan plaatsvinden in de klanken, de woordbouw, de betekenis en de schrijfwijze van een leenwoord. Hieronder volgt een overzicht van de verschillende soorten adaptaties in het Kroatisch; in de volgende paragrafen zal ik verder ingaan op elke vorm van adaptatie: 1. 2. 3. 4.
Fonologische adaptatie (zie paragraaf 5.2) Morfologische adaptatie (zie paragraaf 5.3) Semantische adaptatie (zie paragraaf 5.4) Orthografische adaptatie (zie paragraaf 5.5)
5.2 Fonologische adaptatie Fonologische adaptatie vindt plaats wanneer het model bij de opname in de ontvangende taal veranderingen ondergaat in zijn fonologische kenmerken, wat inhoudt dat deze kenmerken worden aangepast aan de fonologische kenmerken van de ontvangende taal. Er vindt veelal substitutie plaats van fonemen, waarbij de fonemen uit de brontaal worden vervangen door vergelijkbare fonemen uit de ontvangende taal. Ook de orthografische vorm van het model kan de fonologische vorm van de replica bepalen. Vaak bestaan er verschillende varianten van hetzelfde leenwoord op basis van deze twee verschillende uitgangspunten. De verschillen in fonologische adaptatie veroorzaken ook een verschil in de orthografische adaptatie van een woord (Filipović 1986: 68-70). Zie voor de orthografische adaptatie van leenwoorden 5.5. Fonologische adaptatie kan plaatsvinden: 1. op basis van de fonologische eigenschappen van het model (dat wil zeggen op basis van de uitspraak van het model in de brontaal). 2. op basis van de orthografische vorm van het model (dat wil zeggen dat de grafemen van het model worden uitgesproken met de fonetische waarde die deze grafemen hebben in de ontvangende taal). 3. op basis van een combinatie van beide principes binnen één woord. 24
5.3 Morfologische adaptatie Babić (1986: 12) geeft de volgende twee termen voor de twee takken binnen de morfologie: syntactische morfologie en lexicale morfologie. Onder het eerste verstaat hij de morfologie die zich bezighoudt met de flexie van woorden, onder het tweede verstaat hij de morfologie die zich bezighoudt met de vorming van nieuwe woorden, dat wil zeggen derivatie en compositie. Ik zal de termen van Babić gebruiken bij de morfologische adaptatie van leenwoorden. Filipović besteedt in het kader van de morfologische adaptatie vooral aandacht aan de lexicale morfologie, waarbij hij in het onderzoek voornamelijk uitgaat van de adaptatie van leenwoorden in hun basisvorm (‘osnovni oblik’). Hij zegt hierover: “Analiza posuđenica na morfološkoj razini počinje stoga od oblika jezične jedinice – riječi, koji zovemo osnovni oblik (the citation form). To je oblik riječi koji se citira samostalno (bez konteksta) i registriran je u rječnicima kao natuknica. On je s morfološkog stanovišta neutralan.” (Filipović 1986: 117). Lexicaal-morfologische adaptatie is ook een veelvoorkomend verschijnsel in het Kroatisch waaruit de aanpassing van leenwoorden aan het taaleigen blijkt (Lučić 1999: 244). Echter ook de syntactisch-morfologische adaptatie, de manier waarop het leenwoord aan de grammaticale structuur van de ontvangende taal wordt aangepast, is een variabele eigenschap en daarom een interessant gegeven in het onderzoek naar de adaptatie van leenwoorden (Haugen 397-398; Gneuss 17-18). Om deze reden wil ik syntactischmorfologische adaptatie eveneens behandelen. 5.3.1 Lexicaal-morfologische adaptatie Filipović (1986: 119-126) baseert zijn verdeling en theorie van morfologische adaptatie van de basisvormen (de onverbogen en onvervoegde vormen) van het leenwoord op het uitgangspunt dat een woord uit een vrij morfeem en een gebonden morfeem kan bestaan. Hierbij kan het gebonden morfeem ook een zogenaamd nulmorfeem zijn, zodat het vrije morfeem zelf het hele woord vormt. Filipović onderscheidt drie types van morfologische adaptatie: 1. ‘Nulta transmorfemizacija’ Een leenwoord bestaande uit een vrij morfeem zonder gebonden morfeem, kan direct in de ontvangende taal worden opgenomen zonder morfologische aanpassing. Dit gaat volgens de formule: vrij morfeem + nulmorfeem. Hierbij is dus de basisvorm van de replica identiek aan de basisvorm van het model uit de brontaal. Dit komt vaak voor bij substantieven, bijvoorbeeld uit het Engels (bijv. Eng. nylon > Kro. najlon) en bij enkele adjectieven en adverbia (bijv. Eng. fair > Kro. fer: adj. en adv.). 2. ‘Kompromisna transmorfemizacija’ Wanneer een leenwoord in de brontaal bestaat uit een vrij morfeem en een gebonden morfeem (suffix), dan kan dit worden opgenomen in de ontvangende taal met het oorspronkelijke uitheemse suffix. In een later stadium (‘potpuna transmorfemizacija’, zie punt 3) kan het uitheemse suffix worden vervangen door een Kroatisch suffix. Daarom noemt Filipović deze (voorlopige) vorm van het leenwoord de ‘kompromisna replika’. (Bijv. Eng. box-er > Kro.
25
boks-er 29 ). Echter zijn er ook veel leenwoorden in het Kroatisch die niet door het volgende stadium van adaptatie gaan en dus hun uitheemse suffix behouden (bijv. Eng. dop-ing > Kro. dop-ing). 3. ‘Potpuna transmorfemizacija’ Dit is het volgende stadium van morfologische adaptatie van leenwoorden die bestaan uit een vrij morfeem en een gebonden morfeem (suffix). Hierbij wordt het oorspronkelijke uitheemse suffix vervangen door een Kroatisch suffix (bijv. Eng. box-er > Kro. boks-ač). Ook kunnen sommige leenwoorden in het Kroatisch het suffix -a krijgen om het grammaticale geslacht aan te duiden (bijv. Eng. farm > Kro. farm-a), dit gebeurt waarschijnlijk naar analogie met Kroatische woorden in hetzelfde semantische veld die ook NSg op -a hebben (bijv. farm-a naar analogie van zemlja, kuća). Woorden die een vrouwelijk persoon aanduiden kunnen in het Kroatisch ook het suffix -a krijgen (bijv. Eng. girl > Kro. girl-a, gerl-a). Indien het leenwoord al het gebonden morfeem -ess bevat wordt dit niet vervangen, maar wordt het Kroatische suffix toegevoegd aan het hele woord (bijv. Eng. steward-ess > Kro. stjuard-es-a) (Filipović 1986: 124-125, 132). Werkwoorden kunnen per definitie niet zonder morfologische adaptatie worden opgenomen in de Kroatische taal. Ze krijgen altijd een Kroatisch suffix en een uitgang in de basisvorm (de infinitief) ter aanduiding van de categorie (verba) waartoe ze behoren. Er zijn verschillende suffixen (formanten) voor leenwerkwoorden in het Kroatisch: -a-, -ova-, -ira-. Deze volgen op de stam van het woord (in het Engels is dit tevens de basisvorm van het model). Hierop volgt in de infinitief dan de uitgang -ti (bijv. Eng. bluff > Kro. blef-ira-ti) (Filipović 1986: 135-137). Ontleende morfemen worden eveneens gebruikt in de Kroatische woordvorming. Dit verschijnsel grenst aan de adaptatie van leenwoorden, maar het verschilt ervan doordat het ontleende woordmateriaal creatief gebruikt wordt in de woordvorming (bijv. door toevoeging van een nieuw morfeem) en er niet slechts een aanpassing plaatsvindt van een ontleend woord (bijv. door vervanging van een ontleend morfeem met een Kroatisch morfeem). De grens is echter minder rigide dan ik hier stel, maar ik houd deze definitie aan voor de verdeling van de mogelijkheden tot lexiconuitbreiding. Zie daarom voor een overzicht van de mogelijkheden in afleiding en samenstelling met ontleende morfemen paragraaf 3.5. Pseudo-anglicismen behandel ik eveneens in paragraaf 3.5, daar de vorming van deze woorden in het Kroatisch heeft plaatsgevonden. 5.3.2 Syntactisch-morfologische adaptatie Onder syntactisch-morfologische adaptatie versta ik de aanpassing van leenwoorden aan de Kroatische grammaticale structuur door middel van flexie. Ook het ontbreken van flexie en het gebruik van ontleende uitgangen zijn aspecten van de syntactisch-morfologische adaptatie van leenwoorden. Gneuss (1955: 18) zegt dat flexie-uitgangen mede de mate van adaptatie kunnen aangeven maar niet bepalend zijn: “Es besteht kein Zweifel, daß die Art der Flexionsendung Auskunft darüber geben kann, wieweit ein fremdes Wort einer Sprache einverleibt worden ist,
29
Kro. bokser wordt nog wel gebruikt in de betekenissen van: een hondenras (‘boxer’), een type verbrandingsmotor (‘boxermotor’), een type wapen, en een deelnemer van de Chinese bokseropstand (Anić, Goldstein 1999). Verder wordt het ook genoemd als regionalisme en Servisch lexeem in de betekenis van boksač (Anić 2003).
26
aber entscheidend kann das nicht sein. […] das Wort Thema zeigt zwei Pluralformen: Themata und Themen […]” Filipović (1986: 121) noemt de volgende voorbeelden van onverbogen adjectieven: fer, fit, grogi en non-stop, waarvan fer en non-stop ook als adverbia kunnen worden gebruikt. Hij zegt over deze woorden het volgende: “[…] kod pridjeva adaptiranih unutar tog tipa [nulte] transmorfemizacije rezultat je kompromisna replika. Ona je morfološki adaptirana samo po svome osnovnom obliku, a ostala je potpuno neadaptirana u svim ostalim morfološkim kategorijama pridjeva.” Dit zijn voorbeelden van het adjectief fer: Sg.
M. F. N.
Ivan je Ivana je Boksanje je bilo
hrvatski pridjev dobar i dobra i dobro i
posuđenica fer fer fer
imenica igrač igračica
Het schema is overgenomen van Filipović (1986: 61). 5.4 Semantische adaptatie Semantische adaptatie kan plaatsvinden bij de introductie van een woord, maar ook na verloop van tijd. Filipović (1986: 65-66) maakt bij de adaptatie van leenwoorden in de Kroatische taal een onderscheid tussen primaire en secundaire adaptatie, welke bij de semantische adaptatie een duidelijke rol spelen. Primaire semantische adaptatie vindt plaats wanneer een woord uit de brontaal in de ontvangende taal wordt opgenomen en daarbij veranderingen ondergaat in de betekenis, zoals die in de brontaal op dat moment is. Secundaire semantische adaptaties kunnen plaatsvinden na verloop van tijd als veranderingen in de betekenis van de replica optreden binnen de ontvangende taal, wanneer het woord al een geaccepteerd onderdeel vormt van die taal. Secundaire semantische adaptatie kan ook gezien worden als deel van ‘betekenisverandering’ in het algemeen (zie paragraaf 6.1). Ook onderscheidt Filipović de vormen van semantische adaptatie die een leenwoord kan ondergaan: 1. geen semantische verandering 2. vernauwing van de betekenis a. op basis van het aantal betekenissen b. binnen een betekenisveld 3. verbreding van de betekenis a. op basis van het aantal betekenissen b. binnen een betekenisveld Bij de introductie van een woord in de ontvangende taal treedt er soms geen verschil in betekenis tussen het model en de replica op, vaak vindt er echter ook vernauwing van betekenis plaats, omdat het woord gekoppeld is aan de introductie van één bepaald begrip uit die taal. Vernauwing van betekenis vormt dus ook een belangrijk onderdeel van de primaire adaptatie van leenwoorden. Verbreding van betekenis is eerder een kenmerk van secundaire adaptatie, wanneer het woord al een vast onderdeel is gaan vormen van het lexicon van de ontvangende taal.
27
Dit is een voorbeeld van ontwikkelingen in de semantische adaptatie gegeven door Filipović (1986: 66): Engleska riječ nylon “sintetičko vlakno i stvari napravljene od te materije”
Primarna adaptacija najlon (1) “sintetičko vlakno”: najlon čarape
Sekundarna adaptacija I najlon (2) dodano je značenje “plastika”: najlon stolnjak
Sekundarna adaptacija II najlon (3) dodano je pejorativno značenje: najlon plaža
‘nylon’
‘nylon kousen’
‘plastic tafelkleed’
‘nudistenstrand’
5.5 Orthografische adaptatie Bij de orthografische adaptatie van anglicismen in de Kroatische taal zijn volgens Filipović en Menac (1997: 62) vier mogelijkheden te onderscheiden. De orthografie van de replica kan worden gevormd naar de uitspraak van het model, naar de schrijfwijze van het model, naar een combinatie van de twee hiervoor genoemde principes of via een tussentaal. Ik heb hun beschrijving uitgebreid naar de adaptatie van leenwoorden in het algemeen, maar ook voor mijn onderzoek geldt dat de gevonden leenwoorden met name uit het Engels afkomstig zijn. Verder noemt Filipović (1986: 70) nog een mogelijke variatie in de orthografie van het leenwoord, namelijk dat het onveranderd, volgens de orthografie van de brontaal, overgenomen wordt in de ontvangende taal. De vijf mogelijkheden van orthografische adaptatie van een leenwoord: 1. De orthografie van de replica in de ontvangende taal komt volledig overeen met de orthografie van het model in de brontaal. 2. De orthografie van het leenwoord wordt gevormd op basis van de orthografie van het model, waarbij de grafemen uit de brontaal vervangen worden door equivalente grafemen uit de ontvangende taal. 3. De orthografie van het leenwoord wordt gevormd op basis van de uitspraak van het model, waarbij de fonemen van de brontaal zo nauwkeurig mogelijk worden gerepresenteerd door grafemen uit de ontvangende taal. 4. De orthografie van het leenwoord wordt gevormd door een combinatie van de bovengenoemde principes 2 en 3. 5. De orthografie van het leenwoord wordt gevormd onder invloed van een tussentaal, wanneer het leenwoord niet direct uit de brontaal, maar via een andere taal, in de ontvangende taal wordt opgenomen. Filipović geeft het volgende voorbeeld van een en hetzelfde leenwoord met verschillende schrijfwijzen in het Kroatisch, welke gebaseerd zijn op de verschillende mogelijkheden van orthografische adaptatie (1986: 70): E cowboy > H 1. cowboy (principe 1: overname van het model zonder adaptatie) 2. kovboj (principe 2: adaptatie op basis van de schrijfwijze van het model) 3. kauboj (principe 3: adaptatie op basis van de uitspraak van het model)
28
Leenwoorden worden in het Kroatisch niet per definitie aan orthografische adaptatie onderworpen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Servisch waar dat wel heel gebruikelijk is, omdat woorden getranslitereerd moeten kunnen worden: “Mede door de lange cyrillische traditie hanteert het Servisch – anders dan het Kroatisch – systematisch een fonetische spelling voor buitenlandse namen: vergelijk Servisch Nju Jork, Šekspir, Reno met Kroatisch New York, Shakespeare, Renault.” (Lučić 1999: 242).
29
6. Overige vormen van lexicale verandering In dit hoofdstuk zal ik de vormen van lexicale verandering behandelen die niet onder de eerder behandelde processen (woordvorming, vertalende ontlening en woordontlening) vallen. Het gaat hier om deze drie processen: 1. betekenisverandering 30 2. stijlverandering 3. veranderingen in het actief en passief vocabulaire Ik zal in de volgende paragrafen dieper ingaan op elk van deze categorieën. 6.1 Betekenisverandering Betekenisverandering kan volgens Filipović (1986: 160) ingedeeld worden in twee typen verandering op basis van het resultaat van de verandering, waarbij elk type uit meerdere mogelijke verschijnselen bestaat: 1. Verandering met betrekking tot het bereik van de betekenis a. het bereik blijft hetzelfde in omvang (vervanging van betekenis) b. het bereik wordt kleiner (betekenisverlies) c. het bereik wordt groter (betekenisuitbreiding) 2. Verandering met betrekking tot de waarde van de betekenis a. in de richting van verslechtering van betekenis (‘pejorizacija’) b. in de richting van verbetering van betekenis (‘amelioracija’) Betekenisuitbreiding is een manier om het aantal begrippen in een taal uit te breiden met behulp van al bestaande woorden. Deze woorden krijgen er dan een betekenis bij (Babić 1986: 37). Betekenisuitbreiding baseert zich hoofdzakelijk op twee mechanismen 31 : 1. woorden kunnen hun betekenis uitbreiden door in overdrachtelijke zin te worden gebruikt 2. woorden kunnen er een betekenis bij krijgen door betekenisontlening uit een andere taal In veel gevallen komen de twee mechanismen in combinatie met elkaar voor. Dit gebeurt wanneer een betekenis wordt overgenomen uit een andere taal die in die taal figuurlijk is, en dus eveneens in het Kroatisch had kunnen ontstaan op basis van gelijkenis (bijv. miš voor ‘computermuis’, Eng. mouse). Het is daarom ook vaak lastig om te achterhalen of een betekenisuitbreiding gekomen is door invloed uit een andere taal of niet (Van der Sijs 2001: 71). Betekenisontlening grenst aan vertalende ontlening. Dit komt omdat een begrip uit een andere taal als het ware vertaald wordt met een woord in het Kroatisch. Echter, omdat er niet een nieuw woord ontstaat, maar een al bestaand woord een betekenis erbij krijgt, valt deze
30
Zie ook paragraaf 5.4 over de semantische adaptatie bij leenwoorden. Babić (1986: 37) behandelt de uitbreiding van betekenis door overdrachtelijke zin en Samardžija (1991: 54) behandelt betekenisontlening. 31
30
categorie eerder onder betekenisuitbreiding dan vertalende ontlening (Van der Sijs 2005: 478). Honselaar (2002: 105) beschrijft nog een manier van betekenisuitbreiding, namelijk ‘reactivering van een oude betekenis’. Deze manier heeft betrekking op die woorden waarvan de betekenis onder invloed van politieke en maatschappelijk ontwikkelingen onderdrukt of veranderd werd, en waarvan onder nieuwe omstandigheden de oude betekenis weer terug is gekomen. Deze vorm van betekenisuitbreiding heeft raakvlakken met de herleving van historismen (zie paragraaf 6.3). 6.2 Stijlverandering Het taalgebruik dat beperkt blijft tot een bepaalde situatie of binnen een bepaalde groep wordt aangeduid met ‘stijl’. Samardžija (1998: 41-45) onderscheidt vijf functionele stijlen in het Kroatisch: 1. Literaire stijl Deze bestaat uit een grote diversiteit aan woorden (o.a. ook regionalismen en archaïsmen kunnen worden gebruikt) en kenmerkt zich eveneens door het spelen met woorden en woordbetekenissen. 2. Publicistische stijl Dit is een hybride stijl die tussen wetenschappelijk taalgebruik en literair taalgebruik in zit. 3. Wetenschappelijke stijl Deze stijl kenmerkt zich door het gebruik van de speciale terminologie van verschillende vakgebieden. Het taalgebruik wordt bovendien gekenmerkt door een grote objectiviteit en onpersoonlijkheid. 4. Zakelijke stijl Deze stijl is eveneens onpersoonlijk en daarnaast ook bondig, met name het taalgebruik bij het opstellen van contracten e.d. 5. Informele stijl Dit is de stijl van mondelinge communicatie, die eveneens in geschreven vorm voorkomt. Deze stijl kan onderverdeeld worden in drie groepen: 1. omgangstaal (spreektaal); het taalgebruik in informele situaties, tussen standaardtaal en dialect in 2. jargon; het taalgebruik wat beperkt blijft tot bepaalde groepen in de maatschappij 3. vulgarismen; het taalgebruik dat algemeen bestempeld wordt als ‘onbehoorlijk’ Stijlverandering houdt in dat een woord van de ene stijl naar de andere overgaat. Zo kunnen woorden die eerst als jargon van de hand gewezen werden doordringen in de publicistische stijl en vervolgens opgenomen worden in de woordenboeken als neutrale uitdrukkingsmogelijkheid. Honselaar (2002: 103) beschrijft het proces van stijlverandering voor woorden in het Russisch die van de categorie ‘slang/taboe’ naar de categorie ‘omgangstaal’ verhuizen. Hij noemt een woord dat deze verandering ondergaat een ‘neostylism’.
31
6.3 Veranderingen in het actief en passief lexicon Het Kroatische lexicon is volgens Samardžija (1991: 28-29) in twee hoofdcategorieën te verdelen op basis van de bekendheid van de lexemen: het actieve lexicon en het passieve lexicon. 1. Het actieve lexicon bestaat uit die lexemen die bij de meeste sprekers van het Kroatisch bekend zijn en in neutraal taalgebruik voorkomen. 2. Het passieve lexicon bestaat uit die lexemen die vrijwel niet bekend zijn bij het merendeel van de sprekers en om wat voor reden dan ook verouderd zijn. Het passieve vocabulaire bestaat uit twee hoofdgroepen van lexemen: historismen en archaïsmen. 2a. Historismen zijn die lexemen die van het actieve tot het passieve lexicon zijn overgegaan, door invloeden buiten de taal (zoals maatschappelijk en politieke ontwikkelingen). Voorbeelden van historismen zijn kmet ‘horige, lijfeigene’ en banovina ‘banaat’ (Samardžija 1991: 29). 2b. Archaïsmen zijn die lexemen die van het actieve tot het passieve lexicon zijn overgegaan door invloeden binnen de taal zelf. Archaïsmen kunnen ontstaan doordat een lexeem vervangen is door een ander lexeem en de uitdrukking daarom als verouderd beschouwd wordt (bijv. het woord čislo ‘getal’ 32 , dat nu is vervangen door broj). Het komt ook voor dat één van de betekenissen van een woord veroudert (bijv. van vrač is de betekenis ‘geneesheer’ verouderd, terwijl het woord nog wel gebruikt wordt in de betekenis van ‘magiër’ en ‘medicijnman’). Verder zijn er nog lexemen die door hun morfologische bouw verouderd zijn (bijv. ljepost, vervangen door ljepota ‘schoonheid’) of door hun fonologische bouw (bijv. cesar, vervangen door car ‘keizer’) (Samardžija 1991: 30). Verder noemt Samardžija (1991: 31) nog twee groepen die tot het passieve lexicon van het Kroatisch behoren: 2c. Lexemen die alleen door een bepaalde schrijver of lexicograaf worden gebruikt en nooit deel geworden zijn van het actieve lexicon (‘nekrotizmi’). 2d. Lexemen die met name alleen in woordenboeken voorkomen of alleen in boeken (‘knjiški elementi’). Woorden die zich op de grens van het actieve en het passieve lexicon bevinden zijn woorden die steeds minder vaak worden gebruikt (‘zastarjelice’), modewoorden die slechts voor een korte periode worden gebruikt (‘pomodnice’) en neologismen (Samardžija 1991: 31-32). Lexemen die door politieke ontwikkelingen eerst tot het passieve lexicon waren overgegaan, en met de politieke veranderingen na de val van Joegoslavië weer teruggekomen zijn in het actieve lexicon, noemt Samardžija (1991: 32) ‘oživljenice’ (bijv. časnik ‘officier’). Eerder (Samardžija 1991: 29) noemde hij eveneens de mogelijkheid dat historismen door politieke en maatschappelijke veranderingen weer in het actieve lexicon kunnen komen (bijv. poduzeće 32
Het woord čislo wordt nog gebruikt in de betekenis van ‘gebedssnoer’.
32
‘onderneming’ en županija ‘provincie’). Ik noem dit principe ‘herleving van historismen’, en in het geval van archaïsmen: ‘herleving van archaïsmen’. Ook kan het voorkomen dat woorden door politieke en maatschappelijke ontwikkelingen hun oude betekenis verliezen, en dat zij bij een verandering van politieke en maatschappelijke omstandigheden hun oude betekenis weer terugkrijgen. Zie ook paragraaf 6.1.
33
7. Onderzoek van lexicale veranderingen In dit hoofdstuk volgt de analyse van de door mij gevonden neologismen. In paragraaf 7.1 geef ik de bij de analyse gevolgde werkwijze en tevens bespreek ik de beperkingen en afbakening van mijn onderzoeksmethoden. Ik zal in deze paragraaf eveneens de gebruikte afkortingen toelichten. In paragraaf 7.2 geef ik de eigenlijke analyse van de door mij gevonden neologismen. Hierbij zal ik waar nodig verwijzen naar de theorie, om zo te proberen de mogelijke ontwikkelingstendensen in de veranderingen in lexicon en woordvorming van het Kroatisch aan te wijzen. In paragraaf 7.3 volgt een indeling van deze neologismen op basis van het theoretisch gedeelte van mijn scriptie, waarbij de processen die een rol hebben gespeeld bij de vorming en introductie van de neologismen worden uitgelicht. In paragraaf 7.4 geef ik tot slot nog een frequentieoverzicht van de processen die een rol hebben gespeeld bij de door mij gevonden neologismen. 7.1 Werkwijze Als methode voor het vinden van neologismen in het Kroatisch heb ik gebruik gemaakt van een Microsoft spellingchecker voor de Kroatische taal (uit ong. 1999). De gebruikte bronnen zijn digitale publicaties op het internet; deze zijn opgeslagen als tekstbestand (.txt) en vervolgens met behulp van de spellingchecker doorzocht op mogelijk nieuwe woorden. Deze methode leek mij de meest geschikte methode om mogelijke neologismen te vinden voor een onderzoek met de gegeven afgrenzingen in tijd en materiaal. De methode kent echter natuurlijk ook zijn beperkingen. Bepaalde tendensen in het lexicon, zoals veranderingen in de betekenis van al bestaande woorden of verschuivingen in het gebruik van woorden, zijn niet of nauwelijks te achterhalen met behulp van een spellingchecker. Voordelen en beperkingen van de spellingcheckermethode worden uitgebreider besproken in ‘Newspeak, lexicography and computers’ (Honselaar 2002: 106-107). Mijn corpus omvat de volgende dagbladen: Slobodna Dalmacija, Vjesnik en Večernji list. Verder bevat mijn corpus ook enkele exemplaren van het tweewekelijkse culturele blad Zarez. In totaal bestaat mijn standaardcorpus uit 7377 opgeslagen artikelen (en daarnaast nog een vijftal extra artikelen, zie verder p.35). Hieronder volgt een overzicht van de periodes en de gebruikte afkortingen van het materiaal: Slobodna Dalmacija (1 december 2004 tot en met 31 december 2004) : SD Vjesnik (2 januari 2005 tot en met 31 januari 2005) : VJ Večernji list (1 februari 2005 tot en met 28 februari 2005) : VL Zarez (4 november 2004 tot en met 16 december 2004): ZA De vindplaats van een woord in mijn corpus (vermeld bij de voorbeeldzinnen) geef ik aan tussen haakjes, door middel van de afkorting van de publicatie, gevolgd door het jaar, de maand, de dag (genoteerd als jj-mm-dd) en het artikelnummer. (SD 04-12-01 : 04) betekent dus in Slobodna Dalmacija van 1 december 2004, artikel nummer 4 in mijn corpus (zie bijlage). Voor concordantieonderzoek heb ik mijn hele corpus gebruikt, voor het zoeken naar neologismen heb ik echter een beperkter aantal publicaties geselecteerd, omdat het onderzoek anders te uitgebreid zou worden. Ik heb vooral de eerste artikelen van Slobodna Dalmacija en Večernji list onderzocht op neologismen; van deze resultaten heb ik met name die neologismen geselecteerd die het duidelijkst als neologisme waren te herkennen of die 34
opvallend vaak voorkwamen in deze artikelen. Ik heb geen gebruik gemaakt van de online lezersreacties (“komentari”) onder de artikelen in Večernji list, ook niet voor concordantie, omdat dit een vertekend beeld zou kunnen geven van de frequenties van deze woorden; deze reacties zijn namelijk voor een groot gedeelte in spreektaal gesteld, waarbij bepaalde woorden door meerdere personen veelvuldig worden herhaald in een online lezersdebat. Bovendien richt mijn onderzoek zich voornamelijk op het gebruik van woorden in artikelen en valt het taalgebruik op internetforums buiten de afbakening van mijn onderzoeksmateriaal. Het corpus staat echter in zijn geheel op de bijgevoegde cd-rom voor verder onderzoek zodat het verzamelde materiaal alsnog optimaal benut kan worden. Van de incidentele voorbeelden die buiten mijn corpus op webpagina’s zijn gevonden (bijv. voor de verduidelijking van het gebruik of de betekenis van een lexeem) geef ik het webadres in zijn volledige lengte onder het voorbeeld (tussen haakjes). Verder zal ik bij sommige woorden ook gebruik maken van artikelen uit publicaties buiten mijn standaardcorpus die ik voor de duidelijkheid wel zal bijvoegen op de cd-rom in het mapje ‘extra’. In de tekst worden deze voorbeelden aangegeven als (extra : publicatie jj-mm-dd). De publicatie wordt net als bij de voorbeelden uit mijn standaardcorpus aangegeven met twee letters (zie p.34 voor de betekenis van de afkortingen). Verder maak ik gebruik van het internet zoekprogramma Google (http://www.google.nl) om de frequenties van de gevonden woorden binnen Kroatische webpagina’s te toetsen. Google indexeert een grote hoeveelheid webpagina’s die op het internet te vinden zijn en biedt tevens de mogelijkheid om de zoekopdracht te beperken tot pagina’s geschreven in een bepaalde taal, zoals het Kroatisch of het Servisch. Indien van belang geef ik naast de gevonden frequenties voor Kroatische webpagina’s, ter vergelijking, ook de frequenties voor Servische, Bosnische en andere webpagina’s. Helaas geeft Google niet de mogelijkheid Bosnische pagina’s apart te laten doorzoeken op woorden, maar heeft deze Bosnische pagina’s veelal geïndexeerd onder de Kroatische pagina’s. De in mijn onderzoek apart vermelde frequenties voor Bosnische pagina’s zijn door mij zelf geteld binnen de Kroatische treffers, wanneer zich bij de Kroatische treffers een groot aantal Bosnische pagina’s bevond (dit om verkleuring van het beeld te voorkomen en om mogelijk interessante verschillen en overgangen tussen Kroatisch, Bosnisch en Servisch eruit te lichten). De frequenties die gevonden zijn via Google zijn niet 100% accuraat en omdat het bij een grote hoeveelheid treffers ondoenlijk is deze allemaal op dubbeltellingen te checken vallen de hogere aantallen in werkelijkheid waarschijnlijk wat lager uit. Bij kleinere hoeveelheden treffers heb ik de gegeven voorbeelden wel nageteld, maar de pagina’s waarop de treffers niet direct zichtbaar waren zijn niet meegeteld; hier geldt dus dat het werkelijke aantal wat hoger kan liggen dan het vermelde aantal treffers. De frequenties van de woorden zijn daarnaast ook slechts een momentopname en zijn aan voortdurende veranderingen onderhevig. Ze zijn daarom alleen bedoeld als indicatie, niet als nauwkeurige beschrijving van de huidige aantallen. Ook zouden voor een nauwkeurigere beschrijving van de frequenties eveneens andere bronnen in het onderzoek betrokken moeten worden naast de door Google geïndexeerde webpagina’s die ik hier geef. In verband met de noodzakelijke afgrenzing in tijd en hoeveelheid materiaal valt zo’n nauwkeurige beschrijving buiten de opzet van dit onderzoek. De gevonden neologismen worden veelal per subparagraaf gerangschikt en afzonderlijk behandeld; echter die neologismen die veel gelijkenis vertonen met elkaar worden binnen één subparagraaf behandeld, zodat de gelijkenis en het verband tussen deze neologismen duidelijk blijft in de weergave.
35
Neologismen waarvan de woordenboekvorm (NSg. voor substantieven, NSg. m. def. voor adjectieven, inf. voor verba) niet in mijn corpus aanwezig is, staan tussen
. De analyse van de gevonden neologismen heb ik gemaakt aan de hand van de in de voorgaande hoofdstukken beschreven theoretische basis. Daarbij heb ik bij elk woord afzonderlijk bekeken welke van de behandelde processen (zoals woordvorming, ontlening, vertaling, herleving enz.) een rol hebben gespeeld, of mogelijkerwijs hebben gespeeld, bij de vorming of introductie van het neologisme in de Kroatische taal. In paragraaf 7.3 geef ik een omgekeerde weergave van de door mij gevonden neologismen, waarbij de woorden gerangschikt zijn naar de in het theoretisch gedeelte besproken processen, met verwijzing naar de uitgebreide analyse in paragraaf 7.2. Hieronder volgt een opsomming met uitleg van de bij de woordanalyse gebruikte afkortingen en schrijfwijze. Voor de grammaticale terminologie zijn de volgende afkortingen gebruikt: subst. = substantief adj. = adjectief verb. =verbum adv. = adverbium m. = masculinum f. = femininum n. = neutrum pl. = pluralis (op internet alleen in het meervoud geattesteerd) tr. = transitief refl. = reflexief intr. = intransitief neol. = neologisme Met (G: …x) geef ik de Google-frequenties aan van de verschillende vormen van een woord (G = Google, x = keer). Verder worden de volgende afkortingen gebruikt om aan te geven van welke vormen de frequentie is onderzocht: N = nominatief Sg = singularis Pl = pluralis 1p, 2p, 3p = 1e persoon, 2e persoon, 3e persoon Inf = infinitief LPart = l-participium/actief deelwoord Indien alle mogelijke verbuigingen van een substantief of adjectief zijn onderzocht geef ik dit aan met de omschrijving “alle verbogen vormen samen”. Met [W: dd/mm/jj] onderaan de analyse van een woord (of groep woorden), geef ik aan op welke datum de frequenties en informatie op het internet zijn gevonden (W staat voor ‘web’). Bij enkele woorden heb ik gebruik gemaakt van informanten. Hieronder volgen de gegevens van de personen en de in de tekst gebruikte afkortingen, op alfabetische volgorde van achternaam. Geboorteland is gegeven op basis van de huidige landverdeling, alle informanten zijn echter geboren in het voormalige Joegoslavië.
36
Bricko, Marina (geb. 1960 te Zagreb, Kroatië. Heden wonend in Kroatië) – MB Laurić, Vedrana (geb. 1951 te Šibenik, Kroatië. Heden wonend in Kroatië) - VL Mačković, Renata (geb. 1956 te Zagreb, Kroatië. Heden wonend in Nederland) - RM Marićević, Miloš (geb. 1969 te Vršac, Servië. Heden wonend in Nederland) - MM Vukorepa, Ivica (geb. 1968 te Šibenik, Kroatië. Heden wonend in Kroatië) - IV Vukorepa, Mirela (geb. 1972 te Šibenik, Kroatië. Heden wonend in Kroatië) – MV In mijn onderzoek betrek ik met name die woorden die in geen enkele van de door mij gebruikte woordenboeken vermeld staan, maar tevens behandel ik woorden die ik wel in een tweetalig woordenboek heb gevonden maar die niet in de grote door mij gebruikte eentalige woordenboeken staan. Al deze woorden zal ik voor mijn onderzoek als neologismen beschouwen. De bij het onderzoek gebruikte woordenboeken zal ik evenals de andere geraadpleegde werken aangeven met de naam van de auteur of hoofdredacteur met het jaartal van publicatie tussen haakjes. Een aparte lijst van gebruikte woordenboeken is te vinden aan het eind van de bibliografie. Aan het eind van mijn scriptie volgt het alfabetisch register van gevonden neologismen en genoemde lexemen, zodat de in mijn analyse behandelde woorden gemakkelijk zijn na te slaan. 7.2 Analyse Hieronder volgt het overzicht van de door mij gevonden en geanalyseerde neologismen en nieuwe lexicale verschijnselen. De volgende indeling is gebaseerd op gebruiksgebied, betekeniscorrelatie en vormcorrelatie. Woorden die van elkaar zijn afgeleid staan bij elkaar en de woorden met gelijksoortige woorddelen (bijv. gelijke affixoïden) volgen elkaar op. Ik heb de woorden globaal gerangschikt op de volgende gebruiksgebieden: politiek, rechtssysteem, economie, toerisme, cultuur, techniek, sport, media en spreektaal. Deze indeling is met name om verbanden weer te geven en ik zal hieronder verder geen absolute scheidingen aanbrengen, omdat veel woorden in meer dan één groep zijn in te delen. 7.2.1 islamist, islamistički, islamističko-ekstreman islamist m. subst. – ‘islamist’ islamistički adj. – ‘islamistisch’, ‘met betrekking tot islamisme en islamisten’ adj. – ‘extreem-islamistisch’
Neol. door betekenisontlening uit het Engels. Tevens neol. door samenstelling: islamističko-ekstreman De term islamistički is al opgenomen in Šonje (2000) en wel met bovengenoemde betekenis, maar is niet opgenomen in Anić (2003). Opvallend is het verschil van mening over de betekenis van het woord islamist. Volgens Šonje (2000) betekent islamist ‘een aanhanger van het islamisme (islamizam)’, volgens Anić (2003) betekent islamist ‘iemand die zich bezighoudt met de islamologie (islamistika)’. Voor zover ik kan nagaan, binnen mijn corpus en via Google, is de meest gebruikelijke betekenis van de term islamist die van ‘een aanhanger van het islamisme’. Dat 37
betekent dat het adjectief islamistički ook vooral met betrekking tot het islamisme gebruikt wordt. Het is niet uit te sluiten dat het ook ooit gebruikt werd met betrekking tot islamistika maar de actualiteit van moslimfundamentalisme en daarbij het veelvuldige gebruik van islamist en islamistički in deze nieuwe betekenis heeft de oude betekenis van deze woorden waarschijnlijk verdrongen. De termen islamizam en islamist komen oorspronkelijk uit het Frans en zijn via het Engels internationaal in gebruik genomen, Kramer 2003 zegt hier onder andere het volgende over: “Islamism emerged in the late 1980s in French academe and then crossed into English, where it eventually displaced Islamic fundamentalism in specialized contexts.” (http://www.geocities.com/martinkramerorg/Terms.htm)
Ook in het Nederlands komen de termen islamisme en islamist voor en beide termen zijn opgenomen in het Van Dale online-woordenboek. De term islamist komt 7 keer voor in mijn corpus: 1. Umjeren i pragmatičan Abbas je takvom zapaljivom retorikom očito želio primiriti radikalne palestinske islamiste, naročito u narodu vrlo popularni Hamas. (VJ: 05-01-08 : 16)
De term islamistički komt 22 keer voor in mijn corpus, in de volgende combinaties (het cursief is van mijn hand): 1. mnogi njegovi bivši pristaše danas su islamistički gerilci (SD 04-12-13 : 60) 2. policija uhitila je u srijedu tri osobe za koje se sumnja da su islamistički militanti (SD 04-12-23 : 07) 3. vođa Marokanske militantne islamističke skupine povezane s Al-Qa’idom (SD 04-12-23 : 07) 4. Ubojica je mladi islamistički fanatik (SD 04-12-31 : 11) 5. palestinski fanatični islamistički, »teroristički« pokreti Hamas i Islamski džihad (VJ 05-01-10 : 18) 6. dao je apsolutno obećanje Zapadu da njegova domovina neće donositi islamističke zakone (VJ 05-01-28 : 80) 7. odgovornost za atentat preuzela je nepoznata islamistička grupa (VL 05-02-15 : 024) 8. Ono je postavljeno na islamističku web stranicu, koju često koristi al Qaida (VL 05-02-15 : 039)
Ook komt eenmaal in mijn corpus het samengestelde adjectief islamističko-ekstreman voor: 1. Od terorističkih napada na SAD 11. rujna 2001. te nakon spoznaje da su napadi bili pripremani u Hamburgu, na području Njemačke je zabranjen rad više organizacija s islamističko-ekstremnom pozadinom a iz zemlje je protjerano više muslimanskih propovjednika koji su u svojim propovijedima širili vjersku i nacionalnu mržnju. (VL 05-02-25 : 022)
Deze samenstelling heb ik echter verder nergens kunnen vinden. [W: 19/07/06]
7.2.2 desnoekstreman en gerelateerde begrippen <desnoekstreman> adj. – ‘extreemrechts’ (adj.) <ekstremno desni> adj. – ‘extreemrechts’ (adj.) f. subst. – ‘extreemrechts’ (subst.) adj. – ‘uiterst rechts’
Neol. door samenstelling en gedeeltelijke vertaling: desno-ekstrem(a)n Waarschijnlijk is desnoekstreman een gedeeltelijke vertaling van het Duitse rechtsextrem. Deze term is een variant op de term desnoradikalan welke al is opgenomen in Bašić 2000 en welke ook in het Duits bekend is als rechtsradikal.
38
Het adjectief ekstreman is van oorsprong Latijn (extremus – ‘krajnji’) (Klaić 1988). Desnoradikalan komt vaker voor dan desnoekstreman (G: desnoradikalan 70x, desnoekstreman 27x, alle verbogen vormen samen). De termen komen ook voor met koppelteken als desno-ekstreman, desno-radikalan en als twee losse woorden desno ekstreman, desno radikalan. De vorm desnoekstreman kan ook gebaseerd zijn op het vaker voorkomende ekstremno desni (G: 23x Kro, 5x Bosn NSg/Pl m) en ekstremno desničarski (G: 19x Kro, 2x Bosn NSg/Pl m). Deze termen zijn waarschijnlijk een gedeeltelijke vertaling van het Duitse extrem rechter. In het Kroatisch met bijbehorende substantieven ekstremna desnica (‘extreemrechts’, subst.) en de afleiding ekstremni desničar (‘rechtsextremist’). Ook bestaan de leenvertalingen krajnja desnica – ‘extreem rechts’ (subst.) (Glagol Online HR-NL dictionary), krajnji desničar, krajnje desni(-čarski). Tevens bestaan ultradesnica, ultradesničar, ultradesni(-čarski). In mijn corpus komt desnoekstreman eenmaal voor en als term bestaande uit twee losse woorden komt het ook eenmaal voor: 1. govoriti o stanju međusobnih odnosa i ozračju za Židove u Njemačkoj, pri čemu neće moći zaobići ni najnovije ispade desnoekstremnog NPD-a u saskom pokrajinskom parlamentu (VL 05-02-01 : 012) 2. Dresdena u posljednje vrijeme služi desno ekstremnim snagama te posebice Nacionalsocijalističkoj stranci Njemačke (NPD) kao izlika za provokacije (VL 05-02-14 : 025)
De term ekstremno desni komt tweemaal in mijn corpus voor: 1. spremne da nas sve zajedno ponovno dovedu na rub katastrofe vladavine ekstremno desnih opcija (SD 04-1229 : 30) 2. Odluka EU da s Hrvatskom 17. ožujka ne počne pregovore negativno će odjeknuti u regiji i ojačati ekstremno desne snage u Hrvatskoj ali i u SiCG i BiH (VL 05-02-17 : 022)
Krajnja desnica komt achtmaal voor in mijn corpus: 1. Riječ je očito o glasovima raspoređenim od desnog centra do krajnje desnice (VJ 05-01-09 : 16)
Krajnje desni komt, naast krajnje lijevi, ook eenmaal voor: 1. a programski se slažu sa HSS-om i SDP-om - rekao je Sentić, napominjući da ovaj dvojac neće u koaliciju "sa krajnje desnim, niti krajnje lijevim strankama" (SD 04-12-09 : 51) [W: 14/09/06]
7.2.3 monoetnički en multietnički <monoetnički> adj. – ‘mono-etnisch’, ‘bestaande uit één etnische groep’, ‘behorende bij één etnische groep’ <multietnički> adj. – ‘multi-etnisch’, ‘bestaande uit meerdere etnische groepen’, ‘behorende bij meerdere etnische groepen’
Neol. door ontlening of samenstelling: mono-etnički en multi-etnički De term monoetnički is waarschijnlijk uit het Engels (monoethnic) ontleend, en gevormd met het al eerder ontleende etnički. Het begrip kan ook in Kroatië via het Bosnisch en/of Servisch zijn geïntroduceerd; het komt namelijk vaker voor op Servische en Bosnische sites dan op Kroatische, zie hieronder voor de frequenties. De term monoetnički is het antoniem van de
39
term multietnički (Eng. multiethnic). Multietnički staat al vermeld in Bujas 1999, maar verder nergens in de door mij gebruikte woordenboeken. Mono- komt van het Griekse adjectief monos (alleen, enkel); het is te beschouwen als prefixoïde (zie paragraaf 3.5.3). Ook etnički komt van een oorspronkelijk Grieks adjectief (ethnikos – ‘behorende tot een volk’). Multi- komt van een Latijns adjectief (multus – veel, menig). De frequenties van monoetnički zijn voor het Servisch (G: 140x NSg m/NPl m), voor het Bosnisch (G: 15x NSg m/NPl m) en voor het Kroatisch (G: 3x NSg m/NPl m). Voor multietnički geldt ook dat het vaker voorkomt op Servische sites dan op Kroatische sites. Door het grote aantal treffers is het niet goed na te gaan of het eveneens vaker op Bosnische sites voorkomt dan op Kroatische, Google heeft namelijk geen aparte zoekoptie voor Bosnische sites en bij de resultaten van de Kroatische zoekopdracht zitten ook veel Bosnische sites. De frequenties zijn als volgt: Servisch (G: 10500x NSg m/NPl m), Bosnisch en Kroatisch (G: 623x NSg m/NPl m). Monoetnički komt eenmaal voor in mijn corpus, met betrekking tot de herverdeling van politieregio’s in Bosnië en Herzegovina: 1. Argumenti su to što se uspostavljaju kompaktna policijska područja, odnosno presijecaju monoetničke linije. (VL 05-02-01 : 028)
Multietnički komt 11 keer voor in mijn corpus, acht maal in Slobodna Dalmacija, driemaal in Vjesnik: 1. Bosna i Hercergovina, Libanon, Švicarska itd. mogu se nazivati multietničkim zemljama jer imaju više naroda, a Hrvatska ima jedan narod i više nacionalnih manjina. (VJ 05-01-10 : 64) [W: 17/07/06]
7.2.4 kongresnik m. subst. – ‘congreslid’
Neol. door substantivische suffigering: kongres-nik Kongresnik is een afleiding van het leenwoord kongres (Eng. congress) en een variant op het eerder ontleende kongresmen, van de Engelse samenstelling congressman. Het is een veelvoorkomend woord op Kroatische websites (G: 859x NSg). Het komt ook vaak voor op Sloveense websites (G: 1900x NSg) en op Servische sites vrijwel niet (G: 1x NSg) Kongresmen (met meervoud kongresmeni) komt evenwel nog vaker voor in het Kroatisch: kongresnik (G: 859x NSg, 742x NPl); kongresmen (G: 10800x NSg, 1370x NPl). In mijn corpus komt het eenmaal voor, in de NPl: 1. Američki kongresnici lobiraju za Hrvatsku (VL 05-02-01 : 003) [W: 13/07/06]
7.2.5 supredsjedati, supredsjedavati <supredsjedati>, <supredsjedavati> intr. verb. – ‘medevoorzitter zijn’
40
Neol. door prefigering: su-predsjedati en su-predsjedavati Supredsjedati en supredsjedavati zijn afleidingen van de werkwoorden predsjedati en predsjedavati die al opgenomen zijn in meerdere woordenboeken, waaronder ook Anić 2003 en Šonje 2000. Predsjedati is de door Bujas 1999 aangegeven voorkeursvorm, predsjedavati wordt aangemerkt als zijnde Servisch. Supredsjedati en supredsjedavati staan in geen van de door mij gebruikte woordenboeken. Wel is supredsjedatelj opgenomen in de woordenboeken en dit woord heeft waarschijnlijk ook invloed gehad op de vorming van de werkwoorden supredsjedati en supredsjedavati. Supredsjedati en supredsjedavati regeren meestal de instrumentalis (zie voorbeelden uit mijn corpus verderop), maar kunnen ook de dativus regeren, bijv: “Sastanku su supredsjedali hrvatski ministar obrane Berislav Rončević i vršitelj dužnosti zamjenika američkog ministra obrane za međunarodnu sigurnosnu politiku James MacDougall.” (extra : VJ 04-07-25)
Hetzelfde geldt voor predsjedati en predsjedavati, ook die regeren meestal de instrumentalis, maar kunnen ook de dativus regeren. Supredsjedati komt het vaakste voor (G: 22x Inf, 40x LPart, 17x 3pSg), supredsjedavati komt minder vaak voor, maar bij de 3e persoon singularis is het verschil tussen de beide varianten minder (G: 2x Inf, 6x LPart, 15x 3pSg). Het komt tweemaal in mijn corpus voor, eenmaal als supredsjedati (3pLPart) en eenmaal als supredsjedavati (3pSg): 1. DC [Demokratski centar, red.] podsjeća kako su Vijećem nacionalne sigurnosti tada kao i danas, supredsjedali premijer i Predsjednik Republike (VL 05-02-08 : 013) 2. Povjerenstvo za reformu obrane, kojim supredsjedava novi američki posrednik Raffi Gregorian, jučer je održalo svoju prvu sjednicu. (VL 05-02-01 : 030) [W: 18/07/06]
7.2.6 eurizirati <eurizirati> tr. verb. – ‘vervangen van de nationale munteenheid door de euro in landen die niet behoren tot de EU’, ‘euroiseren’
Neol. door verbale suffigering van subst. ‘euro’, stam ‘eur-’: eur-izirati De term eurizirati is gekoppeld aan de term eurizacija ‘euroisering’. Dit is een neol. door substantivische suffigering (euriz-acija) of door ontlening. Eurizacija is gebaseerd op de Engelse term euroization/euroisation (G: 17100x /12100x). Het Engelse woord is gevormd naar het voorbeeld van dollarization/dollarisation: “The term euroisation is a modification of the term dollarisation, which denotes the use of a foreign currency in the domestic monetary system.” (Euroisation in Estonia and It's Impact on the Economy, http://www.eestipank.info/jump?objId=260665)
Het Kroatische eurizirati (G: 4x Inf) is gebaseerd op het Eng. euroize/euroise (G: 249x/73x Inf). De frequenties van enkele andere vormen in het Kroatisch zijn: eurizacija (G: 123x NSg) en euriziran (G: 84x NSg mnf, NPl mnf). Ook komen in het Kroatisch de varianten met euro- voor: euroizirati (G: 1x Inf), euroizacija (G: 63x NSg) en euroiziran (G: 49x NSg mnf, NPl mnf).
41
Het komt in mijn corpus slechts eenmaal voor, in deze combinatie: 1. zbog visoko euriziranog financijskog sustava (SD 04-12-01 : 04) [W: 07/08/06; 22/07/07]
7.2.7 pretpristupni pretpristupni adj. – ‘pre-accessie’ in combinatie met verschillende substantieven (in gebruik met betrekking tot toetredingsregelingen van de Europese Unie)
Neol. door prefigering en leenvertaling: pret-pristupni Pretpristupni is een leenvertaling van het Engelse pre-accession, gebruikt in de context van toetreding tot de Europese Unie (pre-accession funds, pre-accession programme, preaccession strategy, pre-accession instrument, pre-accession assistance, pre-accession aid, pre-accession country enz.). In het Nederlands wordt de term pre-accessie gebruikt, vooral in combinatie met substantieven, maar ook zelfstandig (G: 46900x): “In 1999 ging het bilaterale PSO Pre-accessie Programma (PSO PA) van start. Doel is het assisteren van de economische instituties in de kandidaat-lidstaten bij de voorbereiding op het lidmaatschap zodat de werking van de interne markt wordt gestimuleerd.” (Ministerie van Buitenlandse Zaken, http://www.minbuza.nl/default.asp?CMS_ITEM=MBZ431062)
Een voorbeeld uit mijn corpus is: 1. Pretpristupni ekonomski program (PEP) za ulazak Hrvatske u Europsku uniju od 2005. do 2007. sastoji se od četiri dijela koja [= koje, red.] govore o glavnim ekonomskim kretanjima u 2003. i 2004., makroekonomskom programu od 2005. do 2007., te javnim financijama i strukturnim reformama u iduće tri godine. (SD 04-12-01 : 04)
Het komt verder nog voor in combinatie met de volgende substantieven (het cursief is van mijn hand): 2. Pretpristupni program (SD 04-12-04 : 11) 3. otvaranje pretpristupnih pregovora (SD 04-12-14 : 01) 4. pretpristupni fondovi Europske unije (SD 04-12-17 : 09) 5. u sklopu izrade pretpristupne strategije ulaska u Europsku uniju (SD 04-12-30 : 04) 6. u novi Pretpristupni instrument (IPA) (VJ 05-01-15 : 19) 7. svi instrumenti pretpristupne pomoći. (VL 05-02-04 : 002)
In totaal komt dit woord 47 keer voor in mijn corpus, dat wil zeggen, met deze spelling. Ook met de spelling predpristupni blijkt dit woord veelvuldig voor te komen: tot tienmaal toe in mijn corpus (waarvan overigens vijfmaal in hetzelfde artikel). Ook de frequentiecijfers van Google geven een dergelijke tendens aan: pretpristupni (G: 23000x NSg m) versus predpristupni (G: 13900x NSg m). [W: 13/07/06]
7.2.8 screening, skrining en predskrining <screening>, skrining m. subst. – ‘screening’ (in het Kroatisch ook met niet-medische betekenis) predskrining m. subst. – ‘preliminary screening’, ‘vooronderzoek’
Neol. door ontlening uit het Engels. De vorm skrining is de orthografisch aangepaste vorm van screening. Neol. door prefigering: pred-skrining
42
In het Kroatisch wordt het woord screening gebruikt met betrekking tot de toelatingseisen van de Europese Unie, maar ook met betrekking tot medische tests. Als medische term komt het overeen met de Nederlandse betekenis: “Screening of bevolkingsonderzoek is het onderzoeken van een in principe gezonde populatie om asymptomatische gevallen van een ziekte of aandoening op het spoor te komen, in de veronderstelling dat deze aandoening in een vroeg stadium misschien beter te behandelen is.” (http://nl.wikipedia.org/wiki/Screening)
Tanay 2003 geeft als synoniem en als vertaling van het Engelse screening het woord probir. Van dit woord is de medische betekenis niet opgenomen in de andere woordenboeken. Wel staat het woord probir in EH rječnik als een van de mogelijke vertalingen van screening en als enige vertaling van screening test (http://www.taktikanova.hr/eH/) Screening in de politieke betekenis wordt als volgt beschreven op de site van het Kroatische Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodnoga gospodarstva: “Veći dio pregovora s EU sastoji se od bezuvjetnog prihvaćanja standarda i pravne stečevine EU. Upravo u prvoj fazi pregovora koja se popularno naziva screening vrši se analitički pregled i ocjena usklađenosti hrvatskoga zakonodavstva sa zakonodavstvom EU.” (Prof.dr. Dragan Kovačević, državni tajnik i voditelj pregovaračke skupine za poljoprivredu i ruralni razvitak, http://www.mps.hr/pr/intervju.asp?id=32&NovinaID=)
De term screening komt zeer vaak voor (G: 67600x NSg). Ook komt het voor in de orthografisch aangepaste vorm skrining, echter minder vaak (G: 1150x NSg). Screening komt in mijn corpus eenmaal voor en wel met betrekking tot de Europese Unie: 1. Mjerila za zatvaranje i otvaranje poglavlja, što je također novost, odredit će se tijekom screeninga, kada se ustanovi što bi moglo biti problematično, dodala je. (VL 05-02-01 : 007)
Skrining komt in mijn corpus tweemaal voor, in hetzelfde artikel, en eveneens met betrekking tot de Europese Unie: 1. počinje i službeni skrining (SD 04-12-19 : 03) 2. već niz mjeseci radimo interni skrining (SD 04-12-19 : 03)
Daarnaast staat in hetzelfde artikel ook nog de afleiding predskrining: 1. U listopadu smo počeli s predskriningom, odnosno s prethodnom ocjenom usklađenosti hrvatskoga zakonodavstva. (SD 04-12-19 : 03)
Deze afleiding heb ik verder nergens kunnen vinden. [W: 13/07/06]
7.2.9 donirati en doniranje donirati tr. verb. – ‘doneren’, ‘ter beschikking stellen’ <doniranje> n. subst. – ‘het doneren’, ‘het ter beschikking stellen’
Neol. door verbale suffigering: don-irati Neol. door substantivische suffigering van de verbale stam: donira-nje Donacija (‘donatie’) is al langere tijd in gebruik, maar de vormen donirati en doniranje zijn nog niet opgenomen in de door mij gebruikte woordenboeken; alleen donirati staat genoemd in Brozović-Rončević 1996 onder donacija als “het bijbehorende werkwoord”.
43
De term is ontleend aan het Latijn: donare – ‘schenken’ (Klaić 1988). Het werkwoord donirati kan onder invloed van het Engels in gebruik zijn genomen, waar de term veelvuldig gebruikt wordt. Donacija, donirati en doniranje komen voor als medische termen met betrekking tot het doneren van organen, sperma, bloed enzovoort en eveneens komen ze voor met betrekking tot het schenken van geld en objecten. In mijn corpus komt doniranje vijfmaal voor, het verbum donirati 86 keer (ter vergelijking: donacija komt maar liefst 254 keer voor in mijn corpus). Dit zijn enkele voorbeelden van de mogelijke combinaties van donirati en doniranje die in mijn corpus staan (het cursief is van mijn hand): Medisch: 1. Donirani bubrezi i jetra (SD 04-12-01 : 34) 2. donirane muške i ženske spolne stanice (VL 05-02-16 : 002) 3. zakona o doniranju organa u Japanu (VJ 05-01-17 : 55)
Objecten: 1. Fotografije nam je doniralo 17 splitskih fotografa (SD 04-12-04 : 35) 2. stare odjevne predmete doniraju Crvenom križu (SD 04-12-12 : 18) 3. donirati i četiri računala (VL 05-02-13 : 108)
Geld: 1. donirati novac (VL 05-02-26 : 074) 2. doniranih deset tisuća kuna (SD 04-12-07 : 35)
7.2.10 zemljoknjižni adj. – ‘kadastraal’; (variant op zemljišno-knjižni, van zemljišna knjiga – kadaster)
Neol. door samenstelling (alleen bekend als adj.): zemlj-o-knjiž-ni Zemljišno-knjižni komt veel vaker voor en is wel opgenomen in de woordenboeken. Ter vergelijking: zemljišno-knjižni/zemljišno knjižni (G: 10195x NSg mnf), zemljišnoknjižni (G: 2218x NSg mnf) en zemljoknjižni (G: 7x NSg mnf). De vraag is of zemljoknjižni een correcte vorm is, omdat er geen substantief (*zemljoknjiga) van bestaat en de vorming van een dergelijk losstaand adjectief onbekend is in het Kroatisch. Het lijkt erop dat deze vorm naar analogie van de gebruikelijke subst. + verbindingsmorfeem + subst. samenstelling gemaakt is waarvan de adjectiefvormen ook veelvuldig voorkomen en waardoor dit woord dus niet direct als ‘vreemd’ wordt aangevoeld, ondanks zijn twijfelachtige status. Het zou een mogelijke innovatie in de woordvorming kunnen zijn, ware het niet dat het woord zo zelden voorkomt dat het waarschijnlijk geen wortel zal schieten. Ook om een andere reden is zemljišno-knjižni de betere vorm, zemljišno- is namelijk afgeleid van zemljište, terwijl zemljo- is afgeleid van zemlja. De termen zemljišna knjiga 33 en zemljišno-knjižni hebben betrekking op het eigenaarschap van een perceel, een stuk grond (= zemljište), de betekenis van het woord zemlja is veel breder: aarde (grond), aarde (aardbol), land (staat) en is daarom minder nauwkeurig. 33
Zemljišna knjiga is een oude leenvertaling van Grundbuch (Rammelmeyer 1975: 311).
44
Het woord zemljoknjižni komt in mijn corpus eenmaal voor, in deze combinatie: 1. reformu zemljoknjižnog sustava (SD 04-12-01 : 04) [W: 19/07/06]
7.2.11 Aaneengroeiingen met općeAaneengroeiingen met opće- zijn redelijk frequent. Zij ontstonden waarschijnlijk als leenvertalingen van Duitse woorden (bijv. Dui. allgemeingültig > Kro. općevažeći) 34 . Ze kunnen eveneens onder Russische invloed zijn ontstaan, waar dit type ook productief is (verg. Rus. общенародный en Kro. općenarodni ‘v.h. gehele volk, nationaal’). Ook kunnen de nieuwere vormen naar analogie van eerdere vormen met opće- zijn ontstaan. De woorden bestaan uit het adverbium opće ‘algemeen, gemeenschappelijk’ en een adjectief of een ander adverbium als tweede deel. Zie voor aaneengroeiing eveneens paragraaf 3.6. Ik zal hier enkel općeopasan uitgebreid behandelen, de andere vormen zal ik alleen met betekenis en corpusvoorbeeld noemen. adj. – ‘gevaarlijk voor de volksgezondheid, voor omstanders enz.’
Neol. door aaneengroeiing (opće-opasan) en mogelijkerwijs ook door ontlenende vertaling (< Dui. allgemeingefährlich) Općeopasan komt tienmaal in mijn corpus voor, alle keren in de combinatie općeopasna radnja en eenmaal tevens met stredstvo. Op het internet heb ik het nog gevonden in combinaties als općeopasan čin, općeopasnim tvarima enz. Maar ook op het internet komt de combinatie općeopasna radnja (in verschillende naamvallen) het vaakste voor. Het is een juridische term die veel gebruikt wordt. De frequentie van općeopasan is (G: 1784x, alle verbogen vormen samen). Eén van de voorbeelden uit mijn corpus is: 1. Matkoviću se, međutim, nije sudilo za ubojstvo, već za kazneno djelo dovođenja u opasnost života općeopasnom radnjom ili sredstvom, koje je imalo smrtnu posljedicu. (SD 04-12-01 : 28) [W: 17/07/06; 08/07/07]
adj. – ‘algemeen herkenbaar’
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Općeprepoznatljivi stilovi odjeće velikih korporacija održavaju međunarodnu jednoličnost (VJ 05-01-15 : 32) adj. – ‘voor algemeen gebruik’
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. jer je Zadar […] krivo poratno rekonstruiran, zatrpavan kao pomorski grad, blokiran preniskim mostom i svim drugim naopakim usmjeravanjima, uključujući sve prekobrojne krive lokacije, pa se i sada nasrće stalno parcijalnim štetočinskim uzurpacijama preostalog općeuporabnog prometnog i drugog obalnog te kulturnog prostora tog javnog dobra. (VJ 05-01-25 : 71)
34
Rammelmeyer (1975: 92).
45
adj. – ‘algemeen verspreid’
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Naime, općerašireno je mišljenje da se domaća, hrvatska publika u znatnom broju barbarizirala. (ZA 04-12-02 : 04) adj. – ‘algemeen geprezen’
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Hopkins se proslavio i televizijskim uratcima s nekoliko epizoda »Tales From the Crypt«, a definitvno se dokazao u tom žanru općehvaljenom serijom »24« čiju je pilot-epizodu i sam režirao (VJ 05-01-30 : 31) adj. – ‘algemeen Europees’
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Frattini je sam prije nekoliko tjedana predložio općeeuropsku zabranu "svastike", kukastoga križa (VL 05-0209 : 026) općebalkanski adj. – ‘van de hele Balkan’
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. smatrajući, očito, da je općebalkanski nacionalizam suvremeni pad u barbarstvo i uzrok tom, kako ga on naziva, etničkom građanskom ratu. (ZA 04-11-04 : 27) adj. – ‘voor het hele gezin’
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Prvu godinu svoga mandata Vlada je zaključila sjednicom na kojoj je, među ostalim, utvrdila osnovnu mrežu zdravstvene djelatnosti u RH. Ona se zasniva na općeobiteljskoj medicini na razini primarne zdravstvene zaštite, a takvih je timova u Hrvatskoj ukupno 2390. (SD 04-12-25 : 02)
Verder heb ik in mijn corpus eveneens enkele al langere tijd bekende aaneengroeiingen met opće- gevonden: općeprihvaćen ‘algemeen aanvaard’, općepriznat ‘algemeen erkend’, općepoznat ‘algemeen bekend’ (en općepoznato ‘algemeen bekend’ (adv.)), općenarodni ‘van het gehele volk, nationaal, publieks-’, općedruštveni ‘nationaal, publieks-’. 7.2.12 Samenstellingen met protoEen deel van de nieuwe samenstellingen met proto- zijn waarschijnlijk in hun geheel ontleend uit een andere taal, zoals protostatut, protostandard en protoliberalizam. Deze bestaan dan ook uit twee ontleende woorden, terwijl gevallen als protoglumac en protonarod uit een ontleende stam (afkomstig van Gr. protos ‘eerste’) en een van oorsprong Kroatisch woord bestaan; deze gevallen zijn naar alle waarschijnlijkheid in het Kroatisch gevormd (zie ook bij de individuele gevallen hieronder). Samenstelling van proto- met Kroatische woorden zou een nieuw verschijnsel kunnen zijn (zie paragraaf 3.5.3). Ook komen in mijn corpus nog andere vormen met proto- voor, die al langere tijd bekend zijn en in hun geheel ontleend aan een andere taal (bijv. Kro. prototip ‘prototype’ van Gr. protos ‘eerste’ + Gr. typos ‘afbeelding, zegel’), deze zal ik hier niet behandelen.
46
protostatut m. subst. – ‘proto-statuut’
Mogelijk neol. door samenstelling: proto-statut; waarschijnlijker echter neol. door ontlening uit het Italiaans. Het woord protostatut komt uitsluitend voor in de benaming Rapski protostatut en daarom alleen in het enkelvoud (G: 9x, alle verbogen vormen samen). Het komt in het Kroatisch niet voor als twee losse woorden (*proto statut). Het betreft waarschijnlijk een leenwoord uit het Italiaans. Het woord komt regelmatig voor op Italiaanse pagina's in de combinatie protostatuto asburgico (G: 22x). Eveneens komt de term in het Tsjechisch voor als proto statut (G: 11x), echter een ontlening uit het Tsjechisch lijkt mij niet waarschijnlijk. Ook zou het een Kroatische nieuwvorming kunnen zijn, maar een ontlening uit het Italiaans lijkt mij waarschijnlijker. Ik heb het verder nog tweemaal in het Engels gevonden, eenmaal als vertaling uit het Kroatisch en eenmaal als vertaling uit het Italiaans: “Rapski protostatut iz 1234. god ( The Protostatute of Rab of 1234. A.D. )” (http://bib.irb.hr/prikazi-rad?&rad=28671)
“Protostatuto asburgico del 1291”, “the 1291 Hapsburg Proto-statute” (Jouvence Catalogo 2005 www.jouvence.it/catalogo/catalogo2005.pdf)
Statut in een oud Latijns leenwoord en proto- komt van het Griekse protos. In mijn corpus komt het tweemaal voor in hetzelfde artikel: 1. Rapski protostatut iz 1234. (SD 04-12-01 : 23) 2. Rapski protostatut je naš najstariji sačuvani statutarni tekst (SD 04-12-01 : 23) <protostandard> m. subst. – ‘proto-standaard’
Kro. protostandard is mogelijk ontleend aan het Eng. protostandard, maar kan ook een Kro. nieuwvorming zijn met het eerder ontleende standard. Het komt eenmaal voor in mijn corpus: 1. Dok se, dakle, u Hrvatskoj još u ono davno doba prvih konstitucija pazilo na razumljivost i primjenjivost ustavnog okvira, u njezinoj modernoj sljednici koja upravo prolazi dubinsko snimanje svojega pravnoga sustava s obzirom na europski protostandard u javnosti se vode »ozbiljne« rasprave o razlici između popisa stanovništva i popisa državljana, a na izborima se u popisima birača redovito zatječu pokojnici. (VJ 05-01-22 : 28) <protoliberalizam> m. subst. – ‘proto-liberalisme’ <protoliberalistički> adj. – ‘proto-liberalistisch’
Kro. protoliberalizam is waarschijnlijk ontleend aan het Eng. protoliberalism. Ook bestaat de afleiding protoliberalistički. Het subst. protoliberalizam komt tweemaal voor in mijn corpus: 1. Tome je tako, jer Dewey upravo Milla drži za prvog socijalno senzibiliziranog liberala, koji je vrlo rano uvidio nedostatke protoliberalizma na kojima su inzistirali njegov otac James i Jeremy Bentham. (ZA 04-11-18 : 23) 2. Aktualno vraćanje protoliberalizmu (ZA 04-11-18 : 23)
Het adj. protoliberalistički komt eenmaal voor in mijn corpus: 1. Bilo kako bilo, knjižica je i danas instruktivna, posebno u kontekstu jačanja protoliberalističkih ideja, prije svega u Americi. (ZA 04-11-18 : 23)
47
<protonarod> m. subst. – ‘oervolk’
Kro. protonarod is waarschijnlijk een Kro. nieuwvorming; het komt regelmatig voor op Poolse webpagina’s als protonaród, maar ontlening uit het Pools lijkt mij onwaarschijnlijk. Het komt eenmaal voor in mijn corpus: 1. Članak obavještava kako je analizom DNK otkriveno kako Hrvati nisu Slaveni, nego su bliži Nijemcima, te spadaju u protonarode. (ZA 04-11-18 : 13) protoglumac m. subst. – ‘het prototype van een acteur’
Kro. protoglumac is waarschijnlijk een Kro. nieuwvorming van proto- + glumac ‘acteur’. Het komt eenmaal voor in mijn corpus: 1. protoglumac je luđak i ljubavnik (Shakespeareov kôd ovakve definicije veoma je prepoznatljiv), odnosno glumac je osoba koja ispada iz općenitosti socijalne komunikacije, iz njezine “univerzalne neuroze”. (ZA 04-1118 : 19) [W: 25/10/06; 08/07/07]
7.2.13 kamatar, kamatarski, kamatariti en kamatarenje m. subst. – ‘woekeraar’ adj. – ‘met betrekking tot woekeraars, woekeren’, ‘woeker-’ kamatariti intr. verb. – ‘woekeren’, ‘geld lenen tegen te hoge rente, woekerrente’, ‘woeker drijven’ kamatarenje n. subst. – ‘het woekeren’
Kamatar: mogelijk herleefd archaïsme. Neol. door adjectivische suffigering: kamatar-ski Neol. door verbale suffigering: kamatar-iti Neol. door vorming verbaal substantief: kamatar-enje Het woord kamatar is een afleiding van kamata ‘rente’. Kamata is een leenwoord uit het Grieks en komt van kamatos met o.a. de betekenis ‘zarada’ (‘inkomsten’) (Klaić 1988). Het lemma kamatar staat in Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika (Daničić, JAZU dl. IV 1892-1897) en in Rječnik hrvatskoga žargona (Sabljak 2001). Kamatar staat verder in geen van de andere door mij gebruikte woordenboeken. Het daaraan gerelateerde lemma kamatnik staat in Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika (Daničić, JAZU dl. IV 1892-1897), Klaić (1988), Šonje (2000) en Anić (2003). Volgens Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika is het woord kamatar voor het eerst in de 18e eeuw geattesteerd en het woord kamatnik in de 14e eeuw (kamata eveneens in de 14e eeuw). In Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika wordt bij kamatar voor de betekenis verwezen naar kamatnik: ‘čovjek koji daje novce na kamatu, koji se bavi kamatom (svagda u zlom smislu).’ In Sabljak 2001 wordt kamatar vertaald met ‘utjerivač dugova; lihvar; osoba koja posuđuje ljudima novac uz visoke kamate’. Volgens Anić 2003 en Šonje 2000 bestaat er een verschil in betekenis tussen kamatnik en lihvar (‘woekeraar’). Anić 2003 geeft de volgende betekenis voor kamatnik – ‘onaj koji posuđuje novac uz kamate, usp. lihvar’ en voor lihvar – ‘pejor. onaj koji daje novac i uzima 48
nerazmjernu kamatu, posuđuje na lihvu; zelenaš, kamatnik’ waaruit lijkt op te maken dat kamatnik niet perse dezelfde negatieve betekenis hoeft te hebben als lihvar. In Šonje 2000 is een vergelijkbaar verschil op te merken, daar wordt bij kamatnik de volgende definitie gegeven: – ‘čovjek koji posuđuje novac na kamate; lihvar’ en bij lihvar – ‘čovjek koji pozajmljuje novac uz lihvarske kamate’. Zoals hierboven al vermeld geeft Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika duidelijk aan dat kamatnik altijd in negatieve zin gebruikt werd: ‘svagda u zlom smislu’. Klaić 1988 geeft voor kamatnik de vertaling lihvar (‘woekeraar’) en hij noemt daarnaast nog de termen lakomac (‘hebzuchtig persoon’), gulikoža (‘afperser’), »odribog« (i bogu bi kožu oderao) (‘iemand die zelfs de huid van god zou afstropen’) en het synoniem kamadžija (‘woekeraar’). Er kan dus een mogelijke verschuiving zijn opgetreden in de betekenis van kamatnik, waarbij de eerdere uitsluitend negatieve connotatie is vervangen door de neutralere betekenis van ‘leningverstrekker’. Kamatar lijkt in tegenstelling tot kamatnik wel duidelijk de negatieve betekenis van lihvar te hebben behouden. In dit artikel uit Vjesnik worden de termen lihvar en kamatar (en tevens zelenaš) naast elkaar genoemd met dezelfde betekenis: “Biti lihvar, kamatar ili zelenaš - taj soj ljudi ima čak tri naziva u hrvatskom jeziku - postalo je jedno od najunosnijih zanimanja.” (extra : VJ 04-04-19)
Op het internet lijken verder de termen kamatar en lihvar ook veelal willekeurig door elkaar gebruikt te worden of ze worden naast elkaar gezet zonder verdere uitleg wat het verschil is tussen de beide termen. Het is daarom waarschijnlijk dat de betekenissen van de twee termen niet zodanig afgebakend zijn dat een duidelijk betekenisverschil aanwezig is. Bij het onderzoek van de woorden kamatar en kamatnik heb ik ook gebruik gemaakt van informanten. Drie van mijn informanten (MB, IV, MV) kenden kamatar wel, maar kamatnik niet. Volgens IV en MV is kamatar nu 10 jaar of langer in gebruik. Volgens MB is kamatar ergens vanaf de onafhankelijkheidsoorlog in gebruik genomen (dat wil zeggen niet langer dan 15 jaar geleden). Geen van deze informanten voelden een verschil in betekenis tussen kamatar en lihvar. Drie van mijn informanten (VL, MM, RM,) kenden zowel kamatar als kamatnik niet. De informanten MM en RM wonen langer dan 15 jaar buiten Kroatië. Opvallend is het feit dat het woord al in de 18e eeuw bekend was (Daničić, JAZU dl. IV 18921897) naast het ontbreken van kamatar in de door mij gebruikte hedendaagse woordenboeken (het jargonwoordenboek niet meegerekend) en de verklaringen van mijn informanten die een vergelijkbaar beeld schetsen, namelijk dat het om een nieuw woord zou gaan. Dit zou erop kunnen duiden dat kamatar een herleefd archaïsme is (zie paragraaf 6.3). Kamatar staat wel in het nieuwe jargonwoordenboek (Sabljak 2001), dit zou kunnen betekenen dat het woord langzaam vanuit de spreektaal in de media is binnengedrongen, of dat het al langere tijd algemeen bekend was en in gebruik was, maar nog niet geattesteerd in de woordenboeken als officieel erkend lemma. Kamatar komt veelvuldig voor op Kroatische webpagina’s (G: 2022x NSg, NPl). Kamatnik komt vrijwel niet voor (G: 4x NSg, NPl). Verder komen ook de termen lihvar (G: 2003x NSg,
49
NPl) en zelenaš 35 (G: 155x NSg, NPl) voor op Kroatische webpagina's. Slechts eenmaal heb ik op het internet kamadžija 36 gevonden, en wel op een Servische webpagina. Kamatarski is het adjectief bij kamatar en heeft de volgende frequentie op Kroatische webpagina’s (G: 250x NSg mnf, NPl mnf). Kamatarenje is het verbaal substantief van het werkwoord kamatariti. Kamatarenje heeft de frequentie (G: 1629x NSg, NPl) en kamatariti (G: 80x Inf, 274x LPart). Kamatar komt viermaal voor in mijn corpus, bijv: 01. Taj novac sam potrošio na plaćanje dugova kamatarima, a namjeravao sam ga kasnije isplatiti Tomaševiću i to ću svakako napraviti (VJ 05-01-12 : 59)
Kamatarski komt tweemaal voor, in deze combinaties (het cursief is van mijn hand): 01. Lažnim presudama do ovrha zbog kockarskih i kamatarskih dugova (VJ 05-01-12 : 59) 02. Do rujna 2004. godine oštećena je žena isplatila oko 80.000 kuna, a iako je platila osam puta više nego što je posudila, kamatarska je obitelj u tom trenutku od nje tražila još 9000 kuna. (VL 05-02-01 : 031)
Kamatariti komt eenmaal voor, en wel in de infinitief: 01. Govorio sam da ne treba pljačkati vlastiti narod, ni kamatariti te prodavati hrvatske banke. (SD 04-12-20 : 05)
Kamatarenje komt vijfmaal voor, in twee verschillende artikelen, alle keren in Večernji list: 01. Kamatarenje kao obiteljski biznis (VL 05-02-01 : 031) 02. Moguće da će nakon najnovije policijske obrade uslijediti još prijava za kamatarenje i iznuđivanje (VL 0502-01 : 032)
Met lihvar- komen de volgende vormen in mijn corpus voor: lihvar, lihvarski en lihvarenje. Elke vorm komt eenmaal voor. 01. Bankari i lihvari (SD 04-12-12 : 06) 02. Zagrebačka, Privredna, Splitska, Dubrovačka, Jadranska banka odjednom su se pojavile kao novi vlasnici, iako s turizmom nisu imali nikakve veze, osim kroz davanje lihvarskih kredita. (SD 04-12-12 : 06) 03. “Lani je prijavljeno tek desetak slučajeva lihvarenja i stotinjak slučajeva iznuda, ali nije specificirano koliko ih je povezano s kamatarenjem.” (VL 05-02-01 : 032)
Zelenaš, kamatnik en kamadžija komen niet voor in mijn corpus. [W: 26/09/06; 30/11/06]
7.2.14 skimming en “skimming” tehnologija skimming m. subst. – ‘skimming’, ‘het op onrechtmatige wijze bemachtigen en kopiëren van pinpasgegevens’ <“skimming” tehnologija> m. subst + f. subst. – ‘skimming-techniek’
Neol. door ontlening uit het Engels. In het Engels betekent het een vorm van fraude waarbij de gegevens van een betaalkaart worden gekopieerd door middel van het illegaal inlezen van de magneetstrip. Dit kan o.a. handmatig door frauduleuze medewerkers gedaan worden (http://www.cardwatch.org.uk/cardholders.asp?sectionID=3&pageid=97). 35
Zelenaš is een van oorsprong Servische term (Daničić, JAZU dl.XXII 1975). Kamadžija is een woord gevormd met een Turks affix, bekend uit de 18e eeuw, gevonden bij Đ. Rapić en G. Peštalić, twee Slavoonse schrijvers (Daničić, JAZU dl. IV 1892-1897).
36
50
In Nederland is vooral de methode bekend waarbij door middel van een kaartleesapparaatje op de pasinvoer van een geldautomaat de gegevens van de pinpas worden gekopieerd (http://www.postbank.nl/ing/pp/page/article/detail/0,2842,1859_397438_80552361,00.html?linktype=int).
In het Kroatisch slaat de term skimming eveneens vooral op bovengenoemde methode gebruikt bij bankautomaten. Zie ook de voorbeelden hieronder. In mijn corpus komt de term skimming tien keer voor, viermaal in een artikel in Vjesnik, driemaal in een artikel in Večernji list, de andere keren in verschillende artikelen in Vjesnik: 1. Nakon što su otkriveni sumnjivi bankomati Privredne banke na području Zagreba, gdje je zabilježeno snimanje magnetskih zapisa bankovnih kartica, tzv. skimming, Privredna banka pokušala je ublažiti razmjere cijelog slučaja. (VJ 05-01-05 : 29)
Het komt ook in verbogen vorm voor, zoals hier in GSg: 2. U Privrednoj banci, međutim, o pokušaju skimminga, kako nazivaju snimanje kodova kartica, nisu obavijestili javnost niti klijente koji uobičajeno koriste spomenute bankomate (VJ 05-01-04 : 24)
Eenmaal staat het in combinatie met het substantief tehnologija: 3. Na sastanku Odbora za kartično poslovanje HUB-a prošli su tjedan banke i kartičarske kuće PBZ American Express i Diners International u tajnosti donijele odluku da će do kraja veljače uvrstiti na bankomate upute o zaštiti PIN-a od snimanja tajnim kamerama, kao i napomene za otkrivanje "skimming" tehnologije. (VL 05-02-01 : 065)
De vorm ‘skimming tehnologija’ is een nieuw type syntagma in het Kroatisch, waarbij het eerste substantief een bepalende functie heeft bij het tweede substantief (hiervoor zou vroeger een adjectief gebruikt zijn in plaats van een substantief; zie ook onder panel-rasprava, p.70). In ditzelfde artikel uit Večernji list komt nog twee maal het woord skimming voor, eenmaal met aanhalingstekens en eenmaal zonder. In de andere artikelen in mijn corpus staat skimming steeds zonder aanhalingstekens. [W: 07/08/06]
7.2.15 Samenstellingen met krimIn de meeste van deze samenstellingen is krim- een verkorting van kriminalistički, in enkele gevallen is krim- een verkorting van kriminalni. Als eerste volgen de samenstellingen met krim- als afkorting van kriminalistički: krimobrada f. subst. – ‘politieonderzoek’
Neol. door verkorting van kriminalistička en samenstelling met obrada: krim-obrada Dit is een verkorting van de term kriminalistička obrada. De volgende vormen komen voor: krim. obrada, krim obrada, krim-obrada en krimobrada. In de vorm krim. obrada is duidelijk te zien dat het een afkorting betreft; de andere vormen zouden van deze vorm afgeleid kunnen zijn. Ook vorming naar analogie met andere woorden met krim- is denkbaar, met name naar analogie van krimpolicija. De frequenties van de vormen op het internet zijn als volgt: krim. obrada (G: 24x krim. obrada; 19x krim. obrade) krim obrada (G: 53x krim obrada; 40x krim obrade) krim-obrada (G: 27x krim-obrada; 25x krim-obrade)
51
krimobrada (G: 14x krimobrada; 15x krimobrade) De lange vorm kriminalistička obrada komt veel vaker voor (G: 27900x NSg). Verder komt ook de vorm kriminalistička obradba voor (G: 42x NSg). Vormen met de verkorte vorm krim- in combinatie met obradba zijn zeer zeldzaam, ik heb er slechts één gevonden op het internet: ”Vinkovci: policija završila krim-obradbu nad šest kradljivaca” (Hina: http://www.index.hr/clanak.aspx?id=301823)
Krim. obrada komt o.a. voor in Vjesnik (buiten mijn standaardcorpus): 1. Krim. obrada počela je 2000. nakon otkrića lažne carinarnice u Zaprešiću (extra : VJ 05-08-24)
Krim obrada komt twee keer voor in mijn corpus (in SD): 1. policija osim prekršajne prijave nastavlja s krim obradom nad mladićem ne bi li se utvrdili elementi kaznene odgovornosti (SD 04-12-27 : 24)
Krim-obrada komt acht keer voor in mijn corpus (in SD, in zes afzonderlijke artikelen): 1. Krim-obradom je dokazano da je Z.T. u protekla tri mjeseca na području PP Imotski počinio četiri kaznena djela teške krađe i jednu običnu krađu (SD 04-12-25 : 29)
Krimobrada komt negen keer voor in mijn corpus (in SD, in zes afzonderlijke artikelen): 1. Tijekom krimobrade, koja je trajala do kasno u noć, policija je dobila sudski nalog za pretragu kuće koju koristi u Šibeniku (SD 04-12-01 : 27)
In mijn corpus komt 102 maal de lange vorm kriminalistička obrada voor. Viermaal komt de vorm kriminalistička obradba voor, in twee afzonderlijke artikelen uit Večernji list. [W: 05/10/06; 31/10/06]
krimpolicija f. subst. – ‘recherche’
Neol. door verkorting van kriminalistička en samenstelling met policija: krim-policija Voor krimpolicija geldt in grote lijnen hetzelfde als voor krimobrada. Het is een afkorting van de term kriminalistička policija. Ook hier komen verschillende vormen voor: krim. policija, krim policija, krim-policija en krimpolicija. De andere vormen kunnen afgeleid zijn van de vorm krim. policija, waarin de afkorting duidelijk is. Vorming naar analogie met andere woorden gemaakt met krim- is eveneens mogelijk. Ook is het mogelijk dat Krim policija eerst als benaming gebruikt werd voor de desbetreffende afdeling van de politie en dat het zo in algemeen gebruik is geraakt (zie ook de voorbeelden uit mijn corpus). De frequenties van de vormen op het internet zijn als volgt: krim. policija (G: 15x NSg) krim policija (G: 127x NSg) krim-policija (G: 64x NSg) krimpolicija (G: 21x NSg) De lange vorm kriminalistička policija komt in verhouding vaker voor (G: 1420x NSg). Krim. policija komt niet in mijn corpus voor.
52
Krim policija komt vijfmaal voor (in SD, VJ, VL): 1. O svemu je obaviještena i krim policija, te istražni sudac osječkog Županijskog suda koji su nešto prije 4 sata počeli s očevidom (VJ 05-01-13 : 53)
Waarvan als benaming van de politieafdeling eenmaal (met een hoofdletter geschreven): 2. dodajući kako jedino Dinamo posluje čisto i transparentno, te pozvao Poreznu upravu, Financijsku policiju i Krim policiju da stanu na kraj nelegalnom djelovanju u hrvatskom nogometu (VL 05-02-11 : 058)
Krim-policija komt veertien keer voor in mijn corpus (in SD, VL): 1. a protiv pukovnika I.L. koji se sumnjiči za teška kaznena djela i bludne radnje nad mladim vojnicima, krimpolicija VP MORH-a već je vodila istragu 2000. godine (SD 04-12-02 : 09) Waarvan als benaming van de politieafdeling eenmaal (met een hoofdletter geschreven): 2. Prema neslužbenim informacijama, očevidom što su ga u subotu i nedjelju obavili djelatnici Krim-policije i Inspekcije rada utvrđeno je da su nosači gotovo dvije stotine tona teške dizalice bili prepiljeni više nego što je to bilo potrebno (SD 04-12-07 : 60)
Krimpolicija komt driemaal voor (in SD): 1. Službena informacija o uzroku pada dizalice i nesreće izazvane padom znat će se nakon što krimpolicija i inspekcija rada, koji su zajedno obavili očevid, napišu izvješće i dostave ga istražnom sucu (SD 04-12-06 : 02)
Kriminalistička policija komt vijftien keer voor in mijn corpus. [W: 05/10/06; 31/10/06]
m. subst. – ‘afdeling recherche’
Neol. door verkorting van kriminalistički en samenstelling met odjel: krim-odjel Krim-odjel komt voor in de vormen krim odjel, krim-odjel en krimodjel, maar is in alle vormen vrij zeldzaam: krim odjel (G: 1x als krim odjel, 25x als naam voor de serie “Krim odjel”, 5x als krim odjela GSg) krim-odjel (G: 7x GSg) krimodjel (G: 3x GSg) De vorm kriminalistički odjel komt zelden voor (G: 26x NSg), zo ook odjel kriminalističke policije (15x NSg). Krim-odjel komt viermaal voor in mijn corpus, alle vier de keren in de vorm krim-odjel met koppelteken (alle keren in SD, driemaal in hetzelfde artikel): 1. On je svojedobno kao načelnik krim-odjela Vojne policije bio umiješan i u niz drugih slučajeva (SD 04-12-03 : 10)
Kriminalistički odjel komt driemaal voor in mijn corpus. Ook komt kriminalni odjel (in dezelfde betekenis) eenmaal in mijn corpus voor. Verder komt nog tweemaal odjel kriminalističke policije voor. [W: 05/10/06; 31/10/06]
f. subst. – ‘politieonderzoek’
Neol. door verkorting van kriminalistička en samenstelling met istraga: krim-istraga Het komt voor in de vormen krim. istraga, krim istraga en krim-istraga. Het komt echter beduidend minder vaak voor dan krimobrada (in de verschillende vormen): krim. istraga (G: 3x als krim. istrage GSg/NPl)
53
krim istraga (G: 7x als krim istraga, 6x als krim istrage GSg/NPl) krim-istraga (G: 2x als krim-istrage GSg/NPl) De vorm kriminalistička istraga komt regelmatig voor op het internet (G: 594x NSg), maar eveneens beduidend minder vaak dan de vorm kriminalistička obrada. Kriminalna istraga komt ook enkele malen voor (G: 17x NSg). In mijn corpus komt krim-istraga eenmaal voor: 1. Tražim hitnu krim-istragu oko deponija kod Lećevice! (SD 04-12-29 : 34)
Kriminalistička istraga komt tweemaal voor in mijn corpus, kriminalna istraga komt eenmaal voor. [W: 05/10/06; 31/10/06]
krim-inspektor m. subst. – ‘inspecteur bij de recherche’
Neol. door verkorting van kriminalistički en samenstelling met inspektor: krim-inspektor Het komt voor in de vormen krim. inspektor, krim inspektor, krim-inspektor en kriminspektor. Omdat een groot aantal van de treffers op Bosnische webpagina’s voorkomt, zal ik hieronder aangeven welke vormen op Kroatische en welke vormen op Bosnische webpagina’s gevonden zijn (alleen de NSg en GSg zijn onderzocht): krim. inspektor, Bosnisch: (G: 3x NSg) krim inspektori, Kroatisch: (G: 4x NSg, 6x GSg), Bosnisch: (G: 8x NSg, 7x GSg) krim-inspektor, Kroatisch: (G: 5x NSg, 3x GSg), Bosnisch: (G: 3x NSg, 2x GSg) kriminspektor, Kroatisch: (G: 1x NSg), Bosnisch: (G: 2x GSg) De vorm kriminalistički inspektor, beide talen samen: (G: 48x NSg, 29x GSg) In mijn corpus komt het tweemaal voor als krim-inspektor (in SD, in hetzelfde artikel): 1. To sam sutradan rekao telefonom i krim-inspektoru PU dubrovačko-neretvanske (SD 04-12-31 : 28) [W: 05/10/06; 01/11/06]
m. subst. – ‘rechercheur’, ‘opsporingsambtenaar’
Neol. door verkorting van kriminalistički en samenstelling met policajac: krim-policajac Het komt voor in de vormen krim. policajac, krim policajac, krim-policajac en krimpolicajac. krim. policajac (G: 3x NSg, 1x NPl) krim policajac (G: 18x NSg, 10x NPl) krim-policajac (G: 7x NSg, 8x NPl) krimpolicajac (G: 5x NSg, 1x NPl) De lange vorm kriminalistički policajci komt ook zelden voor (G: 7x NSg, 15x NPl). In mijn corpus komt het eenmaal voor, in de NPl: 1. kako se po svim vanjskim znakovima može utvrditi da je suprug umro od pothlađivanja, što su mi potvrdili i krim-policajci (VJ 05-01-13 : 06)
54
Kriminalistički policajci komt tweemaal in mijn corpus voor (in hetzelfde artikel). [W: 05/10/06; 01/11/06]
f. subst. – ‘opsporingstechnieken’, ‘technisch onderzoek (van de technische recherche)’
Neol. door verkorting van kriminalistička en samenstelling met tehnika: krim-tehnika Het komt voor in de vormen krim. tehnika, krim tehnika, krim-tehnika en krimtehnika. Net als bij krim-inspektor komt een groot aantal van de treffers op Bosnische webpagina’s voor, daarom geef ik hieronder aan welke treffers op Kroatische en welke op Bosnische webpagina’s gevonden zijn (alleen de NSg en GSg zijn onderzocht): krim. tehnika, Kroatisch: (G: 2x NSg, 4x GSg), Bosnisch: (G: 3x NSg) krim tehnika, Kroatisch: (G: 1x NSg, 1x GSg), Bosnisch: (G: 2x NSg, 3x GSg) krim-tehnika, Kroatisch: (G: 3x GSg), Bosnisch: (G: 4x GSg) krimtehnika, Kroatisch: (G: 1x NSg, 1x GSg) De vorm kriminalistička tehnika, beide talen samen: (G: 54x NSg, 68x GSg) In mijn corpus komt het eenmaal voor als krim tehnika: 1. svjedočila su i trojica vrhunskih kriminalista zagrebačke policije, načelnik Odjela krim tehnike, Ratko Čađo, šef ekipe za očevide Marko Amidžić i inspektor Domagoj Anić (VJ 05-01-15 : 52) [W: 01/11/06]
Hieronder volgen de samenstellingen met krim- als afkorting van kriminalni: m. subst. – ‘crimineel milieu’
Neol. door verkorting van kriminalni en samenstelling met milje: krim-milje Het tweede deel van de samenstelling, milje, is een oud leenwoord uit het Frans (< milieu). Deze samenstelling komt op het internet voor als krim. milje, krim milje, krim-milje en krimmilje. Hieronder volgen de frequenties van de gevonden vormen (alleen NSg en GSg zijn onderzocht): krim. milje (G: 4x GSg) krim milje (G: 11x NSg, 35x GSg) krim-milje (G: 4x NSg, 16x GSg) krimmilje (G: 2x GSg) De vorm kriminalni milje komt iets vaker voor (G: 128x NSg, 150x GSg). In mijn corpus komt krim-milje tweemaal voor (beide keren in VL): 1. Kako u Malešnici i Španskom živi nekoliko poznatih osoba iz krim-miljea, većinu skupocjenih auta ukrade automafija (VL 05-02-08 : 161)
De vorm kriminalni milje komt driemaal voor in mijn corpus. [W: 01/11/06]
55
krim-žarište n. subst. – ‘brandhaard van criminaliteit’ (plaats met een grote potentie voor criminele praktijken)
Neol. door verkorting van kriminalno en samenstelling met žarište: krim-žarište Het komt alleen als krim-žarište voor en het is uiterst zeldzaam (G: 1x NSg, in een artikel uit Večernji list): “Trešnjevka je često prozivana kao krim-žarište zbog velikog broja stanovnika, no kriminalitet je u tom kvartu porastao za samo 4, 5 posto” (extra : VL 05-01-25)
Het komt in mijn corpus tweemaal voor, waarvan eenmaal met tikfout (beide malen eveneens in VL): 1. Draškovićeva i Vlaška najprometnije su ulice u tom dijelu grada, a i slove kao krim-žarišta (VL 05-02-02 : 107) 2. Kajzerica je zbog multinacionalnog stanovništva znana kao krim-žariš[t]e, no ilegalno naseljenih Kineza, kaže policija, manje je (VL 05-02-04 : 132) [W: 01/11/06]
7.2.16 kartičarski, kreditno-kartičarski en kartičarska kuća adj. – ‘van een creditcard maatschappij’ adj. – ‘van een creditcard maatschappij’ adj. + f. subst. – ‘creditcard maatschappij’
Neol. door adjectivische suffigering: kartičar-ski Neol. door samenstelling: kreditno-kartičarski Kartičarska kuća is waarschijnlijk een vrije vertaling van het Engelse credit card house, deze term is echter zeldzaam (helaas is in verband met beperkingen in de zoekopties van Google het exacte aantal niet te geven), vaker komt de term credit card company voor. Dit is een voorbeeld van het gebruik van de term credit card house in het Engels: “These details are then sent via a secure private SET (Secure Electronic Transaction) link to the credit card house who then validate the details, then they check to see if there is any credit available.” (http://www.ecats.co.uk/articles/53.htm)
Kartičarski is het adjectief bij kartičar (een neol. door substantivische suffigering: kartić-ar > kartičar). Ook kartičar wordt in de betekenis van ‘creditcard maatschappij’ gebruikt: “Banke i kartičari prepoznali su potrebe klijenata i lansirali niz novih kreditnih proizvoda. Govoreći o kartičarskom trendu u budućnosti, predsjednica Uprave PBZ American Expressa Nina Oberiter Gluhak nadavno je prognozirala da će sve više kartičara kod nas prelaziti na revolving kreditne kartice kod kojih se mjesečno mora podmiriti samo pet ili deset posto napravljenih troškova.” (Večernji list: 17. 06. 2002., op http://www.hsp1861.hr/vijesti2/020617vw.htm)
Zowel kartičar als kartičarska kuća komen vaker voor op Kroatische webpagina's. De frequenties zijn als volgt: kartičar (G: 38x NSg, 81x NPl), kartičarska kuća (G: 51x NSg, 99x NPl). Kartičar komt niet in mijn corpus voor. Kartičarska kuća komt viermaal voor, driemaal in Vjesnik, eenmaal in Večernji list: 1. Na sastanku Odbora za kartično poslovanje HUB-a prošli su tjedan banke i kartičarske kuće PBZ American Express i Diners International (VL 05-02-01 : 065)
56
In mijn corpus komen verder nog de volgende combinaties met het adjectief kartičarski voor (het cursief is van mijn hand): 1. PBZ ujedinjuje kartičarske brandove (VL 05-02-08 : 101) 2. Intenzivni pokušaji kartičarskih prijevara, ali i pojedinačnih pronevjera unutar Privredne banke Zagreb, događaju se istodobno s uvođenjem dodatnih zaštita na bankomate (VL 05-02-08 : 101) 3. Kako ćete razvijati kartičarsko poslovanje? (VL 05-02-08 : 101) 4. Kanimo u potpunosti objediniti kartičarske poslove (VL 05-02-08 : 101) 5. jer je to najbolja kartičarska tvrtka u regiji (VL 05-02-08 : 101) 6. Naprotiv, banka ima razvijene kartičarske proizvode; izdali smo više od 270.000 Maestro kartica, a prošle godine izdane su MasterCard charge i revolving kartica (VL 05-02-22 : 133)
Ook komt in mijn corpus eenmaal het samengestelde adjectief kreditno-kartičarski voor. Dit kan gezien worden als een syntagmatische vertaling (zie paragraaf 4.4). 1. Maestro kartice su debitne kartice, izdane na bazi tekućih računa i to nisu kreditno-kartičarski proizvodi (VL 05-02-22 : 133)
Dit samengestelde adjectief heb ik eenmaal via Google op een andere pagina gevonden: Prošloga je ljeta Washington Mutual kupio kreditno-kartičarsku kuću Providian Financial Corp. za iznos veći od šest milijardi dolara što je također dovelo do zamjetnog povećanja dobiti samo u prvom kvartalu ove godine (http://www.poslovni.hr/11226.aspx) [W: 14/09/06; 08/10/06]
7.2.17 aparthotel aparthotel m. subst. – ‘aparthotel’, ‘appartementenhotel’
Neol. door ontlening uit het Engels. Aparthotel is een samenstelling met de verkorte stam van apartment en het woord hotel. Een aparthotel bestaat uit volledig ingerichte appartementen met de service van een hotel. Het woord komt in verschillende talen voor en het kan daarom ook via een andere taal in het Kroatisch zijn gekomen. Het komt veelvuldig voor op Kroatische webpagina’s (G: 14704x NSg, NPl) Het woord aparthotel komt in mijn corpus tienmaal voor: 01. Obiteljski i mali hoteli (do 50 soba kada je riječ o hotelima, odnosno 25 apartmana u aparthotelima) budućnost su hrvatskog turizma. (VJ 05-01-03 : 28) [W: 25/09/06]
7.2.18 Samenstellingen met etno- en etno als adj. en subst. In Anić en Goldstein 1999 staat de volgende betekenis van het affixoïde etno-: ‘kao prvi dio riječi označava ono što je u vezi s narodnim i narodnošću [etnoglazba, etnocentrizam, etnologija]’. Verder bestaat ook het adjectief etno (in jargon): ‘prid. žarg. koji se odnosi na narod i narodnu baštinu’. Etno- komt van het Griekse ethnos wat ‘volk’ betekent. Etno- kan een afkorting zijn van etnološki, etnografski, etnički of een afkorting van een eerdere samenstelling met etno (bijv. etno-scena ‘etno-muziekscene’ waarin etno- verwijst naar etnoglazba ‘etno-muziek’).
57
Hierna volgt een overzicht van de in mijn corpus gevonden samenstellingen met etno-, waarvan ik de eerste drie uitgebreid zal behandelen en de overige woorden minder uitgebreid, aangezien deze op dezelfde wijze als de eerstgenoemde samenstellingen zijn gevormd: <etnozbirka> f. subst. – ‘etno-verzameling’ (verzameling bestaande uit etnografische objecten, in een museum of privé-collectie)
Neol. door samenstelling: etno-zbirka Deze samenstelling is waarschijnlijk een Kroatische nieuwvorming en niet direct vertaald uit een andere taal, omdat de Engelse term ethno (etno) collection in deze betekenis vrijwel uitsluitend voorkomt op Kroatische pagina's of met betrekking tot verzamelingen uit Kroatië. De frequenties voor het Kroatisch zijn: etnozbirka (G: 19x NSg), etno-zbirka (G: 23x NSg) en etno zbirka (G: 104x NSg). Het komt eenmaal in mijn corpus voor: 1. KUD ima i veliki značaj u očuvanju narodne nošnje i prikupljanju starih predmeta i stvari za etnozbirku kroz koju je prikazan nekadašnji život na području Konavala. (SD 04-12-07 : 48) [W: 02/02/07]
<etnoselo> n. subst. – ‘etno-dorp’, ‘etnografisch openluchtmuseum’
Neol. door samenstelling: etno-selo Net als etnozbirka waarschijnlijk niet naar een voorbeeld uit een andere taal gevormd. De frequenties voor het Kroatisch zijn: etnoselo (G: 49x NSg), etno-selo (G: 63x NSg) en etno selo (G: 137x NSg). Het komt tevens vaak voor in combinatie met eko, o.a. in de vormen: eko etno selo (G: 4x NSg), eko-etno selo (G: 24x NSg), eko-etnoselo (G: 5x NSg), etno eko selo (G: 5x NSg), etno-eko selo (G: 16x NSg) en etno-ekoselo (G: 2x NSg). In de vorm etnoselo komt het in totaal vijf keer voor in mijn corpus, in twee verschillende artikelen in Slobodna Dalmacija: 1. Tamo je posjetio etnoselo Prvan, u vlasništvu hotelijera i poduzetnika Zvonimira Pervana, te razgledao etnografsku zbirku i znamenitu kulu Prže Prvana u kojoj je, prema predanju, rođena Hasanaginica. (SD 04-12-17 : 04)
In de vorm etno-selo komt het eenmaal voor: 1. predsjednik Mesić svoj će predizborni skup održati u sportskoj dvorani u Vrgorcu, a zatim posjetiti etno-selo Zvonimira Pervana u Kokorićima. (SD 04-12-03 : 45) [W: 02/02/07]
etnomuzej m. subst. – ‘etno-museum’, ‘etnografisch museum’
Neol. door samenstelling (etno-muzej) of door vertaling/ontlening. Etnomuzej is mogelijk gevormd naar het Engelse ethno museum of het Duitse Ethno-Museum, het kan echter ook een eigen samenstelling zijn (als afkorting van etnografski muzej).
58
De frequenties voor het Kroatisch zijn: etnomuzej (G: 27x NSg), etno-muzej (G: 40x NSg) en etno muzej (G: 116x NSg). Het komt tweemaal in mijn corpus voor, beide keren in hetzelfde artikel: 1. U Starom gradu otvorit će se etnomuzej (VL 05-02-18 : 116)
Ook etnografski muzej komt eenmaal in mijn corpus voor: 1. na izložbi "Hrvatsko čipkarstvo", koju su zajednički organizirali Etnografski muzej iz Zagreba i bruxelleski Muzej kostima i čipke, prikazani su "kraljevski" primjerci paške šivane […] (VL 05-02-26 : 069) [W: 28/05/07]
Andere samenstellingen met etno- die in mijn corpus voorkomen zijn: etnosoba f. subst. – ‘etno-kamer’ (ruimte waarin een etnografische tentoonstelling plaatsheeft) <etnoeksponat> m. subst. – ‘etno-object (op een tentoonstelling)’
In mijn corpus komen beide eenmaal voor, in dezelfde zin: 1. U prostoru Kažerme na Zlarinu, u kojoj je postavljena arheološka izložba na temu “Antički brodolom kraj otoka Zlarina”, nalazi se i tzv. etnosoba, u kojoj su pohranjeni brojni etnoeksponati. (SD 04-12-03 : 51) <etnobaština> f. subst. – ‘etno-erfgoed’, ‘etnografisch erfgoed’
In mijn corpus komt het totaal driemaal voor, waarvan tweemaal in hetzelfde artikel: 1. Od 1997. godine, otkako je obnovljen rad KUD-a Koralj sa Zlarina, nastavlja se tradicija očuvanja zlarinske etnobaštine. (SD 04-12-03 : 51) <etnokreacija> f. subst. – ‘etno-creatie’ (modecreatie met etnische inspiratiebron)
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Uz njih svoj doprinos su dali i Petrine pletilje, modna kuća Pletix, koja je oduševila svojim programom kupaćih kostima, predstavnici muške mode Kotka, Toni Brekalo, Zelinka sa svojim etnokreacijama, Marina Šišić-Oštarić, […] (SD 04-12-01 : 25) <etnostil> m. subst. – ‘etno-stijl’
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Sveta obitelj, očima renomirane umjetnice etnostila, odjevena je u nošnje staroga Splita, ali u prigodničarskim tonovima vrhnja i šampanjca [...] (SD 04-12-30 : 38) <etnoradionica> f. subst. – ‘etno-atelier’, ‘etno-werkplaats’ <etnoproizvod> m. subst. – ‘etno-product’
Etnoradionica komt in mijn corpus tweemaal voor in hetzelfde artikel, etnoproizvod eenmaal: 1. Učilište će u suradnji sa Strukovnim i umjetničkim učilištem iz Zaboka [organizirati] etnoradionice u kojima bi se izrađivali pre[d]meti od prirodnih materijala te drugi etnoproizvodi i ručni radovi, a sve bi se to izložilo u suvenirnici (VL 05-02-18 : 116) etnoglazbenik m. subst. – ‘etno-musicus’, ‘artiest binnen het etnomuziek genre’
In mijn corpus komt het tweemaal voor, in hetzelfde artikel: 1. Miroslav Evačić, koprivnički etnoglazbenik poznat po neobičnome spoju podravske tradicionalne muzike i američkoga bluesa (VL 05-02-21 : 120)
59
<etnoelement> m. subst. – ‘etnisch element’
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Ja radim hrvatsku narodnu glazbu s etnoelementima, koju je kvalitetno osmislio Thompson i nipošto me se ne može trpati u isti koš sa srpskim folkom. (SD 04-12-30 : 24) <etnomit> m. subst. – (pej.) ‘etno-mythe’
In mijn corpus komt het tweemaal voor in hetzelfde artikel: 1. Jeste li čuli neku novu verziju guslarske epike koja promovira politički etnomit? (ZA 04-12-02 : 22) <etnoprogram> m. subst. – ‘etno-programma’ (programma met etnische inhoud; hier: workshop)
In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Posebno su zanimljive radionice etnoprograma, ekoprograma, radionica karnevalskih maski i kostima te radionica modnog dizajna. (VL 05-02-11 : 105) <etno-scena> f. subst. – ‘etno-muziekscene’ (scene van muziek met etnische inspiratiebron)
In mijn corpus komt het tweemaal voor in hetzelfde artikel: 1. Preostali domaći sudionici […] bave se primarno interpretacijom i/ili reinterpretacijom međimurskog folklora. Ta je činjenica osobito zanimljiva u širem kontekstu hrvatske etno-scene, na kojoj glazba upravo ove regije igra ključnu ulogu. (ZA 04-12-02 : 19) etno-jazz m. subst. – ‘etno-jazz’
Het komt eenmaal in mijn corpus voor: 1. Iskustvo domaćoj publici nedvojbeno su dali i prijašnji festivali »Etno Ambijent« u Solinu i Zagrebu, »Istra etno-jazz festival« Tamare Obrovac ili redoviti godišnji zagrebački festival »Nebo«. (VJ 05-01-31 : 26)
Als free etno jazz komt het eveneens eenmaal voor in mijn corpus: 1. Sainkho Namtchylak, pak, u tradicijskom se aspektu, doduše, zadržava na tuvanskoj baštini, ali zato svoju vještinu vokalnih ekshibicija, ali i improvizacije koristi za uvjerljive izlete u različite popularnoglazbene idiome, koje bismo, u nedostatku preciznije zajedničke odrednice, mogli okarakterizirati kao free etno jazz. (ZA 04-1202 : 19) <etno-infekcija> f. subst. – (fig.) ‘etno-infectie’ <etno-kultura> f. subst. – ‘etno-cultuur’ (etno-scene) <etno-pretinac> m. subst. – (fig.) ‘het vakje ‘etno'’ (etno-categorie)
Elk van deze woorden komt in mijn corpus eenmaal voor, alle in hetzelfde artikel (het cursief is van mijn hand): 1. Izgleda da svaka država ima svoj razlog za podršku etno-infekciji (VJ 05-01-31 : 26) 1. Koliko u toj razmjeni ideja imaju uspjeha hrvatski izvođači i naša politika »izvoza« etno-kulture u svijet? (VJ 05-01-31 : 26) 1. I portugalski Madredeus – koji u organizaciji Tvornice nastupaju u »Lisinskome« 2. veljače – također se mogu ubrojiti u etno-pretinac, samo onaj s fado predznakom. (VJ 05-01-31 : 26)
Etno- komt eveneens voor in adjectivische samenstellingen: <etnokulturološki> adj. – ‘etno-cultuurwetenschappelijk’
Een afleiding van etnokulturologija ‘etno-cultuurwetenschap’. 60
Het komt eenmaal in mijn corpus voor: 1. Bit će tu svi znanstveni pogledi na Blidinje s, primjerice, geološkog, hidrološkog, etnokulturološkog, biološkog, arheološkog i drugih aspekata. Sve ćemo pomno pregledati i odlučiti što će se naći u konačnoj verziji monografije [...] (VL 05-02-13 : 029)
Verder zijn er ook enkele gevallen in mijn corpus waarbij etno losgeschreven voorkomt. Omdat deze strikt genomen (nog) geen samenstellingen zijn, maar toch als tussenfase gezien kunnen worden, zal ik ze hier alleen kort noemen (etno kan in sommige gevallen echter ook als indeclinabel adjectief gezien worden, zie ook het begin van deze paragraaf): <etno i eko izložba> – ‘etno- en eko-tentoonstelling’ (VJ 05-01-07 : 67) etno šarm – ‘etno-charme’ (SD 04-12-19 : 39) <etno glazba> – ‘etno-muziek’ (VJ 05-01-23 : 28; ZA 04-11-18 : 31); opgenomen in Anić en Goldstein 1999 <etno izvođač> – ‘etno-artiest’ (ZA 04-12-02 : 19) etno m. subst. – ‘etno’ (etno-muziek)
In mijn corpus heb ik driemaal etno als substantief gevonden, met betrekking tot muziek (als verkorting van etno-glazba): 1. Neobičan Evačićev spoj podravske i crnačke tradicionalne glazbe dobro su primili i domaći kritičari pa je jedna njegova skladba nedavno uvrštena na CD kojim se domaći etno, pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture, reklamira u svijetu (VL 05-02-20 : 090) 2. Melodiozni bugarsko-grčki etno (SD 04-12-19 :19) 3. [...] dok bi u popratnom programu festivala bile održane klapske, etno i jazz večeri (VJ 05-01-13 : 59) 4. Mala zemlja za veliki etno (VJ 05-01-31 : 26) [W: 28/05/07]
7.2.19 Samenstellingen met meteoMeteo- is een verkorte vorm van meteorološki. Het is waarschijnlijk ontstaan onder Engelse invloed (meteorological > meteo). Hieronder volgen twee voorbeelden van samenstelling met meteo- uit mijn corpus. <meteopostaja> f. subst. – ‘weerstation’
Neol. door samenstelling: meteo-postaja; of gedeeltelijke ontlening/vertaling uit het Engels. Waarschijnlijk een gedeeltelijke vertaling van het Engelse meteo station (een verkorte vorm van meteorological station). Het komt in het Kroatisch tevens voor als afkorting van meteorološka postaja: meteo. postaja, als meteo postaja en als meteo-postaja. Bujas 1999 geeft als enige mogelijkheid meteorološka postaja. Het woord meteo postaja komt met deze spelling eveneens voor op Sloveense webpagina's (G: 15x NSg, NPl) en tweemaal als afkorting meteo. postaja (G: 2x NSg, NPl), mogelijk is het woord door een van beide talen aan de andere ontleend, of hebben beiden talen hetzelfde Engelse voorbeeld gevolgd. Voor Kroatische sites ligt de frequentie iets hoger: meteo. postaja (G: 2x NSg, NPl), meteo postaja (G: 22x NSg, NPl), meteo-postaja (G: 10x NSg, NPl), meteopostaja (G: 1x NSg, NPl). In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. mjerni uređaji na meteopostaji Marjan (SD 04-12-01 : 37) [W: 15/07/06]
61
<meteo-uvjeti> m. pl. subst. – ‘weersomstandigheden’
Neol. door samenstelling: meteo-uvjeti; of gedeeltelijke ontlening/vertaling uit het Engels. Meteo is een verkorte vorm van meteorološki. Het kan onder invloed van meteo postaja zijn ontstaan, en/of naar het Engelse voorbeeld meteo conditions (G: 501x NPl), een verkorte vorm van meteorological conditions, zijn gevormd. De frequenties op het net zijn: meteo uvjeti (G: 13x NPl), meteo-uvjeti (G: 5x NPl). Het komt niet in de Sg voor. In mijn corpus staat het eenmaal: 1. Živa u termometru ovih dana zna se spustiti na nekoliko stupnjeva ispod nule, ali i u takvim meteo-uvjetima Ukrajinci vide svoju prednost (SD 04-12-07 : 16) [W: 15/07/06]
7.2.20 solarni panel <solarni panel> adj. + m. subst. – ‘zonnepaneel’
Neol. door ontlening uit het Engels. Solarni panel is ontleend aan het Engelse solar panel, met lexicaal-morfologische adaptatie van het adjectief solar. Het komt regelmatig voor op het internet (G: 516x NSg, NPl) en het komt vrijwel uitsluitend in deze vorm voor, de vorm solar panel is uiterst zeldzaam (G: 2x NSg, NPl). In mijn corpus staat solarni panel eenmaal: 1. postavljanjem solarnih panela na, primjerice, taksi vozila, dobivao bi se napon za pokretanje kompresora na zrak. (SD 04-12-22 : 09) [W: 15/07/06]
7.2.21 podstanica <podstanica> f. subst. – ‘onderstation’
Neol. door prefigering en leenvertaling: pod-stanica Podstanica is een leenvertaling van het Engelse substation (sub-station). In het Kroatisch wordt de term podstanica voornamelijk voor twee verschillende ‘onderstations’ gebruikt: 1. een onderstation (OS) in het warmtedistributienet van de stadsverwarming/stadswarmte. Deze wordt in het Engels heating substation genoemd. De term heating substation is in het Kroatisch vertaald met toplinska podstanica (G: 76x NSg, NPl). Ook komt toplinska stanica met deze betekenis voor. In het Servisch wordt vooral de term toplotna podstanica (G: 123x NSg, NPl) gebruikt en minder vaak de term toplopredajna podstanica (G: 11x NSg, NPl).
62
In mijn corpus komt podstanica viermaal voor, waarvan eenmaal met het adjectief toplinska en driemaal zonder: 1. u petak iskopčala dovod tople vode zbog neugradnje mjernog sata u "podstanici" (SD 04-12-01 : 32) 2. obveza plaćanja priključka na struju toplinske podstanice (SD 04-12-01 : 32) 3. kako je moguće da tehničkim pregledom nije uočeno da nema mjernog sata u podstanici (SD 04-12-04 : 31) 4. zato što u podstanici uopće nije bilo sata za mjerenje potrošnje (SD 04-12-04 : 31)
Toplinska stanica komt viermaal voor in mijn corpus: 1. dogovorila da se hitno izvrše radovi i osigura priključak za toplinsku stanicu (SD 04-12-01 : 32) 2. Udio kućanstava koja su priključena na toplinske stanice u gradovima Karlovcu, Osijeku, Rijeci, Samoboru, Slavonskom Brodu, Vinkovcima, Vukovaru, Zagrebu i Zaprešiću iznosi oko 30 posto svih kućanstava. (VL 05-02-09 : 009) 3. Jednostavno rečeno, uvjet je za ispunjenje zahtjeva ugradnja mjernog uređaja u toplinsku stanicu te mjernih uređaja u svaki pojedini stan ili poslovni prostor u zgradi. (VL 05-02-16 : 111) 4. Prema riječima stanara, voda se pojavila u jednom stanu, podrumu i toplinskoj stanici. (VL 05-02-23 : 105)
2. een onderstation voor het elektrisch openbaar vervoer (van trein, metro, tram en trolleybus). In het Engels heet dit een traction substation, in het Nederlands kortweg aangeduid met onderstation. Traction substation is in het Kroatisch vertaald met elektrovučna podstanica en afgekort met EVP. Het adjectief elektrovučni komt van električna vuča. Deze term is opgenomen in Anić (2003) onder het lemma ‘električni’ met de betekenis “upotreba električne energije za vuču vozila”, elektrovučni staat echter nergens beschreven als het hierbij behorende adjectief. “elektrovučna podstanica, EVP - (IEV 605-1-6- Traction substation) - Transformatorska i ispravljačka stanica čija je osnovna funkcija napajanje mreže za električnu vuču.” (http://www.elprim.com/Pojmovnik/e.asp)
In het Kroatisch komt eenmaal transformatorska podstanica (G: 1x NSg, NPl) voor, in het Servisch iets vaker (G: 7x NSg, NPl). Dit is een onderstation in het elektriciteitsnet (electric / electrical / power / transformer substation). Transformatorska podstanica is waarschijnlijk een gedeeltelijke vertaling van het Engelse transformer substation. Het Kroatisch kent hier echter al de termen transformatorska stanica en trafostanica voor, welke al langere tijd in gebruik zijn 37 . Verder bestaat nog de term plinska podstanica (‘onderstation in het gasleidingnet’) maar deze komt eveneens zelden voor in het Kroatisch (G: 5x NSg, NPl). [W: 21/07/06]
7.2.22 roster roster m. subst. – ‘spelerslijst’
Neol. door ontlening uit het Engels. In Kroatië vooral in gebruik bij basketbal (sporadisch ook bij andere sporten), waarschijnlijk onder invloed van het Amerikaanse gebruik van roster bij basketbal. 37
De term trafostanica is een gedeeltelijke vertaling van het Duitse Trafostation (het Engels kent namelijk de afkorting trafo niet). In het Nederlands heet dit een transformatorstation of trafostation en een klein transformatorstation in een woonwijk wordt een transformatorhuisje, trafohuisje genoemd. Zie voor dit afkortingsprincipe (transformator) tevens paragraaf 3.7.
63
Het komt in mijn corpus driemaal voor: 1. vrijednost rostera zagrebačkih košarkaša (SD 04-12-01 : 17) 2. prilikom pogleda na roster prije sezone (SD 04-12-08 : 20) 3. kad je roster Cibone zaokružen (SD 04-12-29 : 15)
7.2.23 šuter en samenstellingen en afleidingen met šuter šuter m. subst. – ‘shooter’ (in basketbal en handbal de speler die op het doel werpt) šuterski adj. – ‘van een shooter’, ‘shooter-’
Neol. door ontlening uit het Amerikaans-Engels (Eng. shooter > Kro. šuter) Neol. door adjectivische suffigering: šuter-ski In Kroatië wordt het gebruikt bij de sporten basketbal en handbal. In het Amerikaans-Engels is de term bij meerdere sporten in gebruik. Het woord is in het Kroatisch orthografisch aangepast aan de Engelse uitspraak. Op Kroatische webpagina’s komt de term šuter veelvuldig voor (G: 1397x NSg, NPl). De term komt in mijn corpus in totaal 20 keer voor (incl. samenstellingen, zie verder), 16 keer met betrekking tot basketbal, 4 keer met betrekking tot handbal. Het adjectief šuterski komt 3 keer voor en in samenstellingen komt šuter 4 keer voor. Bij basketbal: 1. Cibona VIP je iznenađujuće dobro ušla u prekjučerašnju utakmicu nametnuvši se discipliniranom obranom na tranzicijski napad domaćina, glavni šuteri Climamia su bili prigušeni i da nije bilo neobjašnjivih nebuloza u završnici prve četvrtine moglo se na kontu imati i više od 10 koševa prednosti. (SD 04-12-03 : 19)
Bij handbal: 1. U nedjelju su rukometni reprezentativci službeno započeli put prema obrani svjetskog zlata. […] Lacković je postigao tri pogotka u pobjedi 35-27 protiv momčadi Velimira Kljaića, a dobra je vijest da je 24-godišnji šuter zdrav. (VJ 05-01-03 : 48)
Als adjectief šuterski (bij basketbal): 1. Uostalom, on još ima dobru šutersku ruku. (VL 05-02-26 : 039)
De samenstellingen met šuter kunnen zowel met als zonder koppelteken zijn. Hieronder volgen de samenstellingen gevonden in mijn corpus. Deze samenstellingen komen allemaal uit de basketbalterminologie. m. subst. – ‘shooting guard’
Neol. door samenstelling/appositie: bek + šuter Zowel bek (‘back’) als šuter (‘shooter’) zijn Engelse leenwoorden, die orthografisch zijn aangepast in het Kroatisch op basis van de Engelse uitspraak. Waarschijnlijk is de vorm van dit woord niet overgenomen uit het Amerikaans-Engels; ik heb de term “back shooter” in deze betekenis namelijk niet op Engelstalige webpagina’s kunnen vinden. Dit betekent dat het mogelijk om een ‘pseudo-ontlening’ gaat (zie paragraaf 3.5.4).
64
Bek šuter komt echter wel op Servische webpagina’s voor. Het kan dus een Kroatische (en/of Servische) creatie zijn. Het zou naar analogie van de terminologie binnen andere sporten kunnen zijn ontstaan, waarbij bek de betekenis van guard heeft (zoals bijvoorbeeld ook bij voetbal bek wordt gebruikt om een verdediger aan te duiden) en šuter als substantief het Engelse adjectief shooting weergeeft. Ook komt bek-šuter (met koppelteken) voor. Bek wordt over het algemeen meeverbogen, soms wordt alleen šuter verbogen en blijft bek onverbogen. Hieruit blijkt dat bek šuter vaker als twee gelijkwaardige substantieven wordt gezien en niet als gewone samenstelling. Zie voor appositie bij substantieven paragraaf 4.4. Bek šuter heeft een hoge frequentie voor Kroatische webpagina’s: (G: 1010x NSg) In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Ciboni je još jučer Djed Božićnjak trebao donijeti Amerikanca Geralda Fitcha, beka šutera sa sveučilišta Kentucky, za kojega su se, čitam, otimali i Olimpija i Crvena zvezda (SD 04-12-28 : 15)
Ook bestaat de term bek pucač met de betekenis ‘shooting guard’ (EH rječnik, http://www.taktikanova.hr/eH). Deze vorm is waarschijnlijk afgeleid van bek šuter. In dit geval is het woord šuter vertaald met pucač. De vorm bek pucač (G: 4x NSg) is echter (nog) beduidend minder vaak in gebruik dan bek šuter. m. subst. – ‘shooting guard’
Neol. door samenstelling/appositie en gedeeltelijke, vrije vertaling: branič + šuter Branič šuter is een samenstelling door appositie van branič (‘verdediger’; in sporten de vertaling van back, guard) en het Engelse leenwoord šuter. Het is een hybride samenstelling en een gedeeltelijke vrije vertaling van shooting guard, waarin branič de betekenis van guard heeft en waarin het adjectief shooting wordt weergegeven met het substantief šuter. Het komt ook voor met koppelteken als branič-šuter. Zowel branič als šuter worden verbogen, dus ook hier geldt dat het om appositie gaat, niet om gewone samenstelling van twee substantieven. Branič šuter heeft een minder hoge frequentie dan bek šuter: (G: 69x NSg) In mijn corpus staat het eenmaal: 1. Fitch još uči akcije na poziciji braniča šutera, na »jedinicu« ga Anzulović još nije postavljao (VJ 05-01-05 : 51) šuter-ubojica m. subst. – ‘zeer goede shooter’ (slang) ubojiti šuter adj. + m. subst. – ‘zeer goede shooter’ (slang)
Neol. door samenstelling/appositie en gedeeltelijke, vrije vertaling: šuter + ubojica Neol. door gedeeltelijke vertalende ontlening: (Eng. killer shooter > Kro. ubojiti šuter) Šuter-ubojica is een samenstelling door appositie. Het is ook een gedeeltelijke, vrije vertaling van killer shooter. Hierbij zijn de twee onderdelen van het Engelse voorbeeld in het Kroatisch omgedraaid en het Engelse leenwoord šuter is niet vertaald. Het Engelse “killer” in killer shooter wordt in het Kroatisch weergegeven met het substantief ubojica. In het Engels is dit
65
echter hoogstwaarschijnlijk een adjectief, in vorm gelijk aan het Engelse substantief killer. Zowel substantief als adjectief kunnen in figuurlijke betekenis worden gebruikt en ook in het Engels valt dit figuurlijk gebruik onder slang (http://dictionary.reference.com). Het komt eveneens voor als šuter ubojica, zonder koppelteken. Het is een zeldzaam woord (G: 2x NSg). Het staat in mijn corpus eenmaal: 1. Amerikanac velikog iskustva razveselio je Roka. - Već na prvom treningu vidjelo se da je pravi igrač. Šuterubojica, bit će užitak s njim igrati, razigravati ga. (VL 05-02-18 : 044)
Ook komt eenmaal ubojiti šuter voor in mijn corpus, met dezelfde betekenis: 1. Imaju skok, imaju brzu tranziciju i ubojite šutere (SD 04-12-01 : 17)
De vorm ubojiti šuter komt iets vaker voor op Kroatische webpagina's (G: 11x NSg). [W: 16/09/06; 04/12/06]
7.2.24 kickboxing en samenstellingen en afleidingen met kickboxing kickboxing m. subst. – ‘het kickboksen’
Neol. door ontlening uit het Engels. De term kickboxing komt van oorsprong echter uit Japan: “The term itself was created by the Japanese boxing promoter Osamu Noguchi for a variant of Muay Thai and Karate that he created in the 1950s; this term was later used by the American variant.” (http://en.wikipedia.org/wiki/Kickboxing)
Hier volgt een korte uitleg van de term en een opsomming van de verschillende disciplines van kickboxing in het Kroatisch (de disciplines die eveneens in mijn corpus worden genoemd zal ik verderop uitgebreider behandelen): “Kickboxing je moderan borilački sport koji obuhvaća više sportskih grana - disciplina, a to su: Semi contact (Polu kontakt), Light contact (Lagani kontakt), Full contact (Puni kontakt), Low kick, Thai kickboxing, Glazbene formne [= forme, red.] i Aero kickboxing.” (http://hr.wikipedia.org/wiki/Kickboxing)
De term komt in verschillende vormen (d.w.z. met verschillende adaptaties alsook schrijfwijzen) voor op Kroatische webpagina’s. Het vaakste komt het voor als kickboxing (G: 27300x NSg, 1010x GSg), kick-boxing en kick boxing (G: 26800x NSg, 234x GSg). Het komt ook voor in de morfologisch aangepaste vormen kickbox (G: 732x NSg, 41x GSg), kick-box en kick box (G: 1240x NSg, 31x GSg). In deze gevallen is het Engelse suffix -ing weggevallen, zonder dat de orthografie van het woord is aangepast aan het Kroatisch. Verder bestaan ook gedeeltelijk orthografisch aangepaste vormen met -boks: kickboks (G: 43x NSg, 11x GSg), kick-boks (G: 13x NSg, 3x GSg) en kick boks (G: 32x NSg, 11x GSg). Ook de volledig orthografisch aangepaste vormen kikboks, kik-boks en kik boks komen voor op Kroatische webpagina’s (G: 28x NSg, 8x GSg). Deze vormen komen iets vaker voor op Bosnische webpagina’s (G: 72x NSg, 9x GSg) en zeer regelmatig op Servische webpagina’s: kikboks (G: 240x NSg, 134 GSg), kik-boks en kik boks (G: 707x NSg, 666x GSg). Een ontlening waarbij een gedeelte van het oorspronkelijke woord is weggelaten heet een ‘ellips’. Dit principe valt onder de pseudo-ontleningen (zie paragraaf 3.5.4). 66
Andere vormen die op Kroatische webpagina’s voorkomen zijn: kikboksing (G: 8x NSg, 1x GSg), kik boksing (G: 9x NSg) en kikboxing (G: 12x NSg, 2x GSg), kik-boxing (G: 1x NSg), kik boxing (G: 6x NSg, 1x GSg). In mijn corpus komt het zevenmaal voor in de vorm kickboxing (waarvan tweemaal in de combinatie aero kickboxing), in drie verschillende artikelen in Slobodna Dalmacija. Het komt eveneens eenmaal voor als kick boxing in Večernji list: 1. suparnik našem članu bit će netko iz samog vrha svjetskog kickboxinga. (SD 04-12-14 : 16) 2. Mirko Filipović ima 30 godina, a u ovu borilačku disciplinu je došao 2001. godine kroz kick boxing i K-1. (VL 05-02-21 : 057) [W: 11/12/06; 14/12/06]
m. subst. – ‘aerobic kickboxing’
Neol. door ontlening uit het Engels. In het Engels is het een samenstelling van de verkorte vorm aero- van aerobic en het woord kickboxing. Opvallend is dat de volledige vorm aerobic kickboxing (G: 33500x) veel vaker voorkomt op Engelstalige webpagina’s dan het verkorte aero kickboxing (G: 354x). Echter alleen de verkorte vorm is opgenomen in het Kroatisch (voor zover ik heb kunnen nagaan met behulp van het internet). De term aero kickboxing refereert naar een mengvorm van aerobics en kickboksen: “ova disciplina je kombinacija kickboxing elemenata s plesom i glazbom odnosno kombinacija je aerobika i elemenata kickboxinga.” (http://hr.wikipedia.org/wiki/Kickboxing)
De volgende schrijfwijzen heb ik op Kroatische webpagina’s aangetroffen (alleen NSg en GSg zijn onderzocht): aerokickboxing (G: 39x NSg, 7x GSg) aero-kickboxing (G: 3x NSg) aero kickboxing (G: 56x NSg, 11x GSg) aero kick-boxing (G: 1x NSg) aero kick boxing (G: 1x NSg) aerokickbox (G: 7x NSg, 1x GSg) aero kickbox (G: 1x NSg) aero kick box (G: 2x NSg) Het komt tweemaal voor in mijn corpus (beide keren in hetzelfde artikel): 1. Hrvatska seniorska kickboxing reprezentacija u "mekim" disciplinama light i semi contactu, te aero kickboxingu na Europskom prvenstvu u Mariboru osvojila je devet odličja, tri srebra i šest bronci. (SD 04-12-01 : 19) [W: 11/12/06; 14/12/06]
kickboksač m. subst. – ‘kickbokser’
Neol. door ontlening en substantivische suffigering: kickboks-ač Het is een aangepast Engels leenwoord. Het Engelse equivalent is kickboxer. Het is in het Kroatisch eveneens bekend in de oorspronkelijke Engelse vorm kickboxer.
67
In kickboksač is het Engelse suffix -er vervangen door het Kroatische -ač. De vorming van kickboksač is naar alle waarschijnlijkheid onder invloed van het in het Kroatisch al langere tijd gebruikte boksač gebeurd. Het komt in verschillende vormen voor op Kroatische webpagina's: kickboksač (G: 28x NSg, 48x NPl), kick-boksač (G: 2x NSg, 4x NPl), kick boksač (G: 4x NSg, 2x NPl), kikboksač (G: 1x NPl), kik boksač (G: 1x NPl) Tevens komen de volgende vormen voor: kickboxer (G: 49x NSg, 24x NPl), kick-boxer (G: 5x NSg), kick boxer (G: 11x NSg, 3x NPl), kickbokser (G: 8x NSg, 1x NPl), kick-bokser (G: 3x NSg, 1x NPl) kick bokser (G: 3x NSg, 2x NPl), kikbokser (G: 6x NSg, 3x NPl), kik bokser (G: 1x NSg) Ook bestaat de term met toegevoegd suffix -ica om een vrouwelijk persoon aan te duiden: kickboksačica (G: 12x NSg, 7x NPl), kick-boksačica (G: 2x NSg), kick boksačica (G: 1x NSg) en tevens bestaan: kickbokserica (G: 2x NSg, 1x NPl), kick bokserica (1x NSg) en kikbokserica (1x NPl). Kickboksač komt eenmaal in mijn corpus voor, de andere vormen komen niet voor: 1. Splitski kickboksač Ante Varnica večeras u sarajevskoj Zetri "stavlja" u ring veliki ulog (SD 04-12-11 : 18) [W: 14/12/06]
7.2.25 light contact, semi contact en aanverwante termen m. subst. – ‘light-contact’
Neol. door ontlening uit het Engels. Het betreft een discipline binnen het kickboksen (zie voor semi contact verderop): “Light contact je vrlo slična disciplina koja se za razliku od semi contacta odvija u kontinuitetu. Sudac ne prekida borbu već tri suca sa strane zapisuju bodove na bodovne listiće i na kraju runde dodjeljuju 10 bodova boljem borcu i 9 bodova slabijem borcu (bodovanje vrlo slično kao u boksu).” (http://hr.wikipedia.org/wiki/Kickboxing)
Het komt regelmatig voor op Kroatische webpagina's in de vorm light contact (G: 109x NSg). Het komt zelden voor met koppelteken als light-contact (G: 4x NSg) of aan elkaar geschreven als lightcontact (2x NSg). Het kan ook gespeld worden als light kontakt (G: 21x NSg) en light-kontakt (G: 1x NSg). Als lagani kontakt komt het eveneens enkele malen voor (G: 5x NSg), waarvan eenmaal zelfstandig gebruikt en viermaal als alternatief of verklaring genoemd bij de term light contact. In mijn corpus komt light contact viermaal voor, alle vier de keren in hetzelfde artikel: 1. u disciplinama semi i light contactu (SD 04-12-01 : 19) 2. dok su u light contactu bronce osvojili (SD 04-12-01 : 19) [W: 15/12/06]
68
<semi contact> m. subst. – ‘semi-contact’
Neol. door ontlening uit het Engels. Het betreft een discipline binnen het kickboksen: “Kao što sama riječ kaže - semi contact - je disciplina u kojoj se dva natjecatelja bore prvenstveno želeći nadvladati protivnika s tehnikom i brzinom. Ovdje snaga nije potrebna. Udarci su strogo kontrolirani (jednakom intenzitetom se zadaje udarac kao što se i povlači ruka ili noga nakon udarca). Kod svakog udarca u dozvoljeno mjesto protivnika, borba se prekida i tri suca određuju bodove, odnosno kretnjom rukom pokazuju koji je borac i koliko osvojio bodova.” (http://hr.wikipedia.org/wiki/Kickboxing)
In de vorm semi contact komt het regelmatig voor op Kroatische webpagina’s (G: 122x NSg). Het komt echter zelden voor met koppelteken als semi-contact (G: 2x NSg) of aaneengeschreven als semicontact (G: 3x NSg). Het wordt ook wel geschreven als semi kontakt (G: 17x NSg) en semi-kontakt (G: 1x NSg). Ook komt de term voor als polu kontakt (G: 4x NSg) en polukontakt (G: 2x NSg), eenmaal zelfstandig gebruikt en vijfmaal als alternatief of verklaring bij de term semi contact. Het komt tweemaal voor in mijn corpus, beide keren in hetzelfde artikel: 1. u "mekim" disciplinama light i semi contactu (SD 04-12-01 : 19)
Verder bestaat ook de afleiding semikontaktaš (zie volgend lemma). Ook ben ik de term full contact (full kontakt, ful kontakt, puni kontakt) op Kroatische webpagina’s tegengekomen. Er zijn echter geen voorbeelden van in mijn corpus. [W: 15/12/06]
<semikontaktaš> m. subst. – ‘semi-contact vechter’
Neol. door ontlening en substantivische suffigering: semikontakt-aš In het Engels bestaat alleen de term semi contact fighter. Het Kroatische semikontaktaš is een eigen creatie in de vorm van een derivatie van het ontleende en aangepaste semikontakt (Eng. semi contact) met het suffix -aš. Dit suffix wordt vaker gebruikt om een persoon aan te duiden die zich bezig houdt met een bepaalde tak van sport, zoals in košarkaš en rukometaš (zie ook paragraaf 3.2). Ik heb het slechts tweemaal op het internet gevonden (G: 1x NSg, 1x NPl) In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Semikontaktaši na postolju su bili Goran Kosović (Futura Pula), Zvonimir Gribl (Malinska) i Pero Gazilj (Mawaschi Makarska) (SD 04-12-01 : 19) [W: 15/12/06]
7.2.26 flair m. subst. – ‘flair’ (“bartender show” bij het cocktailmixen)
69
Neol. door ontlening uit het Amerikaans-Engels. De term heeft betrekking op het mixen van cocktails door bartenders op een ludieke en showachtige wijze. Hierin worden ook wedstrijden georganiseerd. Flair wordt ook wel freestyle genoemd, in het Kroatisch vertaald met slobodni stil. Beide termen worden gebruikt. Ook komt flair in andere betkenissen voor in het Kroatisch, bijv. als flair jibe (een term uit het windsurfen) 38 . Het kan dus zijn dat de term flair, binnen andere contexten en met andere betekenissen, al eerder is ontleend aan het Engels. In mijn corpus komt het tweemaal voor, in hetzelfde artikel, eenmaal tussen aanhalingstekens, eenmaal zonder: 1. u slobodnom stilu, takozvanom flairu osvojio je četvrto mjesto (SD 04-12-01 : 10) 2. državni prvak u "flairu" (SD 04-12-01 : 10)
7.2.27 shaker <shaker> m. subst. – ‘shaker’ (schudbeker voor dranken)
Neol. door ontlening uit het Engels. Het komt tweemaal voor in mijn corpus, beide gevallen in hetzelfde artikel en eenmaal met aanhalingstekens, eenmaal zonder: 1. tim okupljalištima svjetskih velikana "shakera" (SD 04-12-01 : 10) 2. spretno bacanje i hvatanje boca i shakera (SD 04-12-01 : 10)
7.2.28 panel-rasprava <panel-rasprava> f. subst. – ‘paneldiscussie’
Neol. door gedeeltelijke ontlening/vertaling: panel-rasprava Het Engelse leenwoord panel en panel-diskusija waren al opgenomen in Klaić (1988), Anić en Goldstein (1999) en Brozović-Rončević (1996); nu is eveneens de gedeeltelijke vertaling panel-rasprava (ook wel los geschreven als panel rasprava) in gebruik. Het komt regelmatig voor op het internet (G: 328x NSg, NPl). De vorm ‘panel-rasprava’ is een nieuw type syntagma in het Kroatisch, waarbij het eerste substantief een bepalende functie heeft bij het tweede substantief; hiervoor zou vroeger een adjectief gebruikt zijn in plaats van een substantief: *panelna rasprava. Dit verschijnsel komt vaker voor, bijv. in gevallen als web stranica, internet stranica en het eerder genoemde “skimming” tehnologija (zie p.51). Panel-rasprava komt in mijn corpus eenmaal voor. Panel-diskusija komt eveneens eenmaal voor en wel verderop in hetzelfde artikel:
38
Flair jibe – ‘okretanje daske u neglisiraju[ć]im uvjetima, dasku okrećemo pomicanje jedra, pomažemo si prenašanjem težine na prednju odnosno zadnju nogu.’ (http://www.johnnywindsurfing.com/e107_plugins/forum/forum_viewtopic.php?18.10).
70
1. Tijekom Kongresa održane su dvije panel-rasprave, od koji je prva bila posvećena poduzetničkom aspektu hrvatskoga poreznog i financijskog sustava. Najviše primjedbi sudionici su uputili ministru financija glede čestih promjena poreznih propisa, kompliciranoga birokratskog sustava i previsokih doprinosa. Druga panel-diskusija bavila se pak osnivanjem i razvojem poduzeća. (SD 04-12-01 : 12) [W: 15/07/06]
7.2.29 Samenstellingen met reality reality m. subst. (in combinatie met bijbehorend substantief) – ‘reality-’
Neol. door ontlening uit het Amerikaans-Engels. De term is afkomstig uit Amerika en slaat op tv-programma’s waarin het leven van gewone mensen, vaak op sensatiegerichte wijze, wordt getoond. Sommige reality-programma’s maken gebruik van een geconstrueerde omgeving of situatie en bevatten tevens een wedstrijdelement. In Kroatië wordt vooral dit laatste type programma aangeduid met reality show (http://hr.wikipedia.org/wiki/Reality_show). Het komt op Kroatische webpagina’s eveneens enkele malen voor als zelfstandig gebruikt substantief (als afkorting van reality show): “RTL Televizija počastit će nas s još jednim reality showom. To je najstrašniji, najgledaniji i najekstremniji reality stoljeća.” (http://www.croportal.net/forum/recycle-bin/fear-factor-novi-reality-show-7143/)
In mijn corpus komt reality voor met de volgende substantieven (het cursief is van mijn hand): 1. reagirala na tu i slične reality emisije (SD 04-12-01 : 09) 2. priznanje za najbolji reality show (VJ 05-01-11 : 63) 3. u povijesti reality televizije (VJ 05-01-20 : 65) 4. na zabavi reality TV showa (VJ 05-01-22 : 63) 5. koliko-toliko pristojnih reality programa (VJ 05-01-29 : 30) 6. Ovaj film nazvao bih prvim hrvatskim reality dokumentarcem (VL 05-02-01 : 048) 7. u proteklim reality natjecanjima (VL 05-02-27 : 066) 8. kao što su reality tv, memoari, političko novinarstvo (ZA 04-12-16 : 17)
In totaal komt reality 61 keer voor in mijn corpus, het vaakst (46 keer) in de combinatie reality show. [W: 13/07/06]
7.2.30 pin-up djevojka pin-up djevojka f. subst. – ‘pin-up girl’
Neol. door gedeeltelijke ontlening/vertaling of door ontlening en samenstelling. Pin-up djevojka is ofwel een gedeeltelijke vertaling van pin-up girl, ofwel een nieuwe samenstelling van het ontleende pin-up met het Kroatische substantief djevojka. In dit geval kan pin-up gezien worden als adjectief dat niet is aangepast aan de Kroatische morfologie. De term pin-up girl is al langere tijd bekend in het Kroatisch en komt voor in Klaić (1988), pin-up djevojka staat alleen vermeld in het voorbeeld bij de term pin-up (als zelfstandig
71
gebruikt woord) in Brozović-Rončević (1996).Verder wordt in geen van de andere woordenboeken de combinatie pin-up djevojka genoemd. De volgende schrijfwijzen heb ik aangetroffen op het net: pinup djevojka (G: 2x NSg, NPl), pin up djevojka (G: 6x NSg, NPl), “pin up” djevojka (G: 1x NSg, NPl) en de meest voorkomende: pin-up djevojka (G: 17x NSg, NPl). Verder bestaat ook nog de term pin-up cura, met dezelfde betekenis als pin-up djevojka (6x NSg, NPl). In Anić en Goldstein (1999) staat ook het orthografisch aangepaste pinap gerl en in Klaić (1988) staat de variant pin-ap-gerl (naast pin-up-girl). Deze orthografisch aangepaste varianten heb ik echter geheel niet kunnen vinden op het internet. Pinap djevojka komt wel eenmaal voor (G: 1x NSg, NPl). Ook komen verschillende andere samenstellingen met pin-up voor: pin-up kalendar, pin-up fotografija, pin-up ljepotica (een ‘pin-up schoonheid’) enz. In mijn corpus komt dit begrip slechts eenmaal voor, en alleen in deze samenstelling: 1. tipični američki proizvod - "pin up" djevojka za naslovnice (SD 04-12-01 : 18) [W: 22/07/06]
7.2.31 bahatiti se bahatiti se refl. verb. – ‘arrogant doen’
Neol. door verbale suffigering: bahat-iti se Bahatiti se is een afleiding van het adjectief bahat, dat ‘arrogant, verwaand’ betekent. Het woord komt vaak voor, het is populair in forumspreektaal en het kan een (ex-)slangwoord zijn dat zich aan het uitbreiden is. De frequenties zijn: (G: 1290x Inf, 1229x LPart, 438x 2pSg). Het komt binnen mijn corpus tweemaal in Večernji list voor: 1. Ideesovac Damir Kajin upozorava da Vlada ne smije marginalizirati oporbu, ali se ni oporba ne treba bahatiti misleći da može preuzeti Vladin posao. (VL 05-02-01 : 005) 2. Policajce sam upozorila da sam strankinja, državljanka RH. Prema meni se na [= ne, red.] mogu bahatiti kao što to rade svojim građanima. Samo su se nasmijali. (VL 05-02-17 : 145) [W: 13/07/06]
7.2.32 maestralan maestralan adj. – ‘meesterlijk’, ‘magistraal’
Het is mogelijk een oude ontlening uit het Italiaans (maestrale), met de verouderde betekenis ‘meesterlijk’. In het Italiaans heeft maestrale nu uitsluitend de betekenis van noordwestenwind (Kro. maestral) 39 . Het kan ook gevormd zijn naar het model magistral- in
39
Dizionario etimologico italiano (Battisti 1975).
72
vele talen (waaronder het Italiaans), met suffigering van de stam bij subst. maestro ‘maestro, leermeester’: maestr-al(a)n. Maestralan is bij mijn weten al een tijd in gebruik, maar is nog niet opgenomen in de woordenboeken. Het substantief maestro is wel opgenomen. Ook komt maestralno als adverbium voor. Het wordt gebruikt in diverse contexten, zoals muziek, schrijfkunst en sport. In mijn corpus komt het als adjectief en adverbium in totaal 12 keer voor. Hier zijn enkele voorbeelden van de vele mogelijke combinaties: Als adjectief: 1. maestralni nastup (SD 04-12-04 : 23) 2. maestralan opus (VJ 05-01-04 : 35) 3. igra maestralnom sugestivnošću (ZA 04-11-04 : 24)
Als adverbium: 1. maestralno opisao (SD 04-12-01 : 09) 2. maestralno asistirao (VL 05-02-03 : 042)
7.2.33 Samenstellingen met -ljub en -ljubac De meeste samenstellingen zijn met -ljubac en betreffen substantieven. In enkele gevallen is ook een substantiefvorm met -ljub mogelijk. Tevens heb ik een adjectief gevonden met -ljub-. Hieronder zal ik elk van de gevonden woorden afzonderlijk behandelen. adj. – ‘slangenliefhebbend’
Neol. door samenstelling en adjectivische suffigering: zmij-o-ljub-i Ik heb meerdere informanten (MB, VL, MM) gevraagd of zij het woord zmijoljubom (zie voorbeeldzin uit mijn corpus hieronder) als adjectief of als substantief zouden indelen. Zij zagen het als adjectief, maar concludeerden dit vooral uit de zinsopbouw, niet uit de vorm van het woord. MB voegt hieraan nog toe dat de vorm lijkt op die van een substantief (de uitgangen van de ISg van subst. en adj. zijn in dit geval namelijk identiek) . Echter, dat het waarschijnlijk geen verkeerde woordvorming is, maar eerder een vorm die afwijkt van het verwachtingspatroon dat adjectieven gevormd met de stam van het verbum ljubiti (ljub-) eindigen op -ljub-iv- en niet op -ljub- (bijv. osvetoljubiv ‘wraakzuchtig’). Op het internet heb ik er verder geen voorbeelden van gevonden. 40 Het komt in mijn corpus eenmaal voor: 1. dok tijekom cijeloga filma nastoji proniknuti utjecaje koji su formativno djelovali na ovaj zapanjujući povijesni karakter, uključujući tu obilato frojdovski materijal odnosa s roditeljima, jednookim Kraljem Filipom (Val Kilmer) i zmijoljubom majkom Olimpijadom (Angelina Jolie) (SD 04-12-01 : 22) [W: 21/12/06]
40
Wel komt het substantief zmijoljubac voor, met betrekking tot liefhebbers van het blauwe slangetje Eustahije Brzić (The Blue Racer) uit de gelijknamige tekenfilm (1972-1974), waarin het slangetje de kijkers aanspreekt met “zmijoljupci”.
73
m. subst. – ‘godlievend, godvruchtig persoon’
Neol. door samenstelling en substantivische suffigering: bog-o-ljub-Ø Het woord is gevormd volgens het principe van de složeno-sufiksalna tvorba (zie paragraaf 3.4). Bogoljub is een samenstelling van de substantiefstam (bog-) en de verbumstam (ljub-), met verbindingsmorfeem (-o-) en met toevoeging van het nulsuffix (-Ø). De term is in de vorm bogoljubac (met suffix -ac i.p.v. nulsuffix) opgenomen in Bujas 1999, maar verder in geen van de andere door mij gebruikte woordenboeken. Bogoljub staat in geen van de door mij gebruikte woordenboeken. Op Kroatische webpagina's komt bogoljub enkele malen voor (G: 4x NSg, 18x NPl), het komt daarnaast ook voor als voornaam Bogoljub. Ook komt bogoljubac enkele malen voor (G: 6x NSg, 7x NPl). In mijn corpus komt het eenmaal voor: 1. Glasovat će svi domoljubi, svi rodoljubi, svi bogoljubi. (SD 04-12-18 : 09) [W: 21/12/06]
galeboljubac m. subst. – ‘meeuwenliefhebber’
Neol. door samenstelling en substantivische suffigering: galeb-o-ljub-ac Het woord is gevormd volgens het principe van de složeno-sufiksalna tvorba. Het is op dezelfde wijze gevormd als bogoljubac (zie onder bogoljub voor verdere uitleg). In mijn corpus komt het eenmaal voor (en op het internet heb ik er geen andere voorbeelden van gevonden): 1. Tako je naš galeboljubac sa splitskim Jonathanom opet sjeo u auto, pa pravac u Veterinarsku stanicu Filipović, nositeljicu koncesije za skrb o napuštenim i uginulim gradskim životinjama. (SD 04-12-14 : 34) [W: 21/12/06]
marjanoljubac m. subst. – ‘liefhebber van de berg Marjan (bij Split)’
Neol. door samenstelling en substantivische suffigering: marjan-o-ljub-ac Het woord is gevormd volgens het principe van de složeno-sufiksalna tvorba. Het is op dezelfde wijze gevormd als bogoljubac (zie onder bogoljub voor verdere uitleg). Het komt eenmaal in mijn corpus voor (en op het internet heb ik er geen andere voorbeelden van gevonden): 1. Tako obnovljena, ova kamena dalmatinska kuća sada može primiti i stanare - u prizemlju Društvo "Marjan", na drugom katu Javnu ustanovu za upravljanje park-šumom Marjan u osnivanju, dok će na prvom katu biti pohranjeni časopisi, knjige, CD-ovi i drugi raznorazni zapisi o Marjanu, u što će moći zaviriti svaki "marjanoljubac". (SD 04-12-11 : 31) [W: 21/12/06]
74
m. subst. – ‘boekenliefhebber’ f. subst. – ‘boekenliefhebster’
Neol. door samenstelling en substantivische suffigering: knjig-o-ljub-ac Neol. door substantivische suffigering: knjigoljup-ka Het woord is gevormd volgens het principe van de složeno-sufiksalna tvorba. Het is op dezelfde wijze gevormd als bogoljubac (zie onder bogoljub voor verdere uitleg). In Bujas (1999) staat wel de term ljubitelj knjiga (onder het lemma knjiga) maar nog niet de term knjigoljubac. Het komt op Kroatische webpagina's regelmatig voor in de vorm knjigoljubac (G: 42x NSg, 79x NPl). In de vorm knjigoljub komt het beduidend minder vaak voor (G: 2x NSg, 2x NPl). Verder bestaat ook de afleiding voor vrouwelijke personen: knjigoljupka (G: 3x NSg, 0x NPl). In mijn corpus komt tweemaal knjigoljubac voor: 1. turski književnik Orhan Pamuk, kako ga nazivaju Tolstoj s Bospora, doista je osvojio knjigoljupce na Doručku s autorom u srijedu, u sklopu završnice 10. festivala knjiga i autora Sa(n)jam knjige u Istri. (SD 04-12-09 : 22)
In mijn corpus komt eenmaal knjigoljupka voor: 1. Uostalom, da su slobodne knjigoljupke bez obzira na dob mogle birati svog književnog i životnog "mistera", onda bi ova književna zvijezda s istoka vjerojatno Pulu češće zamjenjivala s Istanbulom. (SD 04-12-10 : 25) [W: 21/12/06]
m.subst. – ‘oorlogsliefhebber’ (met name pejoratief gebruikt)
Neol. door samenstelling en substantivische suffigering: rat-o-ljub-ac; mogelijk ontlening uit het Servisch. Het betreft hier mogelijk een Servisch neologisme. Het is mogelijk dat dit woord ook in het Kroatisch gebruikt wordt, als ontlening of als eigen samenstelling, maar ik heb hier geen doorslaggevend bewijs voor kunnen vinden (zie de frequenties hieronder en het voorbeeld uit mijn corpus). De vorming van het woord is hetzelfde als bij bogoljubac (zie onder bogoljub voor verdere uitleg). Bij de volgende gegeven frequenties is op alle naamvallen gezocht. Het komt als ratoljubac slechts eenmaal voor op een Kroatische webpagina (G: 1x), eveneens zelden op Bosnische webpagina's (G: 3x) en op Servische webpagina’s iets vaker (G: 12x). Als ratoljub komt het niet voor op Kroatische webpagina's, maar wel op Bosnische webpagina’s (G: 1x) en Servische webpagina’s (G: 3x). Ratoljub komt wel regelmatig voor als naam (koning Ratoljub X). Het komt driemaal in mijn corpus voor, alle keren in hetzelfde artikel en alle keren gebruikt door de Servische zanger Đorđe Balašević in een interview: 1. To što sam se suprotstavljao Slobodanu Miloševiću i njegovim ratoljupcima smatrao sam pitanjem časti. (SD 04-12-05 : 20) 2. Borio sam se i borim protiv ratoljubaca. (SD 04-12-05 : 20) [01/01/07]
75
m. subst. – ‘wijnliefhebber’
Neol. door samenstelling en substantivische suffigering: vin-o-ljub-ac Het woord is gevormd volgens het principe van de složeno-sufiksalna tvorba. Het is op dezelfde wijze gevormd als bogoljubac (zie onder bogoljub voor verdere uitleg). Het komt op Kroatische webpagina's regelmatig voor in de vorm vinoljubac (G: 16x NSg, 45x NPl), in de vorm vinoljub is het zeer zeldzaam (G: 1x NSg, 2x NPl). Het komt driemaal in mijn scriptie voor, waarvan tweemaal in hetzelfde artikel: 1. cijene su porasle (uglavnom bez pokrića), pa je i bolji plasman vina i vinskih ugođaja u turističkoj ponudi doveden u pitanje jer i pravi i »zakleti« vinoljupci ustuknu kad pogledaju brojke u vinskim kartama (05-01-02 : 19) [W: 06/01/07]
m. subst. – ‘kabeljauwliefhebber’
Neol. door samenstelling en substantivische suffigering: bakalar-o-ljub-ac Het woord is gevormd volgens het principe van de složeno-sufiksalna tvorba. Het is op dezelfde wijze gevormd als bogoljubac (zie onder bogoljub voor verdere uitleg). Op het internet komt het eenmaal voor (G: 1x NPl), in een artikel in Slobodna Dalmacija: “Eto, platežno moćniji bakalaroljupci povlašteni su u odnosu na smrtnike i u tome što svoj bakalar ne moraju niti - namakati... ” (extra : SD 03-12-24)
In mijn corpus komt het eveneens slechts eenmaal voor, tussen aanhalingstekens, eveneens in een artikel in Slobodna Dalmacija en wel van dezelfde auteur (L.Gospodnetić): 1. U međuvremenu "bakalaroljupci" ipak ne trebaju apstinirati; u hladnjaku na Odjelu delikatesa Mercatorova hipermarketa nudi se već pripremljeni bakalar upakiran u plastične zdjelice. (SD 04-12-15 : 35) [W: 21/12/06]
<čokoljubac> m. subst. – ‘chocoladeliefhebber’
Neol. door verkorting van de stam, samenstelling en substantivische suffigering: čok-o-ljub-ac Het woord is gevormd volgens het principe van de složeno-sufiksalna tvorba (zie onder bogoljub), met verkorte stam čoko- van čokolada. Het komt eveneens voor met onverkorte stam als čokoladoljubac. Zie voor woordvorming met verkorte stam paragraaf 3.5.3. Het is mogelijk een gedeeltelijke vertaling of een leenvertaling van chocolover (G: 886x), chocolatelover (G: 14700x). Het komt enkele malen voor op Kroatische webpagina’s als čokoljubac (G: 39x, alle verbogen vormen samen) en enkele malen als čokoladoljubac (G: 33x, alle verbogen vormen samen). Ook komt eenmaal de vrouwelijke vorm čokoladoljupkinja (G: 1x APl) voor. Het staat driemaal in mijn corpus, alle drie de keren in hetzelfde artikel, waarvan tweemaal tussen aanhalingstekens en eenmaal zonder: 1. Zagrebački čokoljupci imaju i klub (VJ 05-01-28 : 59)
76
2. Želja i cilj udruge je da se »čokoljupce« educira, informira o čokoladi i uživanju u njoj. Organiziraju se prijateljska natjecanja, degustacije, izdaju se knjige i časopisi o čokoladi. (VJ 05-01-28 : 59) [W: 07/01/07]
7.2.34 čokoholičar <čokoholičar> m. subst. – ‘chocoholic’, ‘chocoladeverslaafde’
Neol. door vertaling; neol. door verkorting van de stam en samenstelling: čok-o-holičar Het woord is gevormd naar het Engelse voorbeeld chocoholic en kan daarom als leenvertaling (opgebouwd uit eerder ontleende elementen) gezien worden: “Chocoholism is the state of being addicted to chocolate. A person who is addicted to chocolate is often described as a Chocoholic.” (http://en.wikipedia.org/wiki/Chocoholic)
Het achterste stuk -holičar (-holic) is afkomstig van alkoholičar (alcoholic). Het wordt als een soort affixoïde gebruikt voor de vorming van nieuwe woorden. Het eerste woord met -holic waarbij dit principe werd toegepast, is het Engelse workaholic ‘werkverslaafde’. Dit woord is in het Kroatisch vertaald met radoholičar. Čokoholičar is gevormd met de verkorte stam čoko- van čokolada. Het komt eveneens voor met onverkorte stam als čokoladoholičar (zie voor woordvorming met verkorte stam paragraaf 3.5.3). Op Kroatische webpagina’s komt het enkele malen voor in de mannelijke vorm čokoholičar (G: 33x, alle verbogen vormen samen) en eveneens, doch zelden, in de vrouwelijke vorm čokoholičarka (G: 7x, alle verbogen samen). Ook de vormen čokoladoholičar (G: 4x) en čokoladoholičarka (G: 2x) komen voor, maar deze zijn beide zeer zeldzaam (ook hier geldt dat op alle naamvallen is gecontroleerd). Het komt eenmaal in mijn corpus voor: 1. Za »čokoljupce i čokoholičare« osnovana je najslađa udruga u Jurišićevoj 26, nevladina i neprofitna udruga građana u ljubavi prema čokoladi. Djeluju pod nazivom Klub ljubitelja čokolade. Kao udruga jedina su takva u Europi. (VJ 05-01-28 : 59) [W: 07/01/07]
77
7.3 Indeling naar betrokken processen Hieronder volgt een indeling van de door mij gevonden neologismen, op basis van de processen die bij de vorming en introductie van deze neologismen een rol hebben gespeeld. De indeling is gebaseerd op het theoretisch gedeelte van mijn scriptie; ik noem hier echter alleen die categorieën waarvan ik voorbeelden heb gevonden tijdens mijn onderzoek. Verder staan de neologismen onder elke subparagraaf op volgorde van de indeling in paragraaf 7.2, met verwijzing naar de subparagraaf waarin het lemma uitvoerig ter sprake komt. Onder de neologismen waarvan het relatief zeker is dat zij (gedeeltelijk of geheel) door het desbetreffende proces zijn ontstaan, zal ik eveneens die gevallen noemen die niet geheel zeker maar wel mogelijkerwijze door dit proces zijn ontstaan; deze staan dus steeds apart vermeld. Een groot aantal neologismen wordt hieronder bij meerdere processen genoemd, afhankelijk van het aantal processen dat (mogelijkerwijs) een rol heeft gespeeld bij de vorming van deze woorden. Tot slot zal ik in paragraaf 7.4 de frequenties geven van het aantal keren dat de verschillende processen een rol hebben gespeeld bij de vorming en introductie van de door mij gevonden en geanalyseerde neologismen. 7.3.1 Neologismen door woordvorming a. Door suffigering m. subst. (§ 7.2.4) <eurizirati> tr. verb. (§ 7.2.6) donirati tr. verb. (§ 7.2.9) <doniranje> n. subst. (§ 7.2.9) <protoliberalistički> adj. (§ 7.2.12) adj. (§ 7.2.13) kamatariti intr. verb. (§ 7.2.13) kamatarenje n. subst. (§ 7.2.13) adj. (§ 7.2.16) šuterski adj. (§ 7.2.23) kickboksač m. subst. (§ 7.2.24) <semikontaktaš> m. subst. (§ 7.2.25) bahatiti se refl. verb. (§ 7.2.31) maestralan adj. (§ 7.2.32) f. subst. (§ 7.2.33)
Mogelijkerwijs gevormd door suffigering: islamistički adj. (§ 7.2.1)
b. Door prefigering <supredsjedati> intr. verb. (§ 7.2.5) <supredsjedavati> intr. verb. (§ 7.2.5) pretpristupni adj. (§ 7.2.7) predskrining m. subst. (§ 7.2.8)
c. Door samenstelling adj. (§ 7.2.1)
78
<desnoekstreman> adj. (§ 7.2.2) adj. (§ 7.2.10) <protonarod> m. subst. (§ 7.2.12) protoglumac m. subst. (§ 7.2.12) adj. (§ 7.2.16)
Mogelijkerwijs gevormd door samenstelling: <monoetnički> adj. (§ 7.2.3) <multietnički> adj. (§ 7.2.3) protostatut m. subst. (§ 7.2.12) <protostandard> m. subst. (§ 7.2.12) kickboksač m. subst. (§ 7.2.24)
Gevormd met verkorte stam en/of affixoïde: krimobrada f. subst. (§ 7.2.15) krimpolicija f. subst. (§ 7.2.15) m. subst. (§ 7.2.15) f. subst. (§ 7.2.15) krim-inspektor m. subst. (§ 7.2.15) m. subst. (§ 7.2.15) f. subst. (§ 7.2.15) m. subst. (§ 7.2.15) krim-žarište n. subst. (§ 7.2.15) <etnozbirka> f. subst. (§ 7.2.18) <etnoselo> n. subst. (§ 7.2.18) etnomuzej m. subst. (§ 7.2.18) etnosoba f. subst. (§ 7.2.18) <etnoeksponat> m. subst. (§ 7.2.18) <etnobaština> f. subst. (§ 7.2.18) <etnokreacija> f. subst. (§ 7.2.18) <etnostil> m. subst. (§ 7.2.18) <etnoradionica> f. subst. (§ 7.2.18) <etnoproizvod> m. subst. (§ 7.2.18) etnoglazbenik m. subst. (§ 7.2.18) <etnoelement> m. subst. (§ 7.2.18) <etnomit> m. subst. (§ 7.2.18) <etnoprogram> m. subst. (§ 7.2.18) <etno-scena> f. subst. (§ 7.2.18) etno-jazz m. subst. (§ 7.2.18) <etno-infekcija> f. subst. (§ 7.2.18) <etno-kultura> f. subst. (§ 7.2.18) <etno-pretinac> m. subst. (§ 7.2.18) <etnokulturološki> adj. (§ 7.2.18) <meteopostaja> f. subst. (§ 7.2.19) <meteo-uvjeti> m. pl. subst. (§ 7.2.19) <čokoholičar> m. subst. (§ 7.2.34)
Mogelijkerwijs gevormd met verkorte stam en/of affixoïde: <etno i eko izložba> (§ 7.2.18) etno šarm (§ 7.2.18) <etno glazba> (§ 7.2.18) <etno izvođač> (§ 7.2.18)
Gevormd met appositie: m. subst. (§ 7.2.23)
79
m. subst. (§ 7.2.23) šuter-ubojica m. subst. (§ 7.2.23)
Gevormd als andersoortige syntagmatische samenstelling: “skimming” tehnologija m. subst + f. subst. (§ 7.2.14) <panel-rasprava> m.subst. + f. subst. (§ 7.2.28)
c. Door een combinatie van samenstelling en suffigering adj. (§ 7.2.33) m. subst. (§ 7.2.33) galeboljubac m. subst. (§ 7.2.33) marjanoljubac m. subst. (§ 7.2.33) m. subst. (§ 7.2.33) m.subst. (§ 7.2.33) m. subst. (§ 7.2.33) m. subst. (§ 7.2.33) <čokoljubac> m. subst. (§ 7.2.33)
d. Door aaneengroeiing adj. (§ 7.2.11) adj. (§ 7.2.11) adj. (§ 7.2.11) adj. (§ 7.2.11) adj. (§ 7.2.11) adj. (§ 7.2.11) općebalkanski adj. (§ 7.2.11) adj. (§ 7.2.11)
e. Door afkorting etno m. subst. (§ 7.2.18)
f. Door een combinatie van Kroatische en ontleende morfemen islamistički adj. (§ 7.2.1) adj. (§ 7.2.1) <desnoekstreman> adj. (§ 7.2.2) <monoetnički> adj. (§ 7.2.3) <multietnički> adj. (§ 7.2.3) predskrining m. subst. (§ 7.2.8) m. subst. (§ 7.2.4) <eurizirati> tr. verb. (§ 7.2.6) donirati tr. verb. (§ 7.2.9) <doniranje> n. subst. (§ 7.2.9) <protoliberalistički> adj. (§ 7.2.12) <protonarod> m. subst. (§ 7.2.12) protoglumac m. subst. (§ 7.2.12) adj. (§ 7.2.13) kamatariti intr. verb. (§ 7.2.13) kamatarenje n. subst. (§ 7.2.13) adj. (§ 7.2.16) adj. (§ 7.2.16) šuterski adj. (§ 7.2.23) m. subst. (§ 7.2.23) šuter-ubojica m. subst. (§ 7.2.23)
80
kickboksač m. subst. (§ 7.2.24) <semikontaktaš> m. subst. (§ 7.2.25) <panel-rasprava> f. subst. (§ 7.2.28) pin-up djevojka f. subst. (§ 7.2.30) maestralan adj. (§ 7.2.32) Veel van de samenstellingen met krim- (§ 7.2.15) Veel van de samenstellingen met etno- (§ 7.2.18) De samenstellingen met meteo- (§ 7.2.19) Sommige samenstellingen met reality (§ 7.2.29)
g. Door een combinatie van uitsluitend ontleende morfemen (pseudo-ontlening) Een mogelijke pseudo-ontlening is: m. subst. (§ 7.2.23)
7.3.2 Neologismen door vertalende ontlening a. Door leenvertaling f. subst. (§ 7.2.2) adj (§ 7.2.2) pretpristupni adj. (§ 7.2.7) <podstanica> f. subst. (§ 7.2.21) toplinska podstanica adj. + f. subst. (§ 7.2.21) ubojiti šuter adj. + m. subst. (§ 7.2.23)
Mogelijkerwijs gevormd door leenvertaling: adj. en andere aaneengroeiingen met opće- (§ 7.2.11) <čokoholičar> m. subst. (§ 7.2.34)
b. Door vrije vertaling <desnoekstreman> adj. (§ 7.2.2) adj. + f. subst. (§ 7.2.16) m. subst. (§ 7.2.23) šuter-ubojica m. subst. (§ 7.2.23)
c. Door gedeeltelijke vertaling <desnoekstreman> adj. (§ 7.2.2) <ekstremno desni> adj. (§ 7.2.2) <panel-rasprava> f. subst. (§ 7.2.28) pin-up djevojka f. subst. (§ 7.2.30) m. subst. (§ 7.2.23)
Mogelijkerwijs gevormd door gedeeltelijke vertaling: etnomuzej m. subst. (§ 7.2.18) <meteopostaja> f. subst. (§ 7.2.19) <meteo-uvjeti> m. pl. subst. (§ 7.2.19)
81
d. Door syntagmatische vertaling adj. (§ 7.2.16)
7.3.3 Neologismen door woordontlening <screening>, skrining m. subst (§ 7.2.8) <protoliberalizam> m. subst. (§ 7.2.12) skimming m. subst. (§ 7.2.14) aparthotel m. subst. (§ 7.2.17) <solarni panel> adj. + m. subst. (§ 7.2.20) roster m. subst. (§ 7.2.22) šuter m. subst. (§ 7.2.23) kickboxing m. subst. (§ 7.2.24) m. subst. (§ 7.2.24) m. subst. (§ 7.2.25) <semi contact> m. subst. (§ 7.2.25) m. subst. (§ 7.2.26) <shaker> m. subst. (§ 7.2.27) reality m. subst. (§ 7.2.29) reality show (§ 7.2.29)
Mogelijkerwijs ontstaan uit woordontlening: <monoetnički> adj. (§ 7.2.3) <multietnički> adj. (§ 7.2.3) protostatut m. subst. (§ 7.2.12) <protostandard> m. subst. (§ 7.2.12)
7.3.4 Neologismen door betekenisverandering islamist m. subst. (§ 7.2.1)
Mogelijkerwijs ontstaan door betekenisverandering: islamistički adj. (§ 7.2.1)
7.3.5 Neologismen door stijlverandering Mogelijkerwijs neologisme door stijlverandering: bahatiti se refl. verb. (§ 7.2.31)
7.3.6 Neologismen door veranderingen in het actief en passief lexicon a. Door herleving van een archaïsme: m. subst. (§ 7.2.13)
82
7.4 Frequenties Hieronder volgt een kort overzicht van het aantal keer dat een bepaald proces een rol heeft gespeeld bij de vorming of introductie van een nieuw woord. De processen worden genoemd in dezelfde volgorde als in paragraaf 7.3. Het eerstgenoemde aantal is het aantal neologismen waarin het desbetreffende proces relatief zeker een rol heeft gespeeld; het aantal dat ernaast tussen haakjes wordt vermeld is incl. die gevallen waarin het desbetreffende proces mogelijkerwijs, maar niet zeker, een rol heeft gespeeld. Door woordvorming (totaal): 79 (90) Door afleiding (totaal): 28 (29) Door suffigering: 15 (16) Door prefigering: 4 (4) Door samenstelling (totaal): 51 (60) Door samenstelling: 6 (11) Met verkorte stam en/of affixoïde: 32 (36) Met appositie: 3 (3) Als andersoortig syntagmatische samenstelling: 1 (1) Door een combinatie van samenstelling en suffigering: 9 (9) Door aaneengroeiing: 8 (8) Door afkorting: 1 (1) Door een combinatie van Kroatische en ontleende morfemen: 45 (49) Als pseudo-ontlening: 0 (1) Door vertalende ontlening (totaal): 14 (19) Door leenvertaling: 6 (8) Door vrije vertaling: 4 (4) Door gedeeltelijke vertaling: 5 (8) Door syntagmatische vertaling: 1 (1) Door woordontlening (totaal): 15 (19) Door betekenisverandering (totaal): 1 (2) Door stijlverandering (totaal): 0 (1) Door veranderingen in het actief en passief lexicon (totaal): 1 (1) Door herleving van een archaïsme: 1 (1)
83
8. Conclusie Hier volgen enkele opvallende verschijnselen, die met de gebruikte methoden waren te achterhalen. Opvallend is het grote aantal neologismen waarbij woordvorming een rol speelt. Hieronder vallen echter ook neologismen door vertalende ontlening en enkele afleidingen en samenstellingen met ontleende woorden (zie paragraaf 7.4). Het is ook opvallend dat het Kroatisch van nieuw ontleende woorden gemakkelijk afleidingen en samenstellingen kan vormen (bijv. semikontaktaš, p.69). Het aantal neologismen dat bestaat uit zowel Kroatische als ontleende morfemen is erg groot (zie paragraaf 7.4). Hieronder vallen echter ook alle afleidingen van leenwoorden e.d. Het aantal neologismen door vertalende ontlening en door woordontlening is nagenoeg gelijk; woordontlening komt slechts iets vaker voor (zie paragraaf 7.4). Wat betreft de woorden die door middel van woordontlening en/of vertalende ontlening zijn gevormd, kan worden gesteld dat het merendeel het Engels als brontaal heeft, op deze gevallen na: desnoekstreman en gerelateerde begrippen (p.38) met als brontaal waarschijnlijk het Duits, en protostatut (p.47) met als brontaal waarschijnlijk het Italiaans. Vaak worden de ontleende woorden op meerdere wijzen gespeld in het Kroatisch. Deze spellingen lijken naast elkaar gebruikt te worden en voor langere tijd voort te blijven bestaan. Zelfs oude woorden waar al een Kroatische orthografisch aangepaste vorm voor bestaat, worden vaak nog in hun oorspronkelijk ontleende vorm geschreven (bijv. foyer i.p.v. foaje). Soms bestaan er meerdere varianten als vertaling van hetzelfde begrip (bijv. šuter ubojica en ubojiti šuter, p.65; of de verschillende termen om ‘extreemrechts’ aan te duiden, p.38) Het Kroatisch kent betrekkelijk veel nieuwe woorden gevormd met affixoïde verkorte stammen (dit zijn de in mijn werk genoemde samenstellingen met meteo-, krim-, etno-, ekoen čoko-). Verder lijkt suffigering een veelvoorkomende manier om neologismen te vormen (zie paragraaf 7.4) Tevens komt een aantal neologismen door aaneengroeiing voor (zie paragraaf 7.2.11). Het Kroatisch kent een aantal nieuwe substantivische syntagma’s met een innovatieve vorm, waarbij het eerste substantief een bepalende functie heeft bij het tweede substantief (bijv. “skimming” tehnologija en panel-rasprava, p.50 en p.70). Ook komt appositie voor bij de ontlening en vorming van nieuwe woorden (bijv. bek šuter, p.64 en šuter ubojica, p.65). Het Kroatisch is (in de publicistische stijl) soms opvallend creatief en speels in de eigen woordvorming, zoals bijvoorbeeld uit de samenstellingen met etno- en -ljub/-ljubac blijkt (bijv. marjanoljubac, p.74).
84
Ondanks de beperkingen met de spellingchecker heb ik ook een interessante recentere betekenisverandering weten te achterhalen, namelijk de betekenisverandering in islamist en islamistički (p.37). Verder heb ik eveneens een herleefd archaïsme gevonden: kamatar (p.48). Interessant is ook dat het Bosnisch een tussenpositie lijkt in te nemen bij de frequentie in het gebruik van bepaalde woorden. Dit betreft woorden die bijv. het vaakst voorkomen in het Servisch, zelden in het Bosnisch en het minst vaak in het Kroatisch (bijv. monoetnički, p.39). Het Bosnisch zit niet alleen geografisch tussen beide landen in, maar ook zou het Bosnisch, gezien de frequenties van woorden, de tussentaal kunnen zijn waardoor woorden uit het Servisch in het Kroatisch terechtkomen, en omgekeerd.
85
9. Punten voor vervolgonderzoek Elk werk over neologismen is bij voorbaat een begin zonder einde. Het lexicon is immers voortdurend onderhevig aan verandering, waardoor er altijd nieuwe woorden bij zullen komen. Ook is een scriptie van deze omvang niet toereikend voor het ontdekken van een groot aantal patronen en tendensen in de lexicale veranderingen op dit moment. Een uitgebreider onderzoek zou meer recht doen aan deze vraagstelling, en bovendien ook een zekerder beeld verschaffen door het grotere aantal gevonden neologismen en nieuwe lexicale verschijnselen. Het zou ook interessant zijn om na verloop van tijd nogmaals de gevonden neologismen op te zoeken op het internet en te zien of de frequenties gestegen of gedaald zijn en tevens te bekijken hoe de verhoudingen zijn tussen de verschillende varianten en schrijfwijzen van de neologismen. Verder is mijn corpus bij dit onderzoek niet optimaal benut, gezien de ruimte en tijd het niet toelieten om alle neologismen te behandelen die in mijn corpus aanwezig zijn. Ik heb mijn corpus op CD gezet en als bijlage bij mijn scriptie gevoegd, zodat dit ook voor vervolgonderzoek en naslag beschikbaar is.
86
Bibliografie Appel, R., A. Baker, K. Hengeveld, F. Kuiken en P. Muysken (red.) 2002 Taal en taalwetenschap. Oxford: Blackwell. Babić, S. 1986 Tvorba riječi u hrvatskom književnom jeziku. Nacrt za gramatiku. Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Globus. Barić, E. [et al.] 1997 Hrvatska gramatika. Zagreb: Školska knjiga. Betz, W. 1944 ‘Die Lehnbildungen und der abendländische Sprachenausgleich.’, Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, 67, 275-302. Brozović, D. en P. Ivić 1988 Jezik, srpskohrvatski/hrvatskosrpski, hrvatski ili srpski. Izvadak iz II izdanja Enciklopedije Jugoslavije. Zagreb: Jugoslavenski Leksikografski Zavod Miroslav Krleža. Filipović, R. 1986 Teorija jezika u kontaktu. Uvod u lingvistiku jezičnih dodira. Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Školska knjiga. Filipović, R. en A. Menac 1997 ‘Adaptacija ortografije anglicizama u hrvatskom i ruskom jeziku: teorija i primjena.’, Suvremena lingvistika, 23, 1-2, 61-71. Gneuss, H. 1955 Lehnbildungen und Lehnbedeutungen im Altenglischen. Berlin, Bielefeld, München: Erich Schmidt Verlag. Grčević, M. 2002 ‘Some remarks on recent lexical changes in the Croatian language.’ In: R. Lučić (red.), Lexical Norm and National Language. Lexicography and Language Policy in SouthSlavic Languages after 1989. München: Sagner, 150-163. Haugen, E. 1953 The Norwegian Language in America. A study in bilingual behavior. Philadelphia, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press. Honselaar, W. 2002 ‘Newspeak, lexicography and computers.’ In: R. Lučić (red.), Lexical Norm and National Language. Lexicography and Language Policy in South-Slavic Languages after 1989. München: Sagner, 102-108. Klajn, I. 2001 ‘Neologisms in present-day Serbian.’, International Journal of the Sociology of Language, 151, 89-110. 87
Lučić, R. 1999 ‘Taalzuiverheid en taalzuiverij in het Kroatisch.’ In: N. van der Sijs (red.), Taaltrots. Purisme in een veertigtal talen. Amsterdam, Antwerpen: Contact, 235-251. Menac, A. 1997 ‘Morfološka adaptacija anglicizama u hrvatskom i ruskom jeziku.’ In: S. Damjanović (red.), Prvi hrvatski slavistički kongres. Zbornik radova I. Zagreb: Hrvatsko filološko društvo, 303-312. Nyomárkay, I. 1985 ‘Die ungarischen Muster der kroatischen Spracherneuerung. Der militärische Wortschatz (aufgrund der Sprache der Dienstreglements.)’, Studia slavica Academiae Scientiarum Hungaricae, 31, 329-346. 1986 ‘Die ungarischen Vorbilder der kroatischen Spracherneuerung. (Beiträge zum Wortschatz der Verwaltung und des Rechts.)’, Wiener Slawistischer Almanach, 18, 233-250. 1988 ‘Die ungarischen Vorbilder der kroatischen Spracherneuerung im Spiegel der zeitgenössischen terminologischen Wörterbücher.’, Wiener Slawistischer Almanach, 22, 131-141. Rammelmeyer, M. 1975 Die deutschen Lehnübersetzungen im Serbokroatischen. Beiträge zur Lexikologie und Wortbildung. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. Samardžija, M. 1998a Hrvatski jezik 4. Udžbenik za 4. razred gimnazije. Zagreb: Školska knjiga. 1998b ‘Leksik.’ In: M. Lončarić (ed.), Hrvatski jezik. Opole: Uniwersytet Opolski – Instytut Filologii Polskiej, 133-152. Sandfeld-Jensen, K. 1912 ‘Notes sur les calques linguistiques’. In: Festschrift Vilhelm Thomsen: zur Vollendung des siebzigsten Lebensjahres am 25. Januar 1912, dargebracht von Freunden und Schülern. Leipzig: Otto Harrassowitz, 166-173. Sijs, N. van der 1996 Leenwoordenboek. De invloed van andere talen op het Nederlands. Den Haag: Sdu Uitgevers; Antwerpen: Standaard. 1999 ‘Inleiding. De rol van taalzuivering in de taalontwikkeling: historische en politieke aspecten.’ In: N. van der Sijs (red.), Taaltrots. Purisme in een veertigtal talen. Amsterdam, Antwerpen: Contact, 11-36. 2001 Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen. Amsterdam, Antwerpen: Uitgeverij L.J. Veen. 2005 Van Dale Groot Leenwoordenboek. De invloed van andere talen op het Nederlands. Utrecht, Antwerpen: Van Dale Lexicografie.
88
Tafra, B. en M. Bratanić 2002 ‘Croatian lexicography between politics and linguistics.’ In: R. Lučić (red.), Lexical Norm and National Language. Lexicography and Language Policy in South-Slavic Languages after 1989. München: Sagner, 134-141. Thomas, G. 1988 The impact of the Illyrian movement on the Croatian Lexicon. München: Sagner. Turk, M. 1997 ‘Modeli kalkiranja u slavenskim jezicima određeni povijesnim kontaktom’ In: S. Damjanović (red.), Prvi hrvatski slavistički kongres. Zbornik radova. Zagreb: Hrvatsko filološko društvo, 831-392. Winford, D. 2003 An Introduction to Contact Linguistics. Malden [etc.]: Blackwell Publishing Zett, R. 1970 Beiträge zur Geschichte der Nominalkomposita im Serbokroatischen. Die altserbische Periode. Köln: Böhlau Verlag.
Woordenboeken Anić, V. 2003 Veliki rječnik hrvatskoga jezika. Zagreb: Novi liber. Anić, V. en I. Goldstein 1999 Rječnik stranih riječi. Zagreb: Novi liber. Baar, A.H. van den 2000 Groot Nederlands-Russisch woordenboek. Amsterdam: Pegasus. Bašić, Z. 2000 Veliki hrvatsko-njemački rječnik gospodarskog, pravnog, političkog i svakodnevnog stručnog nazivlja. Autorsko izdanje. Battisti, C. en G. Alessio 1975 Dizionario etimologico italiano. Firenze: Barbèra. Brozović-Rončević, D. [et al.] 1996 Rječnik novih riječi. Mali vodič kroz nove riječi i pojmove u hrvatskim glasilima. Zagreb: Minerva. Bujas, Ž. 1999 Veliki hrvatsko-engleski rječnik. Croatian-English dictionary. Zagreb: Nakladni zavod Globus.
89
Daničić, Đ. [et al.] 1880-1976 Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika (I–XXIII), Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Lavoslav Hartman. Klaić, B. 1988 Rječnik stranih riječi. Tuđice i posuđenice. Zagreb: Nakladni zavod Matice hrvatske. Klajn, I. 1992 Rečnik novih reči. Novi Sad: Matica srpska. Sabljak, T. 2001 Rječnik hrvatskoga žargona. Zagreb: V.B.Z. Šonje, J. (red.) 2000 Rječnik hrvatskoga jezika. Zagreb: Leksikografski zavod Miroslav Krleža, Školska knjiga. Tanay, V. 2003 Hrvatsko-engleski rječnik i englesko-hrvatski rječnik medicinskoga nazivlja s izgovorom. Zagreb: Medicinska naklada.
Webliografie Electronisch corpus: Slobodna Dalmacija: < http://www.slobodnadalmacija.hr > Večernji list: < http://www.vecernji-list.hr > Vjesnik: < http://www.vjesnik.hr > Zarez: < http://www.zarez.hr > Electronische naslagwerken: Dictionary.com < http://dictionary.reference.com > EH rječnik < http://www.taktikanova.hr/eh > Glagol Online HR-NL dictionary < http://www.webedit4all.com/glagol > Perseus Digital Library Project Ed. Gregory R. Crane. Tufts University < http://www.perseus.tufts.edu >
90
Van Dale Onlinewoordenboek Een beknopte versie van de Van Dale Hedendaags Nederlands (2005) < http://www.vandale.nl/opzoeken/woordenboek > Webster’s Croatian-English Dictionary < http://www.websters-online-dictionary.org/translation/Croatian > Wikipedia < http://en.wikipedia.org > < http://hr.wikipedia.org > < http://nl.wikipedia.org > Electronische artikelen: Kramer, M. 2003 ‘Coming to Terms: Fundamentalists or Islamists?’, Middle East Quarterly, 65-77 < http://www.geocities.com/martinkramerorg/Terms.htm >
91
Register van gevonden neologismen en behandelde lexemen Na elk lemma staat (tussen haakjes) de pagina waar het desbetreffende lemma genoemd en behandeld wordt binnen het kader van de analyse. aero kickboxing (67) aparthotel (57) bahatiti se (72) bakalaroljubac (76) bek pucač (65) bek šuter (64) bogoljub (74) bogoljubac (74) branič šuter (65) čokoholičar (77) čokoholičarka (77) čokoljubac (76) desnoekstreman (38) desnoradikalan (38) doniranje (43) donirati (43) eko-etno selo (58) ekstremna desnica (39) ekstremni desničar (39) ekstremno desni (38) elektrovučna podstanica (63) etno (61) etnobaština (59) etno i eko izložba (61) etno-eko selo (58) etnoeksponat (59) etnoelement (60) etno glazba (61) etnoglazbenik (59) etno-infekcija (60) etno izvođač (61) etno-jazz (60) etnokreacija (59) etno-kultura (60) etnokulturološki (60) etnomit (60) etnomuzej (58) etno-pretinac (60) etnoprogram (60) etnoproizvod (59) etnoradionica (59) etno-scena (60) etnoselo (58) etnosoba (59) etnostil (59) etno šarm (61) etnozbirka (58) eurizacija (41) eurizirati (41) euroizacija (41) euroizirati (41) flair (69) free etno jazz (60) full contact (69)
92
galeboljubac (74) islamist (37) islamistički (37) islamističko-ekstreman (37) islamizam (37) kamatar (48) kamatarenje (48) kamatariti (48) kamatarski (48) kamatnik (48) kartičar (56) kartičarska kuća (56) kartičarski (56) kickboksač (67) kickboksačica (68) kickboxing (66) knjigoljubac (75) knjigoljupka (75) kongresnik (40) krajnja desnica (38) krajnje desni (38) krajnje desničarski (39) krajnje lijevi (39) krajnji desničar (39) kreditno-kartičarski (56) krim-inspektor (54) krim-istraga (53) krim-milje (55) krimobrada (51) krim-odjel (53) krim-policajac (54) krimpolicija (52) krim tehnika (55) krim-žarište (56) light contact (68) maestralan (72) marjanoljubac (74) meteopostaja (61) meteo-uvjeti (62) monoetnički (39) multietnički (39) općebalkanski (46) općeeuropski (46) općehvaljen (46) općeobiteljski (46) općeopasan (45) općeprepoznatljiv (45) općeraširen (46) općeuporaban (45) panel-diskusija (70) panel-rasprava (70) pin-up (71) pin-up djevojka (71) pin-up fotografija (72) pin-up kalendar (72) pin-up ljepotica (72) plinska podstanica (63) podstanica (62) predskrining (42) pretpristupni (42)
93
probir (43) protoglumac (48) protoliberalistički (47) protoliberalizam (47) protonarod (48) protostandard (47) protostatut (47) radoholičar (77) ratoljubac (75) reality (71) reality dokumentarac (71) reality emisija (71) reality natjecanje (71) reality program (71) reality show (71) reality televizija (71) reality tv (71) reality TV show (71) roster (63) screening (42) semi contact (69) semikontaktaš (69) shaker (70) skimming (50) “skimming” tehnologija (50) skrining (42) slobodni stil (70) solarni panel (62) supredsjedati (40) supredsjedavati (40) šuter (64) šuterski (64) šuter-ubojica (65) toplinska podstanica (62) toplinska stanica (62) transformatorska podstanica (63) ubojiti šuter (65) ultradesni (39) ultradesnica (39) ultradesničar (39) ultradesničarski (39) vinoljubac (76) zemljoknjižni (44) zmijoljubi (73)
94
