Een onderhoudsplan voor de heemtuin in Liendert
De heemtuin in Liendert is een prachtige tuin op een verrassende plek. De tuin is in drie decennia uitgegroeid tot een volwassen bostuin. Het onderhoud van de heemtuin is door het wegvallen van de betrokken vrijwilligersgroep de afgelopen jaren helaas wat in het slop geraakt. Maar er zijn genoeg belangstellenden en belanghebbenden die de heemtuin graag nieuw leven willen inblazen. Een rapport van Piety Vernooij en Ineke Winkel, beide IVN Natuurgids, heeft de noodzaak laten zien om het beheer van de heemtuin weer eens serieus op te pikken. Zij observeerden de tuin in 2009/2010 en schreven een sterk betoog om deze bijzondere plek niet te laten vervallen. Wat er op dit moment gemist wordt is een plan van aanpak. Er is sprake van achterstallig onderhoud, dat zal moeten worden ingehaald, en er is behoefte aan een helder en eenvoudig werkplan voor het lopend onderhoud. In dit werkplan; -
De oorspronkelijke opzet van de tuin en hoe de tuin er nu bij ligt Uitgangspunten voor het gebruik van de tuin. Een voorstel voor de toekomst Een voorstel voor een aantal samenwerkdagen door het jaar heen Een onderhoudsplan met bij het betreffende seizoen behorende werkzaamheden. ( werkkalender ) Een schets van de nieuwe situatie en een schets van de nieuwe deelgebiedjes
Voorjaar 2012
De heemtuin is aangelegd en onderhouden met veel liefde en kennis van zaken. Aan ons nu de taak om met respect voor die ideeën en voor de tuin het onderhoud weer ter hand nemen. We hoeven het wiel niet opnieuw uit te vinden, er is al zoveel moois. De tuin biedt veel kansen voor planten en dieren en voor mensen. Samen kunnen we er voor zorgen dat de tuin weer een levendige en aantrekkelijke plek wordt !
De opzet van de tuin Dertig jaar geleden is de Heemtuin met een groep vrijwilligers aangelegd met 10 gebiedstypen. In het noorden een bosje, hooilandje, duingebied en de kruidentuin. In het midden van de tuin de akker, gagelhoek en de poel. In het zuiden het moerasgebied, de heuvel en de meidoornheuvel. In de tuin werd twee keer per week onderhoud gedaan met vrijwilligers. Trekker van het plan was Koos van Vliet. Er is ongelooflijk veel enthousiasme, kennis en energie in de tuin gestopt.
De aanleg in 1979
De deelgebiedjes in de plattegrond
De tuin op dit moment De 10 deelgebiedjes hadden elk een heel ander karakter. Een aantal van die gebiedjes heeft het de afgelopen jaren ook met minder onderhoud goed gedaan, maar een paar andere zijn zo goed als verdwenen. Het duingebiedje en de akker zijn niet meer terug te vinden. Die vegetatietypes vragen veel onderhoud, en handhaven zich niet in de sterk verboste tuin . Ook hooiland en kruidentuin vragen om meer openheid, een minder bosachtige omgeving, en wat meer onderhoud. De aangeplante bomen zijn in 30 jaar uitgegroeid tot volwassen bomen, de kruinen zijn aaneengegroeid tot een bijna aaneengesloten geheel. De struiklaag onder dit kronendak heeft zich wel kunnen handhaven, maar is onlangs stevig teruggezet in verband met klachten uit de buurt. Op de grond is een vegetatie met veel diversiteit te zien. Die diversiteit kan nog worden vergroot met wat meer verschil in openheid in het kronendak. Het moeras is nogal aan het dichtgroeien. Er komt nu in de zomer vrijwel geen direct licht in het moeras. De meidoornheuvel is in de afgelopen snoeironde stevig aangepakt en laag afgezaagd. Stammen en bielzen die langs het pad lagen zijn er uit gehaald en op een hoop gegooid.
Winter 2012
Gebruik van de tuin. Er is in de loop van de jaren veel gesproken over het gebruik van de tuin. Overlast door hangjongeren zorgde ervoor dat de toegangen tot de tuin werden vernauwd zodat fietsers en brommers er niet in konden. Dat werkt, maar dat betekent dat ook rolstoelers en kinderwagens niet de tuin in kunnen. Hoe willen we dat de tuin gebruikt wordt ? Wat er is besproken; -
-
-
-
Als speelplek voor kinderen is de natuurtuin ook geschikt. We kunnen het spel wat sturen door sommige plekken moeilijk toegankelijk te maken en op andere plekken wat natuurlijk ogende speelaanleidingen te bouwen. Dat kunnen bijvoorbeeld constructies met stammetjes zijn. Honden uitlaten was de bedoeling al niet, en dat willen we in de toekomst ook zo houden. Door de tuin toegankelijk maken voor rollators en buggy’s wordt deze ook bereikbaar voor fietsers en brommers. Dat laatste hebben we liever niet, dan wordt het een crossbosje. We zouden een deel van de tuin wel wat toegankelijker kunnen maken, met een sluisje voor de doorgang naar het tweede stuk. Door de paden verbeteren en verbreden kunnen we ook meer verkeer in de tuin uitlokken. De sluisjes zullen goed moeten werken ! Door de keuze van verhardingsmateriaal kunnen we het wandelpadkarakter versterken, of houtsnippers fietst het bijvoorbeeld niet erg lekker. Niet alle buurtbewoners zijn gek op plantjes en wandelen. Er zijn ook mensen die graag een ontmoetingsplek in het groen zouden willen hebben. Die graag wat recreatiemogelijkheid in de
-
-
-
natuurtuin zouden willen. Daar kunnen we met een veldje en een bankje al iets voor betekenen. We kunnen plukfruit en noten inbrengen in het kader van de eetbare stad. Er staan nu al lekkere mispels en een kweepeer, daar kunnen we nog meer bijzondere eetbare soorten aan toevoegen. Er zou plek kunnen zijn voor moestuintjes, bijvoorbeeld voor een school. Maar is daar behoefte aan en zijn moestuintjes niet te vandalisme gevoelig ? De tuin kan ook worden gebruikt als educatieve tuin. Bijvoorbeeld voor scholen in de omgeving, of voor de naastgelegen BSO.
mispel
Voorstel voor de toekomst Het onderhoud op de tuin is lange tijd zeer intensief geweest. Of we dezelfde intensiviteit weer gaan halen is nog even de vraag. In elk geval wordt de onderhoudsfrequentie nu weer opgebouwd en gaan we werken aan een wat specialistischer onderhoud. Ineke en Piety gaven het al aan in hun rapport, moeten we echt weer terug naar de 10 gebiedstypes of zullen we gaan vereenvoudigen ? Gebiedstypen vereenvoudigen naar; Water open water, oevervegetatie Moeras plas dras situatie vochtminnende vegetatie Struweel struikvormers met kruidachtige onderbegroeiing Bosjes boomvormers met struiklaag en kruidachtige onderbegroeiing Weide lagere grazige begroeiing Ruigte hogere grazige begroeiing met enkele houtachtige gewassen. Akker en duingebied worden in het nieuwe plan niet teruggebracht. Een nieuwe kruidentuin of eetbare tuin zou kunnen, maar dan als project dat duidelijk door een groep wordt gedragen en geadopteerd. Op het moment van schrijven is daar nog geen groep voor aangemeld. Ik heb er daarom in de plannen geen rekening mee gehouden. Er is in de plannen wel genoeg ruimte om in de toekomst plek te geven aan zo’n initiatief.
Uitgangspunten bij het beheer, budget en sociale veiligheid Er is geen budget (en volgens mij ook niet zoveel behoefte ) om de inrichting van de tuin aan te passen met grote werkzaamheden. We kunnen wel wat stukken in de tuin vormgeven door middel van slim onderhoud. Door gericht te zagen kunnen we de verhouding tussen massa en openheid in balans brengen. Bijvoorbeeld massa aan de kant van het buurthuis en wat meer openheid aan de kant van de straat. Direct tegen het buurthuis aan is wel behoefte aan wat meer doorzicht omdat daar een berucht jongerenhoekje zit. De betrokken wijkagent meent dat met wat meer doorzicht naar de achterdeur van het jongerenhonk meer sociale controle zal ontstaan. Het beschutte karakter van de tuin kan op andere plekken goed gehandhaafd worden. In de tekening is dat niet goed te zien, maar door her en der boomkronen te laten staan en de struiklaag weg te zagen kan er meer doorkijk in de tuin komen. Op andere plekken kan de struiklaag juist wel een kans krijgen. We kunnen meer structuur in de tuin brengen door het aanleggen van takkenrillen, door weer liggende stammen langs de paden te leggen, door het plaatsen van wortelstobben om delen van de tuin moeilijk toegankelijk te maken. We kunnen de paden herstellen, misschien wat nieuwe paadjes aanleggen. Delen van de tuin kunnen ook moeilijk toegankelijk gemaakt worden voor fietsers en brommers door op slimme plekken te werken met doornige soorten in combinatie met de takkenrillen. Andere delen kunnen we door snoeien en kappen juist opener en toegankelijker maken zodat en een vriendelijke beschutte plek ontstaat. Vochtig hooiland met orchideeën
Heemtuin of natuurtuin ? De tuin is destijds Heemtuin Wiekslag genoemd. Het woord ‘heemtuin’ zegt iets over de manier waarop de tuin beheerd wordt. Er zijn verschillende soorten natuurrijke tuinen en parken, elk met hun eigen uitgangspunten en eigen soort beheer.
Heemtuin De heemtuin is een educatieve tuin met een verzameling van inheemse planten. Wat betreft beheer is de heemtuin een mengvorm van de natuurtuin en de wilde planten tuin Er is meer sturing en ingrijpen mogelijk dan in de natuurtuin, maar de aangelegde omstandigheden vormen wel de voorwaarde voor het type begroeiing.
Wilde planten tuin. Traditioneel tuinieren met een verzameling interessante, mooie inheemse planten. In de wilde planten tuin wordt net als in de reguliere tuin voortdurend gezaaid, gewied en geplant. Het beheer is soortgericht en vaak op individuele planten gericht. De wilde planten tuin is de meest voorkomende soort natuurlijke tuin bij particulieren. Natuurtuin of landschapstuin. De tuin wordt beschouwd als natuurgebiedje. In de aanleg worden de juiste omstandigheden geschapen voor natuurlijke begroeiingen van inheemse planten ( landschapjes, zoals het aangelegde duinlandschapje in de heemtuin Liendert ) In de natuurtuin wordt ook gezaaid en geplant, maar dan meestal alleen in de aanlegfase. Daarna vindt er een selectief oppervlaktegewijs beheer plaats, zoals maaien en afvoeren of afzagen. Clematis vitalba
Wilde tuin. In de wilde tuin wordt alles overgelaten aan de natuur. Er wordt helemaal niet ingegrepen in de groei. De aangelegde omstandigheden bepalen wat er gaat gebeuren. Een voorbeeld van een wilde tuin is de Eco Kathedraal van Louis Le Roy in Mildam
Het beheer van de tuin in Liendert zal per gebiedje wat verschillen. Langs de vijver wordt bijvoorbeeld gewied zoals in een wilde planten tuin, de graslandjes worden gemaaid zoals dat in de natuurtuin gebeurt. Het beheer schuift van heemtuin naar natuurtuin met stukken heemtuin erin
Het onderhoud Twee keer per week onderhoud door een vaste ploeg vrijwilligers. Dat is hoe het in de eerste jaren van de tuin ging. Misschien dat er ooit weer zo’n betrokken groep ontstaat, maar op dit moment lijkt zo’n intensief onderhoud niet haalbaar. Door het vereenvoudigen van de deelgebiedjes hoeft het onderhoud al wat minder intensief te zijn, maar er blijft aandacht en regelmaat nodig in het beheer. Het voorstel is om de taken te verdelen onder een aantal uitvoerende partijen. De Baander doet het wekelijks lopend onderhoud en houdt de tuin netjes. Daarnaast wordt vier keer per jaar een samenwerkdag georganiseerd waarbij belangstellenden mee kunnen werken aan wat grotere klussen.( in de werkagenda heb ik ze ‘ groengroep’ genoemd.) En tenslotte levert de gemeente een bijdrage door het grotere zaagwerk dat niet met vrijwilligers kan gebeuren op zich te nemen. In de werkagenda zijn suggesties opgenomen wie welke taken zou kunnen gaan uitvoeren.
Praktijk school de Baander haalt de krant
Wie doet er mee ? Er zijn in de directe omgeving van de tuin veel partijen die betrokken zouden kunnen worden bij het doen opleven van het onderhoud en gebruik. Praktijkschool de Baander is van onschatbare waarde geweest voor de tuin. Trouw hebben zij de afgelopen jaren wekelijks onderhoud gedaan op de tuin. Met hun leerlingen maken ze paden schoonmaken, verwijderen ze zwerfvuil en doen snoeiwerk. Dat willen ze gelukkig de komende jaren ook blijven doen. Ook bij de Baander leefde al langer de wens om een onderhoudsplan te hebben om gerichter werkzaamheden uit te voeren. De Groene Stee, het direct aan de tuin gelegen buurthuis staat op de nominatie om te sluiten. Zij doen nu niets met de tuin maar zouden een goed ontmoetingspunt kunnen zijn voor de vrijwilligers en kunnen met flyers en posters hun bezoekers enthousiast maken voor de tuin. Ook BSO de blauwe vis is een directe buur. En ook zij doen nu nog niets met de tuin. Edgar van Groningen gaat in overleg met de Blauwe Vis om te kijken of er belangstelling is om de tuin als speelplek of educatieve plek te gebruiken. Misschien willen zij ook wel eens meehelpen met een samenwerkdag ? Het IVN in Amersfoort heeft wel belangstelling om iets met de tuin te doen ,maar de tuin is te klein om voor wandelingen te gebruiken. Individuele IVN-ers hebben misschien wel belangstelling om eens mee te komen helpen op een samenwerkdag. Mogelijk kunnen zij de harde kern vormen van de vrijwilligersgroep. NME Amersfoort zou de scholen en de BSO misschien wel eens kunnen uitnodigen voor een leuke waterbeestjes les in de tuin. Daarna is mogelijk
de belangstelling gewekt en kunnen er ook andere activiteiten in de tuin worden aangeboden. De winkeliersvereniging heeft er alle belang bij dat de tuin er aantrekkelijk uitziet, mensen zich sociaal veilig voelen in de buurt en graag komen winkelen. Misschien kunnen we ze benaderen voor een sponsoractie voor zitjes of bankjes. Bij de aanleg in 1979 hebben ze ook ondersteund. Koos van Vliet, de initiatiefnemer van destijds is al aardig op leeftijd maar wil misschien nog wel eens meedenken als er een nieuwe vrijwilligersgroep bijeen komt. Ook andere voormalig betrokkenen kunnen worden gevraagd om weer eens langs te komen. Ook de gemeente Amersfoort kan met kleine zetjes de tuin een stuk verder helpen. Door bijvoorbeeld het hout van in de gemeente gekapte eiken of robinia’s naar de tuin te brengen, waar er zitjes of liggende stammen van kunnen worden gemaakt. Het zaagwerk dat komende herfst aan de orde is kan niet met vrijwilligers worden uitgevoerd en zal ook door de gemeente moeten worden gedaan.
De oude en nieuwe sutuatie naast elkaar. De tekeningen staan ‘ op z’n kop’, met het zuiden naar boven.
Tekeningen en onderhoudslijst In de hierna volgende tekeningen zijn de veranderingen en werkzaamheden verder uitgewerkt. In de eerste tekening is te zien hoe de deelgebiedjes zijn vereenvoudigd en de bestaande structuur wordt versterkt. In de tweede tekening is te zien welke werkzaamheden daar voor moeten worden uitgevoerd. Dit zijn dus allemaal omvormingswerkzaamheden. In de lijst die daar achter te vinden is zijn alle onderhoudswerkzaamheden opgenomen met daarbij een voorstel voor de uitvoerende partij De status van dit document is werkdocument, de betrokken partijen moeten het natuurlijk nog eens worden over de verdeling van de werkzaamheden.
Tekst en beeld Hanneke van Vuure, Het Wilde Land Beelden bij ‘ de opzet van de tuin’ afkomstig uit het rapport van Ineke Winkel en Piety Vernooy, beeld bij ‘ voorstel voor de tuin’ van Google maps Vreeswijk juni 2012
06-42350136
[email protected] Het Wilde Land Ontwerp, aanleg en onderhoud,begeleiding en participatie natuurrijke tuinen, parken, speelplekken en buitengebieden.
